Praca resocjalizacyjna z mordercami

M. Turowski

M. Sachetti

ZABÓJSTWO

Typ podstawowy zabójstwa określa art. 148 § 1 kodeksu karnego: Kto zabija człowieka,

podlega karze pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat 8, karze 25 lat pozbawienia

wolności albo karze dożywotniego pozbawienia wolności.1

Zabójstwo uważane jest za jedno z najbardziej osobliwych zachowań człowieka, tworzących

barwną mozaikę szeregu zjawisk i uczuć. Zachowanie zabójcy może być konsekwencją, może

wyrażać m.in. brak respektu dla ludzkiego życia, zanik współczucia, ale także głęboką miłość, raz

może być efektem impulsu, by w innym przypadku prezentować postępowanie metodyczne i

przemyślane w każdym szczególe. Zabójstwo niezmiennie skupia uwagę

naukowców, ale i artystów, nieustannie też stanowi niezwykle interesujący przedmiot analiz

kryminologicznych2.

Art. 148 k.k. chroni życie człowieka (w aspekcie biologicznym) od momentu jego

narodzin aż do śmierci. W doktrynie prezentowane są różne poglądy dotyczące określenia

momentu narodzin. W zależności od przyjętego kryterium proponuje się różny moment, od

którego mamy do czynienia z człowiekiem w rozumieniu prawa karnego.

W typologii zabójstw można spotkać wiele klasyfikacji zabójstw. Jedną z typologii, która

została oparta na wielu badaniach teoretycznych studiach przedstawili R. Holmes i S. Holmes.

Autorzy dokonali klasyfikacji typów zabójstw:

typ depresyjny – jest to najczęściej zabójca, który nie ma wcześniejszych doświadczeń

kryminalnych i bardzo często pozostaje pod opieką instytucji medycznych lub

psychiatrycznych. Cechuje go brak wiary w siebie i poczucia sensu życia. Ma dużą

skłonność do samobójstw, a sam akt zabójstwa jest bardzo często irracjonalny;

sadystyczny zabójca dzieci – zabójstwo dziecka daje sprawcy satysfakcję seksualna. Nie

dochodzi jednak do aktu seksualnego;

zabójca seksualny – ofiarami tego typu zabójców padają tylko dorośli. Morderstwo w tym

przypadku połączone jest z przemocą seksualną i satysfakcją seksualną sprawcy. Takim

1 www.polskieustawy.com2 Z. Lasocik, Zabójca zawodowy i na zlecenie, Kraków 2003, s. 88

typem zabójców są przede wszystkim zabójcy seryjni;

zabójca psychotyczny – to zabójca mający problem z kontaktem z rzeczywistością, który

jest następstwem choroby psychicznej. Często doświadcza omamów słuchowych i

wzrokowych oraz halucynacji, przez co nie jest w stanie uzasadnić swojego zachowania;

typ psychopatyczny – jest to osoba pozbawiona uczciwości wyższej, niemająca poczucia

winy ani wstydu. Osoba psychopatyczna nie potrafi doświadczyć empatii, żalu, smutku. Jest

to zabójca, który koncentruje się na swoich uczuciach;

typ organiczny – obejmuje zabójców, których akt zabójstwa jest konsekwencją wadliwego

funkcjonowania systemu wydzielania dokrewnego, uszkodzeń mózgu lub zaburzeń w

konstrukcji ciała;

typ lękowy – zabójca, który niejako „tuszuje” zabójstwem swoje inne zachowania

odbiegające od normy jak również nieakceptowane społecznie;

typ zabójcy zawodowego – w tej kategorii mieszczą się osoby, które zabijają dla

otrzymania określonej korzyści ekonomicznej, politycznej lub ideologicznej3.

W psychologii wypracowano wiele koncepcji pozwalających na uporządkowanie całego

katalogu odpowiedzi na pytanie - dlaczego ludzie zabijają? Według najpowszechniejszych z nich:

źródłem zachowań agresywnych są traumatyczne przeżycia z dzieciństwa, konflikty

wewnętrzne, stany frustracji (tzw. teoria psychoanalityczna),

stosowanie przemocy jest spowodowane silnym poczuciem nieadekwatności i słabości

zabójcy, zabijanie natomiast kompensuje te słabości i pozwala udowodnić sprawcy i otoczeniu, jaki

zabójca jest silny (tzw. teoria nieadekwatności),

zabójca ma kompleks nadczłowieka, a zabijanie utwierdza go w przekonaniu o własnej

wyjątkowości, poprawia jego własny wizerunek (teoria nadczłowieka),

zabójca ma ograniczoną tolerancję na trudne sytuacje i na frustrację potrzeb,

niepowodzenia odreagowuje agresją (teoria obniżonej tolerancji na frustrację),

zabójca jest ekstrawertykiem, którego sumienie działa nieprawidłowo (teoria

osobowościowa),

zachowanie agresywne zabójcy spowodowane jest psychozami, w szczególności paranojami

(teoria czynnika chorobowego)

3 M. Kowalczyk, Zabójcy i mordercy, Kraków 2010, s. 152

4.

