1 (091) KBT 87.2

Könül BÜNYADZAD

AMEA, F ls f nstitutu

Xülas

M qal d zaman anlay n vi yana madan f rqli bir kild ara d r l r. Burada sas n zaman v ideya aras nda paralell r apar l r v bunun insan h ya-t ndak ksi izl nilir. Ara d rmada apar c x tt kimi indi = ideya v sonsuzluq = ideyalar al minin müqayis li t hlili duru. M qal d vv lc rq v Q rb filosof-lar n n keçmi , indi v g l c k, zaman n üfüqi v aquli x tt üzr t snifi haqq nda dü ünc l ri t hlil edilir. Bu yana ma, pre-insan v post-insan anlay na, insan n Loqos v ta lahi al ml laq sin d mü yy n ayd nl q g tir c k. M qal d diqq tayr lan ikinci m s l ideya-zaman-m kan üçlüyünün t hlilidir. Burada S lah ddin X lilovun “m kan zaman n en k siyidir” fikri il Anna-Teresa A.-T. Tymieniecka-n n “yerin ehtiras ” n z riyy si il qar la d r lacaq. Bu yana ma insan n maddi al min zaman ndan universal zaman ölçüsün keçi prosesini izl m k imkan ver -c k. Bundan ç x ed r k, “m kan zaman t r find n m hdudla d r lm ideyad r” tezisini ir li sürülür.

Açar sözl r: Zaman, Kosmos, deya, Nöqt , Dair , A.-T. Tymienieckan n,X lilov, Pre- nsan, Post- nsan

Giri

H r filosof, f ls fi m kt t y-y n zaman-m sind b diyy tl laq si slind h min ide mahiyy tini t Y yy n m nada zaman h -

lli ed n sas fenomenl rd n biri olur. M s l n, Platon an bir r q md n dig rin h r k t ed b

AMEA- ls f r elml r doktoru.

l r

8

Könül Bünyadzad

sur 1 dem li, b di ola bilm z.s ma il laq l c yin sad c rinin olma-

b di mahiyy t kl bilm d n s hv edi-2 Aristotel is t aid bir kateqoriya kimi n z rd

silm z k miyy ni sad c mahiyy t d zdir, za-man is -indi-g l c n bir h r kb diyy t v ruha aid edir v bel -

ni d , zaman b diyy t 3 Antik yunanlardan f rqli ola rq f ls f l rind n ist r daosizmd , ist rs d konfusilikd zamana

b bl lif ola bil r. Biz is , Q rq f ls -f sind tt duran

olan halda, m ntiq

rd d rhl r, iddialar s sl nib v iddi-a rind l r edilib. Y -raci t edil z r alaraq,

ttimizi izl m y zaman v ideya aras nda paralell raparmaq. Haydegger hesab edir ki, q dimd n b lif m r-h l l rinin f rql ndirilm sind ontoloji, daha d qiq des k, ontik4 meyar olaraq xid-m bi t prosesl ri v tarixi hadis lolandan (m kan v d dl rin nisb 5 Y ni biz d m bir ide-

, h m d hlil etm yi dDig r bir h miyy tli m qam is rk z x tti S.X li-

lo ri olacaq v r sof-rin

1 Plato. Timaeus, 37d. Complete Works by Plato. Ed. John M. Cooper. Cambridge: Hackett Publishing Company, 1997. 1224-92. Print.

2 Yen orada, 37e. 3 Plotinus Enneads III, 7, 8 Trans. A.H. Armstrong. Harvard University Press, 1967. Print. 4 Haydegger m n ontolojid n f rqli olaraq, mahiyy

5 Heidegger, Martin, Being and Time, Trans. J. Macquarrie & E. Robinson. Oxford:Blackwell, 2001, s. 39.

9

Metafizika – Cild 1, Say 1 (2018)

