Zastosowanie gliny w konstrukcji ścian wiejskich domów na Podlasiu

ZN21 7. J.Szewczyk

ZESZYTY NAUKOWE POLITECHNIKI BIAOSTOCKIEJ 2008 Architektura Zeszyt 21

93

Jarosaw Szewczyk

Zastosowanie gliny w konstrukcji cian wiejskich domw na Podlasiu

Wstp

Do niedawna nie byo prac naukowych na temat budownictwa z gliny na Pod-lasiu1. W latach 2000-2008 przeprowadziem badania terenowe2 nad budynkami wzniesionymi z drewnianych polan, gwnie osikowych, spajanych zapraw glinia-no-wapienn lub po prostu glin (tzw. konstrukcja cordwood). Badania objy sto kilkadziesit podlaskich wsi w dwudziestu gminach3 i byy uzupenione kwerendami bibliotecznymi. Zaowocoway informacjami o ponad 150 budynkach wzniesionych z polan. Obecno zaprawy z surowej gliny w licznej grupie budynkw wskazywaa na ywe tradycje uycia gliny w budownictwie regionu, ktre dopiero teraz zostay

1 Jedynie Menandr ukaszewicz opublikowa dwa krtkie artykuy na wspomniany temat. Zob. M. ukaszewicz: Budynki z materiaw miejscowych w woj. biaostockim, [w:] Budow-nictwo Wiejskie r.6:1954 nr 6 s.5-6; ukaszewicz M.: Budownictwo wiejskie z gliny w woj. biaostockim, [w:] Budownictwo Wiejskie r.11:1959 nr 8 s. 21-24. 2 Badania nad domami z polan prowadziem niejako ubocznie, w ramach nastpujcych tematw realizowanych na Wydziale Architektury Politechniki Biaostockiej: Wpyw procesw wyludniania si obszarw wiejskich na charakter zabudowy (W/WA/4/00, w latach 2000-2002), Waloryzacja i rewitalizacja architektury regionalnej za pomoc technik komputero-wych (W/WA/3/ 03, w latach 2003-2005), Drewniane budownictwo zagrodowe Podlasia (nr W/WA/5/06, w latach 2006-2008). Natomiast ostatnie badania nad budownictwem z uyciem gliny (de facto drewniano-glinianego) prowadziem w ramach ostatniej z wymienionych tu prac badawczych (W/WA/5/06) a take pracy statutowej Zakadu Urbanistyki i Planowania Prze-strzennego, nt. Odnowa urbanistyczno-architektoniczna miast i wsi na Podlasiu (S/WA/2/07). 3 Gminy Biaystok, Supral, Wasilkw, Sokka, Szudziaowo, Krynki, Grdek, Zabudw, Juchnowiec Kocielny, Wyszki, Brask, Rudka, Bielsk Podlaski, Biaowiea, Narewka, Sie-miatycze, Dziadkowice, Grodzisk, Perlejewo i Ciechanowiec.

Jarosaw Szewczyk

94

objte wnikliwszymi badaniami; w rezultacie zarejestrowano okoo 50 kolejnych budynkw o cianach wykonanych z uyciem rnych konstrukcji zawierajcych glin. Chocia badania nie zostay jeszcze zakoczone, dotychczasowe wyniki uzasadniaj tez, e podlaskie ludowe budownictwo z gliny charakteryzuje si wyjtkow finezj rozwiza i wieloci wariantw wykraczajcych poza podrcz-nikowe standardy.

Cel

Najbardziej oglnym celem jest uwraliwienie entuzjastw ludowej kultury Podlasia na pomijane dotd aspekty teje kultury, zwizane z zastosowaniem nie-zwykle plastycznego, wszechstronnie uytecznego i atwo dostpnego materiau, mianowicie gliny. Nie brakuje; jej na Podlasiu, a pokady s lokalnie bardzo obfite. Tu i tam nie brak te innych materiaw budulcowych o zblionych waciwociach (np. zoa marglu i kredy w dolinie Bugu, zwaszcza w okolicach Mielnika). Nie dziwi zatem bogactwo tradycji uycia tego materiau jako budulca, natomiast za-skakuje brak gbszych bada w przeszoci. Niniejsza praca ma zatem take wy-peni luk w badaniach.

Std te wynika kolejny, mianowicie popularyzatorski aspekt niniejszej pracy, waciwy bardziej pracom popularnonaukowym, anieli rozprawom uniwersytec-kim. Jednak cel popularyzatorski (jako oboczny) jest tu uzasadniony z jednej strony syntetyczno-przegldow konstrukcj pracy a z drugiej wag tematu i jego zna-czeniem uytkowym, o czym pisz dalej.

Uzasadnieniem tak skonstruowanych celw jest te rosnce zainteresowanie alternatywnymi technologiami budowlanymi: niskoenergetycznymi, niskoemisyjnymi (w odniesieniu do CO2), utrzymanymi w nurcie filozofii budownictwa ekologicznego (baubiologie4, permaculture5, ecoarchitecture6, sustainable architecture7, green buil-ding8, natural building9, low-tech building10, low-impact building itp.). Temat podjto

4 http://de.wikipedia.org/wiki/Baubiologie; zob. te M.M. Koakowski: Rewolucja z beczki Dioge-nesa, [w:] Architektura i Biznes 6/2005 [take w:] www.zb.eco.pl/publication/rewolucja-z- -beczki-diogenesa-p551l1 5 Zob. www.permaculture.org. 6 Zob. www.ecoarchitecture.org. 7 Zob. www.sustainableabc.com. 8 Zob. www.greenbuilding.com. 9 Zob. www.naturalbuildingnetwork.org. 10 Zob. opracowanie zagadnienia nurtu low-tech w architekturze w: Koakowski M.M.: Archi-tektura low-tech: kulturowe i psychologiczne aspekty jej rozwoju (rozprawa doktorska obro-


95

uwzgldniajc m.in. owo zapotrzebowanie na proste, tradycyjne, niskobudetowe technologie budowlane, obejmujce wykorzystanie materiaw miejscowych i wasny nakad pracy, a take osadzone w kontekcie kulturowym danego obszaru.

Zakres

Informacje o ponad 200 budynkach wzniesionych z uyciem gliny, posuyy jako podstawa do klasyfikacji miejscowych technik budownictwa glinianego. Wyodrbniono siedem gwnych rodzajw konstrukcji cian i scharakteryzowano je w artykule.

Geograficzne terytorium bada ograniczono do Podlasia, bez dokadnego wskazania granic obszaru11, co uwaam za zbdne z uwagi na to, e zaobserwo-wane zjawiska maj zasig wykraczajcy poza Podlasie. W zasadzie zakres tery-torialny obejmuje Podlasie zarwno w sensie historyczno-geograficznym, jak te w sensie administracyjnym, gdy wikszo zarejestrowanych obiektw budownic-twa z gliny (przyjtych tu jako materia badawczy) znajduje si w granicach obec-nego wojewdztwa podlaskiego.

Merytoryczny zakres pracy mia pocztkowo obejmowa caoksztat kultury uycia gliny w budownictwie ludowym Podlasia, bowiem podczas bada rejestro-waem wszystkie waniejsze sposoby wykorzystania gliny (a take podobnych materiaw, takich jak margiel i kreda12). Jednak bogactwo ludowej wiedzy o glinie, jej pozyskiwaniu, zastosowaniu w budownictwie i zwizanej z tym kulturze spowo-dowao, e ju pierwsze sesje terenowe zaowocoway bogatymi informacjami. Dla-tego ograniczono prezentacj wynikw do zastosowania gliny w konstrukcji cian wiejskich domw na Podlasiu. Pominito inne obszary wykorzystania gliny w ludowym budownictwie, takie jak gliniane wyprawy cian, stropy, klepiska, kale-nie glin dachw, budownictwo zduskie i wykorzystanie gliny we wntrzu domu a take wiele innych obszarw wiejskiego budownictwa lub po prostu sfer wiejskie-go ycia, gdzie glina bya nieodzowna. Pominito take zagadnienia wykonawstwa oraz nawizania do ww. zagadnie w kulturze niematerialnej, tj. w zwyczajach, przesdach i przysowiach. niona w padzierniku 2006 r. na Politechnice Gdaskiej; promotor: prof. dr hab. in. arch. Andrzej Baranowski); Gdask 2006 (maszynopis). Por. take www.lowtechmagazine.com. 11 Czym innym bowiem jest Podlasie historyczne, czym innym obecne wojewdztwo pod-laskie, czym innym Podlasie we wspczesnym znaczeniu potocznym. 12 Lokalna wiejska tradycja wykorzystania mas marglowo-kredowych wydaje si wsparta, podobnie jak budownictwo gliniane, wczeniejszymi publikacjami popularyzujcymi wyko-rzystanie takich wanie materiaw. Zob. np.: Miecznikowski K.: Budownictwo z masy mar-glowej, [w:] Budownictwo Wiejskie t. 13:1961 nr 8/9, s. 49-51.

Jarosaw Szewczyk

96

Glina w konstrukcjach cian

Kilkuset zachowanym do dzi (lub do niedawna) w podlaskim budynkom o cianach wzniesionych z uyciem gliny mona przyporzdkowa kilkadziesit wariantw konstrukcyjno-materiaowo-wykonawczych, reprezentujcych co naj-mniej sze gwnych rozwiza konstrukcyjnych, a owe rozwizania dziel si na dwie gwne kategorie.