METODY DZIAŁANIA SPRAWCÓW ZABÓJSTW

Sposoby dokonywania zabójstw charakteryzują się dużą różnorodnością, w zależności

od inteligencji sprawcy, od jego możliwości dotarcia do określonych narzędzi czy też środków, od

sytuacji, miejsca i czasu, jak również od motywu nim powodującego.

Wśród narzędzi, których sprawcy używają do popełniania zabójstw można spotkać

prawie wszystko, czym człowiek nauczył się posługiwać w swojej działalności – począwszy

od narzędzi bardzo prostych do bardzo skomplikowanych.

Najczęściej jednak spotyka się zabójstwa dokonywane przy użyciu narzędzi najłatwiej

dostępnych, takich jak: nóż, siekiera, tasak, młotek, broń myśliwska czy inna broń palna.

Do popełniania zabójstw używane są także środki toksyczne (np. cyjanek potasu, arszenik)

oraz ich pochodne. Do rzadszych przypadków należą zabójstwa popełnione poprzez

podpalenie, utopienie czy zrzucenie ze znacznej wysokości.

MOTYWACJE SPRAWCÓW ZABÓJSTW

Przygotowując się do popełnienia zabójstwa lub dokonując go, sprawca robi to z powodu

określonych przyczyn. Przyczyny takie w kryminalistyce nazywane są motywami. Za

motyw można zatem uznać czynnik popychający sprawcę do działania.

Obecnie organy ścigania stosują następującą klasyfikację według motywów zachowania

sprawcy zabójstwa:

– zabójstwo o motywie rabunkowym,

– zabójstwo o motywie erotycznym,

4 Z. Lasocik, Zabójca zawodowy i na zlecenie, Kraków 2003, s. 93-94

– zabójstwo o motywie seksualnym,

– zabójstwo o motywie nieporozumienia rodzinnego,

– zabójstwo o motywie porachunków osobistych,

– zabójstwo na zlecenie,

– zabójstwo o motywie innym,

– zabójstwo o motywie chuligańskim,

– zabójstwo o motywie nieustalonym.

Zabójstwo o motywie rabunkowym - polega na pozbawieniu życia osoby będącej

w posiadaniu lub dysponującej mieniem, chroniącej to mienie. Celem działania sprawcy jest

zabór mienia bądź utrzymanie się w jego posiadaniu. Najczęściej zabójstwa te są wynikiem

planowanego, dokładnego przygotowania i działania ze strony sprawcy. Sprawca typuje ofiarę,

dobiera innych uczestników, metodę, narzędzia, wybiera czas i miejsce dokonania czynu.

Zabójstwo o motywie erotycznym - związane jest z uczuciami erotycznymi. W tym

przypadku można wyróżnić dwa zasadnicze kierunki działania sprawcy. W pierwszym – czyn

sprawcy skierowany jest przeciwko obiektowi uczuć, natomiast w drugim przypadku przestępca

zmierza do usunięcia osób utrudniających mu zdobycie obiektu miłości.

W większości przypadków działanie sprawcy stanowi reakcję na niewierność żony,

kochanki, konkubiny, do działania może też pobudzić porzucenie, odmowa zawarcia związku

małżeńskiego, odmowa współżycia seksualnego itp.

Zabójstwo o motywie seksualnym – polega na spowodowaniu śmierci człowieka pozostającym w

związku ze wzbudzeniem, nasileniem, utrzymaniem lub zaspokojeniem popędu

seksualnego sprawcy - skierowanego na osobę ofiary.

Zabójstwo o motywie porachunków osobistych – związane jest najczęściej z działalnością

przestępczą sprawców i ich ofiar.

Zabójstwo na zlecenie – polega na pozbawieniu życia człowieka przez osobę trzecią,

często w żaden inny sposób niemającej związku z ofiarą, działającą najczęściej z inspiracji

właściwego sprawcy – zleceniodawcy, który z różnych powodów jest zainteresowany śmiercią

ofiary. Zleceniodawca często pełni rolę kierowniczą w zabójstwie.

Zabójstwo o motywie innym – w przypadku tych zabójstw głównym czynnikiem pozwalającym je

wyróżnić są cechy charakterystyczne związków (np. emocjonalnych) między

ofiarami i ich sprawcami – zemsta, zazdrość.

Zabójstwo o motywie chuligańskim – czyn ten jest popełniony bez żadnych racjonalnych

pobudek i powodów, dlatego trudne jest określenie pojęcia „motyw chuligański”.

Bardzo często sami sprawcy nie potrafią określić „dlaczego TO zrobili”.

