Warszawa 2012

ZAWODY MEDYCZNEDorota Karkowska

Każdy człowiek ma obowiązki wobec społeczeństwa,bez którego niemożliwy jest swobodny

i pełny rozwój jego osobowościArt. 29 pkt 1 Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka

Wykaz skrótów / 11Wprowadzenie / 19

Rozdział 1Pojęcie zawodu medycznego / 37

Zawód i czynniki kształtujące strukturę zawodu / 371.1.Pojęcie zawodu w przepisach i doktrynie prawa / 491.2.Zakres pojęcia „zawody medyczne” / 711.3.

Zakres przedmiotowy pojęcia „zawódmedyczny” / 74

1.3.1.

Zakres podmiotowy pojęcia „zawód medyczny” / 981.3.2.Katalog zawodów medycznych / 1041.3.3.

Zawody medyczne a zawody ochrony zdrowia / 1081.4.Podsumowanie i propozycja definicji zawodumedycznego / 127

1.5.

Rozdział 2Zarys ewolucji statusu zawodów medycznych / 130

Uwagi ogólne / 1302.1.Lekarz i felczer / 1302.2.Lekarz dentysta i technik dentystyczny / 1512.3.Aptekarz/farmaceuta / 1632.4.Położna / 1782.5.Pielęgniarka / 1972.6.Diagnosta laboratoryjny i analityk medyczny / 2172.7.Podsumowanie / 2202.8.

7

Spis treści

Rozdział 3Klasyfikacja zawodów medycznych / 221

Regulowane zawody medyczne / 2213.1.Wolne zawody medyczne / 2293.2.

Pojęcie „wolny zawód medyczny” / 2303.2.1.Istotne cechy wolnego zawodu medycznego / 2433.2.2.

Zawody medyczne zaufania publicznego / 2633.3.Pojęcie „zawód zaufania publicznego” / 2653.3.1.Piecza nad należytym wykonywaniem medycznegozawodu zaufania publicznego / 277

3.3.2.

Samodzielne zawody medyczne / 2983.4.Pojęcie „samodzielny zawód medyczny” / 2993.4.1.Zakres samodzielnych czynności zawodowych / 3083.4.2.

Podsumowanie / 3383.5.

Rozdział 4Zatrudnianie osób wykonujących zawody medyczne / 341

Uwagi ogólne – termin „zatrudnienie” / 3414.1.Uwarunkowania społeczno-prawne wykonywania zawodówmedycznych / 342

4.2.

Uniwersalne i szczególne cechy zatrudnienia pracowniczegoi zatrudnienia niepracowniczego / 351

4.3.

Podporządkowanie pracownicze jako charakterystycznacecha pracy zależnej w przepisach prawa i poglądachdoktryny prawa pracy / 358

4.4.

Podporządkowanie autonomiczne / 3634.4.1.Podział kompetencji kierowniczych w podmiocieleczniczym / 368

4.5.

Polecenie pracownicze – ogólne uwagi / 3804.5.1.Polecenie pracownicze a zlecenie ordynatorskie / 3824.5.2.Polecenie pracownicze a zlecenie lekarskie / 3874.5.3.Dokumentacja medyczna jako forma nadzoru nadwykonywaniem zawodu medycznego / 393

4.5.4.

Standaryzacja procesu pracy osób wykonujących zawodymedyczne / 395

4.6.

Rodzaj pracy oraz czas i miejsce jej świadczenia przez osobywykonujące zawody medyczne / 402

4.7.

Wykonywanie pracy określonego rodzaju / 4024.7.1.Osobisty charakter świadczonej pracy / 4104.7.2.

8

Spis treści

Miejsce i czas świadczenia pracy / 4164.7.3.Wynagrodzenie za pracę osób wykonujących zawodymedyczne / 437

4.8.

Prawo zabezpieczenia społecznego / 4454.9.Klasyfikowanie umów cywilnoprawnych jako umówo pracę / 450

4.10.

Podsumowanie – współzależność zatrudnienia pracowniczegoi niepracowniczego osób wykonujących zawodymedyczne / 455

4.11.

Wnioski / 465Wykaz podstawowych aktów prawnych / 477Bibliografia / 497

9

Spis treści

Wykaz skrótów

Akty prawne

dyrektywa 2005/36/WE Parlamentu Euro-pejskiego i Rady z dnia 7 września 2005 r.

dyrektywa2005/36/WE

w sprawie uznawania kwalifikacji zawodo-wych (Dz. Urz. UE L 255 z 30.09.2005,s. 22–142)Konwencja o ochronie praw człowiekai podstawowych wolności, sporządzona

EKPC

w Rzymie dnia 4 listopada 1950 r. (Dz. U.z 1993 r. Nr 61, poz. 284 z późn. zm.)ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodekscywilny (Dz. U. Nr 16, poz. 93 z późn. zm.)

k.c.

Kodeks Etyki Aptekarza RzeczypospolitejPolskiej uchwalony na Nadzwyczajnym

KEA

Krajowym Zjeździe Aptekarzy w Lubliniew dniu 25 kwietnia 1993 r.Kodeks Etyki Diagnosty Laboratoryjnego,uchwała nr 4/2006 Nadzwyczajnego Krajo-

KEDL

wego Zjazdu Diagnostów Laboratoryjnych,Warszawa, 13 stycznia 2006 r.Kodeks Etyki Lekarskiej z dnia 2 stycznia2004 r.

KEL

Kodeks Etyki Zawodowej Pielęgniarki i Po-łożnej, załącznik do uchwały nr 9 IV Krajo-

KEPP

wego Zjazdu Pielęgniarek i Położnychz dnia 9 grudnia 2003 r.

11

rozporządzenie Ministra Pracy i PolitykiSocjalnej z dnia 20 kwietnia 1995 r. w spra-

klasyfikacja zawodówi specjalności z 1995 r.

wie klasyfikacji zawodów i specjalności dlapotrzeb rynku pracy oraz zakresu jej stoso-wania (Dz. U. Nr 48, poz. 253)rozporządzenie Ministra Pracy i PolitykiSpołecznej z dnia 10 grudnia 2002 r.

klasyfikacja zawodówi specjalności z 2002 r.

w sprawie klasyfikacji zawodów i specjalno-ści dla potrzeb rynku pracy oraz zakresu jejstosowania (Dz. U. Nr 222, poz. 1868)rozporządzenie Ministra Gospodarki i Pracyz dnia 8 grudnia 2004 r. w sprawie klasyfika-

klasyfikacja zawodówi specjalności z 2004 r.

cji zawodów i specjalności dla potrzeb rynkupracy oraz zakresu jej stosowania (Dz. U.Nr 265, poz. 2644 z późn. zm.)rozporządzenie Ministra Pracy i PolitykiSpołecznej z dnia 27 kwietnia 2010 r.

klasyfikacja zawodówi specjalności z 2010 r.

w sprawie klasyfikacji zawodów i specjalno-ści na potrzeby rynku pracy oraz zakresujej stosowania (Dz. U. Nr 82, poz. 537)rozporządzenie Ministra Edukacji Narodo-wej z dnia 26 czerwca 2007 r. w sprawie

klasyfikacja zawodówszkolnictwa zawodo-

wego z 2007 r. klasyfikacji zawodów szkolnictwa zawodo-wego (Dz. U. Nr 124, poz. 860 z późn. zm.)ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodekskarny (Dz. U. Nr 88, poz. 553 z późn. zm.)

k.k.

Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia2 kwietnia 1997 r. (Dz. U. Nr 78, poz. 483z późn. zm.)

Konstytucja RP

ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r. – Kodekspracy (tekst jedn.: Dz. U. z 1998 r. Nr 21,poz. 94 z późn. zm.)

k.p.

ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodekspostępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43,poz. 296 z późn. zm.)

k.p.c.

12

Wykaz skrótów

ustawa z dnia 15 września 2000 r. – Kodeksspółek handlowych (tekst jedn.: Dz. U.z 2000 r. Nr 94, poz. 1037 z późn. zm.)

k.s.h.

ustawa z dnia 6 września 2001 r. – Prawofarmaceutyczne (tekst jedn.: Dz. U. z 2008 r.Nr 45, poz. 271 z późn. zm.)

pr. farm.

rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia21 grudnia 2010 r. w sprawie rodzajów

r.r.d.

i zakresu dokumentacji medycznej orazsposobu jej przetwarzania (Dz. U. Nr 252,poz. 1697 z późn. zm.)rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia8 marca 2012 r. w sprawie recept lekarskich(Dz. U. poz. 260)

r.r.l.

