ZABURZENIA ZACHOWANIA

Opracowała: Monika Haligowska

Zaburzenia zachowania:

wszelkiego rodzaju zachowania naruszające porządek społeczny,

niezależnie od tego, czy już powodują konflikt z prawem czy nie.

W węższym znaczeniu rozpoznanie to znajduje zastosowanie

w celu określenia " (...) niepsychotycznego zespołu zachowań

dzieci i młodzieży, który stanowi odchylenie od oczekiwanego,

zgodnego z ogólnie obowiązującymi normami zachowania

społecznego.

Dotyczy to więc konkretnie zachowań w różnym stopniu

aspołecznych, antyspołecznych i przestępczych.

W takim zachowaniu zawarty jest element pewnej trwałości

czy może raczej długotrwałości, jednak z możliwością

(przynajmniej w większości przypadków) różnego stopnia

poprawy, a nawet normalizacji "

(H. Sulestrowska, 2000, s.169).

GENEZA ZABURZEŃ ZACHOWANIA

wieloczynnikowa koncepcja zaburzeń:

• czynniki środowiskowe (wpływ rodziny, szkoły,

grupy rówieśniczej)

• możliwość następstw osobowościowych

i charakterologicznych organicznego uszkodzenia

mózgu (patologia mózgowo- organiczna)

• czynnik indywidualnej predyspozycji genetycznej,

najmniej uchwytny i zbadany

(H. Sulestrowska, 2000)

Na powstanie zaburzeń zachowania ogromny wpływ mają 2 grupy

czynników: czynniki biologiczne i czynniki psychosocjalne:

środowisko rodzinne, środowisko szkolne oraz grupy rówieśnicze (A.Popielarska, 2000).

CZYNNIKI BIOLOGICZNE:

• czynniki genetyczne (zestaw genów przekazywanych przez

rodziców w chwili poczęcia, które zawierają potencjalne możliwości,

jak i anomalie rozwojowe dziecka) - patologiczne geny

• czynniki paragenetyczne działające w okresie rozwoju zarodka

i płodu, wpływające na postawanie różnorodnych wad rozwojowych

OUN

• skutki urazów fizycznych, chorób, stanów niedoborów

w odżywianiu dziecka

• zaburzenia hormonalne mające wpływ na jego potencjale

możliwości psychoruchowe po urodzeniu

czynniki genetyczne i paragenetyczne – są ściśle ze sobą powiązane

są to czynniki konstytucjonalne

Jeśli u dziecka nie stwierdza się uszkodzeń organicznych,

a jego środowisko jest zdrowe, wówczas na myśl

przychodzą uwarunkowania genetyczne.

Wśród zaburzeń zachowania pochodzenia

dziedziczno – konstytucjonalnego wymienia się

często:

• psychopatię : wrodzone odchylenie struktury osobowości

od „normy”, zwł. w zakresie charakteru, włącznie

z nieprawidłowościami życia uczuciowo – popędowego,

uczuciowości wyższej, temperamentu, sposobu reagowania

na bodźce, napędu psychoruchowego (H. Spionek, 1975 za: T.Bilikiewcz);

- zespół nadpobudliwości psychoruchowej (dziedziczony

wielogenowo)

ZALEŻNOŚĆ ZABURZEŃ ZACHOWANIA OD USZKODZEŃ OUN –

uszkodzenie o charakterze organicznym

lub funkcjonalnym.

Czynniki uszkadzające OUN płodu:

- niedobory tlenu wynikające z chorób matki,

- wadliwa budowa łożyska,

- zatrucie ciążowe,

- zła wymiana gazowa między łożyskiem a płodem

( J. Czochańska 1985).

II połowa ciąży:

- zakażenie matki pierwotniakiem Toxoplasma gandii

lub krętkiem bladym,

- niezgodność immunologiczna między nią a płodem

w zakresie antygenu Rh i grup głównych krwi.

W 25% przypadków przyczynami organicznych uszkodzeń OUN

płodu są: nieprawidłowy przebieg porodu i powikłania

okołoporodowe (A. Popielarska, 2000 ).

Najczęstsza przyczyna uszkodzenia układu nerwowego:

- urazy czaszki ze wstrząsem.

Inne przyczyny uszkodzenia mózgu:

- infekcje mózgowe (zapalenie opon mózgowych i mózgu),

- choroby somatyczne (np. choroba reumatyczna),

• Choroby, które w prostej linii wpływają na zaburzenia

w zachowaniu, m.in.: astma - powodująca wzmożoną

pobudliwość, choroba Basedowa - wynikająca

z nadczynności tarczycy, cukrzyca i inne.

