Monika Szmyt

lekcje nowoczesności w chinach

Pytanie o dwie nowoczesności w architekturze Chin otwiera drzwi do zrozumienia hybrydycz-nej natury przestrzeni chińskich

gigametropolii. Zwłaszcza Szanghaj czy Hongkong zachęcają do przyjrzenia się pierwszym zmaganiom z nietradycyjną ar-chitekturą w Państwie Środka. W dziejach tych kilkunastomilionowych miast udaje się wyróżnić nurt modernizacji z początku XX wieku, mający swoje źródła w przemocy symbolicznej zadanej przestrzeni chińskich portów w wyniku traktatów zawartych po okresie wojen opiumowych (1839-1860) oraz w dążeniu samych Chińczyków do poprawy jakości życia. Hybrydyczność układu prze-strzennego uzmysławia spacer szanghajską ulicą Bund wzdłuż rzeki Huangpu, która jest szerokim, transgresyjnym pasem prze-strzennym w tkance gigantycznego miasta oraz stanowi granicę dla oka delektującego się architektonicznym pejzażem miasta, w którym przenikają się architektura stara i nowa, kolonialna i postkolonialna – no-

woczesna. Niniejszy esej oraz towarzyszące mu fotografie są rezultatem podróży badaw-czej do Chin zorganizowanej przez grono historyków sztuki z Instytutu Historii Sztu-ki Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu pod przewodnictwem profesora Piotra Piotrowskiego, w marcu 2008 roku.

Aby zrozumieć ideę modernizacji architek-tonicznej, konieczne jest przyjrzenie się architekturze miast, w których transforma-cja urbanistyczna przebiegała na podsta-wie innych warunków przestrzennych, politycznych i społecznych niż w Szangha-ju. Przechadzkę po różnych aglomeracjach ze starą-nową architekturą rozpocznijmy jednak od Bundu, najatrakcyjniejszego dziś celu turystycznych wizyt w Szanghaju. Spacer ze wszech miar intrygującą szero-ką ulicą konfrontuje dzisiejszego flâneura z panoramą rozczłonkowanej, lżejszej, futurystycznej architektury nowoczesnego Putongu – biznesowej dzielnicy za rzeką – oraz ze ścianą masywnych konstrukcji

znajdujących się tuż obok, wzniesionych sto lat temu, w czasie, gdy Bund, akumu-lując zachodni kapitał, użyczył na trwałe przestrzeni dla pomnikowej reprezentacji finansowej hegemonii europejskich ambicji w chińskim regionie.

Jednym z okazalszych przykładów kapitało-wej i architektonicznej dominacji – w mie-ście, które do 1930 roku plasowało się na piątym miejscu w świecie pod względem wielkości – był budynek Hongkong and Shanghai Banking Corporation. Jak podaje Peter Hibbard w The Bund: Shanghai Faces the West (Bund. Szanghaj patrzy na Zachód), bank ten powstał w Hongkongu w 1865 roku, a od 1874 roku zasłynął z finansowania, między innymi, ówczesnego Cesarskiego Chińskiego Rządu. Pięciokondygnacyjna, wieloosio-wa masywna budowla z kamienną kopułą nawiązywała do stylu Beaux Art w neokla-sycznych formach i detalu architektonicz-nym. Luksus wnętrz rozpościerających się od oktogonalnego holu, marmurowe łuki

autoportret 1 [30] 2010 | 22 autoportret 1 [30] 2010 | 23

i kolumny dopełniały majestatycznego wizerunku banku. Budynek banku, otwarty w 1923 roku, stał się monumentalnym sym-bolem miasta, inspirującym wiele pokoleń architektów aż po czasy współczesne. Huang Yong Ping, chiński artysta mieszkający we Francji, jako instalację zaproponował pomniejszoną bryłę banku wykonaną z pia-sku, zatytułowaną Bank of Sand/Sand of Bank (2000/2005), prezentowaną między innymi w 2005 roku w Walker Art Center w Minne-apolis w ramach retrospektywnej wystawy House of Oracles (Dom wyroczni).

W nurcie imponującej architektury banko-wej odnajdujemy także Russo-Chinese Bank, zdaniem Hibbarda sytuujący się w kręgu architektury zainspirowanej włoskim rene-sansem, z rewolucyjnym jak na owe czasy

wyposażeniem: agregatem prądotwórczym, windą i systemem centralnego ogrzewania. Jeszcze jednym bankiem z początku XX wie-ku – potwierdzającym tym samym ścisłe powiązanie świata finansów z dominacją symboliczną oraz fasadowość w traktowa-niu nowoczesnej architektury w Szanghaju, nazywanym wówczas Perłą Orientu – jest wielopiętrowy Bank of Communications z białą modernistyczną interpretacją zary-su hanzeatyckiej fasady i z kontrastującymi oknami z ciemnym szkłem.