Traktat o Funkcjonowaniu Unii Europej-skiej (Dz. U. z 2004 r. Nr 90, poz. 864/2)

TFUE

ustawa z dnia 27 lipca 2001 r. o diagnostycelaboratoryjnej (tekst jedn.: Dz. U. z 2004 r.Nr 144, poz. 1529 z późn. zm.)

u.d.l.

ustawa z dnia 15 kwietnia 2011 r. o działal-ności leczniczej (Dz. U. Nr 112, poz. 654z późn. zm.)

u.dz.l.

ustawa z dnia 19 kwietnia 1991 r. o izbachaptekarskich (tekst jedn.: Dz. U. z 2008 r.Nr 136, poz. 856 z późn. zm.)

u.i.a.

ustawa z dnia 17 maja 1989 r. o izbach lekar-skich (Dz. U. Nr 30, poz. 158 z późn. zm.)

u.i.l. z 1989 r.

ustawa z dnia 2 grudnia 2009 r. o izbach le-karskich (Dz. U. Nr 219, poz. 1708z późn. zm.)

u.i.l.

ustawa z dnia 6 listopada 2008 r. o konsul-tantach w ochronie zdrowia (Dz. U.z 2009 r. Nr 52, poz. 419 z późn. zm.)

u.k.o.z.

13

Wykaz skrótów

ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. o ochroniedanych osobowych (tekst jedn.: Dz. U.z 2002 r. Nr 101, poz. 926)

u.o.d.o.

ustawa z dnia 19 sierpnia 1994 r. o ochroniezdrowia psychicznego (tekst jedn.: Dz. U.z 2011 r. Nr 231, poz. 1375 z późn. zm.)

u.o.z.p.

ustawa z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdzia-łaniu narkomanii (tekst jedn.: Dz. U.z 2012 r. poz. 124 z późn. zm.)

u.p.n.

ustawa z dnia 6 listopada 2008 r. o prawachpacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta (tekstjedn.: Dz. U. z 2012 r. poz. 159 z późn. zm.)

u.p.p.

ustawa z dnia 8 września 2006 r. o Państwo-wym Ratownictwie Medycznym (Dz. U.Nr 191, poz. 1410 z późn. zm.)

u.p.r.m.

ustawa z dnia 2 lipca 2004 r. o swobodziedziałalności gospodarczej (tekst jedn. Dz. U.z 2010 r. Nr 220, poz. 1447 z późn. zm.)

u.s.d.g.

ustawa z dnia 1 lipca 2011 r. o samorządziepielęgniarek i położnych (Dz. U. Nr 174,poz. 1038)

u.s.p.p.

ustawa z dnia 11 marca 2004 r. o podatkuod towarów i usług (tekst jedn.: Dz. U.z 2011 r. Nr 177, poz. 1054 z późn. zm.)

ustawa o VAT

ustawa z 13 października 1998 r. o systemieubezpieczeń społecznych (tekst jedn.: Dz. U.z 2009 r. Nr 205, poz. 1585 z późn. zm.)

u.s.u.s.

ustawa z dnia 27 sierpnia 2004 r. o świadcze-niach opieki zdrowotnej finansowanych ze

u.ś.o.z.

środków publicznych (tekst jedn.: Dz. U.z 2008 r. Nr 164, poz. 1027 z późn. zm.)ustawa z dnia 18 marca 2008 r. o zasadachuznawania kwalifikacji zawodowych naby-

u.u.k.

tych w państwach członkowskich Unii Eu-ropejskiej (Dz. U. Nr 63, poz. 394)

14

Wykaz skrótów

ustawa z dnia 20 lipca 1950 r. o zawodziefelczera (tekst jedn.: Dz. U. z 2004 r. Nr 53,poz. 531 z późn. zm.)

u.z.f.

ustawa z dnia 5 grudnia 1996 r. o zawodachlekarza i lekarza dentysty (tekst jedn.: Dz. U.z 2011 r. Nr 277, poz. 1634 z późn. zm.)

u.z.l., ustawa lekarska

ustawa z dnia 30 sierpnia 1991 r. o zakła-dach opieki zdrowotnej (tekst jedn.: Dz. U.z 2007 r. Nr 14, poz. 89 z późn. zm.)

u.z.o.z.

ustawa z dnia 8 czerwca 2001 r. o zawodziepsychologa i samorządzie zawodowym

u.z.p.

psychologów (Dz. U. Nr 73, poz. 763z późn. zm.)ustawa z dnia 5 lipca 1996 r. o zawodachpielęgniarki i położnej (Dz. U. Nr 91,poz. 410 z późn. zm.)

u.z.p.p. z 1996 r.

ustawa z dnia 15 lipca 2011 r. o zawodachpielęgniarki i położnej (Dz. U. Nr 174,poz. 1039 z późn. zm.)

u.z.p.p.

Czasopisma i wydawnictwa promulgacyjne

Biuletyn Sądu NajwyższegoBiul. SN

Dziennik UstawDz. U.

Monitor PolskiM.P.

Nowe PrawoNP

Orzecznictwo Apelacji Wrocławskiej. Biule-tyn Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu

OSAW

Orzecznictwo Naczelnego Sądu Administra-cyjnego i Wojewódzkich Sądów Administra-cyjnych

ONSAiWSA

Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Pra-cy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Pub-licznych

OSNAP

15

Wykaz skrótów

Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Ad-ministracyjna, Pracy i Ubezpieczeń Społecz-nych

OSNAPiUS

Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Cy-wilna

OSNC

Orzecznictwo Sądu Najwyższego, Wydaw-nictwo Prokuratury Generalnej

OSNPG

Orzecznictwo Sądów PolskichOSP

Orzecznictwo Sądów Polskich i KomisjiArbitrażowych

OSPiKA

Orzecznictwo Trybunału KonstytucyjnegoOTK

Państwo i PrawoPiP

Prawo i MedycynaPiM

Praca i Zabezpieczenie SpołecznePiZS

Prawo Pracy i Prawo Socjalne. PrzeglądOrzecznictwa

PPiPS

Prokuratura i PrawoProk. i Pr.

Polityka SpołecznaPS

Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologicz-ny

RPEiS

Inne

Europejski Trybunał Praw CzłowiekaETPC

Europejska Wspólnota GospodarczaEWG

Naczelna Izba LekarskaNIL

Narodowy Fundusz ZdrowiaNFZ, Fundusz

Rada EuropyRE

Sąd ApelacyjnySA

Sąd NajwyższySN

samodzielny publiczny zakład opieki zdro-wotnej

spzoz

16

Wykaz skrótów

Trybunał KonstytucyjnyTK

World Health Organization (Światowa Or-ganizacja Zdrowia)

WHO

Wojewódzki Sąd AdministracyjnyWSA

17

Wykaz skrótów

Wprowadzenie

Zawód jest jednym z czynników kształtujących osobowość jednost-ki. Wybór zawodu określa jej intelektualny rozwój, wyznacza miejscew społeczności, decyduje o podziale pracy, prestiżu, określa przyjmo-wane systemy wartości, wzory zachowania, wpływa na aspiracje i am-bicje życiowe itp.1 Współcześnie szczególną uwagę poświęca się zagad-nieniu postawy człowieka, jego stosunku do wykonywanego zawodu,zaangażowaniu i satysfakcji, którą może z niego czerpać, a także badaniudyspozycji jednostki ze względu na przydatność do określonych zawo-dów. Istnieje zwrotna relacja pomiędzy systemem prawnym a filozoficz-ną koncepcją zawodu. Uregulowania prawne, zarówno w zakresie ichstanowienia, jak i praktyki stosowania, zależne są od filozoficznej kon-cepcji zawodu, a zarazem przyczyniają się do kształtowania takiejkoncepcji2.

Wiedza o zawodach medycznych ma dużą wartość poznawcząi praktyczną, jest niezbędna dla rozwoju teorii, działalności praktyczneji świadomości przeobrażeń społecznych3. W ostatnich latach organizacjemiędzynarodowe zajmujące się problematyką zdrowia coraz większąrangę nadają problemom pracowników medycznych. Wyniki badańWHO mówią, że w różnym stopniu dotyczy to każdego kraju świata4.

1 Zgodnie z założeniami teorii wyboru zawodu R. Hoppcka jednostka wybiera zawód,aby zrealizować określone potrzeby, por. K. Lelińska, Zawodoznawstwo w planowaniukariery, Warszawa 2006, s. 19 i n.

2 T.L. Beauchamp, J.F. Childress, Zasady etyki medycznej, Warszawa 1996; L. Nie-brój, Etyka pryncypializmu w bioetyce: kryteria jakości opieki zdrowotnej, Nowiny Lekar-skie 2006, vol. 75, nr 5, s. 491–495.

3 A. Sarapata (red.), Socjologia zawodów, Warszawa 1965, s. 5; także J. Żebrowski,Socjologiczne aspekty zawodu i pozycji społecznej – droga do tożsamości wychowawcówprofesjonalnych, Studia Gdańskie, t. V, Gdańsk 2008, s. 23–43.

4 Zgodnie z przyjętymi założeniami WHO zaleciła realizowanie następującychdziałań: podwyższenie rangi politycznej problemu niedoboru kadr medycznych, zwięk-szenie/utrzymanie przepływu zasobów kontrolowanej migracji, poszerzenie światowej

19

Zauważając znaczenie sytuacji demograficznej na właściwe działaniesystemów zdrowotnych, WHO podjęła inicjatywę przygotowaniaw skali globalnej kompendium wiedzy o pracownikach ochrony zdro-wia5. Jedną z inicjatyw odpowiadających na wyzwania związane z nara-stającym kryzysem kadrowym było także opracowanie przez KomisjęEuropejską dokumentu pt. European Commission Green Paper on theEuropean Workforce for Health, w którym podjęto próbę usystematy-zowania działań ukierunkowanych na poprawę sytuacji pracownikówochrony zdrowia6. Dokumenty te zalecają m.in. podejmowanie lubinicjowanie działań na rzecz poprawy pracy osób wykonujących zawodymedyczne. Przedłożone opracowanie stanowi głos w tej dyskusji.