Zaman v ideya – nöqt v an

fhumdur v f rind l rd ns l y kild

kild q diqq t m rk zind durt yinedicisi

F ls f tarixind f rin rast g lm -l kild ki, g

nd ki prosesl ri ehtiva edir. V t bii ki, h rzi v

t s l llifi kimi Molla Sllimi Mir Dam km , s rm d ancaq

Al hr ancaq ilahi al md- zaman Onu da

lav ed k ki, Mir Dam rh ed -s rind d 1.

m rind yi-n v sabah yoxdur, y tta indi var -

sind s l n, Haydegger ya-l c k v hd tidir.2 Eyni fikr S lah ddin

X lilovda da rast g lm H r bir indi (an) g l c -d ki, h saxla-

3 bil n fikirl h miyy tli f -degger z ldv hd ki kimi, m n özüm -ten m rk zl .4 Y lilov

rk zin vv li b lli olmayan, amma sonu sanki b lli olan; g l c k sonu b lli olmayan, amma vv li sanki b lli olan bir

1 Toshihiko Izutsu, Introduction // Mir Damad, Al-Qabasat, McGill University, Montreal, Canada, Tehran: 1977, (in Arabic), s. 6

2 Heidegger, Being and Time, s. 163-164.3 X lilov, S lahaddin, maddi t c F ls f v sosial-siyasi elml r 1-2(2003), s. 176.

4 Heidegger, Being and Time, s. 381.

10

Könül Bünyadzad

qeyri- yy vv li d , sonu da sanki b 1 be-l likl d g l c yy n bir hiss sini b lli ed n insan M ndir. Lakin g r X lilo g l c sonsuzdursa, Haydegger

r , zaman aspektind -var 2 Bununla bel , bizim m qs dimiz diqq n lt-m kdir: Haydeggerin indi- sind g l cehtiva edirs , X lilovun indi-si bu zamana, y yaya aid olsa da, poten-

tinya il m lu ilahi al m

des k, Haydeggerin indi- demlilovun indi-si

sas svir olunur. Y ni za-man bir x - l rd n ibarm -

r , d qiq l r , saniy l r v rin si yenilik deyil. M s l qiq bul edir, m kan is ,Haydeggerin ifad l ri il des -birind n k l lu-

3 Y ni zaman x l rd n ibarm s l y bir d n baxaq. S lah ddin X lilov indi-ni bir an adlan-

olan indi-dir. Bel l r xindi-l r d H vv rin, ill rin v

rind d qurula bil r (v rpic ola bil r), h rr toplana da bil r, yan- bil r.

r , q rin l r g silm yoxdursa, va nda 4 tt-zaman indil rd n ibar tdirs , b g l -c m si-b ti say sind yy n an aktivl , indi-l bilir. An zaman x ttind aktiv

t n vv h l ki, passiv

1 X lilov, S H F ls f v sosial-siyasi elml r 1 (2011), s. 203

2 Heidegger, Being and Time, s. 417.3 Yen orada, s. 481.4 X lilov, S lah F ls f v sosial-siyasi elml r 1 (2009), s. 170.

11

Metafizika – Cild 1, Say 1 (2018)

dir. N z r h m d cismin onun mahiyy sidir, onda m s l y daha

rk g r bizim subyektiv keyfiyy t-l rimizi m hv el s k, onda m lum olar ki, t qdim olunan obyekt ona aid edil nhissi zahiri t svird rast g linmir v lin d bilm hz

tl kimi t 1. De-m (ideya) bizim subyektiv hissl rimizin t yin etdiyind n nis olan halda, ist r-ist m

nim hissl rimin t r ki, h qiq tdtl m hissl yy nl bilm r ki,

h qiq k, biz yalanlarla oturub-H tta bizim indi-miz d rimiz t y-y n m nada Platonun zaman b diyy -

, bu modell r (noumenl r) y apara bilir. X lilov da d dir, lakin f rqli kontekstd . X

paralel bir m kanda deyil, sad c yir v burada insan hissl kliyin d -da insan t r find ola bil r. Y ni insan nam lum bir hadis hid etm kl , ona aid olan m lu-mat n hadis -

d n d vv lconu yis d rk etm y n, diqq -n ld rk n, fikrini ona fokuslayark n slind n ancaq birini diqq ltdiyi hadis y ade slind