Wyrnikiem pierwszej kategorii jest fakt, e glina jedynie wypenia drewniany szkielet, zatem nie przenosi obcie. Owa grupa obejmuje rne warianty plecio-nych cian szachulcowych i niektre ciany wiklinowo-gliniane (plecione-polepiane).

W przypadku drugiej kategorii ma miejsce odwrotna sytuacja: glina przenosi ciar konstrukcji i inne obcienia. W obrbie tej grupy mona wyodrbni dwa podtypy konstrukcyjne: w pierwszym z nich masa gliniana stanowi spoiwo czce wypeniacze organiczne bdce zarazem swoistym zbrojeniem. Gliniana masa i organiczne zbrojenie razem wspprzenosz obcienia. Przykadem owego pod-typu s ciany jaowcowo-gliniane oraz ciany typu cordwood (z drobnych polan murowanych na glinianej zaprawie). W alternatywnym podtypie zasadniczym bu-dulcem jest mineralna masa gliniano-piaskowa. Do tej grupy zalicza si mur z ce-gy surowej i mur glinobity.

Mona oczywicie wyodrbni typ poredni, w ktrym mineralna masa glinia-na ma dodatki organiczne poprawiajce jej plastyczno, lecz nieprzyczyniajce si do zwikszenia nonoci ani odpornoci na pkanie. Przykadem mog by domy z gliny z dodatkiem koskiego ajna. Cho nie napotkano ich na Podlasiu podczas bada, to jednak wrd miejscowej ludnoci w okolicach Ciechanowca i w niektrych wsiach nadbuaskich pielgnuje si wiedz o wanie takim sposo-bie budowania, rzekomo ongi przeszczepianym tu z Ukrainy w okresach kryzysw i katastrof ywioowych. Respondenci, tacy jak anonimowy rozmwca z Ciecha-nowca (wywiad 17.07.2007) oraz Witold Angielczyk pochodzcy ze wsi Brask (murarz budujcy ongi domy z polan; wywiad 10.07.2007) twierdzili, e zaprawa z gliny, piasku i ajna miaa by na Podlasiu uywana sporadycznie, czciej za na wschd od rzeki Bug na Ukrainie. Dodatek ajna w glinianej zaprawie zwik-sza plastyczno masy murarskiej, polepsza parametry fizyko-termiczne ciany i przedua trwao budynku; nie by zreszt niczym niezwykym, bo dawniej spo-


97

radycznie stosowano go w caej Polsce13 a take w innych krajach, ba, nawet na rnych kontynentach14. Jednak dotychczas nie udao si ustali, w ktrych budynkach (o ile takie jeszcze si zachoway) zastosowano zapraw z krowim ajnem lub z innymi nietypowymi dodatkami. Prawdopodobnie czciej stosowano j w przypadku budowli strychulcowych, oplatanych som, ktr czasami oblepia-no tak zapraw. Niemniej nawet, jeli domieszki tego typu byy ewenementem, to zwizki midzy "rozpywajcymi si w deszczu domami na Ukrainie, ktre byy na bieco naprawiane przez kobiety"15, a budownictwem lepiankowo-polanowym Podlasia bywaj znane mieszkacom niektrych podlaskich wsi.

Pomijajc w poredni typ konstrukcji, w obrbie dwch gwnych kategorii budownictwa z gliny, mona wyrni siedem podstawowych rozwiza konstruk-cyjnych, opisanych poniej. Typ 1. ciany z drewna opaowego i gliny (cordwood)

Termin cordwood oznacza mur na zaprawie gliniano-piaskowej, gliniano-wapiennej, gliniano-piaskowo-trocinowej lub wapienno-piaskowej (dwa ostatnie warianty pomijam), w ktrym zamiast cegie zastosowano wtek murarski z drob-nowymiarowych kawakw drewna opaowego: tzw. polan, dranek, szczap lub wg lokalnej ludowej terminologii z okolic Ciechanowca skaek tj. upanych sosno-wych wiartek dugoci do 55 cm i przekroju od 5x5 do 10x10 cm.

We wspczesnej literaturze etnograficznej i architektonicznej czasami uwaa si, e mur cordwood nie wystpowa w Polsce, niemniej w rzeczywistoci owa niskobudetowa technologia bya ongi znana i zaistniaa w publikacjach facho-

13 W literaturze, zwaszcza XIX-wiecznej, pozostay wzmianki o tym zwyczaju. Np. w 1856 roku Jan Kanty Gregorowicz pisa: Odchody bowiem bydlce s nadzwyczaj wodniste, bo zawieraj w sobie blisko 9/10 czci wody, a przez znaczn ilo kleju zwierzcego, bo blisko 1/10 cz zajmujcego, trudne s do rozkadu, gdy utrudniony jest przez w klej zbyteczny przystp powietrza atmosferycznego. (...) Z powodu obecnoci tego kleju w od-chodach bydlcych, na wsiach uywany jest krowieniec do lepienia i kitowania, czyli do ochrony przedmiotu jakiego od wpywu powietrza'' (Gregorowicz J.K.: O naturze i wa-snociach nawozw stajennych, [w:] Jaworski Jan (red.): Kalendarz astronomiczno-gospodarski na rok przestpny 1856; s.87-91; tu cyt. na s.91). 14 Pomijajc mniej lub bardziej powszechne w Afryce i poudniowej Azji lepianki suchego klimatu, klejone z duym dodatkiem ajna, widzimy budowle z podobnych materiaw take w Europie. Wystpoway nawet w wilgotnym klimacie wyspiarskiej Brytanii, o czym wzmian-kuje m.in. Ronald Brunskill (Brunskill R.W.: Illustrated Handbook of Vernacular Architecture, Faber and Faber, London-Boston 1978 s.58) 15 Tak informacj uzyskan od anonimowego rozmwcy zanotowaa w 2003 roku podczas sesji fotograficznej w terenie Ewa Przyoyska, studentka Wydziau Architektury Politechni-ki Biaostockiej. Podobne podawao kilku rozmwcw w gminach Ciechanowiec i Perlejewo.

Jarosaw Szewczyk

98

wych. Przed II wojn wiatow wzmiankowa o niej m.in. Franciszek Piacik16, a w okresie powojennym Witold Czesaw Krassowski17. Polegaa na ukadaniu kolejnych warstw osikowych polan o przekroju ok. 5x5 cm (lub 5x6, 4x7 itp.) i du-goci rwnej gruboci ciany, tj. ok. 55 cm, gdy polana kadziono prostopadle do lica ciany. Poszczeglne poziome warstwy oddzielano przekadkami, tj. w-skimi, dugimi listwami rwnolegymi do lica ciany. Czasami poszczeglne war-stwy oddzielano polanami ukadanymi wzdu ciany wanie taki wariant by propagowany przez Franciszka Piacika. Wszystkie przestrzenie midzy polanami, midzy polanami i przekadkami i midzy samymi przekadkami, wypeniano mas piaskowo-glinian lub gdy gospodarz by bardziej zamony zapraw gliniano-wapienn, wapienn lub nawet cementowo-wapienn. ciany zazwyczaj obustron-nie tynkowano.

Opisana wyej konstrukcja, usankcjonowana sporadycznymi wzmiankami w literaturze, stanowi rozwizanie najdoskonalsze, oprcz ktrego na Podlasiu wystpuj typy zredukowane: np. pozbawione podkadek albo wykonane z pie-kw opaowych (okrglakw) lub wiartek (tzw. skaek) zastosowanych zamiast rwno rbanych polan lub te z polan innych gatunkw drewna (oprcz osiki naj-czciej stosowano drewno topoli i wierzby jako najtasze, albo sosny jako naj-trwalsze). Zarejestrowano take ciany, w ktrych zamiast rwnolegych listew przekadkowych zastosowano dugie, grube witki jaowca.

Oprcz owego podstawowego typu propagowanego przez Franciszka Piaci-ka, pojawi si na Podlasiu w latach czterdziestych inny typ konstrukcji domw z gliny i polan, opracowany jeszcze przed I wojn wiatow18 i udoskonalony przez wileskiego inyniera Mikoaja Niewierowicza19. W pierwotnej postaci w typ kon-strukcji polega na wznoszeniu cian z gliny, wzmacnianych za pomoc warstw grubego chrustu albo cienkich polan (gr. 3x3 do 5x5 cm, dugoci 85 cm), ukada-nych poziomo, ukosem. Warstwy kadziono co 7-15 cm warstwy parzyste pod ktem 45 stopni wzgldem lica ciany, a warstwy nieparzyste pod ktem 135 16 Piacik F.: Przykadowe projekty zagrd wiejskich (dla gospodarstw od 2 do 15 ha) wraz z wykazami najwaniejszych materiaw budowlanych, opisem projektw i wskazwkami technicznymi, Wydzia Budownictwa Wiejskiego, Centralnego Towarzystwa Organizacji Kek Rolniczych, Warszawa 1938 zob. s.10 i rys. na s.16. 17 Zob.: Krassowski, 1957, op.cit. ilustracja 40 na s.84 przedstawiajca chaup z polan we wsi Sitowa w pow. opoczyskim. 18 Opis tej techniki znajdujemy w artykule: Szopa T: W sprawie odbudowy wsi. Z czego bu-dowa? [w:],,Kalendarz Ostrobramski na rok 1918'' (Rok III), Ksigarnia Jzefa Zawadzkie-go w Wilnie, Wilno 1917, s.51-60. 19 Zob. Niewierowicz M.: Poradnik wiejskiego budownictwa ogniotrwaego z gliny i drzewa, wyd. z zasiku Pastwowego Banku Rolnego, Wilno 1930 (wyd. II: Warszawa 1932). Publi-kacja trudno dostpna; jeden egzemplarz jest w posiadaniu Biblioteki Politechniki Gdaskiej.