Usystematyzowanie wiedzy o zawodach medycznych może pomócokreślić zakres merytoryczny nowej gałęzi prawa – prawa medycznego,które współcześnie w krajach europejskich nie jest już tożsame z prawemlekarskim7. „Podstawowym założeniem w kształtowaniu się zakresupodmiotowego i przedmiotowego prawa medycznego powinna byćszeroko pojmowana relacja, jaka zachodzi między pacjentem a całązłożoną infrastrukturą instytucjonalną oraz zróżnicowanym kręgiemosobowym, które udzielają wszelkiego rodzaju „«świadczeń zdrowot-nych»”8. Przepisy dotyczące wskazanej powyżej relacji należą do różnychdziedzin prawa z punktu widzenia przyjętej podstawowej klasyfikacjisystemu prawa na jego gałęzie szczegółowe. Wchodzą tu w grę, pozaprzepisami prawa cywilnego i prawa karnego, w szczególności przepisyprawa administracyjnego, prawa pracy, prawa ubezpieczeń społecznychczy przepisy prawa ubezpieczeń zdrowotnych9. Potrzebne jest ściślejsze

bazy wiedzy. Strategie na arenie międzynarodowej powinny respektować równe prawapracowników migrujących, a państwa rekrutujące powinny określić uwarunkowaniaprawne, gwarantujące pracownikom poszanowanie ich praw; por. WHO, Human Reso-urces for Health in the WHO European Region, WHO Regional Office for Europe, Copen-hagen 2006.

5 WHO, Global Atlas of the Health Workforce, 2009, http://apps. who.int/globala-tlas/default.asp.

6 European Commission, Green Paper on the European Workforce for Health,Brussels 2008. W dokumencie podano analizie: zmiany demograficzne, także wśródpracowników opieki zdrowotnej, możliwości w zakresie zdrowia publicznego, szkolenia,kierowanie mobilnością pracowników, migrację oraz system gromadzenia danychwspierających podejmowanie decyzji przez kluczowych decydentów.

7 L. Kubicki, Prawo medyczne i jego zakres (w:) L. Kubicki (red.), Prawo medyczne,Wrocław 2003, s. 1 i n.

8 Ibidem, s. 4.9 Ibidem, s. 2.

20

Wprowadzenie

zespolenie poszczególnych dyscyplin prawniczych, obejmujące dyscy-pliny zajmujące się w swojej tematyce zawodami medycznymi, wydo-bycie wspólnych elementów regulowanej przez nie problematyki orazharmonizacja właściwych instytucji i pojęć, a także przezwyciężeniesztucznych przegród i nadmiernie akceptowanej specjalizacji, którastaje na przeszkodzie rozwojowi wiedzy prawniczej jako całości. Jednymz działów prawa medycznego powinna być problematyka zatrudnianiaosób wykonujących zawody medyczne, ściśle powiązana z takimi zagad-nienia, jak: ustawowa definicja zawodu medycznego, klasyfikacja zawo-dów medycznych, zasady wykonywania zawodów medycznych, uwa-runkowania prawne i etyczne uzyskiwania uprawnień.

Prezentowana książka nie zmierza do przedstawienia całościowegodorobku prawa w zakresie statusu prawnego zawodów medycznych,lecz koncentruje się przede wszystkim na obszarze polityki społeczneji prawa pracy, starając się wykazać dynamiczność statusu społecznegozawodów medycznych oraz sformułować podstawowe wnioski i propo-zycje dotyczące roli prawa pracy jako dyscypliny pożądanej w sytuacjizmian zachodzących w sektorze opieki zdrowotnej. Jednocześniez uwagi na wielowątkowość i interdyscyplinarny charakter poruszanychzagadnień konieczne jest nawiązanie do dorobku innych gałęzi prawa,z którymi prawo pracy łączą relacje i wspólne obszary badawcze,szczególnie do prawa administracyjnego.

W tym ostatnim powiązaniu dominują trzy wątki: jeden nawiązujedo faktu, że zawody medyczne podlegały i nadal podlegają prawu ad-ministracyjnemu, jednak znaczna część kształtowania warunków pracyznalazła się w zakresie regulacji umowy o pracę lub umowy o zatrud-nienie niepracownicze; drugi bierze swój początek z tzw. publiczno-prawnej metody regulowania pewnych elementów stosunków pracy,zwłaszcza szeroko rozumianej ochrony pracy; trzeci zaś dotyczy sferyzależności podmiotu leczniczego i zawodów medycznych, bez względuna formę zatrudnienia, od organów administracji publicznej. To wyli-czenie nie wyczerpuje wszystkich ważniejszych sfer granicznych prawapracy i prawa administracyjnego zawodów medycznych, daje natomiastwyobrażenie o ich doniosłości. Ujawnia się trudność ścisłego rozgrani-czenia tego, co pracownicze, od tego, co administracyjne. Dotyczy tozwłaszcza obowiązków podmiotów prawa pracy, ustanowionych bez-względnie obowiązującymi przepisami administracyjnymi, obwarowa-nych sankcjami administracyjnymi, poddanych nadzorowi organówadministracji i kontroli publicznej.

21

Wprowadzenie

W książce skorzystano także z dorobku innych nauk społecznych,szczególnie nauk socjologicznych oraz międzynarodowej, europejskieji polskiej polityki zdrowotnej. Na osobne podkreślenie zasługuje potrze-ba włączenia w zakres opracowania osiągnięć nauk historycznych, za-równo historii medycyny, jak i farmacji, pielęgniarstwa czy położnictwa,które mają poważne osiągnięcia badawcze, rozwijają się natomiastw pewnej izolacji instytucjonalnej i merytorycznej od pozostałychdyscyplin społeczno-prawnych zajmujących się zawodami medycznymi,co jest swego rodzaju paradoksem. Każda z wymienionych dyscyplinwnosi do nauki inny punkt widzenia i dodaje własny wkład w określaniezakresu prawa medycznego10.

Tematyka pracy wskazuje na ścisłe powiązanie z rzeczywistościąspołeczną oraz na użyteczność opracowania z punktu widzenia rozwojuprawa medycznego w naszym kraju. Przyczynia się do tego wykraczaniepoza analizę dogmatyczną tekstów i czerpanie z badań empirycznychnad społeczną skutecznością prawa pracy i gałęzi prawa ściśle z nimpowiązanych. Prowadzenie badań przy użyciu różnych technik badaw-czych przyczynia się do pogłębienia wiedzy o prawie zawodów medycz-nych jako systemie norm i wartości, o mechanizmie jego oddziaływaniaoraz praktyce jego wykładni i stosowania, a tym samym dostarczawniosków zmierzających do wzbogacania treści i udoskonalenia formytego prawa. Wykorzystanie różnych źródeł informacji o statusie zawo-dów medycznych podyktowane było pragnieniem uniknięcia ocenyobowiązujących rozwiązań prawnych w kategoriach wąsko praktycy-stycznych, ponieważ o ich użyteczności przesądza raczej głębsza pod-budowa teoretyczna i szerszy horyzont poznawczy aniżeli bezpośredniaaktualność (wychodzenie naprzeciw potrzebom chwili)11.

Ścisłe związki występujące pomiędzy prawem pracy a politykąspołeczną leżą u podstaw wielu rozwiązań prawnych dotyczących takżezawodów medycznych12. Prowadzona przez państwo w ramach politykispołecznej polityka zdrowotna jest następstwem określonego układupolityczno-ekonomicznego, a posiadając zaplecze polityczne i lobbin-

10 S. Kowalewska, Definicje i kwalifikacje zawodów (w:) A. Sarapata (red.), Socjologiazawodów..., s. 54.

11 Na ten aspekt badawczy zwracał uwagę W. Szubert, Wpływ nauk prawnych narozwój prawa PRL (w:) Państwo, prawo i pracownicy w służbie socjalistycznego narodupolskiego, Warszawa 1979, s. 149.

12 A. Szałkowski, Stosunki pracy jako problem polityki społecznej, PS 1997, nr 3, s. 1i n.; W. Masewicz, Skuteczność prawa pracy, PS 1976, nr 9, s. 2.

22

Wprowadzenie

gowe, jest wyrazem celowej działalności państwa, zmierzającej do za-spokojenia zdrowotnych potrzeb obywateli. Realizacja potrzeb zdrowot-nych następuje przy pomocy różnych technik, środków i form działania.Jednym z jej ważnych instrumentów jest wybór optymalnych formwykonywania zawodów medycznych dających społeczne poczuciebezpieczeństwa w zakresie dostępności i jakości świadczeń zdrowotnych.

