publikację można kupić tu: www.dodoeditor.pl

Kraków 2013

modernizmyArchitektura nowoczesności w ii rzeczypospolitej

Tom 1. Kraków i województwo krakowskie

pod redakcją Andrzeja Szczerskiego

SpiS treści

7 Wprowadzenie

9 nowy KraKów

13 Architektura użyteczności publicznej | Michał Wiśniewski

53 Kościoły Krakowa – sakrum i modernizm | Helena Postawka-Lech

79 Patrząc w stronę nowych dzielnic | Rafał Ochęduszko

119 Monumentalne i eleganckie – Aleje Trzech Wieszczów | Barbara Zbroja

165 Cichy Kącik | Agata Jabłońska

183 czaS inweStycji

187 Mościce – u progu nowoczesności | Barbara Bułdys

223 COP i województwo krakowskie | Aleksandra Idler

237 Zapory wodne w Porąbce i Rożnowie | Agata Jabłońska

261 Chełmek – enklawa batyzmu | Anna Syska

275 modernizm w górach

279 Modernistyczne Zakopane | Andrzej Szczerski

311 Architektura uzdrowisk Beskidu Sądeckiego | Michał Wiśniewski

339 Bibliografia

348 Indeks osób

351 Indeks miejsc

355 Noty o autorach

357 Spis ilustracji

7

WproWAdzenie

Niniejszy tom rozpoczyna serię wydawniczą „Modernizmy. Architektura nowoczesności w  II Rzeczypospolitej” poświęconą wybranym dziełom architektury, które powstały w Polsce w ciągu dwóch dekad niepodległo-ści, w latach 1918–1939. Dziedzictwo to pozostaje świadectwem niezwy-kłej dynamiki okresu przypadającego bezpośrednio po rozbiorach, w któ-rym ponownie tworzono państwo polskie, stawiając na nowoczesność. Mimo wszelkich ograniczeń i trudności wynikających z problemów we-wnętrznych oraz niestabilnej sytuacji międzynarodowej II Rzeczpospolita w  dużej mierze zrealizowała ambitny program nowoczesnych reform, a jednymi z jego kluczowych aspektów były akceptacja modernistycznej architektury i udzielane jej wsparcie. Architektura modernistyczna zaczę-ła się pojawiać w Polsce na większą skalę pod koniec lat dwudziestych, a  jej rozkwit przypadł na lata trzydzieste, czyli okres ekonomicznej sta-bilizacji kraju. To właśnie nowe kamienice i osiedla, gmachy publiczne i kościoły, szkoły i szpitale, uzdrowiska i zakłady przemysłowe miały się stać widocznym znakiem nowych czasów. Choć architekci akceptowali wspólne modernistyczne wzorce, potrafili nadać im indywidualny kształt. W efekcie uniknęli uniformizacji i  stworzyli wiele „modernizmów”, któ-rych specyfika wynikała z różnorodnych uwarunkowań, przede wszyst-kim z  roli lokalnych tradycji architektonicznych, funkcji symbolicznych i praktycznych, jakie nowa architektura pełniła w przestrzeni publicznej, a  także wpływów prywatnego bądź państwowego mecenatu. W  kolej-nych tomach naszej serii zostaną omówione wybrane przykłady architek-tury modernistycznej z poszczególnych województw II Rzeczypospolitej, zgodnie z  podziałem administracyjnym ustalonym w  połowie lat dwu-dziestych. Obok stolic województw przedstawimy także projekty zreali-zowane w mniejszych ośrodkach miejskich i na prowincji, pokazując tym

8

samym, że nowa architektura znalazła uznanie w całym kraju, co sprzy-jało realizacji idei równomiernego rozwoju młodego państwa.

Rozpoczynamy od województwa krakowskiego, analizując historię modernistycznej architektury jego stolicy, a  następnie śledząc powsta-nie nowoczesnego Tarnowa, Zakopanego, Krynicy Zdroju i  okolicznych uzdrowisk. W  pierwszym tomie znalazły się także omówienia przykła-dów inwestycji przemysłowych: zapór wodnych w  Rożnowie i  Porąbce, fragmentu Centralnego Okręgu Przemysłowego znajdującego się w wo-jewództwie krakowskim oraz wyjątkowej enklawy przemysłu obuwnicze-go, jaką był rozbudowany dzięki inwestycjom firmy „Bata” Chełmek.