99

stopni, tj. kad warstw prostopadle do warstwy wyszej i niszej. Polana ka-dziono co ok. 10 cm i spajano zapraw lub mas glinian podobnie jak w przy-padku wczeniej omwionej konstrukcji uzyskujc cian o podobnej gruboci, tj. ok. 50-60 cm. W przypadku uycia zaprawy glinianej ubijano poszczeglne war-stwy gliny w szalunkach skrzynkowych; wysoko szalunku odpowiadaa odlego-ci midzy warstwami polan albo patykw. Podczas prac murarskich celowo pozo-stawiano wystajce koce polan, aby zwikszy przyczepno tynku do gliniano-drewnianego muru. ciany zawsze obustronnie tynkowano; nietynkowane uwaa-no za mao estetyczne, ponadto byy one nietrwae. W literaturze przedmiotu w typ konstrukcji uchodzi za udoskonalony wariant glinobitki, tote podkrelano zale-ty polegajce na szybszym wysychaniu glinianej masy; przypieszone schnicie cian byo spowodowane obecnoci drewnianych polan, ktre peniy rol drena-u20. Wariant zalecany przez Teofila Szop przewidywa take pozostawianie w cianie systemu kanaw sucych odprowadzeniu dymu z pieca; dziki temu specyficznemu ogrzewaniu ciennemu gliniane ciany miay wysycha szybko i skutecznie21. 20 Poniej cytuj zwizy opis metody Niewierowicza za Zygmuntem Racickim (1946, op.cit. s.26-27): Do wykonania cian uywamy gliny z dodatkiem chrustu lub cienkich szczap, zamiast somy lub wrzosu, jak w poprzednio opisanym sposobie. Po ubiciu warstwy gliny na grubo okoo 10 cm, ukadamy na ubitej warstwie patyki chrustu w skos midzy deskami formy, co okoo 10 cm (na szeroko doni) i ubijamy nastpn warstw gliny tej samej gru-boci. Nastpn warstw patykw ukadamy w skos w przeciwnym kierunku i tak na prze-mian postpujemy przez ca wysoko ciany. Podane jest, aby patyki byy okorowane, z drzewa twardego, smolistego (db, jaowiec, sosna). W braku lepszego materiau mog by uyte zrzynki tartaczne. W celu wykorzystania bdcych w murze patykw do zwik-szenia przyczepnoci wyprawy wapiennej postpujemy w taki sposb, aby koce patykw wystaway ze ciany. Naley po uoeniu patykw midzy deskami formy poy 18 cm (3/4 cale) deski kantem na kocach patykw, nastpnie po ubiciu warstwy gliny deski wyj a po uoeniu nowej warstwy patykw znowu koce ich przykry desk. W ten sposb glina nie pokryje kocw patykw i te ostatnie wystawa bd z lica ciany. (...) Dobre strony tego systemu wykonania cian s nastpujce: 1. Patyki nie tylko wzmacniaj, ale take osusza-j cian, dziaajc jak dreny. 2. Wystajce koce patykw uatwiaj wypraw cian. 3. Przesuwanie desek wzwy, po ubiciu warstwy, jest czynnoci atwiejsz ni rozbieranie i zestawianie form. Wady za tego sposobu budowania s nastpujce: Patyki zamknite w cianie bez dostpu powietrza stwarzaj niebezpieczestwo opanowania przez grzyb drzewny wszystkich cian, w wypadku gdyby grzyb z jakiejkolwiek przyczyny pojawi si w budynku. 2. Drewno uyte na supy przekracza konieczn ilo drewna potrzebn na stropy i wizania dachowe. 3. W budynku podpiwniczonym system ten nie moe by zasto-sowany wskutek niemonoci zakopania supw wewntrz budynku. 4. Wskutek przesuwa-nia desek wzrusza si mur i uszkadza krawdzie cian w naronikach i przy otworach. Zob. te Racicki, 1932, op.cit. s. 16 i 17 21 Warto zacytowa fragment opisu konstrukcji: ciany z gliny i chrustu. Stosowanie w na-szych warunkach klimatycznych cian ubijanych z gliny, jak to ma miejsce np. w Kaliskiem,

Jarosaw Szewczyk

100

Wspomniany, zmodyfikowany typ konstrukcji zaistnia w opisanej wyej formie w poradnikach fachowych ju na pocztku lat trzydziestych. Nie wiemy, kiedy po raz pierwszy pojawi si na Podlasiu, ale najwczeniejsze zarejestrowane domy sta-wiano wedug tej konstrukcji tu po drugiej wojnie wiatowej, tj. w poowie lat czter-dziestych. Co ciekawe, podlascy murarze (oni bowiem, a nie ciele wznosili domy z gliny i polan), tacy jak Jan Rytel i Franciszek Rytel ze wsi Czaje-Wlka, Witold Angielczyk z Braska, Jzef Szczepaski ze wsi tki, Aleksander Borwko i Sta-nisaw Daniowicz z Drohiczyna, Mojesz Dudzicz pracujcy w gminie Wyszki i inni, znacznie udoskonalili w pierwotny, podrcznikowy, klasyczny typ. Niektrzy z nich bowiem stawiali ciany znacznie ciesze, majce okoo 45 cm gruboci, oby-wajc si przy tym bez skrzynkowych form szalunkowych. Wznoszone przez nich ciany nie tylko zawieray kanay powietrzne, lecz faktycznie byy to ciany warstwo-we z pustk powietrzn w rodku! Np. Franciszek Rytel ze wsi Czaje-Wlka zbudo-wa w okolicach swego miejsca zamieszkania (gminy Rudka, Brask i Ciechanowiec) okoo trzydziestu domw ze skaek, tj. o do cienkich cianach z sosnowych wiartek ukadanych ukosem i z pustk powietrzn w rodku. Co ciekawe jednak, doszed do takiej wprawy, e wznoszone przez niego domy miay ciany gruboci zaledwie 35 cm; wikszo owych budynkw stoi i jest uytkowana do dzi.

W przypadku tej ostatniej metody, tj. cienkociennych domw z ukono-krzyowym uoeniem drewien, uywano niemal wycznie sosnowych wiartek, tj. tzw. skaek, nie za starannie upanych prostopadociennych polan z osiki jak to

nie moe by zalecane, gdy ubita na surowo glina nie wysycha gbiej ni na 3 cale i cia-ny takie zawsze wilgo trzymaj; z tych samych powodw nie moe by zalecany u nas sposb stosowany na Podolu i Ukrainie lepianek z gliny z wewntrznym rdzeniem koszo-wym, plecionym z ozy lub wikliny. Doskonaym natomiast jest sposb budowania z chrustu i gliny. (...) Chrust uywa si wszelkiego rodzaju; gazie, oza, leszczyna, olszniaki, obrzynki desek itp.; zamiast chrustu moe by uyta trzcina lub soma. Chrust tnie si na prty dug. 1 arsz. 6 wiersz. (grubo ciany 1 arsz.) i ukada si w snie. Budow naley rozpoczyna na wiosn, aby budynek w czasie lata mg przeschn naleycie. (...) Po wzniesieniu fun-damentu i uoeniu warstwy izolacyjnej ustawiaj si po rogach budynku i w kilku miejscach porodku cian pionowe erdki lub listwy, za ktre zakadaj si 11/2 deski tworzce form do ukadania ciany. Deski te utrzymuj si w pooeniu pionowem za pomoc rozprek naciskajcych deski do erdek. (...) Razem z deskami podnosz si umocowane do rozp-rek szablony kanaw pionowych w cianach budynku. System kanaw wewntrz cian czcych si z kominem pozwala nawet w wilgotnym klimacie na wyschnicie cian w przecigu 2 do 3 miesicy i chata wybudowana na wiosn, na jesieni ju moe by za-mieszkan bez obawy o wilgo. ciany po wyschniciu maj powierzchni chropowat z wystajcymi kocami chrustu, jakby umylnie przygotowan do wyprawy. ciany od ze-wntrz s wyprawiane wapnem, od wewntrz starannie zatarte glin i wybielone. (...) Chrust w cianach wyprawionych nie ulega gniciu, ciany takie nie ulegaj zwietrzeniu ani mursze-niu, s ogniotrwae i mog sta setki lat (Szopa T, 1918, op.cit. s. 54-55).


101

bywao w domach wznoszonych przed wojn. W latach pidziesitych odstpiono od wizania polan glin, czciej uywano zaprawy gliniano-wapiennej, a pniej zaczto coraz powszechniej stosowa do wizania polan typow murarsk zapraw cementowo-wapienn. Wprawdzie uytkownicy zauwaali, e wapno przypieszao butwienie polan, lecz zaprawa cementowo-wapienna bya mniej pracochonna w przygotowaniu ni gliniana, nadto nie wymagaa dugotrwaego ubijania w szalun-kach i lepiej trzymaa tynk.

