Post on 06-Apr-2016
description
publikację można kupić tu: www.dodoeditor.pl
Kraków 2013
modernizmyArchitektura nowoczesności w ii rzeczypospolitej
Tom 1. Kraków i województwo krakowskie
pod redakcją Andrzeja Szczerskiego
SpiS treści
7 Wprowadzenie
9 nowy KraKów
13 Architektura użyteczności publicznej | Michał Wiśniewski
53 Kościoły Krakowa – sakrum i modernizm | Helena Postawka-Lech
79 Patrząc w stronę nowych dzielnic | Rafał Ochęduszko
119 Monumentalne i eleganckie – Aleje Trzech Wieszczów | Barbara Zbroja
165 Cichy Kącik | Agata Jabłońska
183 czaS inweStycji
187 Mościce – u progu nowoczesności | Barbara Bułdys
223 COP i województwo krakowskie | Aleksandra Idler
237 Zapory wodne w Porąbce i Rożnowie | Agata Jabłońska
261 Chełmek – enklawa batyzmu | Anna Syska
275 modernizm w górach
279 Modernistyczne Zakopane | Andrzej Szczerski
311 Architektura uzdrowisk Beskidu Sądeckiego | Michał Wiśniewski
339 Bibliografia
348 Indeks osób
351 Indeks miejsc
355 Noty o autorach
357 Spis ilustracji
7
WproWAdzenie
Niniejszy tom rozpoczyna serię wydawniczą „Modernizmy. Architektura nowoczesności w II Rzeczypospolitej” poświęconą wybranym dziełom architektury, które powstały w Polsce w ciągu dwóch dekad niepodległo-ści, w latach 1918–1939. Dziedzictwo to pozostaje świadectwem niezwy-kłej dynamiki okresu przypadającego bezpośrednio po rozbiorach, w któ-rym ponownie tworzono państwo polskie, stawiając na nowoczesność. Mimo wszelkich ograniczeń i trudności wynikających z problemów we-wnętrznych oraz niestabilnej sytuacji międzynarodowej II Rzeczpospolita w dużej mierze zrealizowała ambitny program nowoczesnych reform, a jednymi z jego kluczowych aspektów były akceptacja modernistycznej architektury i udzielane jej wsparcie. Architektura modernistyczna zaczę-ła się pojawiać w Polsce na większą skalę pod koniec lat dwudziestych, a jej rozkwit przypadł na lata trzydzieste, czyli okres ekonomicznej sta-bilizacji kraju. To właśnie nowe kamienice i osiedla, gmachy publiczne i kościoły, szkoły i szpitale, uzdrowiska i zakłady przemysłowe miały się stać widocznym znakiem nowych czasów. Choć architekci akceptowali wspólne modernistyczne wzorce, potrafili nadać im indywidualny kształt. W efekcie uniknęli uniformizacji i stworzyli wiele „modernizmów”, któ-rych specyfika wynikała z różnorodnych uwarunkowań, przede wszyst-kim z roli lokalnych tradycji architektonicznych, funkcji symbolicznych i praktycznych, jakie nowa architektura pełniła w przestrzeni publicznej, a także wpływów prywatnego bądź państwowego mecenatu. W kolej-nych tomach naszej serii zostaną omówione wybrane przykłady architek-tury modernistycznej z poszczególnych województw II Rzeczypospolitej, zgodnie z podziałem administracyjnym ustalonym w połowie lat dwu-dziestych. Obok stolic województw przedstawimy także projekty zreali-zowane w mniejszych ośrodkach miejskich i na prowincji, pokazując tym
8
samym, że nowa architektura znalazła uznanie w całym kraju, co sprzy-jało realizacji idei równomiernego rozwoju młodego państwa.
Rozpoczynamy od województwa krakowskiego, analizując historię modernistycznej architektury jego stolicy, a następnie śledząc powsta-nie nowoczesnego Tarnowa, Zakopanego, Krynicy Zdroju i okolicznych uzdrowisk. W pierwszym tomie znalazły się także omówienia przykła-dów inwestycji przemysłowych: zapór wodnych w Rożnowie i Porąbce, fragmentu Centralnego Okręgu Przemysłowego znajdującego się w wo-jewództwie krakowskim oraz wyjątkowej enklawy przemysłu obuwnicze-go, jaką był rozbudowany dzięki inwestycjom firmy „Bata” Chełmek.