Zabójstwo o motywie nieustalonym – brak jest w nim dostatecznych podstaw do

sprecyzowania jednoznacznie motywu działania sprawcy, co nie pozwala określić środowiska,

kręgu osób, z których może wywodzić się sprawca, miejsc, w których może przebywać.

Z uwagi na te fakty trudno wykryć sprawcę - w związku z czym należy formułować alternatywne

wersje określając ich stopień prawdopodobieństwa.

Zabójstwa z premedytacją charakteryzują się tym, że sprawca przygotowuje się do

nich (np. wchodząc w posiadanie narzędzia czy też je przysposabiając), a następnie wybiera

miejsce i czas do realizacji swych przestępczych zamiarów. Zdarzają się również przypadki

pozorowania zabójstwa śmiercią przypadkową np. poprzez celowe spowodowanie pożaru czy

włączenie gazu.

Ze sposobu, w jaki dokonano zabójstwa, można wiele wnioskować o samym sprawcy:

jego inteligencji, pracy zawodowej, czy np. zainteresowaniach. Prowadząc śledztwo w sprawie o

zabójstwo dokonane przy użyciu trucizny trudnej do zdobycia dla przeciętnego człowieka (np.

cyjanku potasu) można przykładowo wnioskować, że sprawca miał stosunkowo

łatwy dostęp do takiej trucizny lub jej związków. Dlatego czynności wykrywacze i typowanie

sprawcy powinny zmierzać do ustalenia osób, które znały ofiarę, utrzymywały z nią kontakty,

a jednocześnie pracują lub mają powiązania z różnego rodzaju laboratoriami, zakładami

chemicznymi lub z wykształcenia są chemikami, farmaceutami albo mają takie zainteresowania.

W większości przypadków zabójstw również narzędzia służące do ich dokonania są

przypadkowe i zostają porzucone przez sprawców na miejscu przestępstwa. Dlatego w trakcie

oględzin miejsca zdarzenia należy zwracać szczególną uwagę na przedmioty, które pozornie

mogą nie mieć związku z zabójstwem oraz poddać je badaniom w celu ujawnienia ewentualnych

śladów kryminalistycznych.

DZIECIOBÓJSTWO

Dzieciobójstwo jest typem uprzywilejowanym zabójstwa określonym w art. 149 k.k..

Jest okrutne i wstrząsające w szczególności ze względu na ofiarę - bezbronne, nowo narodzone

dziecko - oraz sprawcę - jego matkę. Czyn taki ze swej istoty, pomimo tego, Że stanowi

postać uprzywilejowaną zabójstwa, zawiera znaczny stopień społecznej szkodliwości. Niemniej

jednak nietrafne jest powoływanie się na powyższe okoliczności, jako obciążające przy

wymiarze kary, bowiem winny one być uwzględniane w każdej sprawie o czyn tego rodzaju

i nie powinny wpływać na wymiar kary (zaostrzać ją czy łagodzić), gdyż mieszczą się w zwykłych

ramach odpowiedzialności za to przestępstwo.

W przypadku występku dzieciobójstwa muszą być spełnione kumulatywnie

następujące warunki:

– zabójstwo dziecka następuje w okresie porodu,

– zabójstwo dziecka następuje pod wpływem przebiegu porodu.

Z punktu widzenia art. 149 k.k. bez znaczenia jest, czy poród odbywa się siłami natury, czy

przy ingerencji człowieka (za pomocą cesarskiego cięcia).

Granicą oddzielającą dzieciobójstwo od aborcji jest chwila, w której noworodek staje

się samoistnym organizmem ludzkim. Podmiotem przestępstwa dzieciobójstwa

może być tylko matka. Pomocnik oraz podżegacz do dzieciobójstwa

odpowiadają odpowiednio za pomocnictwo i podżeganie do zabójstwa w typie podstawowym

(art. 148 k.k.).

Art. 31

§ 1. Nie popełnia przestępstwa, kto, z powodu choroby psychicznej, upośledzenia umysłowego

lub innego zakłócenia czynności psychicznych, nie mógł w czasie czynu rozpoznać jego

znaczenia lub pokierować swoim postępowaniem.

§ 2. Jeżeli w czasie popełnienia przestępstwa zdolność rozpoznania znaczenia czynu lub

kierowania postępowaniem była w znacznym stopniu ograniczona, sąd może zastosować

nadzwyczajne złagodzenie kary.

§ 3. Przepisów § 1 i 2 nie stosuje się, gdy sprawca wprawił się w stan nietrzeźwości lub

odurzenia powodujący wyłączenie lub ograniczenie poczytalności, które przewidywał albo

mógł przewidzieć.5

W przypadku dzieciobójstwa matka dotknięta jest zakłóceniami, które powodują u niej

ograniczenie rozeznania znaczenia czynu lub kierowania swoim postępowaniem, ale nie

w znaczeniu, o którym mowa w art. 31 k.k., albowiem u podłoża jej stanu psychicznego nie

leży żadna z przyczyn wymienionych w tym, że artykule 31 k.k., ale przyczyna związana

z porodem, występująca podczas jego trwania i z nim się wiążąca.