W wyniku bada zarejestrowano ponad 150 obiektw (wcznie z ju nieist-niejcymi, lecz powiadczonymi przez miejscow ludno)22. Najwicej zachowao si w Biaymstoku (12 zarejestrowanych) i okolicach (trzy w Supralu, trzy ju nie-istniejce w Studziankach, jeden w osadzie Oynnik, jeden wzmiankowany w Kle-osinie, trzy w Choroszczy), poza tym w okolicach Biaowiey (10 obiektw), Bra-sku (7), Krynkach (5), Grodzisku (4) oraz w caej gminie Grodzisk (18) i Ciechano-wiec (co najmniej 20 zachowanych budynkw lub wzmianek o obiektach ongi istniejcych, a obecnie zburzonych). Spord co najmniej 152 znalezionych obiek-tw (tj. nie liczc przypadkw niepewnych), ponad 70 wzniesiono w latach powo-jennych, tj. pidziesitych i szedziesitych XX wieku, tyle samo w latach dwu-

22 W ubiegych latach wyniki bada, stopniowo uzupeniane, przedstawiem w dziewiciu publikacjach (chronologicznie): Szewczyk J.: Budownictwo z drewna opaowego w Biaym-stoku, [w:] Szkice do dziejw Biaegostoku [red. Marek Kietliski i Wojciech leszyski], Polskie Towarzystwo Historyczne Oddzia w Biaymstoku, Biaystok 2003 s.137-149. Szew-czyk J.: Nietypowe technologie podlaskich domw drewnianych, [w:] Budownictwo drewnia-ne w gospodarce przestrzennej europejskiego dziedzictwa [red.] Witold Czarnecki i Marek Proniewski, Biaystok: Wydawnictwa Wyszej Szkoy Finansw i Zarzdzania 2004 s.395-402. Szewczyk J.: Budownictwo z drewna opaowego, [w:] Biuletyn Konserwatorski Woje-wdztwa Podlaskiego, Wojewdzki Urzd Ochrony Zabytkw w Biaymstoku, Biaystok 2005 s.59-80. Szewczyk J.: Problemy utrzymania i renowacji budynkw z drewna opaowe-go, [w:] Renowacja budynkw i modernizacja obszarw zabudowanych, t.3 [red. nauk.] Tadeusz Biliski, Oficyna Wydawnicza Uniwersytetu Zielonogrskiego, Zielona Gra, 2007, s.371-382. Szewczyk J.: Cordwood Houses, [w:] International Conference of Log Home Builders and Wooden Construction Specialists, Riga, Latvia, 2-7.06.2007 (w druku). Szewc-zyk J.: Cordwood heritage, [w:] Urban heritage: research, interpretation, education. Wyd. Technika + Vilnius Gediminas Technical University, Vilnius 2007, s.120-128. Szewczyk J.: Kultura uycia drewna opaowego w ludowym budownictwie Podlasia, [w:] Ciechanowiecki Rocznik Muzealny t.3, Muzeum Rolnictwa im. ks. K. Kluka w Ciechanowcu, Ciechanowiec 2007 s.175-207. Szewczyk J.: Cordwood jako tradycyjny typ konstrukcji, specyficzny dla obszaru pogranicza etnicznego w wojewdztwie podlaskim, [w:] Zeszyty Naukowe Poli-techniki Biaostockiej: Architektura [red. Jerzy Ucinowicz], z.22 (2008), Wydawnictwa Poli-techniki Biaostockiej, Biaystok 2008 [w druku]. Szewczyk J.: Indigenous Building Material Assessment Cordwood Masonry, [w:] CSAAR 2008B Conference: Responsibilities and Opportunities in Architectural Conservation: Theory, Education, and Practice, 3 -6 November 2008, Petra University, Amman, Jordan [materiay konferencyjne w druku].

Jarosaw Szewczyk

102

dziestych i trzydziestych. Okoo dziesiciu nie udao si datowa, jeden wzniesiono w 1944 roku, jeden by moe zbudowano w XIX wieku. W przewaajcej czci byy to domy mieszkalne, kilka to budynki gospodarcze, ponadto co najmniej trzy ju nieistniejce obiekty peniy funkcje uytecznoci publicznej: dawna szkoa w Lubieszczach, dom ludowy (pniej szkoa) w Topczewie i prawdopodobnie szkoa w Ciechanowcu.


103

Rys. 1. Powojenne budownictwo z drewna opaowego na Podlasiu nadbuaskim Menin w gm. Sarnaki

Jarosaw Szewczyk

104

Rys. 2. Reprezentatywne przykady budownictwa z polan na zaprawie z dodatkiem gliny Menin w gm. Sarnaki, Oynnik w gm. Supral i Krynki w gm. Krynki


105

Rys. 3. Reprezentatywne przykady budownictwa z polan z wykorzystaniem m.in. gliny Biaystok przy ul. Ostrowieckiej (zburz. w 2007 r.), Krynickie i Kaniuki w gm. Zabudw

Jarosaw Szewczyk

106

Typ 2. ciany ubijane z jaowca i gliny

Metoda Niewierowicza wykazuje formalne powinowactwo wzgldem innej, lecz bardzo podobnej metody wznoszenia cian z ubijanej gliny zbrojonej witkami jaowca, ukadanymi warstwami, ukosem, na przemian pod ktem 45 i 135 stopni, podobnie jak w analogicznym (wczeniej opisanym) przypadku cian z polan. Trudno jednak stwierdzi, czy byo to take powinowactwo genetyczne.

Nie wiadomo take, czy owa konstrukcja bya powszechna. Prawdopodobnie znali i stosowali j niektrzy murarze murujcy z polan tacy jak Franciszek Rytel, wykonawca kilkudziesiciu domw z sosnowych skaek oraz kilku lub kilkunastu budynkw gospodarczych z jaowca, piasku i gliny. Natomiast na caym obszarze pnocnego Podlasia znano konstrukcj cian z masy piaskowo-glinianej zbrojonej witkami jaowca na przemian wzdunie i poprzecznie. Budynki o tej konstrukcji byy najpowszechniejsze w dolinie Bugu, gdzie do dzi niemal w kadej wsi stoi (lub do niedawna sta) dom o cianach z jaowca. Domy z gliny i jaowca wzno-szono w standardowy sposb, znany na obszarze caego regionu. Ot wilgotn mas gliniano-piaskow ubijano w szalunkach. Cienkie warstwy owej masy prze-kadano wieo citymi, wilgotnymi witkami lub wrcz caymi krzakami jaowca, wcznie z igliwiem. Nastpnie cian pozostawiano do wyschnicia.

Oprcz powyszej metody praktykowano konstrukcje czone, w ktrych np. cian murowano z polan, a jaowiec wykorzystywano jako dodatkowe zbrojenie. Oba materiay kadziono na przemian, warstwami: polana (najlepiej suche, sosno-we) ukadano prostopadle do lica ciany, wieo za cite witki jaowca podu-nie. Obiekty gospodarcze o takiej konstrukcji zarejestrowano we wsi Ogrodniki koo Siemiatycz.

Czasami wznoszono te ciany gliniano-jaowcowe, w ktrych mas gliniano-piaskow uzupeniano igliwiem, wrzosem, kamieniami, uomkami dachwek albo wapnem. W niektrych przypadkach dodatek pokruszonej ceramiki suy raczej lepszej przyczepnoci zaprawy tynkarskiej (wykonanej z gliny z dodatkiem piasku i wapna, nastpnie bielonej wapnem) anieli wzmocnieniu cian (wie Sochy An-nopolskie w gm. Siemiatycze). Aplikowanie uomkw dachwek i cegie na lico glinianej ciany w celu zwikszenia przyczepnoci masy tynkarskiej byo zreszt zalecane przez starsze podrczniki budownictwa.

Jak wida, budownictwo jaowcowo-gliniane charakteryzowaa niewiele mniej-sza rnorodno rozwiza ni w przypadku budynkw z polan, z tym tylko, e spoiwem bya zawsze glina, nigdy za cement, prawdopodobnie niemal nie stosowano wapna (wykorzystywanie zapraw gliniano-wapiennych jest dyskusyjne i wymaga dalszych bada). Niemniej zachowane budynki rni si gruboci


107

cian, ukadem witek jaowca, proporcjami drewna do lepiszcza i metod wznosze-nia (w szalunkach lub bez; zalewane rzadk mas lub ubijane z gstej gliny itp.).

Dotychczasowe badania ujawniy co najmniej 25 jaowcowo-glinianych budyn-kw, zachowanych lub wzmiankowanych przez mieszkacw. Dom o cianach z gliny zbrojonej jaowcem nadal stoi we wsi Ploski 30 (pochodzi z lat 40. XX w.) w gminie Bielsk Podlaski, tame ostaa si gliniano-wapienno-jaowcowa leni-czwka z tego okresu; w gminie Ciechanowiec byo lub jest wicej takich budyn-kw najwicej we wsi Tworkowice, ponadto we wsiach Malec 7 (z 1918 roku), Przybyszyn 68 i Radziszewie; w gminie Perlejewo s to m.in. trzy budynki w Leni-kach (jeden ju nie istnieje), w gminie Siemiatycze dwa domy we wsi Sochy Annopolskie (jeden pod numerem 25), dobudwka i kurnik w Ogrodnikach 41, dom w Moczydach; w gminie Wyszki domy w Topczewie, we wsi Grskie 3, w Trze-szkowie i Zalesiu. To tylko nieliczne przykady; dalsze badania z pewnoci odso-ni wiele nieznanych mi przykadw tego budownictwa. Najwicej takich budynkw stao lub nadal stoi we wsi Tworkowice koo Ciechanowca i w okolicach. Stawia je i udoskonala ich konstrukcj mieszkaniec Tworkowic, majster o nazwisku Ilczuk, przydomku Zuzga.