CZYNNIKI PSYCHOLOGICZNE:

• silne wstrząsy emocjonalne w historii życia

• długotrwałe napięcia lękowe

• ostre konflikty wewnętrzne

Różnorodne zaburzenia w pracy narządów wewnętrznych (serca, płuc, układu

trawiennego, moczowo – płciowego, pojawiające się mimo braku organicznych

zmian w tych narządach i związane również z przeżyciami emocjonalnymi).

Schorzenia te są faktycznymi zaburzeniami, które z czasem powodują zmiany

organiczne w danym narządzie (zawał serca, dusznica bolesna, owrzodzenia

żołądka i dwunastnicy) – choroby psychosomatyczne .

Szkodliwe procesy psychiczne wywierają wpływ nie tylko na psychikę,

ale też na „somę” .

RODZINNE UWARUNKOWANIA ZABURZEŃ

ZACHOWANIA

• niezaspokojenie potrzeb dziecka: bezpieczeństwa, miłości,

akceptacji przez środowisko rodzinne powoduje u niego

powstanie mechanizmów obronnych, które z kolei powodują

zakłócenia w jego zachowaniu;

• nieprawidłowe funkcjonowanie rodziny, co może wyrażać się

poprzez:

1. niewypełnianie podstawowych zadań opieki

nad dzieckiem lub delegowaniem jej na inne osoby;

2. brak silnych więzi emocjonalnych między poszczególnymi

członkami rodziny, separację emocjonalną lub izolowanie

całej rodziny od innych ludzi;

3. nadmierną symbiozę między członkami rodziny,

niewypuszczanie dziecka z "pola" oddziaływania rodziny,

wytwarzanie nadmiernej zależności;

4. nadopiekuńczość w stosunku do dziecka, która może być

wyrazem postawy lękowej, ale może być także maską

odrzucenia dziecka;

5. zaburzenia komunikacji trojakiego typu:

a. wszyscy w rodzinie muszą wiedzieć wszystko o wszystkich,

b. brak jest przepływu informacji, zwłaszcza dotyczących przeżyć

emocjonalnych,

c. występuje tzw. „podwójne wiązanie”, tzw. komunikaty werbalne

są sprzeczne z komunikatami niewerbalnymi,

6. erotyzacja stosunku rodzice – dziecko

7. patologia ról w rodzinie - np. wrogość rodziny spada

na tzw. kozła ofiarnego

8. opór rodziny przed ujawnieniem konfliktów, zaprzeczanie ich

istnieniu (A. Popielarska, 2000)

9. brutalne traktowanie dziecka

10. nadmierny rygoryzm, liberalizm i in.

Większość badaczy jest zdania, że zakłócenia środowiska

rodzinnego stanowią zupełnie wystarczający czynnik patogenny,

który może doprowadzić do powstania zaburzeń zachowania.

Jako czynniki wyzwalające nieaprobowane społecznie formy

zachowania dzieci i wpływające na formowanie się osobowości

nieprawidłowej głównie wymienia się:

• zaburzenia struktury rodziny,

• niewłaściwą atmosferę rodzinną,

• wadliwe postawy rodzicielskie,

• metody nadzoru i kontroli,

• przejawy patologii

(Pecyna, 1998)

ZABURZENIA STRUKTURY RODZINY

A NIEPRZYSTOSOWANIE SPOŁECZNE DZIECKA

• rodzina niepełna: brak jest jednego z naturalnych rodziców

z powodu separacji, rozwodu, śmierci; brak obydwu wzorów

osobowych, co utrudnia przyswojenie typu zachowań

odpowiadających płci;

• naruszenie więzi emocjonalnej matki z dzieckiem

powoduje nieuchronne i nieodwracalne zakłócenia

w rozwoju osobowości; wczesna deprywacja kontaktu

emocjonalnego z dzieckiem

(okres krytyczny dla rozstania z matką: 5 miesiąc a 3 r.ż.-

skutek: w okresie adolescencji i wieku dojrzałym mogą

przejawiać różnorodne zaburzenia o charakterze

neuropatycznym i psychopatycznym oraz tendencje do

zachowań aspołecznych);

• sytuacje traumatyzujące dla dzieci poprzedzające rozbicie

rodziny:

1) konflikt pomiędzy rodzicami, który dziecko przeżywa jako

zagrożenie,

2) wzrastanie w rodzinie niepełnej z jednym zamiast z dwoma

wzorcami osobowymi (M. Ziemska, 1975)