Najczęstszymi przyczynami śmierci dziecka jest uraz mechaniczny albo uduszenie

gwałtowne. Podczas sekcji zwłok stwierdzano np.: rany kłute, poderznięcie gardła, obrażenia

głowy wskutek uderzeń, obrażenia wielonarządowe (jako np. skutek wyrzucenia z jadącego

pociągu lub samochodu), natomiast przy uduszeniu gwałtownym śmierć dziecka przybiera

postać:

zadzierzgnięcia (uduszenia pętlą),

zadławienia (ucisk za szyję),

zamknięcia otworów

oddechowych miękkim przedmiotem,

umieszczenia w jamie ustnej i tchawicy przedmiotu,

uduszenia wskutek zamknięcia noworodka w worku foliowym lub owinięcie nim jego

główki6

5 www.polskieustawy.com6 M. Brzozowska, M. Kaczmarek, Materialnoprawne i kryminalistyczne aspekty przestępstwa zabójstwa, Piła 2011, s.

21

Omówienie specyfiki diagnozy resocjalizacyjnej wymaga odwołania się do ogólnych

wskazań związanych z diagnozą, jej rodzajami i warunkami poprawności, można powiedzieć, że

problem dobrej diagnozy występuję we wszystkich dziedzinach działalności praktycznej.

Przez podjęcie diagnozy rozumiemy rozróżnienie, osadzanie, a dokładniej – rozpoznanie

jakiegoś stanu rzeczy i jego tendencji rozwojowych na postawie objawów i znajomości ogólnych

prawidłowości.7

Diagnoza jest, to działanie celowe, ale musi się opierać na rozpoznawaniu sytuacji

wyjściowej. Rozpoznawanie to polega nie tylko na opisie istotnych cech aktualnego stanu rzeczy,

ale także na jego zbadaniu genetycznym, nasuwającym sposoby zmiany, na ustaleniu znaczenia w

ramach pewnej całości, której występuje, co z kolei pozwala ocenić, czy jest on korzystny czy

szkodliwy, na ustalenie fazy i przewidywalnego rozwoju, co prowadzi do zaprojektowania działania

reformującego istniejące braki lub zapobiegającego na przyszłość powstawaniu szkód.

Diagnoza w działaniu pedagogicznym może pełnić trzy podstawowe funkcje:

Stanowić punkt wyjścia w czynnościach związanych z projektowaniem,

Umożliwić systematyczną kontrolę przebiegu procesu wychowawczego,

Służyć ocenie wyników i korygowania podjętych.

Funkcje te powiązane są z głównymi etapami działań, czyli diagnozą stanu rzeczy,

projektowaniem zmian i realizacją projektu wraz z kontrolą.8

Powyższe rozważania nasuwają wniosek, że w diagnozowaniu zabójstw popełnionych w

stanie afektu można zróżnicować czyny wywołane zaburzeniami o podłożu ograniczonym (afekt

patologiczny) oraz przez czynniki zewnętrzne (np. stan długo trwałego lęku). Innym stanem

ograniczającym lub znoszącym poczytalność, który może mieć znaczenie w diagnozowaniu

sprawców zabójstw, są epizodyczne stany reaktywne przebiegające w postaci reakcji nerwicowych,

psychopatycznych lub psychospołecznych.

Omówienie powyższych kwestii związanych z uznaniem poczytalności lub

kwestionowaniem tego stanu nabiera szczególnego znaczenia w odniesieniu od sprawców zabójstw,

przede wszystkim, dlatego, że nierzadko zabójstwo wymaga kompleksowej analizy czynników

leżących u jego podłoża i umożliwiających określenie bezwzględnej winy sprawcy bądź ustalenie

okoliczności pozwalających na zastosowanie wobec nikogo możliwości złagodzonej

odpowiedzialności.9

Rozwiązania prawne obowiązujące zarówno w Polsce, jak i w wielu innych państwach na

całym świecie przyjmują, jako priorytetową zasadę izolowania sprawców najgroźniejszych 7 M.H. Kowalczyk, Zabójcy i mordercy, Wyd. Impuls Kraków 2010 r. s. 2098 Ibid. s. 210-2119 Ibid. s. 224 – 225

przestępstw, w tym zabójców, stosując wobec nich kary całkowicie eliminujące lub długoterminowe

pozbawienia wolności. Przyjęta w Polsce kodyfikacja karna dokonuje wyraźnego zróżnicowania

odpowiedzialności karnej sprawców zabójstw, odwołując się do kryteriów kwalifikacji lub

uprzywilejowania czynów.