Konstrukcja gliniano-jaowcowa wymaga gbszych bada. Liczebno znale-zionych do tej pory budynkw wskazuje uwzgldniajc dotychczasowe niewielkie zaawansowanie bada terenowych na moliwo odnalezienia w terenie okoo stu kolejnych obiektw wykonanych z jaowca i gliny. Na obszarach nadbuaskich budynki z jaowca i gliny znano w kadej wsi, cho obecnie zachoway si tylko w nielicznych. Uchodziy za mocne i trwae ciany wzniesione z glinianej masy o optymalnie dobranych proporcjach, zbrojone jaowcem, po wyschniciu byy trudne do rozkucia nawet kilofem, trwaoci za mogy przewysza domy drew-niane, pod warunkiem wszake regularnego opalania, tynkowania ubytkw i nie-dopuszczania do zawilgocenia cian.

Jarosaw Szewczyk

108

Rys. 4. Budynki z gliny i jaowca. U gry Sochy Annopolskie 25 w gm. Siemiatycze, w rodku po lewej chlew we wsi Kobya w gm. Perlejewo (kamienie w licu ciany suyy lepszej przyczepnoci tynku), po prawej oraz niej inny dom we wsi Sochy Annopolskie.


109

Rys. 5. Dom z gliny zbrojonej jaowcem, we wsi Sochy Annopolskie

Jarosaw Szewczyk

110

Typ 3. ciany wiklinowo-gliniane

W niektrych wsiach w dolinie Narwi (zwaszcza w gminach Wyszki i Bielsk Podlaski) zachowaa si pami o starych domach plecionych z wikliny i polepia-nych glin. Takich domw nie udao si znale w terenie; by moe ju nie istnie-j. Jednak mogy mie konstrukcj podobn do zastosowanej w reliktowych cia-nach plecionych (dzi take ju niemal zanikych) stod i szop, zarejestrowanych przez Jerzego Ceter w latach osiemdziesitych XX w. we wsi Plutycze w gminie Bielsk Podlaski23 a take we wsiach Koszele i Reduty w gminie Orla oraz we wsi Patoki w gminie Brask. Dlatego przytaczam poniej za Jerzym Ceter oglny zarys owej bielsko-podlaskiej konstrukcji plecionej.

Konstrukcj non by tzw. skros, czyli drewniany szkielet wyznaczajcy ga-baryty budynku, oparty na wkopanych w ziemi supach. Do szkieletu mocowano (gr w oszwie, a doem w podwalinie) co 15-20 cm leszczynowe prty osnowy, tzw. koki. Nastpnie przeplatano je poziomo wiklin (ozina), rzadziej witkami brzozy lub jaowca, w dwch przypadkach (we wsiach Koszele i Reduty) take z gazi wierkowych, zwanych balaskami. Otrzymywano aurow ciank, tzw. pleciennik albo pot. Jerzy Cetera znalaz kilkanacie przykadw omawianej kon-strukcji, gwnie w Plutyczach. Byy to najczciej pomocnicze cianki szop i sto-d, celowo aurowe dla zapewnienia wentylacji. W Plutyczach spotykano take plecionki pionowe na poziomej osnowie, a take lekkie przenone ciany plecione, zabezpieczajce tylne zrby stod przed deszczem i niegiem.

Jednak naley domyla si, co obecnie potwierdzaj najstarsi rozmwcy, e dawniej stosowano take ciany plecione pene, tj. dwustronnie polepiane glin. Jerzy Cetera podaje, e wedug informacji mieszkacw wsi Plutycze w okresie midzywojennym we wsi znajdowao si wicej ni obecnie budynkw o cianach plecionych. W jednym z uboszych gospodarstw bya pleciona stodoa oraz takie same chlewy polepiane obustronnie glin (...) [jednak] nie zachowaa si tutaj, nawet w najuboszych gospodarstwach, tradycja budowy chaup plecionych, pole-pianych glin24.

Poza informacjami zgromadzonymi przez Jerzego Ceter, potwierdzeniem dawnej hipotetycznej powszechnoci konstrukcji wiklinowo-glinianych moe by wzmianka podana przez Grzegorza Michalczuka ze wsi Husaki w gminie Bielsk Podlaski o wystpowaniu w ssiednich wsiach (tj. w gminach Bielsk Podlaski

23 J. Cetera: ciany plecione w budownictwie ludowym poudniowej Biaostocczyzny, [w:] Rocznik Biaostocki t.XVIII, Muzeum Okrgowe w Biaymstoku, Warszawa, 1993 s. 437-448. 24 Ibidem, s. 442.


111

i Wyszki, zwaszcza w okolicach Strabli) domw ulepionych z ozy i z gliny25, tj. o cianach plecionkowych obustronnie polepianych mas gliniano-piaskow, tak jakiej uywano do stawiania piecw i wyrobu ceramiki. Prawdopodobnie bu-dynki z ozy i z gliny znajdoway si m.in. we wsiach Mulawicze i Orzechowicze. Miay nalee do najuboszych mieszkacw wsi. Nie s jednak znane datowania, dokadna lokalizacja ani rozpowszechnienie tych i innych podobnych obiektw. Typ 4. Strychulcowe ciany plecione

ciany plecione strychulcowe znano na caym obszarze Biaostocczyzny. Lokalnie zachoway si budynki o takiej konstrukcji, gdzieniegdzie do liczne (np. we wsi gminnej Rudka). Najczciej s to domy mieszkalne, gdy ciany stry-chulcowe zachowyway stabilno w uytkowanych (tj. ogrzewanych i przesusza-nych) budynkach mieszkalnych, natomiast niezbyt dobrze nadaway si do wilgot-nych chleww; ponadto nie byo potrzeby stosowa penej konstrukcji strychulco-wej przy wznoszeniu cian stod, tam bowiem plecionki o ile wystpoway pozostawiano aurowe, tj. bez warstw gliny.

Najstarsze domy o cianach strychulcowych miay konstrukcj podobn do ich odpowiednikw w innych czciach kraju; nic zreszt dziwnego owa metoda bowiem ma co najmniej kilkusetletni tradycj26, a w XX wieku bya nawet propa-gowana w oglnopolskich poradnikach budowlanych, zreszt w kilku wariantach27. Jej szerokie rozpowszechnienie i liczne odmiany s potwierdzone w opracowa-niach etnograficznych i architektoniczno-budowlanych. Na Podlasiu ongi przewa-

25 Wywiad ustny w poowie lat dziewidziesitych XX w. 26 Opis, a take propozycje udoskonalenia konstrukcji strychulcowej poda m.in. w 1793 roku Piotr witkowski. Tene pisa: Zwyczajniejszy jeszcze sposb budowania po wsiach i mia-steczkach naszych jest ten. Daj przyciesi, supy i wizanie z drzewa a midzy niemi stry-chulce czyli kawaki drzewa grube na cal lub dwa zasadzaj, za midzy nie przeplataj som z glin przerobion. Budynki te dosy s wygodne a tanie. Bo ciela postawi tylko wizanie, reszt za sobie prawie sami ludzie zrobi. (...) Atoli nie mona sobie lepiej pora-dzi jako dajc fundament i supy murowane, czy to wapnem czy nawet z gliny. Midzy supami pozasadza w poprzek dwie lub trzy cienkie balki, midzy balkami utwierdzi zwy-czajnym sposobem strychulce i dopiero midzy niemi dawa zwyczajn z gliny i somy le-piank (witkowski P., op.cit., s. 132 i 133). 27 Franciszek Piacik (1938, op.cit. s.13) krtko przedstawia m.in. nastpujce warianty strychulca lub konstrukcje pochodne: ciana ze somy moczonej w glinie i wyplatanej na szkielecie z drzewa, na erdziach przybitych pionowo do podwaliny i do oczepu lub te owijanej na drkach ukadanych poziomo midzy supami, z obustronn wypraw cemen-towo-wapienn. (...) ciana ze somy moczonej w glinie i ukadanej na cianie w postaci regularnych wizanek, grub. 40 cm, z obustronn wypraw wapienn lub cementowo-wapienn.

Jarosaw Szewczyk

112

aa najbardziej typowa i powszechna odmiana tej konstrukcji. Ot najpierw na murowanym fundamencie kadziono podwalin, a na niej stawiano drewniany szkielet. W podwalinie wiercono rzd otworw rozmieszczonych jeden od drugiego co 15-20 cm. W otwory wstawiano drewniane dugie cienkie listwy, witki lub koki (podobnie czyniono wznoszc ciany plecione z wikliny, o czym wspomniaem wczeniej). Gr koki przybijano gwodziami do oszwy. Nastpnie cao przepla-tano grubymi powrsami z ytniej somy, uprzednio zanurzajc je w rzadkiej masie glinianej. W przypadku budynkw gospodarczych powrsa przeplatay jeden rzd tyczek przybitych do drewnianego szkieletu. W przypadku budynkw mieszkalnych stosowano zwykle t sam konstrukcj, jednak w niektrych przypadkach w pod-walinie i w oczepie wiercono rcznym widrem dwa rzdy otworw, umieszczano tam koce dwch rzdw tyczek i kady rzd przeplatano powrsami (tworzc w ten sposb izolacyjno-wentylacyjn pustk powietrzn, uatwiajc wysychanie glinianej masy i ocieplajc cian; pod koniec budowy pustk wypeniano troci-nami lub plewami). Na koniec obie strony cian obie strony tynkowano mas pia-skowo-glinian lub tynkiem cementowo-wapiennym.