Stosunki ekonomiczne (własnościowe) i stan gospodarczy krajuw decydujący sposób wpływają na kształt i poziom regulacji prawnej,która rozwija się i zmienia wraz z rozwojem tych stosunków. Panującestosunki ekonomiczne determinują kierunek i sposób ujęcia przyjmo-wanych rozwiązań prawnych, mają zasadniczy wpływ na społecz-no-prawną sytuację osób wykonujących zawody medyczne. To, co jestpożądane społecznie, musi być niewątpliwie ekonomicznie możliwe.

W socjalistycznej służbie zdrowia zatrudnienie pracownicze byłopowszechną forma zatrudniania fachowych pracowników społecznychzakładów służby zdrowia, a typowym, a więc niemal powszechnie sto-sowanym rodzajem stosunku pracy była umowa na czas nieokreślonyw pełnym wymiarze czasu. Jednakże od lat 90. XX w. ten paradygmatzaczął ulegać wyraźnej erozji w nowej rzeczywistości – społecznej go-spodarce rynkowej. Po rozczarowaniu przeszłością socjalistycznejsłużby zdrowia w zarządzaniu placówkami medycznymi pojawiły siępojęcia i zachowania typowe dla czystego rynku komercyjnego. Dyrek-torzy placówek medycznych musieli się zmienić z biernych administra-tywistów w aktywnych menadżerów dbających o przyszłość własnąi podległej im jednostki13. Od menedżerów zaczęto oczekiwać skutecz-ności i efektywności w zarządzaniu placówką medyczną14, a pracownicymedyczni zaczęli oczekiwać poprawy warunków pracy i płacy. Istotnymnarzędziem zaspokajania zawodowych i płacowych aspiracji osób wy-konujących zawody medyczne stało się propagowanie systemu kontrak-towych form zatrudniania, wymagających większego zaangażowania,odpowiedzialności i ponoszenia większego ryzyka15. Regulacje prawa

13 D. Makowski, D. Jemielniak, Organizacja i zarządzanie (w:) M. Kautsch (red.),Zarządzanie w opiece zdrowotnej. Nowe wyzwania, Warszawa 2010, s. 34–45; J. Penc,Nowe zarządzanie w nowej gospodarce, Warszawa 2010, s. 69–92; G. Krzos, BusinessProcessing Reengineerig (BPR) a zarządzanie strategiczne (w:) R. Krupski (red.), Zarzą-dzanie strategiczne. Koncepcje, metody, Wrocław 1999, s. 377 i n.; A. Koźmiński, Zarzą-dzanie (w:) Zarządzanie. Teoria i praktyka, Warszawa 2004, s. 70–76.

14 J. Penc, Skuteczne zarządzanie organizacją, Łódź 1999, s. 435.15 W ramach procesów restrukturyzacyjnych zatrudnienia modelem docelowym

staje się uelastycznienie zasad pracy i konsekwentne zmierzanie do tego, aby tylko część

23

Wprowadzenie

pracy zaczęto postrzegać jako przeszkodę dla zmniejszania obciążeńkosztowych placówki medycznej i zaspokajania oczekiwań środowiskmedycznych.

Kierunek już przeprowadzonych, jak i proponowanych zmianw sektorze opieki zdrowotnej wskazuje na przyjęcie orientacji proryn-kowej, której głównym założeniem jest funkcjonowanie wielu podmio-tów (z punktu widzenia formy własności)16. Na rynku pracy usług me-dycznych można zaobserwować dążenie do większej elastyczności formwykonywania zawodów medycznych na innej podstawie niż stosunekzatrudnienia pracowniczego. Osoby wykonujące zawody medycznecoraz częściej wykazują silne poczucie mobilności i przedsiębiorczości.Coraz powszechniejszą cechą podmiotu leczniczego jako podmiotuzatrudniającego jest zatrudnianie osób wykonujących zawody medycznezarówno na podstawie stosunku pracy, jak i na podstawie niepracowni-czych stosunków zatrudnienia (umów cywilnoprawnych). Nie chodzitylko o to, że osoby wykonujące zawód medyczny na podstawie umówniepracowniczych są ważnym i coraz powszechniejszym elementemwielu podmiotów leczniczych, a raczej o to, że problemy efektywnościi konkurencyjności w sektorze opieki zdrowotnej stały się szczególnieważne, a niekiedy wręcz dominujące. Niezwykle istotnym argumentemprzy podejmowaniu decyzji dotyczących form zatrudniania osób wyko-nujących zawody medyczne są koszty pracy. Do kosztów takich możnazaliczyć m.in. koszty wynikające z odpowiedzialności prawnej za osobyzatrudnione, koszty związane ze zwolnieniami pracowników, macie-rzyństwem i rodzicielstwem oraz nieobecnością pracownika w związkuz chorobą, koszty realizacji szkolenia zawodowego czy w ogóle powią-zane z regulacjami stosunku pracy17. Wszelkie tego rodzaju decyzje

potencjału zatrudnionego w przedsiębiorstwie, tzw. jądro załogi, związane było z nimna stałe. Pozostałe osoby, niemające umowy o pracę, pracowałyby na własny rachuneki wykonywały zlecenia firmy lub byłyby zatrudniane na podstawie umów krótkotermi-nowych do wykonywania określonych zadań. Por. A. Nalepka, Restrukturyzacja przed-siębiorstwa, zarys problematyki, Warszawa–Kraków 1999, s. 84.

16 A. Frąckiewicz-Wronka, A. Austin, Wyzwania nowego zarządzania publicznegodla menedżerów w ochronie zdrowia. Wyniki badań empirycznych, Zarządzanie ZasobamiLudzkimi 2011, nr 2, s. 10.

17 Ponadto do kosztów pracy zalicza się m.in.: usługi socjalne, dostosowanie pra-cowników do pracy (asymilację w nowym miejscu pracy), usługi o charakterze edukacyj-nym, ubrania robocze, koszty transportu pracownika między domem a miejscem pracy;szerzej por. Z. Jacukowicz, Koszty indywidualnych wynagrodzeń a szara strefa płac, PS2006, nr 8, s. 1–9.

24

Wprowadzenie

powinny być wcześniej poprzedzane rachunkiem ekonomicznym18.Dodatkowym argumentem za zmianą przez zatrudniającego w podmio-cie leczniczym form zatrudnienia pracowniczego personelu medycznegona zatrudnienie niepracownicze jest łatwość wypowiedzenia zatrudnie-nia oraz oszczędność na ewentualnych kosztach powstających w rezul-tacie sporów indywidualnych i zbiorowych z pracownikami. Ogranicze-nie kosztów pracy poprzez zamianę zatrudnienia osób wykonującychzawody medyczne na podstawie umów pracowniczych na zatrudnienieniepracownicze łączy się jednak z wyższymi oczekiwaniami osób samo-zatrudnionych w kwestii wynagrodzeń i elastyczności sposobu wyko-nywania zawodu.

Istotą okolicznością, której nie można bagatelizować w dyskusjachpolitycznych nad wypracowaniem optymalnych form wykonywaniazawodów medycznych, jest zmiana pokoleniowa w grupie osób wyko-nujących zawody medyczne i nastawienie tej grupy do standardowego,pracowniczego zatrudnienia. Warto zastanowić się nad stwierdzeniem,iż osoby urodzone po 1980 r. są pierwszym pokoleniem, które jest cał-kowicie pozbawione psychologicznego bagażu powojennej umowyspołecznej bazującej na gwarancji pracy na całe życie i emerytury19.Osoby te mają zazwyczaj doskonale sprecyzowane aspiracje zawodowei oczekiwania oraz wiedzę, jak powinno się nimi zarządzać20. Młodeosoby wykonujące zawody medyczne odrzucają standardowe zatrud-nienie i starą strukturę organizacyjną podmiotów leczniczych na rzeczmocniej zróżnicowanych, często bardziej przedsiębiorczych form pracyi raczej świadomie „sprzedają” swoje umiejętności, niż po prostu szu-kają pracy. Takie osoby często strategicznie i ze spokojem podchodządo swojej kariery i chcą mieć nad nią kontrolę. Należy ponadtouwzględnić wyzwania globalizacji i konkurencyjności świadczenia usług

18 Zatrzymanie obecnie zmian idących w kierunku swobodnego wykorzystywaniastatusu przedsiębiorcy zamiast statusu pracowniczego zawodów medycznych wymagarozważenia argumentów natury prawnej i ekonomicznej skutków podejmowanych decyzji.Podnosi się, iż w wielu przypadkach może to skutkować pogorszeniem sytuacji finansowejpodmiotów leczniczych oraz lekarzy, pielęgniarek i położnych prowadzących praktyki.Argumenty tego rodzaju wymagają jednak rzetelnego udokumentowania i konkretnychdanych, Z. Kubot, Status pielęgniarki i położnej, Wrocław 2005, s. 61.

19 J. Lammiman, M. Syrett, Coolsearch: Keeping Your Organization in Touch andon the Edge, Capstone–Wiley 2004.

20 Wnioski takie wynikają z przedstawionych raportów OECD: EmploymentOutlook 2003, http://www.oecd.org/dataoecd/62/57/31775229.pdf.; Employment Outlook2011, www.kalkinma.gov.tr/.../OECD_Employment_Outlook_2011.pdf.

25

Wprowadzenie

medycznych oraz mobilności ludzi młodych i chęć maksymalizacjiwykorzystania nabytych umiejętności zawodowych.