To właśnie kryterium można potraktować, jako pierwsze, zasadniczo różnicujące sprawców

zabójstw. Wykazuje ono, bowiem, że ogół populacji zabójców można wyodrębnić tych, którzy nie

stanowią zagrożenia dla społeczeństwa, ponieważ popełniony przez nich czy był raczej wyrazem

lęku, a nie agresji, obronnej determinacji, a nie premedytacji. Drugą wyłonioną przy zastosowaniu

tego kryterium kategorią będą sprawcy zabójstw, w których działaniu nie tylko nie można się

dopatrzeć się okoliczności łagodzących ich odpowiedzialność karną, ale wręcz przeciwnie –

znamiona czynu wskazują na okrucieństwo, uprzedmiotowienie ofiary i dokładne planowanie

zbrodni.10

Poszukując efektywnych oddziaływań resocjalizacyjnych, które można stosować także

wobec sprawców zabójstw, należy wspomnieć, że dotychczasowe działania opierają się przede

wszystkim na trzech koncepcjach psychologicznych. Mowa tu o podejściu, psychodynamicznym,

behawioralnym i kognitywno-behawioralnym. Na uwagę zasługuje zwłaszcza to ostatnie podejście,

które łączy metody i doświadczenia resocjalizacji opartej na behawioryzmie z elementami treningu

świadomości. 11

Odnosząc się do problemu możliwości resocjalizacji sprawców zabójstw, w szczególności

nieletnich i młodocianych, analizuje się przede wszystkim prawne możliwości tych działań.

Wskazuje, że podstawowym problemem, jest właściwe dokonanie rozmieszczenia nieletnich

sprawców w celach, tak by uniknąć negatywnego modelowania. Podatni na negatywne wpływy, ze

względu na swoją plastyczną jeszcze osobowość nieletni, powinni być w związku z tym

umieszczani w celach z niezdemoralizowanymi osadzonymi lub z przewagą takich osób. Nie chroni

to ich bynajmniej przed destrukcyjnymi kontaktami ze znacznie zdemoralizowanymi młodocianymi

oraz podkulturą więzienną, ale można sądzić, że w pewnym stopniu ograniczy negatywne wpływy

sprzyjające naśladowaniu tych wzorców.

W resocjalizacji nieletnich sprawców zabójstw, poza blokowanie negatywnych wpływów

innych skazanych i tym samym ochroną przed demoralizacją, należy położyć nacisk na intensywne

kształcenia, pracę, racjonalne wykorzystywanie czasu wolnego i kontakty z rodzicami, o ile

oczywiście nie przejawiają cech destrukcyjnych. To ogólnie wskazują sugerują, że zasadniczo w

odniesieniu do nieletnich, umieszczonych w zakładach karnych stosuje się te same formy

oddziaływań penitencjarnych ujętych w indywidualnych programach oddziaływań, które

10 Ibid. s. 22611 M.H. Kowalczyk, Zabójcy, Kraków 2010 r. s. 228

wykorzystywane są wobec dorosłych osadzonych.12

Jednym z programów zasługujących na uwagę jest wprowadzony w Wirginii program ISOs,

który, przeznaczony jest dla inkarcerowanych nieletnich sprawców zabójstw. Program ten

występuje w dwóch wersjach i realizowany jest już od 10 lat.

Pierwsza wersja, obejmująca zintensyfikowane działania wychowawcze (ISOs self-

contained), realizowana jest w warunkach izolacji, homogenicznych grupach nieletnich sprawców

wykazujących wysoki poziom impulsywności i zachowań antysocjalnych. Wobec jednorodnych

pod względem zaburzeń osobowościowych grup nieletnich stosuje się intensywne działania

zmierzające do redukcji agresji, wytworzenia autokontroli i empatii wobec ofiar.

Druga wersja programu (ISO prescriptive) obejmuje realizacje tych samych celów,

zmierzających przede wszystkim do obniżenia poziomu impulsywności i agresji nieletnich oraz

wytworzenia pożądanych sprawności społecznych. Ta wersja programu realizowana jest do osób

mniej zdemoralizowanych i mniej niebezpiecznych sprawców przestępstw gwałtownych o

charakterze nieseksualnym.

Nieletni poddani działaniem ISOs self-contained wykazują mniejszą powrotność do

przestępstwa, również w ich przypadku upływa więcej czasu między opuszczeniem zakładu a

kolejnym zatrzymaniem. Znacząca obniża się możliwość recydywy, a powrotność do przestępstwa

zwykle dotyczy innych celów niż zabójstwo, który były podstawą pierwszego skazania.