Domy o cianach strychulcowych mona jeszcze spotka w wielu wsiach, zwaszcza na obszarze zachodniego Podlasia. Ale w gminie Rudka ow standar-dow konstrukcj cian znacznie udoskonalono, podobnie jak udoskonalano techniki murowania z gliny i drewnianych polan. Do rozwoju metody strychulcowej przyczyni si murarz Albin Malinowski z Rudki. Opracowany i stosowany przez niego sposb wykonania cian by bardziej finezyjny i przedstawia si nastpuj-co: najpierw na betonowym lub kamienno-betonowym fundamencie montowano szkielet z drewnianych kantwek. Szkielet obijano od strony zewntrznej (rzadziej dwustronnie) cienkimi pionowymi patykami lub listwami, bez wiercenia otworw w podwalinie lub oczepie. Rozstaw listew wynosi 12-16 cm, by wic nieco mniej-szy ni w starszych domach. Nastpnie listwy gsto oplatano cienkimi powrsami wyplatanymi od razu po zciu zielonego yta, ubijajc kady kolejny rzd powr-se tak, aby uzyska jak najgstsz, najtwardsz i najmocniejsz plecionk. Po-wrsa celowo robiono z niedojrzaego yta, po to aby uzyska moliwie najciesze wizania i najmocniejszy wtek, ktry wyplatano moliwie najszczelniej i najrw-niej. W odrnieniu od wczeniej opisanego klasycznego wariantu konstrukcji strychulcowej, w gminie Rudka powrse nie maczano w glinie przed wpleceniem w osnow ciany. Robiono to dopiero po wypleceniu caej ciany; wwczas oble-piano j dwustronnie mas glinian lub gliniano-piaskowo-wapienn, a w przypad-ku domw budowanych przez Albina Malinowskiego mas lub nawet zwyk zapraw murarsk. Wewntrz cian pozostawaa pustka powietrzna, ktr pozo-stawiano w celu wentylacji i przesuszania glinianej ciany, lecz ciany niektrych


113

domw stawiane przez Albina Malinowskiego bez uycia gliny, oblepiane cemen-towo-wapienn zapraw murarsk, wypeniano wewntrz rozkruszonym suchym wglem drzewnym produkowanym w pobliskiej fabryce smoy koo Rudki. Na ko-niec dom starannie tynkowano.

ciany strychulcowe mogy by wykonywane jeszcze inn, prostsz metod, nie wymagajc wyplatania wtku. Polegaa na przybijaniu do szkieletu pionowych listew, ju wczeniej owinitych spiralnie cienkimi powrsami a nastpnie jesz-cze przed przybiciem oblepionych glin. Ow metod propagowano w dawnej literaturze fachowej (tzw. ciany wakowe), dlatego mona podejrzewa, e znala-za zastosowanie take na Podlasiu. Jednak dotychczas nie napotkano takich bu-dynkw w badanych wsiach; istniej natomiast wzmianki o tradycjach stawiania cian wakowych w innych czciach kraju28.

Strychulcowe ciany plecione zachoway si (lub stay do niedawna) w do-mach mieszkalnych w miejscowociach: Ciechanowiec, ul. Sienkiewicza 10, tame przy ul. witojaskiej, Malec 7, Przybyszyn 68, Kuaki (adres niezn.), Dziadkowice i Malinowo (ju nie istnieje), Siekierki 1 (obity drewnianym szalunkiem i ozdobiony), Bogusze-Litewka, Pieczyski (piwnica) oraz liczne w zagbiu glinianym w trjk-cie Kosiorki Pech Tworkowice; ponadto w Knorydach w gm. Bielsk Podlaski (brak numeru), Chechowie 24 i 40 w gm. Drohiczyn, Korycinach w gm. Grodzisk (nr 17 lub 27, z koca XIX w.), kilka w gminie Perlejewo (m.in. letnia kuchnia w Kru-zach, dwa domy w Pechu i jeden w Leszczce Duej), w Szpakach i Trzeszczkowie w gm. Wyszki oraz dwa domy we wsi Liza Stara w gm. Powitne. Najstarsze s zwykle niezamieszkane, inne wci si uytkuje np. strychulcowy dom we wsi Kuaki w gm. Ciechanowiec oboono biaym sidingiem, somiane domy z lat 1927-1930 we wsiach Chechowo 40 i Siekierki 1 w gm. Drohiczyn obito drewnianym sza-lunkiem i bogato ozdobiono tak, e wygldaj jak drewniane i s uytkowane, cho drugi dom pleciony i polepiany glin w Siekierkach, pochodzcy z 1937 roku, jest w stanie ruiny. Domy strychulcowe dawniej byy take w gm. Drohiczyn we wsiach Ostroany (kolonia), Wierzchuca, dwa w Narojkach (oba sprzed wojny). W Krakwkach-Dbkach, w gminie Grodzisk, mia do lat szedziesitych sta bar-dzo stary strychulcowy dom pochodzcy jeszcze z XIX wieku.

28 Zob. rys. 163 w: Cioek G.: Regionalizm w budownictwie wiejskim w Polsce. Przedruk pracy archiwalnej z 1940-44 r., t. 1 i 2, Politechnika Krakowska, Krakw 1984. Take: Gloger Z.: Budownictwo drzewne i wyroby z drzewa w dawnej Polsce. Warszawa, t. I: 1907 s. 107 i 108.

Jarosaw Szewczyk

114

Rys. 6. Budynek o konstrukcji plecionej (strychulcowej) we wsi gminnej Rudka. Konstrukcja udoskonalona przez Albina Malinowskiego z Rudki; bud. ok. 1965


115

Rys. 7. Budynek o tradycyjnej konstrukcji plecionej (strychulcowej) we wsi Kruzy w gm. Perlejewo

Jarosaw Szewczyk

116

Rys. 8. Domy plecione (strychulcowe) we wsiach Leszczka Dua w gm. Perlejewo i Koryciny w gm. Grodzisk


117

Rys. 9. Domy plecione (strychulcowe) we wsiach Leszczka Dua w gm. Perlejewo, Siekierki w gm. Drohiczyn i Rudka w gm. Rudka (u dou dom wasny Albina Malinowskiego, twrcy okoo 30 plecionych domw)

Jarosaw Szewczyk

118

Kilkadziesit domw o cianach strychulcowych plecionych stoi w Rudce i okolicach. Byy zbudowane w latach 1945-196229.Wiele jest nadal uytkowanych. W ostatnich latach niektre domy wykonane t metod pokryto blach dachwko-w, zaopatrzono w anteny satelitarne i otynkowano wypraw ze szlachetnych mas tynkarskich, dziki czemu s nie do odrnienia od innych budynkw murowanych. Ich doskonay stan techniczny wskazuje na moliwo uytkowania jeszcze przez co najmniej kilkadziesit lat. W innych budynkach, zwaszcza w starszych oblepia-nych glin, waciciele obmurowuj ciany pustakami lub ceg po to, aby nie trze-ba byo co jaki czas ponawia tynkowania, gdy sztywna warstwa tynku cemen-towo-wapiennego oraz tynki szlachetne co jaki czas odspajaj si od elastycznej, powoli osiadajcej ciany plecionej i odpadaj. Typ 5. ciany glinobite

Technologia glinobitki, tj. budynkw o cianach z glinianej masy ubijanej w sza-lunkach, jest do dobrze znana starszym mieszkacom wielu podlaskich wsi, zwaszcza nadbuaskich. Jednak trudno oceni, ile budynkw przetrwao. Wydaje si, e niewiele, bo wikszo bitych cian wykonano w omwionej powyej techno-logii jaowcowo-glinianej, a typow glinobitk z masy gliniano-piaskowej lub glinianej z sieczk (rzadziej z plewami, igliwiem, wrzosem, perzem, modymi pdami ziemnia-czanymi, czasami take z trocinami albo ajnem) stosowano z rzadka i najczciej jedynie w budynkach gospodarczych. Takie obiekty zachoway si w okolicach Cie-chanowca (wie Tworkowice) oraz w gminach Rudka, Brask i Perlejewo. Inne, po-jedyncze budynki gospodarcze o cianach glinobitych s rozsiane po caym obsza-rze wojewdztwa; wikszo z nich ma w glinianej masie cian poziome warstwy witek rolinnych, prawdopodobnie perzu lub pdw ziemniaczanych (Topolany w gm. Michaowo, Rudaki w gm. Krynki, Usnarz Grny w gm. Szudziaowo).

Wydaje si, e w przypadku glinobitki naley wyrni dwa genetycznie rne nurty sprawcze tego rodzaju budownictwa. Jednym bya lokalna, wielowiekowa tradycja budowania podrzdnych budynkw z gliny z padzierzami, som, sieczk (rzadziej), perzem, igliwiem albo trocinami, by moe take z ajnem lub trocinami. Drugim, obecnie moe nawet bardziej owocnym rdem ludowej wiedzy o takich sposobach budowania bya inwencja twrcza pojedynczych murarzy, wsparta lite-ratur fachow. Trudno dzi powiedzie, w jakiej mierze wspomniany budowniczy

29 Informacje uzyskaem podczas wywiadw z Albinem Malinowskim, przeprowadzonych 7 marca 2007 r. oraz 25 kwietnia 2008 r. Wg respondenta oraz innych informatorw, w naj-bliszych okolicach stoi cznie ponad 30 domw z gliny i somy, z tego 18 w samej Rudce. Wikszo powstao po II wojnie wiatowej.