Biorąc pod uwagę powyższe uwagi, trzeba niewątpliwie stwierdzić,że w dobie gospodarki rynkowej i współczesnego postępu naukowegooraz technicznego żaden kraj nie może pozwolić sobie na zamknięciesektora opieki zdrowotnej na wpływy działań prywatyzacyjnych. Jednakżadne okoliczności nie zwalniają państwa od znalezienia środkówrównoważących partykularne interesy menadżerów podmiotów leczni-czych czy środowisk medycznych i zapewnienie bezpieczeństwa zdro-wotnego obywateli, a jednym z przejawów takich działań jest reglamen-tacja form „sprzedaży” usług medycznych.

Zdrowie jest zarówno dobrem publicznym, jak i indywidualnym,a w części tylko towarem21. Ustalenie proporcji interwencji ustawodawcyw stosunki zatrudnienia przedstawicieli zawodów medycznych jestsprawą nie tylko indywidualną osób wykonujących te zawody, ale przedewszystkim sprawą publiczną, wyrazem troski państwa o ideę dobrapublicznego. Warto podkreślić, że z uwagi na intymną naturę leczeniaosobom wykonującym zawody medyczne zapewnia się inne, specyficznemiejsce wśród pozostałych zawodów. Różnica jest widoczna z punktuwidzenia prawa własności. Towary są własnością producenta, właści-ciela. Wiedza medyczna nie jest wyłączną własnością osób wykonują-cych zawody medyczne. „Jest ona również dobrem społecznym, dobremludzkości. (...) Dziedzictwo w tym zakresie jest przekazywane w pub-licznych instytucjach za publiczne pieniądze. (...) Nie można go zdobyćbez etycznego przyzwolenia społeczności. (...) nabytej w ten sposóbwiedzy i sprawności (...) nie można sobie zawłaszczyć dla własnychpotrzeb i korzyści. Są one również własnością pokoleń pacjentów, naktórych praktykowano (...). Komercjalizacja chce zawłaszczyć to, conie jest prywatnym, co nie należy do żadnej partykularnej grupy spo-łecznej”22.

Osoby wykonujące zawody medyczne, stając się niezależnymiprzedsiębiorcami, obok wielu rynkowych korzyści są narażone nawiele niebezpieczeństw, które niesie niekontrolowana forma sprzedażyich pracy, nie zawsze wyraźnie artykułowanych, a także na niepewność.Jednocześnie są wynajętymi przedsiębiorcami spółek i inwestorów,którzy mają na uwadze własne cele i interesy. W tych uwarunkowaniach

21 J. Leowski, Polityka zdrowotna a zdrowie publiczne. Ochrona zdrowia w gospodar-cze rynkowej, Warszawa 2004, s. 111.

22 T. Biesaga, Elementy etyki lekarskiej, Kraków 2006, s. 96.

26

Wprowadzenie

należy podjąć dyskusję o roli prawa pracy na ryku pracy usług medycz-nych. Podmiot zatrudniający nie działa w próżni prawnej, tylko w ra-mach określonego przez racjonalnego ustawodawcę stanu prawnego.Debata nad wpływem uregulowań prawnych i stopniem, w jakim ha-mują lub wspierają innowacyjność i konkurencyjność, trawa w wielupaństwach świata, w tym w Polsce23. Można wskazać na dwa skrajnerozwiązania w zakresie stanu rozwoju ustawodawstwa z zakresu prawapracy. Z jednej strony plasują Stany Zjednoczone, gdzie obserwuje sięderegulację, postrzeganą jako przyczynę powodzenia gospodarczegotego kraju24. Na przeciwnym biegunie znajduje się Szwecja, w którejregulacje z zakresu prawa pracy są dobrze rozwinięte, a która równieżmoże się poszczycić sukcesem swojej gospodarki25.

Poznanie uwarunkowań i wzajemnych powiązań pomiędzy statu-sem prawnym osób wykonujących zawody medyczne a stosunkamiekonomicznymi oraz polityką zdrowotną a prawem pracy pozwala nalepsze zrozumienie miejsca, które współcześnie zajmuje prawo pracyw całym systemie prawa oraz roli, jaką odgrywa ono w kształtowaniustosunków społecznych i ochronie kluczowych wartości publicznych.Prawo pracy po raz kolejny może spełniać rolę służebną, oferując oso-bom wykonującym zawody medyczne w warunkach organizacyjnegopodporządkowania ochronę przed niekontrolowanym wpływem pod-miotów zatrudniających. Kluczową kwestią jest rozszerzenie zakresuprawa pracy poza tradycyjne stosunki pracownicze i wypracowanie dlaniektórych zawodów, w tym zawodów medycznych, statusu zatrudnie-niowego osób wykonujących te zawody.

Unia Europejska jest dla osób wykonujących zawody medyczneprzestrzenią wolności bez granic wewnętrznych, opartą na społecznejgospodarce rynkowej o wysokiej konkurencyjności. Każdy obywatelUnii ma prawo do wysokiego poziomu ochrony praw społecznychi ekonomicznych. Jak słusznie zauważa A.M. Świątkowski, Unia Euro-

23 E. Kryńska, E. Kwiatkowski, Polityka państwa wobec rynku pracy: idee ekonomicz-ne i rzeczywistość, PS 2010, nr 5–6, s. 1 i n.; R. Kisiel, S. Nowińska, Efektywność aktywnejpolityki rynku pracy na tle doświadczeń międzynarodowych, PS 2010, nr 5–6, s. 7 i n.

24 Jak przykład mogą służyć agencje zatrudnienia, które prowadzą aukcje dyżurówdla pielęgniarek. Uważa się, że wykonywanie dyżurów pielęgniarskich przez osoby, którepracują na własny rachunek lub są zatrudniane przez agencję gwarantuje lepszą kontrolęwarunków pracy, por. Nurses Bid for Shift on the Internet, Physicians Financial News2004, vol. 22, nr 2, s. 12.

25 P. Leighton, M. Strett, R. Hecker, P. Holland, Nowoczesne formy zatrudnienia,Warszawa 2010, s. 17.

27

Wprowadzenie

pejska proponuje odejście od „tradycyjnej koncepcji stosunku pracy,w ramach którego regulowane są niektóre rodzaje pracy i objęcie zakre-sem prawa pracy wszystkich rodzajów zatrudnienia, bez względu narodzaj stosunków prawnych, w ramach których świadczona jest praca”26.Przepis art. 15 ust. 1 Karty Praw Podstawowych UE gwarantujewszystkim obywatelom państw członkowskich zrzeszonych w Uniiprawo do podejmowania pracy, a każda praca powinna być uważanaza świadczoną w ramach stosunku pracy27. Zawody medyczne nie zo-stały z postulowanego zakresu wyłączone. Oczekiwania osób je wyko-nujących co do elastyczności zatrudnienia nie mogą być pomijane przezracjonalnego ustawodawcę28. UE oficjalnie odniosła się do problemukonieczności uelastyczniania form wykonywania pracy w EuropejskiejStrategii Zatrudnienia29. Krytykowany Europejski Model Społecznynadal uznaje pewnych, dobrze nagradzanych i stabilnych pracownikówza najbardziej efektywny sposób zapewniania wysokiej jakości pracy.W swojej istocie model ten oparty jest na wysokim poziomie ochronysocjalnej, edukacji i dialogu społecznym30.

Prawo pracy zasadniczo normuje całość stosunków zatrudnienia,wśród których stosunki pracy stanowią tylko część, choć najważniejsząi pełniącą funkcję modelu oraz punktu odniesienia dla regulacji innychstosunków prawa pracy. Zatrudnienie rozumiane jako zespół stosunkówdzieli się na zatrudnienie podlegające prawu pracy i zatrudnienie stano-

26 A.M. Świątkowski, Przedmiot stosunku pracy. Rozważania de lege lata i de legeferenda (w:) L. Florek, Ł. Pisarczyk (red.), Współczesne problemy prawa pracy i ubezpieczeńspołecznych, Warszawa 2011, s. 58.

27 Ibidem, s. 58.28 S. Ostrowska, Mission Oriented Scorecard w SPZOZ-ach – perspektywa pracowni-

cza, Zarządzanie Zasobami Ludzkimi 2011, nr 2, s. 55 i n.29 Biuletyn Informacji Publicznej, Dz. Urz. UE L 197 z 5.08.2003, s. 13; także Komisja

Europejska, Dyrekcja Generalna ds. Zatrudnienia, Spraw Społecznych i Równości Szans,Dziesięć lat europejskiej strategii zatrudnienia (ESZ), Luksemburg, Urząd OficjalnychPublikacji Wspólnot Europejskich 2008 r. Jednym z celów Europejskiej Strategii Zatrud-nienia jest poszukiwanie bezpieczeństwa zatrudnienia i płac oraz rozwiązań zwiększającychswobodę pracodawców i pracobiorców. Por. K. Zawadzki, Niemiecki model Flexicurity,PS 2006, nr 8, s. 21 i n.