Z innym interesującym wymiarem chiń-skiej modernizacji spotykamy się w Tianji-nie, mieście dziś mniej licznym niż Szan-ghaj, bo „zaledwie” z dziewięciomilionową populacją. Jeśli w budynku Russo-Chinese Bank w Szanghaju innowacją techniczną były nowinki usprawniające działanie bu-dynku, podobne udogodnienia zachodniej techniki staną się symbolem zmiany stylu życia dla całego miasta. Wprowadzenie higieny (w jęz. chiń. weisheng), którą miała za sobą nieść rozpoczęta po 1900 roku mo-dernizacja, oznaczało skoncentrowanie wy-siłków trzech rad municypalnych na iście hausmannowskim zamyśle transformacji miasta wzorem Paryża. Podnoszeniu pozio-mu higieny służyło usprawnienie dostaw wody pitnej osiągnięte przez budowę wodo-ciągu, który zastąpił tradycyjnych dostaw-ców wody, oraz wprowadzenie regulacji do-tyczących odprowadzania ścieków zamiast korzystania z usług zbieraczy nieczystości. Wybudowanie elektrowni wodnej z pompą parową, wieży ciśnień oraz wyburzenie mu-

rów miejskich były kolejnymi elementami modernizacji przeprowadzonej w Tianjinie w duchu higieny. Użyteczność wynikająca z procesu unowocześniania tkanki miasta, mającego na celu przede wszystkim ochronę ludności miejskiej przed potencjalnym

fot.

m. s

zmyt

fot.

m. s

zmyt

Panorama dzielnicy Bund, na pierwszym planie budynek Hongkong and Shanghai Banking Corporation, proj. Palmer & Turner Architects and Surveyors, 1923

Poniżej: jeden z wieżowców z dzielnicy Putongu wyłaniający się zza tradycyjnej zabudowy

autoportret 1 [30] 2010 | 22 autoportret 1 [30] 2010 | 23

rozprzestrzenieniem się epidemii cholery, bynajmniej nie zniwelowała potrzeb związa-nych z reprezentacją administracji koncesji japońskiej, włoskiej i brytyjskiej, które w narodowych stylach starały się domino-wać architektonicznie w pejzażu miejskim. Neogotycki gmach władz municypalnych brytyjskiej koncesji, toskańska willa dla Italii i japońskie założenie architektoniczne musiały tworzyć swoiste muzeum egzotycz-nej architektury dla mieszkańca Tianjinu.

Tianjin stanowi też szczególny przypadek pozwalający zaobserwować ewolucję tradycyj-nych chińskich terminów i przedzierzgania ich znaczenia w kontekście nowoczesności stosownie do nowych potrzeb, jakie dyktowała zmieniająca się rzeczywistość. Po raz pierwszy zwrot weisheng (wei – ‘chronić’, sheng – ‘życie’), czyli „higiena”, pojawił się w kluczowym taoistycznym tekście Zhuangzi we fragmencie, w którym podkreślona została konieczność naśladownictwa natury dla utrzymania zdro-wia. Przez kolejne wieki weisheng oznaczało przede wszystkim wszelkie techniki wspoma-gające i wzmacniające zdrowie, zapewniające także właściwy, zgodny z zasadami chińskiej medycyny przepływ energii w ciele oraz – co istotne, także dla modernistycznego wariantu pojęcia związanego z dezynfekcją i czystością środowiska życia człowieka – ochronę przed bakteriami. Zapośredniczenie terminu z tradycyjnego języka pozostawiało znaczenie weisheng zgodne z kanonicznym użyciem: słowo to nadal odnosiło się do dba-

łości o życie i zdrowie, w duchu przeobrażeń pod wpływem Japonii i Zachodu zostało zaś uzupełnione o kontekst modernizacji. W no-wym, modernistycznym znaczeniu słowo weisheng pojawiło się w 1895 roku w raporcie pierwszej tianjińskiej gazety „Zhibao”.

Wzorcową chińską realizacją moderni-styczną, łączącą w architekturze zachodnią technologię z chińską estetyką, miała być budowa stolicy w Nanjingu, zainicjowana w 1912 roku przez Sun Yat-sena, ojca chiń-skiej republiki. Projekt urbanistyczny, rozpoczęty w 1927 roku i realizowany do czasu masakry dokonanej przez Japończyków w Nanjingu w 1937 roku, został podporządko-wany pomysłowi stworzenia przestrzeni dla sprawowania nowoczesnych rządów przez partię Kuomintang oraz, co istotniejsze, miał być symbolem nowoczesnego, sprawnie zarządzanego państwa. Wzniesienie wzor-cowego miasta pełniącego rolę polityczną wiązało się z zaangażowaniem sojusznika: partnera finansowego i konsultanta mery-torycznego. Stąd udział Ameryki i amery-kańskich architektów okazał się konieczny w radzie przebudowy Nanjingu, a wzorem dla chińskich modernizatorów był Wa-szyngton. Od początku poszukiwanie formy przestrzennej dla republikańskiej koncepcji politycznej napotykało podstawowy problem, związany jeszcze z przesłaniem Sun Yat-sena: jak zapewnić jednostce otwartą przestrzeń dla korzystania z praw obywatelskich, tak by jednostka ta pozostała zdyscyplinowana w czasie korzystania ze swojej wolności. Nowa architektura miała implikować

fot.