119

oraz inni wykonawcy korzystali z fachowych poradnikw, te jednak byy wwczas szeroko dostpne, a opisane w nich metody dokadne i sprawdzone. Tanie i rze-telne poradniki budownictwa glinianego wydawano co najmniej od lat trzydziestych XX wieku (jeli nie liczy wczeniejszych, cho znacznie mniej dostpnych). Oto np. w 1932 roku Zygmunt Racicki w nastpujcy sposb propagowa wiedz wy-konawczo-materiaow na temat glinobitych konstrukcji cian: po obu stronach podmurwki (fundamentu) wkopa naley supy, suce pniej, po wykoczeniu cian, za krokwie. Przy supach, po obu stronach majcej powsta ciany ukada si deski midzy ktremi naley ubija glin. Po ubiciu jednej warstwy wszystkich cian na wysoko deski, przesuwa si deski wyej i ubija si warstw nastpn. W ten sposb powstaje caa ciana. Grubo ciany zewntrznej powinna wynosi 65 cm (wraz z tynkami), ciany za wewntrznej, dwigajcej 50 cm i przedzia-owej 30 cm. W celu nadania cianom wikszej zwizoci i ciepoty podanem jest zmieszanie gliny z ytni sieczk (dugoci 5-10 cm), biorc 1 kube sieczki na 3-4 kuby gliny. Co kade 16 cm naley uoy w skos warstw patykw dug. 85 cm i grub. 3-5 cm, rozmieszczonych w odlegoci okoo 10 cm jeden od drugiego. Oprcz nadania zwizoci cianie, patyki osuszaj i uatwiaj tynkowanie. W celu umoliwienia tynkowania przy deskach zewntrznych, na uoonej ju warstwie pa-tykw ustawia si desk grub. 2 cm i dopiero ubija glin w ten sposb koce paty-kw pozostaj niepokryte glin i bd wystaway ze ciany. (...) Dla zapewnienia cianie suchoci podanem jest pozostawienie w cianie co 70 cm do 1 m wentyla-cyjnych kanaw pionowych poczonych ze sob dolnym kanaem poziomym (nad podmurwk), zaopatrzonym w otwory na zewntrz, oraz grnym kanaem pozio-mym, poczonym z kominem. W ten sposb wzniesiony budynek bdzie tani, ciepy i suchy a na zewntrz i wewntrz bdzie wyglda jak budynek murowany30.

Alternatywnym, lokalnie stosowanym rozwizaniem byo tzw. budownictwo z gliny lekkiej, prawdopodobnie do czsto stosowane w drobnokubaturowym budownictwie gospodarczym, w latach powojennych propagowane przez Zygmun-ta Racickiego i Stanisawa Kaczyskiego. Charakterystyk materiaow i kon-strukcyjn budownictwa z gliny lekkiej dobrze ilustruje poniszy cytat ww. autorw: Pod mianem gliny lekkiej naley rozumie materia budowlany wytworzony z mieszaniny rozczynu glinianego z odygami rolin w stosunku 500-800 litrw rozczynu glinianego na 50-80 kg suchych odyg rolinnych. Ciar objtociowy lekkiej gliny w stanie powietrzno-suchym wynosi 800-1200 kg/m. Osnow materia-u (skadnikiem gwnym) s suche materiay wkniste pochodzenia rolinnego, jak soma, siano, mech, wrzos, gazie wierku, jody, odygi maku, rzepaku, gro-

30 Racicki Z., 1932, op.cit. s. 16 i 17.

Jarosaw Szewczyk

120

chu, fasoli, kukurydzy itp. Glina peni w materiale tylko rol spoiwa (lepiszcza). Im tustsza glina, tym lepiej nadaje si do tego celu ze wzgldu na zwikszon wydaj-no. Tustej gliny uywa si znacznie mniej ni chudej, otrzymujc przez to lej-sze objtociowo elementy o zwikszonej odpornoci termicznej31. Zwraca jednak uwag fakt, e cytowani autorzy zalecali wzmacnianie murw z lekkiej gliny drew-nianym szkieletem, lub stosowanie teje zwaszcza w wikszych budynkach, np. mieszkalnych jako jedynie wypenienia szkieletu32. Typ 6. ciany z surowej (glinianej) cegy

Mur z cegy surwki stanowi kolejn rodzin glinianych konstrukcji i obejmuje kilka wariantw, rnicych si skadem masy, wymiarami cegie i metodami wzno-szenia murw. Na Podlasiu napotkano zaledwie kilka budynkw gospodarczych z surowych glinianych cegie, mianowicie dwie stodoy w gminie Kunica we wsiach Czepiele i Nowodziel. Prawdopodobnie jednak w przeszoci byo ich wicej. wiadczy o tym powszechno glinianego budownictwa gospodarczego na obszarach ssiednich, a zwaszcza na Pojezierzu Suwalsko-Augustowskim, jak te oficjalne zarzdzenie wadz pruskich, wydane w 1797 roku i zaktualizowane w 1801 w Biaymstoku, w ktrym przewidywano dofinansowanie z kasy rzdowej niewielkich inwestycji wiejskich. W zarzdzeniu wymieniono kilka typw konstrukcji, w zalenoci od ktrego typu obliczano dofinansowanie. Byy tam m.in. budynek (...) z surwki, czyli w glin ceg na powietrzu suszon oraz konstrukcja z drzewa z wizaniem w lepiank33. Warto take wspomnie, e publikacje propagujce bu-downictwo z glinianych bloczkw ukazyway si w Polsce od poowy XVIII wieku34.

Cegy albo bloczki z surowej gliny byy dawniej znacznie wiksze od wsp-czesnych cegie i posiaday proporcje bardziej zblione do szecianu. W przypadku dwch stod we wsiach Nowodziel i Czepiele, gliniane bloczki maj wymiary 31 Kaczyski S. i Racicki Z, op.cit. s. 19. 32 Ze wzgldu na ma wytrzymao gliny lekkiej na ciskanie i wyboczenie konstrukcj non ciany stanowi szkielet drewniany, na ktrym opiera si strop i dach. Po ustawieniu szkieletu wypenia si go mas z lekkiej gliny. Najbardziej celowe jest uycie na supy i za-strzay okorowanych okrglakw. Drewno dobrze okorowane, cakowicie otoczone mas z lekkiej gliny, ma nieograniczon trwao dziki konserwujcym waciwociom gliny (Kaczyski S. i Racicki Z, op.cit. s. 20). 33 Deklaracya obwieszczenia wzgldem nowobudowania si w prowincyi Pruss Nowo-wschodnich... Drukarnia Jana Jakuba Daniela Kantera, Biaystok 1801, s.5 34 Aigner P. Budownictwo wiejskie z cegy glino-suszonej, Drukarnia Piotra Zawadzkiego, War-szawa 1791 (reprint: Artys, Warszawa 1978); take: witkowski P.: Budowanie wieyskie dzie-dzicom dbr i possessorom to wszystkim, jakkolwiek zwierzchno po wsiach i miastecz-kach majcym, do uwagi i praktyki podane, Warszawa-Lww 1782; edycja druga, nakadem Michaa Grolla, Warszawa 1793 zob. m.in. strony 21-25, 132-133, 144-145 i 460.


121

ok. 20x16x24 i 20x16x30 cm. Warto zauway, e poradniki techniczne z lat pi-dziesitych zalecay nastpujc standardow wielko bloczkw budowlanych z surowej gliny35: 21,5x16x33 cm, poradniki wczeniejsze36 podaway wielko 10x20x40 cm. By moe wielkoci bloczkw stod we wspomnianych wsiach byy zgodne z postulowanymi wymiarami normatywnymi lecz z upywem czasu ulegy zmniejszeniu wskutek skurczu, osiadania lub wymywania materiau. Sugerowaoby to, e te, a by moe take niektre inne, obiekty budowano zgodnie z wiedz podrcznikow, nie za metodami utrwalonymi w ludowej tradycji przekazywanej przez pokolenia.

Grubo glinianych cian w stodoach wynosi okoo 30-40 cm. Natomiast w przypadku budynkw mieszkalnych literatura techniczna zalecaa ciany grubo-ci p metra37 a nawet grubsze38.

Typ 7. Mur pruski z surowej cegy

Wspomniane obwieszczenie pruskich wadz przewidywao moliwo dofinan-sowania budynkw z drzewa z wizaniem w lepiank. Nie wiadomo, czy chodzio tu o konstrukcj strychulcow (tam jednak prcz gliny i drzewa uywano somy, kt-rej nie wspomniano w zarzdzeniu), czy mur z polan (byaby to bodaj najwczeniej-sza wzmianka o takiej konstrukcji na ziemiach polskich), czy te co chyba najbar-dziej prawdopodobne cian z drzewa z wizaniem w lepiank nazwano po pro-stu mur pruski z wypenieniem pl z niewypalanych cegie. Takiemu rozumieniu owej niejasnej wzmianki sprzyjaby fakt, e budynki z typowego muru pruskiego, tj. w kon-strukcji szkieletu drewnianego z wypenieniem pl wypalan ceg, powstaway na obszarze Podlasia przez kilka stuleci, cho sporadycznie. Nieliczne ostay si jeszcze w kilku miasteczkach, takich jak Tykocin i Biaowiea, wyjtkowo we wsiach. Skoro za po wsiach i miasteczkach z rzadka istniay szkieletowe pruskie ciany drewniano-ceglane, a take skoro istniay budynki z surowej glinianej cegy, zapewne te wznoszono szkieletowe ciany drewniano-gliniane (tj. z wypenieniem pl gli-nianymi bloczkami), tasze i szybsze w wykonaniu, ktrych nie trzeba byo wiza

35 Wg: Grbczewska M., op.cit. s.18-19 36 W ten sam sposb jak cegy do wypalania, wykonuje si cegy do uycia w stanie suro-wym, z t tylko rnic, e s one wiksze (maj wymiar 40 cm dugoci, 20 cm szerokoci i 10 cm gruboci) oraz s wykonane z gliny mieszanej z ytni sieczk (1 wiadro sieczki na 3-4 wiadra gliny) (Racicki Z., op.cit. 1932, s.17). 37 Grbczewska M., op.cit. s.37-38 38 ciany zewntrzne powinny mie grubo 60 cm (ptorej cegy), a wewntrzne dwiga-jce (kapitalne) 40 cm (Racicki Z., op.cit. 1932, s.18).