• model antagonizmów i wzajemnego zwalczania się

przez rodziców wpływa na powstawanie zaburzeń

zachowania u dzieci

• niezgoda i brak miłości w stosunkach interpersonalnych

wiążą się z rozwojem skłonności i zachowań aspołecznych

- odejście rodzica tworzy w dziecku szczególnie bolesną

deprywację i pustkę,

- dominacja rodziców

- agresywny ojciec

POSTAWY RODZICIELSKIE Niewłaściwe postawy rodzicielskie wg M. Ziemskiej (1975):

• postawa unikająca: zaniedbywanie dziecka pod różnymi

względami: jego potrzeb uczuciowych, w zakresie opieki

nad nim;

• postawa odtrącająca: nadmierny rygoryzm, jawna wrogość,

zaniedbywanie, stosowanie nadmiernych kar, oschłość,

agresywność;

• postawa nadmiernie wymagająca: stawianie dziecku zbyt

wysokich wymagań, nieprzyznawanie prawa

do samodzielności, ograniczenie swobody, stosowanie

sztywnych reguł;

• postawa nadmiernie ochraniająca: bezkrytyczne podejście

do dziecka, pobłażliwość, nadmierna opiekuńczość,

izolowanie społeczne dziecka;

TYPY OSOBOWOŚCI RODZICÓW, które mają

znaczenie patogenne dla powstawania zaburzeń

u dziecka:

• matki: autokratyczne, pedantyczne,

niezrównoważone, niekochające, nieszczęśliwe

(J. Obuchowska 1981);

Wśród typów ojców najsilniej zaznaczoną rolę

patogenną przypisuje się następującym typom:

• typ ojca „nieobecnego”; rygorystycznego

i surowego oraz ojca groźnego

(H. Spionek 1975).

METODY WYCHOWAWCZE (NADZORU

I KONTROLI)

A ZABURZENIA ZACHOWANIA

Karzące zachowania to najczęściej

krytyka dziecka, ograniczanie jego

praw przez system nakazów

i zakazów, wpajanie dziecku poczucia

winy, ignorowanie go, dystansowanie

się, odbieranie miłości oraz dość

powszechnie stosowane kary fizyczne.

STYL WYCHOWANIA

Rozpatrując różne rodzaje procesów wychowawczych

za najbardziej zaburzające rozwój dziecka należy

uznać następujące style wychowania: autokratyczny,

liberalny oraz wychowanie niekonsekwentne.

ZJAWISKA PATOLOGICZE W ŻYCIU RODZINY

Przejawy patologii powodujące dysfunkcję wydolności

wychowawczej rodziny:

• kryminogenność,

• pasożytnictwo,

• prostytucja,

• przemoc seksualna wobec dzieci,

• uzależnienia, w tym: alkoholizm, narkomania, hazard.

SYTUACJA AKTUALNA I DEFEKTY OSOBOWOŚCI JAKO

WYZNACZNIKI ZABURZEŃ ZACHOWANIA. (A. Lewicki, 1974)

Zachowanie jest stale determinowane zarówno przez osobowość

jak i sytuację. W poszczególnych wypadkach udział tych czynników

może być różny, w jednych główna rola będzie przypadać

osobowości, w innych – sytuacji.

Trzy formy uwarunkowania:

1) sposób postępowania jest wyznaczany niemal wyłącznie

przez osobowość, sytuacja zaś jest tylko środkiem, którym

człowiek posługuje się dla realizacji typowych dla niego celów

Jeżeli jego dążenia są wypaczone, np. asocjalne, powstaje wówczas asocjalne

zachowanie zdeterminowane przez defekt osobowości.

Przykład: przestępstwo dokonane z premedytacją, szczegółowo zaplanowane.

Zachowanie poprawne: jeżeli poprawne są cele, do których człowiek dąży,

np. szukanie różnych okazji do zaspokojenia zainteresowania naukowego.

2) zachowanie jest wyznaczone przede wszystkim

przez cechy osobowości, ale mimo to nie

wystąpiłoby, gdyby nie wywołała go określona

sytuacja „spustowa”

przykład: agresywność – wybuch gniewu wymaga

nawet u wielkiego złośnika pewnej, choćby

minimalnej okazji, aby go wywołać;

dopóki jej nie ma, człowiek może być nawet miły

i pogodny;

poprawność albo niepoprawność zachowania zależy

przede wszystkim od cech osobowości

działania altruistyczne: niesienie pomocy innym,

wywołane przez budzący współczucie widok kogoś

będącego w trudnym położeniu

3) sytuacja ma główny wpływ na powstanie zaburzonego zachowania,

a determinanty osobowościowe schodzą na dalszy plan

przykład: nawet człowiek zwykle spokojny i zrównoważony może

stracić równowagę i wybuchnąć gniewem, gdy zostanie złośliwie

obrażony publicznie, czy też wpaść w panikę, gdy nagle zagrozi mu

duże niebezpieczeństwo, a on nie widzi możliwości obrony

przed nim;

sytuacje, które w ten sposób wytrącają człowieka z równowagi,

określa się jako „trudne”

Jak klasyfikować dane zachowanie do danej kategorii ?