m. s

zmyt

rys.

s. fi

eld

hou

se

Oriental Pearl Tower, wieża telewizyjna w dzielnicy Pudong, proj. Shanghai Modern Architectural Design Co. Ltd., 1995

właśnie taki system władzy narzuconej nowemu podwładnemu.

Usilne poszukiwania funduszy na cele wojenne zmusiły rząd kuomintangowski do większej ostrożności w realizacji planów urbanistycznych w stolicy. Najpierw – ze względu na rolę kolei w gospodarczej moder-nizacji kraju, a co za tym idzie z uwagi na miejsce w hierarchii ministerstw – powstał budynek Ministerstwa Kolei (w 1929 roku), następnie Ministerstwa Komunikacji (1934) oraz Ministerstwa Spraw Zagranicznych (1933). O ile dwa pierwsze gmachy utrzymy-wały sugerowaną ciągłość z chińską tradycją

w architekturze – łącząc modernistyczną bryłę z chińskim detalem architektonicznym i ondulowanymi dachami – o tyle trzeci budynek został ukształtowany wyłącznie za pomocą masywnych bloków, symetrycznych podziałów i ascetycznej dekoracji.

Tradycyjne chińskie założenia znajdowały jednak inne symboliczne odniesienie w tym założeniu architektonicznym: w orientowa-niu bryły budynku względem stron świata. Zwyczajowo w chińskiej architekturze wejścia do ważnych budynków były zwróco-ne w stronę uprzywilejowanego kierunku południowego. Kiedy przybywający spotykał ważną postać u progu, miał twarz skiero-waną na północ, natomiast gospodarz na związane z pomyślnością południe, dlatego wejście do nanjińskiego Ministerstwa Spraw Zagranicznych było skierowane właśnie na południe. Wejście do oficjalnej rezydencji mi-nistra skierowano już jednak na północ, tu bowiem nie obowiązywała rządowa etykieta ani protokół dyplomatyczny, więc minister mógł przyjąć w hierarchii formalnej niższą pozycję względem odwiedzających.

Zasygnalizowane jedynie powyżej zmiany Shanghaju, Tianjinu, Nanjingu odwołują się do różnorodnych znaków architektonicznej nowoczesności, która na początku wieku została zapoczątkowana pod rządami Kuomintangu i władz obcych państw w por-tach kontraktowych. Niejednolitość pro-cesu przemian przestrzennego charakteru chińskich miast należy tłumaczyć różnymi przesłankami, które towarzyszyły fundato-

rom idei transformacji urbanistycznej, od za-chodnich inwestorów po władze municypal-ne. Reprezentacyjna architektura finansowej hegemonii w Szanghaju, symbol nowoczesnej higieny (weisheng) w Tianjinie czy odbicie nowoczesnego państwa oraz republikańskiej idei politycznej w architekturze łączącej chińską tradycję i modernizm w Nanjingu wskazują na synkretyczność kształtu pierw-szego spotkania z zachodnią nowoczesnością architektoniczną na początku XX wieku.

Gdy powraca się z przechadzki po pierwszych zmodernizowanych metropoliach do punktu wyjścia – szanghajskiego Bundu z widokiem na współcześnie nowoczesny Putong – pro-blem hybrydyczności procesu modernizacji architektury w Chinach przestaje być za-gadką. Nie w pełni przeprowadzona chińska modernizacja z początku ubiegłego wieku otworzyła pole dla dowolnych, niekiedy chaotycznych, eksperymentów architekto-nicznych dzisiejszym architektonicznym znakomitościom, takim jak Norman Foster, Jacques Herzog i Pierre de Meuron, Rem Koolhaas. Chiny dzięki temu stały się polem bitwy dla wyobraźni przestrzennej zachod-nich artystów. Dlatego dzisiejszy spacer po Szanghaju jest ciągle pełen niespodzianek i nieoczekiwanych widoków.

wybrana literatura

• Remaking the Chinese City. Modernity and National Identity, 1900-1950, ed. J. W. Esherick, Honolulu 2000.

rys.

s. fi

eld

hou

se