Wracając do polskich doświadczeń w zakresie resocjalizacji dorosłych sprawców zabójstw

skazanych na długoterminowe kary, najpoważniejszym problemem jest postępujący proces

prizonizacji, który zwykle dominuje nad procesem resocjalizacji. Skazani ci nastawieni są przede

wszystkim na poprawne ułożenie sobie relacji z współosadzonymi i personelem. Dostosowanie się

do warunków wewnątrz-wieziennych nie oznacza bynajmniej korekcyjnych zmian w osobowości,

ale nie wyklucza pozytywnej oceny postępów resocjalizacji, co zwykle jest podstawą pozytywnego

opiniowania przez personel więzienny.

Biorąc po uwagę zróżnicowaną podatności osadzonych na oddziaływania resocjalizacyjne w

różnych fazach uwiezienia, w pierwszym etapie pobytu w izolacji, kiedy skazany nie jest pewny

swej przyszłości i swego więziennego losu oraz w ostatniej fazie – poprzedzającej zwolnienie,

kiedy to powstają obawy przed tym, co będzie dalej, zintensyfikować oddziaływania

resocjalizacyjne.

W tych dwóch etapach, cechujących się największą podatnością na wpływy

resocjalizacyjne, należy odwołać się do poczucia winy, które może być traktowane, jako punkt

zwrotny w karierze przestępczej i stanowić płaszczyznę oporu, która pozwoli kształtować nową

wizje przyszłości.13

12 Ibid. s. 228 - 22913 Ibid. s. 229-230

Aby działania były skuteczne nie można zapomnieć o aktywizacji zawodowej sprawców

zabójstw, nabywaniu umiejętności skutecznego poszukiwania pracy i pozyskiwania kwalifikacji

zawodowych. Program pt. „postępowanie ze skazanymi na karę dożywotniego pozbawienia

wolności” nastawiony jest na kształtowanie w skazanym woli współdziałania w zakresie nabywaniu

postaw społecznie pożądanych i zmian w obrębie własnej osobowości, uznanie przez niego kary za

sprawiedliwą odpłatę za dokonany czyn oraz wzbudzenie u niego nadziei na pozytywny efekt

wysiłków włożonych w zmianę postaw.

W zależności od fazy uwięzienia, w jakiej aktualnie znajduje się skazany, proponuje się

podejmowanie odpowiednich zróżnicowanych środków oddziaływań.

W pierwszej fazie, która następuje w okresie tymczasowego aresztowania i na początku

odbywania kary pozbawienia wolności, czyli w fazie kryzysu, gdy skazani ujawniają leki, mają

poczucie utraty nad własnym życiem oraz wskazują skłonności do agresji i autoagresji,

wychowawca powinien obserwować i kontrolować zachowania osadzonego, udzielać pomocy w

uzyskaniu podstawowych informacji prawnych oraz nawiązywać współprace z rodziną, natomiast

psycholog powinien udzielać wsparcia emocjonalnego, pomóc skazanemu w odzyskiwaniu kontroli

nad własnym życiem i kształtować u niego umiejętność radzenia sobie z destrukcyjnymi

zachowaniami i emocjami.

Natomiast w fazie buntu, która zwykle następuje po uprawomocnieniu się wyroku, skazani

prezentują postawy roszczeniowe, izolują się od otoczenia, są agresywni i wykazują brak

krytycyzmu wobec popełnionej zbrodni. Inicjowane działania powinny w tym okresie

koncentrować się na motywowaniu skazanych do współdziałania w tworzeniu indywidualnego

programu resocjalizacji, udzielaniu mu pomocy w kształtowaniu planów życiowych możliwych do

realizacji w warunkach izolacji oraz zachęcaniu do udziału w zajęciach kulturalno-oświatowych i

sportowych. 14

W fazie przystosowania działania powinny zmierzać do modyfikacji postaw i przekonań

skazanego oraz wyznaczenia realistycznych celów zapobiegających skutkom długotrwałej izolacji,

w tym utraty zainteresowania przyszłością, poczucia beznadziejności u wyuczonej bezradności.

W ostatniej fazie przygotowania do działania powinny kontynuować realizacje działań z

poprzedniego okresu i przygotowywać skazanego do ewentualnego odbywania kary w warunkach

mniejszej samodyscypliny.

Inna propozycja skutecznego oddziaływania wobec niektórych sprawców zabójstw może

być model oddziaływań opracowany przez O.P. de Hassa. Działania oparte na tym modelu są

realizowane w Holandii wobec sprawców przestępstw, w tym wobec zabójców. Celem terapii jest

zmniejszanie prawdopodobieństwa podejmowania dalszej działalności przestępczej.

14 Ibid. s. 230-231

Prawdopodobieństwo popełnienia przestępstwa jest szacowane za pomocą czterech czynników

leżących u podstaw modelu, takich jak:

1. Osobowość i stan psychiczny – tworzy się w dzieciństwie i wczesnej młodości a

wszelkie wydarzenia przeżywane w tym okresie – zarówno pozytywne, jak i

negatywne – maja wpływ na kształtowanie się osobowości.