- rozstrzygnięcie, czy dane formy zachowania występowały

u danego człowieka już poprzednio, tzn. czy można u niego stwierdzić

pewną osobowościowo zdeterminowaną skłonność do tego

rodzaju czynów

• np. jeśli stwierdzimy, że człowiek, u którego zaobserwowaliśmy

wybuch gniewu, już przedtem nieraz wybuchał gniewem,

przypisujemy to zachowanie przede wszystkim

osobowościowo uwarunkowanej „agresywności”

• inne uwarunkowanie: często wyrażany gniew może też

wystąpić wskutek tego, że człowiek przez dłuższy czas ma

do czynienia z ludźmi traktującymi go w sposób

niesprawiedliwy, obelżywy, upokarzający;

wpływ tych sytuacji powtarzających się jedna po drugiej,

kumuluje się, ponieważ po każdej pozostaje rozdrażnienie,

na nie nakłada się nowa drażniąca sytuacja, także stopniowo

coraz drobniejsze okazje wystarczają do uruchomienia

wybuchu – otrzymujemy formy zachowania, które

przypominają agresywność złośnika (kat.2), a jednak są

uwarunkowane sytuacyjnie;

czasem w ten sposób mogą powstawać nawet czynności

podobne do tych z kat.1

Np. Ktoś, komu otoczenie zbyt dokuczy, może – doprowadzony

do ostateczności – aktywnie szukać odwetu, aby siłą zmusić

przeciwników do pozostawienia go w spokoju.

Trudne sytuacje uruchamiają u człowieka swoiste mechanizmy,

przejawiające się w takich zaburzeniach psychiki

i zachowania, jakie u tej osoby poza trudnymi sytuacjami

nigdy nie występowały i wobec tego nie można ich

przypisywać predyspozycjom płynącym z zaburzeń

osobowości.

Zaburzenia występujące w trudnych sytuacjach nie ograniczają

się do drażliwości czy lękliwości. Niekiedy przybierają one

postać omamów, iluzji, urojeń, zaburzeń pamięci itd.,

wykazując podobieństwo do zespołu charakterystycznego

do organicznego defektu mózgu, a czasami przypominają

objawy schizofreniczne oraz stany powstające pod wpływem

środków psychotropowych.

Rozpoznanie, czy mamy do czynienia z zaburzeniami zachowania

uwarunkowanymi głównie osobowościowo, czy z mechanizmami

pochodzenia przede wszystkim sytuacyjnego, nie jest więc łatwe

i wymaga zarówno danych o zachowaniu badanego na przestrzeni

długich odcinków czasu, jak i starannej analizy sytuacji, w których

człowiek znajduje się aktualnie.

LITERATURA:

J. Czochańska (1985). Neurologia dziecięca. Warszawa PZWL.

American Psychiatric Association (1994): Diagnostic

And Statistical Manual of Mental Disorders Fourth Edition – DSM

IV. Washingto D.C.

Klasyfikacja zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania w ICD – 10

(1997). Opisy kliniczne i Diagnostyczny. Kraków, Warszawa

Uniwersyteckie Wydawnictwo Medyczne Vesalius, IPiN.

A. Lewicki (1974). Psychologia kliniczna. Warszawa PWN.

I. Obuchowska (1981). Dynamika nerwic. Warszawa, PWN.

M. Pecyna (1998). Rodzinne uwarunkowania zachowania dziecka

w świetle psychologii klinicznej. Warszawa WSiP.

A. Popielarska i Wsp. (2000). Etiologia i patogeneza zaburzeń

psychicznych u dzieci i młodzieży w (red.) A. Popielarska, M. Popielarska.

Psychiatria wieku rozwojowego. Warszawa PZWL.

H. Spionek (1975). Zaburzenia rozwoju uczniów a niepowodzenia szkolne

Warszawa PWN.

H. Sulestrowska H (2000) . Zaburzenia zachowania u dzieci i młodzieży w:

(red.) A. Popielarska, M. Popielarska. Psychiatria wieku rozwojowego.

Warszawa PZWL.

M. Ziemska (1975). Rodzinna a osobowość. Warszawa PWN.