30 Zob. http://isp.org.pl/files/13112758070776788001276274501.pdf; M. Rewizorski,Rynek pracy a Europejski Model Społeczny, Kultura i Społeczeństwo 2012, nr 1 (27), s. 171i n.; S. Golinowska, Europejski Model Społeczny a otwarta koordynacja polityki społecznej,PS 2002, nr 11–12.

28

Wprowadzenie

wiące przedmiot unormowań innych dziedzin prawa, w tym zwłaszczaprawa cywilnego31.

Zadaniem prawa pracy, z uwagi na szczególne właściwości tej gałęziprawa w regulacjach stosunków społecznych, jest podjęcie roli prawawspólnego dla wszystkich stosunków zatrudnienia zawodów medycz-nych32. Rozszerzenie zakresu stosowania prawa pracy wynika z przyjęciakryterium zależności gospodarczej. Odwołanie się do tego kryteriumma na celu zatrzymanie ucieczki spod zakresu obowiązywania prawapracy zgodnie z założeniem, że podporządkowanie poleceniom niemoże już być uznawane za element charakteryzujący pracownika me-dycznego o wysokich kwalifikacjach i specjalistycznej wiedzy i umiejęt-ności. Potrzeba ochrony nie jest, według tej tezy, związana z prawnympodporządkowaniem, ale z faktem zależności gospodarczej wobecpodmiotu zatrudniającego i specyficznym charakterem zawodu medycz-nego.

Założeniem niniejszego opracowania jest uznanie za potrzebneodejścia od tradycyjnego prawa pracy jako normującego pracę podpo-rządkowaną (najemną) w kierunku prawa o zatrudnieniu, a wiec dzie-dziny o zróżnicowanym stopniu ochrony podmiotów świadczącychpracę zależną, co pozostaje w zgodzie z ustrojową zasadą społecznejgospodarki rynkowej (art. 20 Konstytucji), nawet gdyby ze względu nanormatywny kontekst przypisywać jej tylko funkcję korygowania rezul-tatów gospodarki rynkowej i łagodzenia jej społecznie niepożądanychnastępstw33. Podkreślenia wymaga postulat utrwalania pewności spra-

31 W. Sanetra, Stosunek pracy i jego przemiany (w:) L. Florek, Ł. Pisarczyk (red.),Współczesne problemy..., s. 33–34.

32 W literaturze krajowej i zagranicznej podkreśla się szereg cech czy też właściwościspecyficznych dla prawa pracy jako odrębnej gałęzi prawa. Próbę systematyzacji tegozagadnienia podjął B.M. Ćwiertniak, O „szczególnych właściwościach” prawa pracy – re-fleksje o stanie rozważań nad podstawowym pojęciem agregatywnym prawa pracy (w:)L. Florek, Ł. Pisarczyk (red.), Współczesne problemy..., s. 105–113. Wcześniej problemten poruszał W. Szubert, Szczególne właściwości prawa pracy, Studia Prawo-Ekonomiczne1970, t. IV, s. 53 i n.; także T. Zieliński, Prawo pracy. Zarys systemu, cz. I, Warszawa–Kra-ków 1968, s. 24–35; Z. Brodecki, Prawo pracy i polityka społeczna w służbie idei (w:)J. Stelina, A. Wypych-Żywicka (red.), Człowiek, obywatel, pracownik. Studia z zakresuprawa pracy. Księga Jubileuszowa poświęcona Profesor Urszuli Jackowiak, Gdańsk 2007,s. 38 i n.

33 W. Sanetra, Prawo pracy a polityka (w:) Prawo pracy u progu XXI wieku. Stareproblemy i wyzwania współczesności. Materiały z XIII Ogólnopolskiego Zjazdu Katedri Zakładów Prawa Pracy, Białystok 2001, s. 10–12.

29

Wprowadzenie

wiedliwego prawa dla wszystkich, jako ważnego regulatora stosunkówspołecznych w sektorze opieki zdrowotnej.

W obecnej rzeczywistości społecznej zachodzi potrzeba poszukiwa-nia takich rozwiązań prawnych, które nie tracą z pola widzenia potrzebyochrony osób wykonujących pracę w warunkach zależności gospodar-czej34. Postulat odrębnej regulacji stosunków zatrudnienia osób wyko-nujących zawody medyczne powinien być rozumiany nie jako mnożenieliczby wydawanych przepisów i jurydyzacji życia zawodów medycznych,lecz jako dążenie do umocnienia podstaw prawnego ładu i stałych regułdziałania w sektorze opieki zdrowotnej, co wymaga ograniczeniapraktyki wydawania aktów prawnych nieprzyczyniających się do stabil-ności i poczucia bezpieczeństwa dostawców usług medycznych. Dlategosłuszny wydaje się postulat stworzenia inicjatyw sprzyjających koordy-nacji całości działalności legislacyjnej w dziedzinie prawa medycznegoodnoszącego się do statusu prawnego osób wykonujących zawodymedyczne. Brak dostatecznej synchronizacji tych prac prowadzi donadmiernego ich rozproszenia i niespójności, a niekiedy nieświadomejsprzeczności. Koordynacja nie powinna oznaczać ograniczenia swobodyinicjatywy ustawodawczej, lecz musi stworzyć warunki sprzyjającepełnej orientacji co do kształtu zamierzeń w sferze prawa i politykizdrowotnej państwa polskiego jako członka UE.

Istotnym elementem prac jest diagnoza, czyli ocena stanu prawnegopod kątem jakości i społecznej przydatności. Ocena taka musi być do-konywana stale z różnych punktów widzenia. W niniejszej książce do-konano takiej oceny przede wszystkim, choć nie wyłącznie, z perspek-tywy polityki społecznej i prawa pracy. Niezbędne jest stałe monitoro-wanie, czy prawo obowiązujące jest w swej treści zgodne z aktualnymipotrzebami, czy spełnia rolę rzeczywistego regulatora stosunków, czyjego praktyczne stosowanie przynosi efekty odpowiadające zamierzo-nym, czy jego forma nie stwarza nadmiernych trudności w procesiewykładni i w przyswajaniu sobie jego treści przez adresatów. Istotnejest wypracowanie koncepcji sięgających w przyszłość, uwzględniającychrozwiązywanie wielu kwestii o charakterze społecznym, gospodarczymi politycznym.

Podkreślić wreszcie należy, że poziom aktów ustawowych regulu-jących status zawodów medycznych zależy w dużej mierze od teoretycz-

34 U. Jackowiak, Rozwiązania prawa pracy wspierające pracodawców w celu zacho-wania miejsc pracy (w:) V. Kmiecik (red.), Rola prawa pracy i ubezpieczeń społecznychw przeciwdziałaniu bezrobociu, Gdańsk 2005, s. 73.

30

Wprowadzenie

nych opracowań, dostarczających przesłanek dla kształtowania instytucjiprawnych. Z drugiej strony podejmowanie poważnych, szeroko zakro-jonych zamierzeń legislacyjnych stanowi silny bodziec do wzmożonychprac naukowych nad problemami, których walor teoretyczny kojarzysię w szczególny sposób z ich praktycznym znaczeniem. Inspiracją dlatego opracowania stała się chęć udzielania odpowiedzi na niektóre py-tania o przesłanki kształtowania się statusu zawodów medycznych,przy jednoczesnym odniesieniu się do dynamicznych zmian legislacyj-nych ustawodawstwa systemu opieki zdrowotnej w Polsce.

Praca obejmuje cztery, ściśle ze sobą powiązane grupy tematyczne,które mają za przedmiot: definicję zawodu medycznego; społeczno-hi-storyczne uwarunkowania kształtowania się grup zawodowych zdefi-niowanych współcześnie jako zawody medyczne; klasyfikację zawodówmedycznych i ich status społeczno-prawny z uwagi na cechy przypisy-wane poszczególnym zawodom medycznym i zasady ich wykonywaniaoraz prawne uwarunkowania zatrudniania osób wykonujących zawodymedyczne.

Ważną kwestią jest uporządkowanie zagadnień terminologicznych.Wynika ona z potrzeby ciągłej systematyki pojęć, definicji i terminów.Należy dążyć do stałości i jednolitości w opisywaniu rzeczywistościprzez definicję oddającą w jak najpełniejszy sposób zachodzące procesy.Jest to szczególnie trudne w tych dziedzinach społecznych, w którychobserwować można skłonność do działań niezgodnych z rzeczywistościąi racjonalną wiedzą.

Znaczna niejednolitość nazewnictwa stosowanego w polskimustawodawstwie i doktrynie prawa, dotycząca pojęć takich jak „ochronazdrowia”, „opieka zdrowotna”, „pracownik służby zdrowia”, „pracownikochrony zdrowia”, „pracownik medyczny” i wreszcie „zawód medycz-ny”, skłania do umieszczenia na początku książki rozważań o kwestiachterminologicznych. Pojęcie „zawód medyczny” jest szczególnie istotnew kontekście wytyczania granic w sektorze ochrony zdrowia, dotyczą-cych m.in. rozróżniania osób wykonujących zawód medyczny i osóbwykonujących zawód ochrony zdrowia czy osób wykonujących innezawody mające zastosowanie w ochronie zdrowia.