Teksty do pierwszego tomu napisali badacze należący do nowej ge-neracji historyków sztuki, którzy podjęli badania nad architekturą moder-nistyczną po roku 2000, oraz słuchacze mojego seminarium w Instytucie Historii Sztuki UJ. Materiał ilustracyjny stanowią zarówno zdjęcia archi-walne, jak i fotografie wykonane współcześnie. Ich zestawienie pokazu-je, że historyczna architektura doskonale funkcjonuje we współczesnych czasach, co więcej, wiele z  omawianych budynków uznajemy dziś za symbole naszych miast i okolic. Dzięki niemu chcielibyśmy także zwrócić uwagę na znaczenie historycznego dziedzictwa II Rzeczypospolitej i za-apelować o jego konserwatorską ochronę.

Seria „Modernizmy. Architektura nowoczesności w  II Rzeczypo-spolitej” prezentuje wybitne osiągnięcia architektury polskiej nie tylko po to, aby je docenić i przypomnieć. Mamy nadzieję, że przeszłość stanie się inspiracją do dyskusji na temat architektury współczesnej i  znaczenia modernizmu dla naszych czasów, a  modernistyczne zasady i  akcepta-cja dla nowoczesności nie okażą się zamkniętym rozdziałem historii ar-chitektury, z  którego ciężko skorzystać, ale odsłonią swoją niezmienną aktualność.

355

Historyk sztuki, pracownik Instytutu

Historii Sztuki Uniwersytetu

Jagiellońskiego, zaangażowa-

ny w projekt Ko r pus w i t r a ż y

z l a t 1 8 0 0 – 19 4 5 w koś c i o -

ł a ch r z y mskoka to l i c k i ch

me t r op o l i i k r akowsk i e j

i p r zemysk i e j. Zainteresowania

Autorzy

Barbara Bułdys Aleksandra Idler

Absolwentka Ogólnokształcącej

Szkoły Sztuk Pięknych (2008;

dyplom w ramach specjalizacji

tkanina artystyczna) oraz studiów

licencjackich na kierunku historia

sztuki na Katolickim Uniwersytecie

Lubelskim (2011). Obecnie jest stu-

dentką II roku studiów magister-

skich w Instytucie Historii Sztuki

Uniwersytetu Jagiellońskiego.

W 2012 roku była jedną z kuratorek

zorganizowanej w Pradze wystawy

B e t we en S teps , która ukazywała

dzieła młodych czeskich artystów.

W obszarze jej zainteresowań ba-

dawczych znajdują się tematy zwią-

zane z przemianami artystycznymi

oraz społecznymi okresu moderni-

zmu w Polsce. Wiąże z nimi dalszą

pracę naukową.

Historyk sztuki, autorka ar-

tykułów w czasopismach

branżowych, między innymi

w „Architekturze”, „Muratorze”

i „Architektura&Business”, a także

w tomach z serii „Tarnów. Wielki

Przewodnik” i „Rocznik Tarnowski”.

W ramach projektu Ta r nów . 1 0 0 0

l a t n owo cze snoś c i opublikowa-

ła tekst Moś c i c e – s en o no -

wo c ze snoś c i (2010) i współtwo-

rzyła scenariusz wystawy Życ i e

c o dz i enne w Moś c i c a ch w l a -

t a ch 1 9 2 7– 19 3 9 , która odbyła

się w BWA w Tarnowie w sierpniu

2011 roku.

Pracuje w Muzeum Okręgowym

w Tarnowie. Autorka i współautor-

ka wystaw muzealnych oraz kata-

logów wystaw i zbiorów Muzeum

Okręgowego w Tarnowie.