Teksty do pierwszego tomu napisali badacze należący do nowej ge-neracji historyków sztuki, którzy podjęli badania nad architekturą moder-nistyczną po roku 2000, oraz słuchacze mojego seminarium w Instytucie Historii Sztuki UJ. Materiał ilustracyjny stanowią zarówno zdjęcia archi-walne, jak i fotografie wykonane współcześnie. Ich zestawienie pokazu-je, że historyczna architektura doskonale funkcjonuje we współczesnych czasach, co więcej, wiele z omawianych budynków uznajemy dziś za symbole naszych miast i okolic. Dzięki niemu chcielibyśmy także zwrócić uwagę na znaczenie historycznego dziedzictwa II Rzeczypospolitej i za-apelować o jego konserwatorską ochronę.
Seria „Modernizmy. Architektura nowoczesności w II Rzeczypo-spolitej” prezentuje wybitne osiągnięcia architektury polskiej nie tylko po to, aby je docenić i przypomnieć. Mamy nadzieję, że przeszłość stanie się inspiracją do dyskusji na temat architektury współczesnej i znaczenia modernizmu dla naszych czasów, a modernistyczne zasady i akcepta-cja dla nowoczesności nie okażą się zamkniętym rozdziałem historii ar-chitektury, z którego ciężko skorzystać, ale odsłonią swoją niezmienną aktualność.
355
Historyk sztuki, pracownik Instytutu
Historii Sztuki Uniwersytetu
Jagiellońskiego, zaangażowa-
ny w projekt Ko r pus w i t r a ż y
z l a t 1 8 0 0 – 19 4 5 w koś c i o -
ł a ch r z y mskoka to l i c k i ch
me t r op o l i i k r akowsk i e j
i p r zemysk i e j. Zainteresowania
Autorzy
Barbara Bułdys Aleksandra Idler
Absolwentka Ogólnokształcącej
Szkoły Sztuk Pięknych (2008;
dyplom w ramach specjalizacji
tkanina artystyczna) oraz studiów
licencjackich na kierunku historia
sztuki na Katolickim Uniwersytecie
Lubelskim (2011). Obecnie jest stu-
dentką II roku studiów magister-
skich w Instytucie Historii Sztuki
Uniwersytetu Jagiellońskiego.
W 2012 roku była jedną z kuratorek
zorganizowanej w Pradze wystawy
B e t we en S teps , która ukazywała
dzieła młodych czeskich artystów.
W obszarze jej zainteresowań ba-
dawczych znajdują się tematy zwią-
zane z przemianami artystycznymi
oraz społecznymi okresu moderni-
zmu w Polsce. Wiąże z nimi dalszą
pracę naukową.
Historyk sztuki, autorka ar-
tykułów w czasopismach
branżowych, między innymi
w „Architekturze”, „Muratorze”
i „Architektura&Business”, a także
w tomach z serii „Tarnów. Wielki
Przewodnik” i „Rocznik Tarnowski”.
W ramach projektu Ta r nów . 1 0 0 0
l a t n owo cze snoś c i opublikowa-
ła tekst Moś c i c e – s en o no -
wo c ze snoś c i (2010) i współtwo-
rzyła scenariusz wystawy Życ i e
c o dz i enne w Moś c i c a ch w l a -
t a ch 1 9 2 7– 19 3 9 , która odbyła
się w BWA w Tarnowie w sierpniu
2011 roku.
Pracuje w Muzeum Okręgowym
w Tarnowie. Autorka i współautor-
ka wystaw muzealnych oraz kata-
logów wystaw i zbiorów Muzeum
Okręgowego w Tarnowie.