Punktem odniesienia dla analizy statusu zawodów medycznychjest wyznaczenie podmiotowego i przedmiotowego zakresu definicjizawodu medycznego w ustawie o działalności leczniczej (art. 2 ust. 1

31

Wprowadzenie

pkt 2)35. Analiza taka pozwala określić stopień spójności i kompletnościrozwiązań prawnych i zaproponować ewentualne kryteria włączaniaprzez ustawodawcę zawodów ochrony zdrowia do grupy zawodówmedycznych.

Zarys historyczno-społeczny ma duże znaczenie zarówno z punktuwidzenia potrzeb nauk prawnych, jak również wzmocnienia ich wpływuna rozwój prawa36. Dlatego nie trzeba uzasadniać, jak ważne dla zrozu-mienia współczesnego statusu poszczególnych zawodów medycznychi wielu zawiłości w relacjach pomiędzy tymi zawodami jest prześledzenieewolucji historycznej kształtowania się poszczególnych zawodów me-dycznych, ich funkcji w różnych epokach społecznego rozwoju, a takżerodowodu współczesnych instytucji prawa zawodów medycznych.Społeczny proces pracy zawodów medycznych, aby był efektywnyi dawał zamierzone rezultaty, wymaga określenia norm, reguł postępo-wania ustalających zarówno porządek pracy, jak i wzajemne stosunkimiędzy uczestnikami procesu pracy. Uwagi zawarte w tej części opra-cowania mają charakter z założenia syntetyczny. Starano się zwrócićuwagę na te kluczowe problemy, które w jakimś stopniu determinująobecną dyskusję o społecznym i prawnym statusie poszczególnych grupzawodowych, klasyfikowanych na gruncie nauk historycznych jakozawody medyczne37.

Wykonywanie poszczególnych zawodów medycznych determino-wane jest wieloma czynnikami. Należy wskazać na uwarunkowaniao charakterze prawnym, etycznym i społecznym. Trzecia część książkima na celu zaprezentowanie tych uwarunkowań na podstawie obowią-zujących przepisów oraz dorobku doktryny i poglądów praktyków po-przez sklasyfikowanie głównych zawodów medycznych w czterechgrupach (zawody regulowane, wolne, zaufania publicznego i samodziel-ne). Poznanie i ustalenie znaczenia poszczególnych klasyfikacji ma

35 Definicja zawodu medycznego w ustawie o działalności leczniczej jest analogicznaw stosunku do definicji zawodu medycznego zawartej w art. 18d ust. 1 pkt 1 uchylonejustawy o zoz.

36 W. Szubert, Wpływ nauk prawnych..., s. 154.37 Bardzo szeroko problematyka zawodów medycznych została przedstawiana

w następujących opracowaniach: B. Urbanek, Idea opieki nad chorym na ziemiach polskichw latach 1809–1914, Warszawa 2001; B. Urbanek (red.), Zawód farmaceuty na ziemiachpolskich w XIX i XX wieku, Warszawa–Kraków 2006; B. Urbanek (red.), Zawód pielęgniar-ki na ziemiach polskich w XIX i XX wieku, Warszawa 2008; B. Urbanek (red.), Zawodydiagnosty laboratoryjnego i felczera na ziemiach polskich w XIX i XX wieku, Warszawa2011.

32

Wprowadzenie

istotne znaczenie nie tylko dla osób zamierzających wykonywać danyzawód. Problematyka zawodów medycznych nie była do tej poryprzedmiotem odrębnej monografii w polskiej literaturze prawniczej.Ta część pracy stanowi próbę uporządkowania najważniejszych zagad-nień związanych z daną klasyfikacją oraz wskazania wspólnych obsza-rów dla poszczególnych klasyfikacji.

Zakres tematyczny ostatniej części opracowania obejmuje analizęwspółzależności zatrudnienia pracowniczego na podstawie stosunkupracy w rozumieniu art. 22 k.p. i niepracowniczego wykonywaniapracy w podmiocie leczniczym (art. 4 u.dz.l.). W zakresie pojęciowychaspektów terminu „niepracownicze wykonywanie pracy” przedmiotemzainteresowania jest świadczenie pracy przez osoby wykonujące zawodymedyczne, zarówno na podstawie umów cywilnoprawnych, jak i w ra-mach prowadzonej działalności gospodarczej w warunkach typowychdla stosunku pracy, a zwłaszcza podległości poleceniom, w tym ostatnimprzypadku nazywane w doktrynie prawa pozornym samozatrudnie-niem38. Wyodrębnienie kwestii istotnych z omawianego punktu wiedze-nia dotyczy osób wykonujących zawody medyczne w podmiocie lecz-niczym, oferujących wyłącznie osobistą pracę w warunkach ekonomicz-nej zależności od zatrudniającego je podmiotu leczniczego. Obecniekwestia zamiany wykonywania podstawy zatrudnienia pracownikówmedycznych na wykonywanie zawodów medycznych w ramach samo-zatrudnienia nie stanowi co do zasady istotnego problemu prawnego,jest natomiast przede wszystkim problemem społecznym. Obowiązującenormy prawne w sposób niepozostawiający wątpliwości nakazująkwalifikować samozatrudnienie w uwarunkowaniach właściwych dlazatrudnienia pracowniczego jako stosunek pracy, a samozatrudnieniepozorne uważa się za jedną z patologii rynku pracy, podobną do zastę-powania umów o pracę umowami typu zlecenie39.

Analiza została przeprowadzona de lege lata, przez wskazaniepodstaw prawnych zatrudnienia pracowniczego i niepracowniczegoosób wykonujących zawody medyczne w podmiotach leczniczych. Jejcelem jest wskazanie wybranych, ale kluczowych cech zatrudnienia

38 Z. Hajn, Elastyczność popytu na pracę. Aspekty prawne (w:) E. Kryńska (red.),Elastyczne formy zatrudnienia i organizacji pracy a popyt na pracę w Polsce, Warszawa2003, s. 79.

39 M. Skąpski, Ochronna funkcja prawa pracy w gospodarce rynkowej, Warszawa2006, s. 406.

33

Wprowadzenie

osób wykonujących zawody medyczne40 i próba odpowiedzi na pytanie,czy słuszna jest teza, że w przypadku pracowniczych i niepracowniczychform zatrudnienia osób wykonujących zawody medyczne obserwujesię relacje dwustronne, które można scharakteryzować jako „wypiera-nie” i „przyciąganie”41. Tym samym chodzi o wskazanie, na ile doszłojuż do zatarcia linii demarkacyjnej między zatrudnieniem pracowniczymi niepracowniczym osób wykonujących zawody medyczne oraz udo-wodnienie, że paradygmat prawa pracy jako prawa normującego pracępodporządkowaną (najemną) ulega stopniowej ewolucji w kierunkuprawa o zatrudnieniu osób wykonujących zawody medyczne. De legeferenda problem stanowi legalne zatrudnienie, które skłania na gruncieaksjologicznym do rozważania potrzeby objęcia osób wykonującychsamodzielne zawody medyczne ochroną zatrudnienia pracowniczegowypracowaną w ramach pozakodeksowej regulacji, właściwej tylko dlaosób zakwalifikowanych do grupy zawodów określanych jako zawodymedyczne42.

Na gruncie doktryny prawa pracy powstało wiele cennych opraco-wań, które podejmują problematykę charakterystyki umowy o pracęi umowy cywilnej w zatrudnieniu43, w tym kwestie samozatrudnienia44,są również opracowania podejmujące zagadnienia właściwe dla zakresuprawa pracy w sektorze opieki zdrowotnej45. Prezentowana książka jestnatomiast pierwszym opracowaniem odnoszącym się do grup zawodo-wych zaklasyfikowanych jako główne zawody medyczne. Przyjmujęjako aksjomat, że zaklasyfikowanie danego zawodu jako zawodu me-dycznego łączy się ze społeczną nobilitacją i z obdarzeniem osób wyko-

40 Z uwzględnieniem uznanych w doktrynie prawa pracy elementów kluczowychdla rozróżnienia zatrudnienia pracowniczego i niepracowniczego, jak czas pracy, miejscepracy i organizacja procesu udzielania świadczeń zdrowotnych; Z. Kubot, Szczególneformy zatrudnienia i samozatrudnienia (w:) Z. Kubot (red.), Szczególne formy zatrudnie-nia, Wrocław 2000, s. 22.

41 J. Wratny, Przemiany stosunku pracy w II RP (w:) L. Florek, Ł. Pisarczyk (red.),Współczesne problemy..., s. 42.

42 Podobną sugestię dotyczącą zmian prawa pracy wysunął Z. Kubot, Szczególneformy zatrudnienia..., s. 36–37.

43 Zob. m.in. M. Gersdorf, Umowa o pracę, umowa o dzieło, umowa zlecenia, War-szawa 1993; Ł. Pisarczyk, Różne formy zatrudnienia, Warszawa 2003.

44 Zob. m.in. D. Klimek, Kontraktowe formy świadczenia pracy w ochronie zdrowia– szansa czy zagrożenie?, PS 2010, nr 7; U. Brońska, Przeciwdziałanie zastępowaniu umówo pracę umowami cywilnoprawnymi, PS 2010, nr 7.