Andrzej Szczerski

Dr hab., adiunkt w Instytucie

Historii Sztuki Uniwersytetu

Jagiellońskiego. Stypendysta zagra-

nicznych uczelni i instytutów badaw-

czych. Wykładał na Uniwersytecie

Goethego we Frankfurcie nad

Menem i na Uniwersytecie

St Andrews w Wielkiej Brytanii.

Od 2009 prezes Sekcji Polskiej

Międzynarodowego Stowarzyszenia

Krytyków Sztuki AICA, w 2013 roku

powołany do Rady Powierniczej

Muzeum Narodowego w Warszawie.

Od wielu lat zajmuje się badaniami

nad modernizmem polskim i środ-

kowoeuropejskim. Autor wielu

publikacji, między innymi książki

Mo der n i z a c j e . S z t uka i a r -

ch i t e k t ur a w now ych pań -

s t w ach Eur opy Ś r o dkowo -

Ws cho dn i e j 1 9 1 8 – 1 9 3 9

(Łódź 2010) nominowanej do

Nagrody im. Długosza (2011)

i opartej na jej treści wystawy

Mo der n i z a c j e . C z as p r z y s z ł y

dokonany 1 9 1 8 – 1 9 3 9 w Muzeum

Sztuki w Łodzi (2010). Współautor

wystaw, między innymi Sy mb o l i sm

in Po land and Br i t a in w Tate

Britain w Londynie w 2009 roku

i T he Power o f Fan t as y .

Mo der n and C on temp or ar y

A r t f r om Po land w Centre

for Fine Arts BOZAR w Brukseli

w 2011 roku.

Rafał Ochęduszko

badawcze koncentruje wokół za-

gadnień związanych ze sztuką

nowoczesną, szczególnie polską

architekturą XX wieku. Pod kie-

runkiem prof. dr. hab. Wojciecha

Bałusa przygotowuje pracę dok-

torską Te o r i a a r ch i t e k t ur y

He l eny i S z y mona Sy r kus ów.

356

Historyk sztuki, doktorant-

ka w Instytucie Historii Sztuki

Uniwersytetu Jagiellońskiego, gdzie

pod kierunkiem dr. hab. Andrzeja

Szczerskiego przygotowuje

rozprawę doktorską poświęco-

ną architekturze na granicach

II Rzeczypospolitej Polskiej. W polu

jej zainteresowań badawczych leżą

także architektura powojenna oraz

szeroko pojęta popularyzacja sztu-

ki. Pracuje w Międzynarodowym

Centrum Kultury w Krakowie jako

kurator programów towarzyszących

wystawom. Regularnie współpracuje

z instytucjami kultury, między innymi

z Małopolskim Instytutem Kultury.

Architekt, pracownik Śląskiego

Centrum Dziedzictwa Kulturowego

w Katowicach. Zajmuje się historią

architektury XX wieku w wojewódz-

twie śląskim. Pośród jej zaintereso-

wań naukowych są także: architektu-

ra koncernu „Bata”, zabytki techniki

oraz międzywojenne obiekty sporto-

we rozumiane jako przykład budow-

nictwa podążającego za zmianami

obyczajowymi.

Absolwent architektury, dok-

tor historii sztuki, pracownik

Międzynarodowego Centrum Kultury

oraz Uniwersytetu Ekonomicznego

w Krakowie. Interesuje się archi-

tekturą nowoczesną, szczególnie

w kontekście jej związków z poli-

tyką i ideologią. Autor monografii

Ludwika Wojtyczki, krakowskiego

architekta i konserwatora zabytków

pierwszej połowy XX wieku (2003),

a także szeregu artykułów i esejów

na temat architektury i urbanistyki

XX wieku. Stały współpracownik

pisma „Autoportret”. Stypendysta

Fundacji Fulbrighta.

Fotograf specjalizujący się w foto-

grafii architektury. Autor i współau-

tor wielu artykułów prasowych oraz

publikacji książkowych: przewodni-

ków turystycznych oraz albumów

fotograficznych. Swoje prace pre-

zentował na wystawach w kraju i za

granicą.

Studentka historii sztuki na

Uniwersytecie Jagiellońskim.