2. Uwarunkowania sytuacyjne - prawdopodobieństwo wystąpienia zachowania

przestępczego związana jest ze specyficznymi uwarunkowaniami sytuacyjnymi,

np. sytuacje jak narkomania i alkoholizm.

3. Związki społeczne – określone są przez zakres, w jakim jednostka bierze udział

w tworzeniu i funkcjonowaniu pewnych układów, np. rodzina krewni etc.

4. Ogólne zdolności i umiejętności – są to umiejętności i zdolności niezbędne do

codziennego życia jednostki.

Zaburzenie tych czynników prowadzi do czynów przestępczych.

Odwołując się do tego modelu w projektowaniu wskazań resocjalizacyjnych, należy

uwzględnić w związku z tym działania wieloaspektowe, interdyscyplinarne. Przybiorą one

następujący zakres:

1. Osobowość i stan psychiczny:

a. Obszary problemów: zaburzenia osobowości, zaburzenia ego, psychozy,

b. Możliwość interwencji: pomoc psychiatryczna, psychoterapia,

2. Uwarunkowania sytuacyjne

a. Obszary problemów: alkoholizm, narkomania,

b. Możliwość interwencji: scenariusz przestępstw,

3. Związki społeczne

a. Obszary problemów: braki, wady w relacjach społecznych,

etykietowanie,

b. Możliwość interwencji: pracownicy socjalni, terapia zajęciowa,

4. Umiejętności

a. Obszary problemów: ogólnospołeczne i zawodowe umiejętności,

b. Możliwość interwencji: socjoterapia, terapia zajęciowa.15

Podstawowym warunkiem osiągnięcia jakichkolwiek rezultatów jest jednak wytworzenie

odpowiedniej motywacji u sprawców, wobec których podejmowane będą projektowane działania.

Brak wystarczająco silnej motywacji, przy zwykle poważnych zaburzeniach ujawnianych przez

sprawców, może wpływać demobilizująco na innych i zniechęcać do podejmowania konkretnych

15 M.H. Kowalczyk, Zabójcy, Kraków 2010 r. s. 232-234

działań.

Jednym z pierwszych warunków skuteczności podejmowanych działań jest, bowiem ich

wykonywanie w odpowiednio dobranych pod względem motywacji i stopnia demoralizacji

grupach, tak, aby ich uczestnicy nie wpływali demobilizująco na osoby nieujawniające

zaawansowanych form demoralizacji. Pożądana postacią oddziaływań dla osób głęboko

zdemoralizowanych mogą być sesje wyrównawcze oparte na intensywnych oddziaływaniach

resocjalizacyjnych.16

Program „Uzdrawiający oddech” w odniesieniu do wnioskowania moralnego oczekiwanym

skutkiem jest rozwój refleksyjności i poczucia odpowiedzialności za własne czyny, co w przypadku

sprawców zabójstw jest szczególnie istotne, zwłaszcza, że – jak wykazano – cechuje ich

bezrefleksyjne podejście do swoich czynów i niski poziom odpowiedzialności za dokonane

zbrodnie.

Skazani zasadniczo żałują jedynie, że jedynie w wyniku popełnionej zbrodni znaleźli się w izolacji.

Oddziaływania odnoszące się do tego obszaru mają, więc charakter terapeutyczny,

proponowane są przede wszystkim terapie uzależnień, wśród których za najskuteczniejszy należy

uznać program Atlantis. U sprawców zabójstw diagnozowane jest często uzależnienie od alkoholu

lub narkotyków bądź systematyczne spożywanie alkoholu w nadmiernych ilościach, które często

koreluje z manifestowaniem gwałtownych reakcji na przeżywanie sytuacji trudnych, które

pojawiające się pod wpływem silnych emocji. W tym samym wypadku bardzo często spożywanie

alkoholu stanowiło czynnik spustowy poprzedzających popełnienie zabójstw. Ważnym

postulowanym elementem oddziaływań terapeutycznych jest udział w programie „Szkoła Życia”, a

także terapia grupowa pozwalająca poznać cykl zachowań przestępczych z rozpoznaniem

specyficznych czynników, które w indywidualnych sytuacjach stanowią wspomniany czynnik

spustowy.

Program „Szkoła Życia”, opracowany jest przez księdza J. Tabakę. Porgram ten

ukierunkowany jest na aktywizację skazanych, niesienie pomocy psychologicznej mającej na celu

przeorientowanie hierarchii wartości oraz zmianę relacji osobowych między osadzonymi.