45 Zob. m.in. S. Molęda, Prawo dla lekarzy i zakładów opieki zdrowotnej, wyd. 3popr. i uzup., Warszawa 2007, s. 232–328.

34

Wprowadzenie

nujących ten zawód publicznym zaufaniem, dlatego uważam, że wyma-gają one szczególnej ochrony ze strony przepisów prawa pracy46.

46 Na gruncie obowiązującego prawa zaklasyfikowanie do grupy zawodów medycz-nych łączy się ze szczególnymi regulacjami z zakresu prawa pracy, dotyczącymi czasupracy i dodatków do wynagrodzenia zasadniczego (art. 93–99 u.dz.l.).

35

Wprowadzenie

Pojęcie zawodu medycznego

1.1. Zawód i czynniki kształtujące strukturę zawodu

Termin „zawód” wiąże się z procesem powstawania i funkcjonowa-nia systemu organizacji pracy w społeczeństwie47. Już Platon zwróciłuwagę na to, że w zorganizowanym społeczeństwie, jakim było dlaniego miasto-państwo – polis, istniały podziały ze względu na funkcje,jakie poszczególni obywatele mieli wobec niego i społeczeństwa spełniać.Funkcje te dotyczyły specjalności zawodowych, które były domenąokreślonych obywateli. Platon podzielił idealne społeczeństwo na ludzizłotych, srebrnych i brązowych, przydzielając im różnego typu funkcje,zależnie od statusu48. Podział pracy w społeczeństwie wytworzył szeregzawodów. Każdy zawód ma do spełnienia jakieś zadanie – przyczyniasię do osiągnięcia określonego, społecznie użytecznego celu49. W zawo-dzie, jak podkreśla A. Sarapata, „ogniskują się procesy społeczne, stądteż historia zawodów jest w pewnym stopniu historią społeczeństwa,natomiast kształtowanie zawodu i jego miejsca w społeczeństwie, jegopraw i obowiązków jest modelowaniem społeczeństwa”50.

Stopień zainteresowania problematyką zawodów jest różny. Nagruncie nauk społecznych wskazuje się na wiele czynników kształtują-

47 J. Żebrowski, Socjologiczne aspekty zawodu..., s. 24.48 Platon, Państwo, Warszawa 2006.49 L. Krotkiewska, Co każdy lekarz winien wiedzieć o prawie, wykład XVII–XVIII –

Zasady lekarskiej etyki zawodowej a prawo, Zrzeszenie Prawników Polskich, z. 17–18/II,Warszawa 1961, s. 7. Praca jako wartość jest także przedmiotem rozważań teoretycznych– J. Szefer-Timoszenko (red.), Wartość pracy zawodowej, Prace Naukowe UniwersytetuŚląskiego, nr 259, Katowice 1978.

50 A. Sarapata (red.), Socjologia zawodów..., s. 5.

37

Rozdział 1

cych strukturę zawodu, ujmowanych również jako obszary badawcze.Uwzględniając odmienności teoretyczne, metodologiczne i cele prak-tyczne różnych nauk, J. Szczepański wymienił wśród tych czynników51:strukturę zawodową siły roboczej; stratyfikację społeczną i rolę zróżni-cowań zawodowych w wyznaczaniu społecznej pozycji wyższości lubniższości; systemy czynności składających się na zawód, prace wykony-wane w ramach poszczególnych zawodów; strukturę życiową zawodu;powstawanie i zanikanie zawodów jako systemów czynności (kategoriizawodowych); zmiany w samych kategoriach zawodowych i ich składziespołecznym oraz skutki, jaki te zmiany wywołują w samym wykonywa-niu zawodu i w jego funkcjach społecznych; wybór zawodu; poradnic-two zawodowe; stosunek do zawodu i pracy zawodowej; kształtowaniesię opinii pracowników o własnym zawodzie i postaw wobec niego.Z kolei I. Reszke uznała, że wyczerpujący opis kategorii zawodu wymagainformacji dotyczących52: historii zawodu; czynności zawodowychi warunków pracy; ról zawodowych i jakości pracy przedstawicieli za-wodu lub podkategorii zawodowych; dróg dojścia do zawodu i zdoby-wania kwalifikacji zawodowych; motywów i okoliczności wyboru zawo-du; specjalizacji w zawodzie: stanowisk i funkcji oraz rodzajów instytucjizatrudniających; składu kategorii zawodowej pod względem płci, wieku,stanu cywilnego, poziomu wykształcenia, przynależności organizacyjnej,stażu pracy itp.; sytuacji materialnej i warunków bytowych (zarobków,dochodów, stanu posiadania); zbieżności i rozbieżności czynnikówpozycji społecznej przedstawicieli zawodu; osobliwości zawodu, takichjak: żargon zawodowy, styl życia przeważający wśród przedstawicielizawodu, budżet czasu, uczestnictwo w życiu kulturalnym; prestiżu za-wodu (w porównaniu z innymi zawodami) i stereotypu zawodu; zróż-nicowania wewnątrzzawodowego, podkategorii wewnątrz zawodu i ichwzajemnych relacji, elity zawodu; subkultury zawodu, typów zawodo-wych, stereotypu zawodu wśród jego przedstawicieli, charakterystycz-nych typów jego zachowań, zwyczajów związanych z pracą zawodową,postaw wobec zawodu, ideologii zawodu (w tym etyki zawodowej);przebiegu karier w zawodzie, możliwości i uwarunkowań awansuw zawodzie; stowarzyszeń zawodowych.

51 J. Szczepański, Czynniki kształtujące zawód i strukturę zawodową (w:) A. Sarapata(red.), Socjologia zawodów..., s. 11–14.

52 I. Reszke, O przydatności monografii zawodów, Studia Socjologiczne 1997, nr 34.

38

Rozdział 1. Pojęcie zawodu medycznego

Każdy zawód jest uwarunkowany historycznie, zmienia się i rozwijazgodnie z postępem społecznym i naukowo-technicznym53, nie możebyć analizowany w oderwaniu od danej rzeczywistości społecznej,„trzeba go rozpatrywać z uwzględnieniem istniejącego społecznegopodziału pracy, charakterystycznego dla danego społeczeństwa”54.

Zawód stanowi podstawowy element podziału pracy55. Podział za-wodowy E. Durkheim uznał za naturalną, logiczną konsekwencję życiazbiorowego. Podział pracy wśród społeczeństwa przynosi takie korzyści,jak: zmniejszenie ludzkiego wysiłku, oszczędniejszy sposób zdobywaniai wytwarzania dóbr, wyeliminowanie konieczności współdziałania in-nych osób, uzyskanie większej wydajności i wyższej jakości wytworów,udoskonalenie narzędzi pracy, oszczędność czasu itp. Społeczny podziałpracy jest procesem niezbędnym, prowadzącym do powstawania no-wych zawodów i ich zmian. Struktura zawodowa rozwija się bardzoszybko, w społeczeństwach industrialnych uległa szczególnej rozbudo-wie i stała się podstawą organizacji całej struktury społecznej56. JanPaweł II w encyklice Laborem exercens zauważa, że „różne prace speł-niane przez ludzi mogą mieć większą lub mniejszą wartość przedmio-tową, trzeba jednak podkreślić, że każda z nich mierzy się nadewszystko miarą godności samego podmiotu pracy, czyli osoby: człowie-ka, który ją spełnia”57. Zawodowy podział pracy oddziałuje na kształtstruktury społecznej w postaci systemu spójnych czynności. K. Wojtczak

53 J. Żebrowski, Socjologiczne aspekty zawodu..., s. 27.54 Z. Kowalewski, Trudności definicji pojęcia „zawodu” (w:) A. Sarapata (red.), Za-

wody. Materiały i studia, Wrocław–Warszawa–Kraków 1964, s. 15, przywołany za:K. Wojtczak, Zawód i jego prawna reglamentacja. Studium z zakresu materialnego prawaadministracyjnego, Poznań 1999, s. 23, przypis 1.

55 I. Lazari-Pawłowska, Etyki zawodowe jako role społeczne (w:) A. Sarapata (red.),Etyka zawodowa, Warszawa 1971, s. 35.

56 E. Durkheim, Podział pracy społecznej, Nowy Jork 1997. W okresie przedindu-strialnym struktura zawodowa i role zawodowe były przyporządkowane przynależnoścido danego stanu, a w mikroskali podporządkowane rolom rodzinnym. W okresie indu-strialnym i rozwoju rynkowego gospodarki towarowo-pieniężnej struktura zawodowai role zawodowe stały się niezależne, tworząc układy czynności odrębnych od ról rodzin-nych i od całej struktury stanowej społeczeństwa. W społeczeństwach industrialnychrole zawodowe zaczęły decydować o trybie życia i losach jednostki. W makroskali podziałna grupy zawodowe stał się kręgosłupem organizacji społeczeństwa, a osiągnięta struk-tura zawodowa i proporcje zatrudnienia w poszczególnych kategoriach zawodów okazałysię być jednym z najważniejszych wskaźników stanu rozwoju społeczno-gospodarczegodanego społeczeństwa.

57 Jan Paweł II, Laborem exercens, Wrocław 1995, s. 6.

39

1.1. Zawód i czynniki kształtujące strukturę...