Jarosaw Szewczyk

122

Rys. 10. Budynki gospodarcze z ubijanej gliny we wsi Czaje-Wlka w gminie Ciechanowiec (glina ze som) oraz we wsi Topolany w gm. Michaowo (glina z perzem)


123

Rys. 11. Stodoy z surowej cegy, we wsiach Czepiele i Nowodziel w gm. Kunica. Fot. stud. W.A. P.B

Jarosaw Szewczyk

124

zapraw z palonego wapna. Niemniej w domys nie ma bezporedniego potwier-dzenia, gdy obecnie w terenie nie napotkaem budynkw o cianach drewniano-szkieletowych z wypenieniem pl wtkiem z surowej glinianej (suszonej) cegy spa-janej wilgotn glin. Inna rzecz, e taka konstrukcja nie bya zapewne zbyt trwaa, lecz raczej kojarzona z bied i chtnie zastpowana innymi rodzajami budulca.

Inne konstrukcje cian z uyciem gliny

Wymienione siedem rnych tradycji uycia gliny w konstrukcjach cian, nie by-y z pewnoci jedynymi, jakie stosowano. Podaem jedynie te, o ktrych co najmniej kilkakrotnie wzmiankowali respondenci lub ktre ostay si w terenie. Dotychcza-sowe poszukiwania objy zaledwie okoo stu wsi, a do zbadania pozostao jeszcze ponad 1200. Dlatego wydaje si, e liczne budynki a take niektre rodzaje kon-strukcji nie zostay jeszcze odkryte ani opisane. Naley si domyla, e take na nieprzebadanych dotychczas terenach inwencja twrcza mieszkacw go-spodarzy i dawnych budowniczych zaowocowaa wieloma rozwizaniami budow-lanymi, wykorzystujcymi glin. Bd one przedmiotem dalszych poszukiwa.

Na marginesie powyszych rozwaa uwaam za stosowne poda ciekaw wzmiank z wileskiego Zielnika ekonomiczno-technicznego, autorstwa Jzefa Gerald-Wyyckiego, o jednej z owych bardziej egzotycznych, a mniej znanych konstrukcji. Chodzi o tzw. mur wrzosowy. Gerald-Wyycki pisze: dla krain ogoo-conych z lasw, wrzos prawdziwem i nieocenionem jest dobrodziejstwem we wzgl-dzie budownictwa wiejskiego; zmieszany za pomoc koni, bydlt i machin i uto-czony z glin, ukada si warstwami jak mur zwyczajny i formuje ciany wedle po-trzeby wysokie; czci garbnika wydobywaj si z niego (...) wi glin i nadaj jej niejaki, i tak rzek, hart i trwao opierajce si zmianom powietrza i tempera-tury. Mur wrzosowy przydatny jest na wszelkie budowy wiejskie, i przy zachowaniu stosunkowej proporcyi wrzosu z glin oraz naleytem wykonaniu samej roboty, zapewne tyle, ile najlepsze drzewo sta moe. Z dowiadczenia tyle tylko wiado-mo, i budowy wrzoso-gliniane przed 30 laty stawione, bynajmniej nieskaone dotd si zachoway. ciany ociosane pod pion przyjmuj tynk wapienny i z po-wierzchownoci wcale si nie rni od murw ceglanych, daj przytem mieszka-nie ciepe i suche. Niejedna bezlena okolica przedstawiaaby co do mieszka i budowli wiejskich, obraz ndzy i niedostatku, gdzie teraz ozdobne dwory, porzd-ne folwarki i sioa, pikne i wygodne ansterye. Paacyki, a nawet wygodne wity-


125

nie Paskie z tego materiau wzniesione widzie mona39. Tene autor dodaje na s. 16 i 17, e poytecznie byoby w budowach robionych z gliny z wrzosem oraz z ziemiobitej cegy na fundamencie kamiennym, naciea fundamenta kor brzozow i na ni dopiero ukada cian glinian.

Powysza wzmianka zachca do dalszych poszukiwa nietypowych konstruk-cji budowlanych. S podstawy, by sdzi e zarwno literatura przedmiotu jak te ludowa wiedza i budowle w terenie, zwaszcza na Podlasiu, mog by i wci jesz-cze s wiadectwem pomysowoci budowniczych oraz dowodem potencjau tkwicego w medium pozornie banalnym, w jednym z najbardziej powszechnych materiaw budowlanych, znanym od zamierzchej staroytnoci i stosowanym tu i wdzie a po dzi dzie w glinie.

Wnioski

Na Podlasiu wystpuje szereg sabo opisanych w literaturze naukowej (lub na-wet wcale nie opisanych) rodzimych technologii materiaowo-budowlanych, z ktrych niektre mona na obecnym etapie bada uzna za wynik nieskrpowanej twr-czej fantazji budowniczych lub wacicieli. Kilka z nich (opartych na wykorzystaniu gliny, somy i drewnianych polan) ma do liczn reprezentacj i wiele dobrze roz-winitych wariantw, wskazujcych na istnienie szerszych tradycji uycia danego materiau. Cho niektre z nich, np. glinobitka i konstrukcja strychulcowa, wystpu-j na caym obszarze Polski, to jednak na Podlasiu osigny wysoki stopie do-skonaoci i byy stosowane w kilku wariantach, z ktrych kady mona uwaa za optymalny pod wzgldem wytrzymaoci i trwaoci. Na tle owych (opisanych w artykule) technik, inne nietypowe rozwizania budowlane wydaj si bardziej prymitywne. Tym niemniej ostatecznie naleaoby uzna wszelkie rodzaje niskobu-detowego budownictwa z materiaw rodzimych na Podlasiu, za element specy-ficznie podlaskiej kultury materiaowo-budowlanej, uksztatowany potrzebami wyni-kajcymi ze szczeglnej sytuacji ekonomicznej i spoecznej w przeszoci (prze-ludnienie drobnoszlacheckich wsi na zachodnim Podlasiu, bieda, niska lesisto, administracyjne ograniczenia dostpnoci drewna, niedostatek innych materiaw

39 J. Gerald-Wyycki: Zielnik ekonomiczno-techniczny, czyli opisanie drzew, krzeww i rolin dziko rosncych w kraju, jako te przyswojonych, z pokazaniem uytku ich w eko-nomice, rkodzieach, fabrykach i medycynie domowej, z wyszczeglnieniem jadowitych i szkodliwych oraz mogcych suy ku ozdobie ogrodw i mieszka wiejskich, uoony dla gospodarzy i gospody. Tom I, Wilno, 1845, s. 203.

Jarosaw Szewczyk

126

budowlanych, tradycyjny model gospodarki oparty na samowystarczalnoci gospo-darstwa rolnego itp.).

Na tle wspczenie prowadzonych na wiecie prac badawczo-rozwojowych naley take dostrzec potencja, jaki poznanie budownictwa z drobnowymiarowego drewna opaowego wnosi w nurt wspczesnego budownictwa ekologicznego i tzw. architektury low-tech. W szczeglnoci warto zbada potencja podlaskich przykadw budownictwa typu cordwood (z drewna opaowego) jako swoistego laboratorium pozwalajcego lepiej oceni trwao, cechy fizyko-termiczne, koszto- i pracochonno oraz walory estetyczne tego typu konstrukcji.

Kultura uycia gliny w ludowym budownictwie Podlasia powinna wic pozo-sta przedmiotem szeroko zakrojonych bada naukowych, uwzgldniajcych aspekty historyczno-etnograficzne (zwizane z zaistnieniem tego typu technologii i jej wytworw jako elementu ludowej kultury materialnej i cz kulturowego dzie-dzictwa regionu), architektoniczno-krajobrazowe (rozpoznanie znaczenia lub poten-cjau ww. technologii w ksztatowaniu walorw architektoniczno-krajobrazowych re-gionu) i konserwatorskie (okrelenie moliwoci i potrzeb ochrony wytworw owej lokalnej kultury uycia budulca) oraz aspekty techniczno-materiaowe ukierunkowane na ewentualne przysze wykorzystanie owych niskobudetowych konstrukcji we wspczesnym budownictwie nurtu ekologicznego i low-tech.

Przysze sesje terenowe by moe odsoni nowe informacje na temat owych tradycji, stosowanych przez lud metod poszukiwania i wydobycia gliny, przygoto-wania glinianej masy, wznoszenia glinianych cian, stropw i oglinionych dachw domw, uycia gliny w klepiskach, cembrowinach, budownictwie zduskim a take robt wykoczeniowych z uyciem gliny i odpowiednich ku temu metod i narzdzi budowlanych. Zakres wstpnie zaoonych przyszych bada obejmuje m.in. pozy-skanie i zapis wiedzy o starzeniu si materiau, zachowanie pamici o dawnych, ju nieistniejcych budynkach oraz o ich budowniczych a take utrwalenie indywi-dualnych wspomnie z udziau w budowie takich domw.

Artyku zrealizowany w ramach pracy naukowej S/WA/2/07.

Zastosowanie gliny w konstrukcji ścian wiejskich domów na Podlasiu

Documents

Transcript of Zastosowanie gliny w konstrukcji ścian wiejskich domów na Podlasiu