Głównymi celami są:

1. Uświadomienie sobie przez skazanych, jakich cierpień przysporzyły innym uch

dotychczasowe wybory życiowe,

2. Budzenie motywacji do zmiany orientacji życiowej,

3. Rozwijanie dojrzałej osobowości poprzez:

a. Modyfikowanie dotychczasowego systemu wartości,

b. Nabywanie umiejętności panowania nad emocjami,

16 Ibid. s. 584

c. Poznawanie metod właściwej komunikacji interpersonalnej,

d. Poszukiwanie sposobów radzenia sobie ze stanami przygnębienia lub

depresyjnymi,

e. Uczenie się reagowania na stresy i strategii ich przezwyciężania,

f. Odchodzenie od egoistycznego pojmowania otaczającej rzeczywistości,

g. Dostrzeganie problemów drugiej osoby oraz niesienie skutecznej pomocy

potrzebującym,

h. Rozbudzanie poczucia odpowiedzialności za własne życie,

i. Uczenie się właściwego zagospodarowania czasu wolnego,

j. Poznawanie funkcji sumienia.

Uczestnictwo w zajęciach i warsztatach szkoły życia obliguje do rozwiązywania sytuacji

konfliktowych bez stosowania przemocy. Wykorzystywanie formy psychoterapii mają także

uświadomić osadzonym stosowane przez nich nieadekwatne mechanizmy obronne, a w

konsekwencji doprowadzić do ich osłabienia oraz stopniowego znajdowania winy w sobie, a nie w

otoczeniu.17

17 Ibid. s. 592

Większość obecnie powstających i realizowanych w praktyce penitencjarnej programów

resocjalizacyjnych bazuje na założeniach kognitywno-behawioralnych. W polskich jednostkach

penitencjarnych realizuje się około 650 takich programów.18

18 Ibid. s. 228

Rysunek 1 M.H. Kowalczyk, Zabójcy, Kraków 2010 r. s. 586-587

Zaangażowanie w prace na rzecz zakładu karnego, podjęcie pracy zarobkowej – uczestnictwo w warsztatach aktywnego poszukiwania pracy

Brak aktywności zawodowej

Formy oddziaływań

Oddziaływania terapeutyczne, psychokorekcyjna terapia grupowa, zajęcia warsztatowe

Uczestnictwo w formach treningowych redukujących skłonności agresywne

Uczestnictwo w formach treningowych przywracających adekwatną samoocenę

Uczestnictwo w grupowych formach terapii pozwalających modyfikować nieadekwatne mechanizmy obronne

Uczestnictwo w terapii grupowej kognitywno-behawioralnej, korygującej niewłaściwe relacje seksualne i wzorce zachowań właściwych

Oddziaływania w ramach terapii rodzinnej i terapii zajęciowej

Udział pracownika socjalnego, utrzymywanie kontaktu z osobami z konstruktywnych środowisk koleżeńskich przez listy i widzenia

Terapia rodzinna (udział pracownika socjalnego), działania ukierunkowane na podtrzymywanie kontaktu z rodziną (listy, widzenia) utrzymywanie kontaktu ze stałą partnerką i dziećmi, uczestnictwo w zajęciach terapeutycznych leczących z przemocy

Oddziaływania terapeutyczne

Udział w terapii grupowej adresowanej do osób uzależnionych

Udział w zajęciach psychokorekcyjnych

Udział w zajęciach terapeutycznych (terapia kognitywno-behawioralnya)

Uczestnictwo w formach zorganizowanych w oparciu o podstawowe oddziaływania penitencjarne

Uczestnictwo w zajęcia kulturalno-oświatowych i sportowych

Diagnoza zdolności twórczych i stymulowanie ich rozwoju w ramach warsztatów terapio zajęciowej

Uczestnictwo w zróżnicowanych formach kształcenia na poziomie podstawowym, gimnazjalnym i zawodowym. Kształcenie w ramach kursów zawodowych

Czynniki stwarzające zagrożenie popełnienia zabójstwa

Zdiagnozowane zmienne psychoseksualne

Zachowania agresywne i/lub diagnozowany wysoki poziom agresji

Zaburzona samoocena

Nieadekwatne mechanizmy obronne stosowane w sytuacjach trudnychNiea

Zaburzenia identyfikacji i/lub preferencji seksualnych

Zdiagnozowane zmienne wychowawczo - socjalizacyjne

Brak relacji z konstruowanymi środowiskami koleżeńśkimi

Zaburzone relacje rodzinne, obejmujące rodzinę genetyczną i/lub prokreacyjną

Czynniki sytuacyjne

Uzależnienie od alkoholu lub narkotyków

Sytuacje o charakterze długo trwałym, sytuacje trudne i ich skutki

Sytuacje nagłe, pełniące funkcję bodźca spustowego

Umiejętności i sprawności społeczne

Brak umiejętności organizowania czasu wolnego – niski stopień zaabsorbowania

Nierozwinięte, nieujawnione „potencjały” jednostki i jej predyspozycje

Niski poziom wykształcenia