Pod opieką dr. hab. Andrzeja

Szczerskiego zajmuje się badaw-

czo wybranymi zagadnieniami

z zakresu historii architektury

międzywojennej, ze szczególnym

uwzględnieniem budownictwa miesz-

kaniowego i inwestycji podejmo-

wanych przez instytucje publiczne

II Rzeczypospolitej. Okazjonalnie

przygotowuje fotograficzną doku-

mentację architektury krakowskiego

modernizmu.

Agata Jabłońska

Historyk sztuki, badaczka dzie-

jów polskich Żydów. Zajmuje się

architekturą XIX i XX wieku, ze

szczególnym uwzględnieniem ar-

chitektury Krakowa i Galicji oraz

historii krakowskich i galicyjskich

Żydów. Kuratorka wystaw: Now y

Ra tus z (8 czerwca–8 lipca

2006, Krzysztofory) i Św ia t

p r ze d k a t as t r o f ą . Żydz i

k r akows c y w d w udz i e -

s to l e c i u m ię dz y wo j en -

ny m (25 czerwca–28 października

2007, Międzynarodowe Centrum

Kultury w Krakowie; wspólnie

z Agnieszką Sabor i Katarzyną

Zimmerer). Autorka licznych pub-

likacji, między innymi M ias to

umar ł y ch : A r ch i t e k t ur a pub -

l i c zna Żydowsk i e j Gminy

W y znan i owe j w K r akow ie

w l a t a ch 1 8 6 8 – 19 3 9 (Kraków

2005) i N i e znany p o r t r e t

K r akow a (Kraków 2010; wspólnie

z Konradem Myślikiem).

Helena Postawka-Lech

Paweł Pomykalski

Michał Wiśniewski Barbara Zbroja

Anna Syska

Publikacja dofinansowana przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego

Copyright @ by Studio wydawnicze DodoEditor 2013

Zdjęcia archiwalne udostępnione dzięki uprzejmości: Narodowego Archiwum

Cyfrowego, Muzeum Miasta Krakowa i Muzeum Tatrzańskiego, archiwum

M. Wolskiej, Muzeum Architektury we Wrocławiu, Urzędu Ochrony Zabytków

w Krakowie Delegatura w Tarnowie, Miejskiego Ośrodka Kultury w Chełmku

Redakcja dołożyła wszelkich starań, by skontaktować się z dysponentami

praw autorskich. Ewentualne niedopatrzenia zostaną niezwłocznie skorygowane.

Recenzenci naukowi: Wojciech Bałus, Jacek Purchla, Józef Skrabski

Redaktor naukowy serii „Modernizmy. Architektura nowoczesności

w II Rzeczypospolitej”: Andrzej Szczerski

Redaktor naukowy tomu 1: Andrzej Szczerski

Redaktorka: Magdalena Matyja-Pietrzyk

Korektorka: Maria Kasza

Koordynatorka projektu „Modernizmy”: Helena Postawka-Lech

Autorzy i autorki tekstów: Barbara Bułdys, Aleksandra Idler, Agata Jabłońska,

Rafał Ochęduszko, Helena Postawka-Lech, Anna Syska, Andrzej Szczerski, Michał

Wiśniewski, Barbara Zbroja, (autorką tekstów podpisanych inicjałami HPL jest

Helena Postawka-Lech)

Autorzy zdjęć: Paweł Pomykalski, Ryszard Poniedziałek, Erg Samowzbudnik

Projekt graficzny serii: Zuzanna Łazarewicz

Projekt okładki: Zuzanna Łazarewicz, Ryszard Poniedziałek

Skład i łamanie: DodoDesign

Na okładce zdjęcie hotelu „Wiktor” w Żegiestowie, autorstwa Pawła Pomykalskiego

Złożono krojami pism: Helios, dzięki uprzejmości wydawnictwa Recto verso

oraz Memphis Pro

Studio wydawnicze DodoEditor

ul. Myśliwska 68, 30-682 Kraków

Druk i oprawa:

Drukarnia Now-How

ul. Chełmońskiego 255, 31-348 Kraków

ISBN: 978-83-62972-09-8

Książkę można nabyć w księgarni internetowej www.dodoeditor.pl