Andrzej Szczerski
Dr hab., adiunkt w Instytucie
Historii Sztuki Uniwersytetu
Jagiellońskiego. Stypendysta zagra-
nicznych uczelni i instytutów badaw-
czych. Wykładał na Uniwersytecie
Goethego we Frankfurcie nad
Menem i na Uniwersytecie
St Andrews w Wielkiej Brytanii.
Od 2009 prezes Sekcji Polskiej
Międzynarodowego Stowarzyszenia
Krytyków Sztuki AICA, w 2013 roku
powołany do Rady Powierniczej
Muzeum Narodowego w Warszawie.
Od wielu lat zajmuje się badaniami
nad modernizmem polskim i środ-
kowoeuropejskim. Autor wielu
publikacji, między innymi książki
Mo der n i z a c j e . S z t uka i a r -
ch i t e k t ur a w now ych pań -
s t w ach Eur opy Ś r o dkowo -
Ws cho dn i e j 1 9 1 8 – 1 9 3 9
(Łódź 2010) nominowanej do
Nagrody im. Długosza (2011)
i opartej na jej treści wystawy
Mo der n i z a c j e . C z as p r z y s z ł y
dokonany 1 9 1 8 – 1 9 3 9 w Muzeum
Sztuki w Łodzi (2010). Współautor
wystaw, między innymi Sy mb o l i sm
in Po land and Br i t a in w Tate
Britain w Londynie w 2009 roku
i T he Power o f Fan t as y .
Mo der n and C on temp or ar y
A r t f r om Po land w Centre
for Fine Arts BOZAR w Brukseli
w 2011 roku.
Rafał Ochęduszko
badawcze koncentruje wokół za-
gadnień związanych ze sztuką
nowoczesną, szczególnie polską
architekturą XX wieku. Pod kie-
runkiem prof. dr. hab. Wojciecha
Bałusa przygotowuje pracę dok-
torską Te o r i a a r ch i t e k t ur y
He l eny i S z y mona Sy r kus ów.
356
Historyk sztuki, doktorant-
ka w Instytucie Historii Sztuki
Uniwersytetu Jagiellońskiego, gdzie
pod kierunkiem dr. hab. Andrzeja
Szczerskiego przygotowuje
rozprawę doktorską poświęco-
ną architekturze na granicach
II Rzeczypospolitej Polskiej. W polu
jej zainteresowań badawczych leżą
także architektura powojenna oraz
szeroko pojęta popularyzacja sztu-
ki. Pracuje w Międzynarodowym
Centrum Kultury w Krakowie jako
kurator programów towarzyszących
wystawom. Regularnie współpracuje
z instytucjami kultury, między innymi
z Małopolskim Instytutem Kultury.
Architekt, pracownik Śląskiego
Centrum Dziedzictwa Kulturowego
w Katowicach. Zajmuje się historią
architektury XX wieku w wojewódz-
twie śląskim. Pośród jej zaintereso-
wań naukowych są także: architektu-
ra koncernu „Bata”, zabytki techniki
oraz międzywojenne obiekty sporto-
we rozumiane jako przykład budow-
nictwa podążającego za zmianami
obyczajowymi.
Absolwent architektury, dok-
tor historii sztuki, pracownik
Międzynarodowego Centrum Kultury
oraz Uniwersytetu Ekonomicznego
w Krakowie. Interesuje się archi-
tekturą nowoczesną, szczególnie
w kontekście jej związków z poli-
tyką i ideologią. Autor monografii
Ludwika Wojtyczki, krakowskiego
architekta i konserwatora zabytków
pierwszej połowy XX wieku (2003),
a także szeregu artykułów i esejów
na temat architektury i urbanistyki
XX wieku. Stały współpracownik
pisma „Autoportret”. Stypendysta
Fundacji Fulbrighta.
Fotograf specjalizujący się w foto-
grafii architektury. Autor i współau-
tor wielu artykułów prasowych oraz
publikacji książkowych: przewodni-
ków turystycznych oraz albumów
fotograficznych. Swoje prace pre-
zentował na wystawach w kraju i za
granicą.
Studentka historii sztuki na
Uniwersytecie Jagiellońskim.
Pod opieką dr. hab. Andrzeja
Szczerskiego zajmuje się badaw-
czo wybranymi zagadnieniami
z zakresu historii architektury
międzywojennej, ze szczególnym
uwzględnieniem budownictwa miesz-
kaniowego i inwestycji podejmo-
wanych przez instytucje publiczne
II Rzeczypospolitej. Okazjonalnie
przygotowuje fotograficzną doku-
mentację architektury krakowskiego
modernizmu.
Agata Jabłońska
Historyk sztuki, badaczka dzie-
jów polskich Żydów. Zajmuje się
architekturą XIX i XX wieku, ze
szczególnym uwzględnieniem ar-
chitektury Krakowa i Galicji oraz
historii krakowskich i galicyjskich
Żydów. Kuratorka wystaw: Now y
Ra tus z (8 czerwca–8 lipca
2006, Krzysztofory) i Św ia t
p r ze d k a t as t r o f ą . Żydz i
k r akows c y w d w udz i e -
s to l e c i u m ię dz y wo j en -
ny m (25 czerwca–28 października
2007, Międzynarodowe Centrum
Kultury w Krakowie; wspólnie
z Agnieszką Sabor i Katarzyną
Zimmerer). Autorka licznych pub-
likacji, między innymi M ias to
umar ł y ch : A r ch i t e k t ur a pub -
l i c zna Żydowsk i e j Gminy
W y znan i owe j w K r akow ie
w l a t a ch 1 8 6 8 – 19 3 9 (Kraków
2005) i N i e znany p o r t r e t
K r akow a (Kraków 2010; wspólnie
z Konradem Myślikiem).
Helena Postawka-Lech
Paweł Pomykalski
Michał Wiśniewski Barbara Zbroja
Anna Syska
Publikacja dofinansowana przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego
Copyright @ by Studio wydawnicze DodoEditor 2013
Zdjęcia archiwalne udostępnione dzięki uprzejmości: Narodowego Archiwum
Cyfrowego, Muzeum Miasta Krakowa i Muzeum Tatrzańskiego, archiwum
M. Wolskiej, Muzeum Architektury we Wrocławiu, Urzędu Ochrony Zabytków
w Krakowie Delegatura w Tarnowie, Miejskiego Ośrodka Kultury w Chełmku
Redakcja dołożyła wszelkich starań, by skontaktować się z dysponentami
praw autorskich. Ewentualne niedopatrzenia zostaną niezwłocznie skorygowane.
Recenzenci naukowi: Wojciech Bałus, Jacek Purchla, Józef Skrabski
Redaktor naukowy serii „Modernizmy. Architektura nowoczesności
w II Rzeczypospolitej”: Andrzej Szczerski
Redaktor naukowy tomu 1: Andrzej Szczerski
Redaktorka: Magdalena Matyja-Pietrzyk
Korektorka: Maria Kasza
Koordynatorka projektu „Modernizmy”: Helena Postawka-Lech
Autorzy i autorki tekstów: Barbara Bułdys, Aleksandra Idler, Agata Jabłońska,
Rafał Ochęduszko, Helena Postawka-Lech, Anna Syska, Andrzej Szczerski, Michał
Wiśniewski, Barbara Zbroja, (autorką tekstów podpisanych inicjałami HPL jest
Helena Postawka-Lech)
Autorzy zdjęć: Paweł Pomykalski, Ryszard Poniedziałek, Erg Samowzbudnik
Projekt graficzny serii: Zuzanna Łazarewicz
Projekt okładki: Zuzanna Łazarewicz, Ryszard Poniedziałek
Skład i łamanie: DodoDesign
Na okładce zdjęcie hotelu „Wiktor” w Żegiestowie, autorstwa Pawła Pomykalskiego
Złożono krojami pism: Helios, dzięki uprzejmości wydawnictwa Recto verso
oraz Memphis Pro
Studio wydawnicze DodoEditor
ul. Myśliwska 68, 30-682 Kraków
Druk i oprawa:
Drukarnia Now-How
ul. Chełmońskiego 255, 31-348 Kraków
ISBN: 978-83-62972-09-8
Książkę można nabyć w księgarni internetowej www.dodoeditor.pl