2 Dem li, insan diq-q tini hissl rini v yy n bir hadis y ldiyi zaman onu qa-ran t l -

yy n m l rikisind , qaran-

ncirinin davam

1 nt, Immanuel. Critique of Pure Reason. Ed. Pual Guyer and Allen W. Wood. Cambridge: Cambridge University Press, 1998, s. A44/B62

2 X lilov, S lah ddin. F ls f v sosial-siyasi elml r 4 (2004), s. 116-117.

12

Könül Bünyadzad

etm sidir, Hegel sidir vtl 1

Bel likl , indi dir. Onun vv li d f r -

nilib, dig ri (g l c k) is h l zl c planlar quranda v -

x ca -si d dfikirl rind n n tic indi-dir; h r indi

, dem indi h l var deyil, o h m d yoxluq bil

bir indi 2 S lah ddin X lilov indi-ni hissi v epis-te y rl ndi r c d

vv dis d , g s -vv is ,

g ni onun t v ancaq hafiz d - des k, ins

yi is d k iqtida- zaman oxunda bir inkar yoxdur, eyni zamanda, yoxluq da

yoxdur v m hz bu s b bd l c y s yah t etm -h miyy

v maddi m - edilir. Bununla bel bir da-ha t krar ed ruhani v maddi ölçül rin h r birinin öz zaman-m kan var. H tta bu iki f r b z n bir-birin sirl r d

t r bilir. S b b is vv la zaman v m kan bir-birindbir-burada ilkin v rin h indi-ni aktivl nin xarakteri v mahiyy ti d

s l kk nar f ridir; n hay t, bu k tl dirmi?

1 Heidegger, Being and Time, s. 482.2 Yen orada, s. 481.

13

Metafizika – Cild 1, Say 1 (2018)

tl r say sind -l n bir t sirl f rqli l -

sind rt l r insan t f hissl ri xaricind d forma v mahiyy t qazana bil r.

Bu proses bir zaman daxilind , qeyri-kamil-dir v m n yox, onu ka-milliy yy n m nada bu fikirl

sl ndirs lilo rin-d xa lan n tic y is k bir irad dir. La y-y td n sonra h r k olma

hidl riyik. Y ni, t n r d burada za-maq v zin

zaman oxunda ilahi al md n t kild hdud maddi n qalxa bilm z. Bel olan halda is

t vid tt boyunca ancaq bir istiqam td h r kal ml laq sini qoruyan v bu vasit il ttin bil n insan yeni bir bu vasitil qiq tl rind n agah ola bilir.

Yaradan v laq yara - idrak prosesi. Birinci halda, sonsuz ideya al min-

d -ideya ilahi irad il zaman x -m kdir ki, ideya il - -min ideya aktivl r k xv f rdi zaman oxunda. Bu x ttmad d bundan sonra zaman da, ideya da f viyke ikinci laq l -lan yy n t f viyy sind n sonra h m d la-hiyy tl rin rind ki h -maqla t r k t ed bil r.

Bel k. ndi – aktivl mi ideya-d r. H ddi var. Bu s b bd n zaman oxu h m d

Zaman n gedi ini d , onun sür tini d t yin ed n ideyad r. ndi ha-ki zaman deyil, m tivl man-

14

Könül Bünyadzad

da da ola bil d , g l c k d- lli bir zaman v m kan daxilind b diyy t nisb tind

aktivl sidir.

Ömür – f rqli anlar n aç l qanunauy unlu u

rk ed bilv , biz ddavam ed c yik.

Bel likl , ideyalar al mind il yy n bir ideya v di-g rl rql ti al md td ) ona ruh verilir v

r k dey nd biz s ma v yer nisb tin-d -naqis nisb tini n z rd ideya f rqli

ni ideyalar al mind n qopan bir ideya eyni zaman-da b diyy t

T s rh l sind nv hdaniyy t al mind t kd md d

Al dir. K sr tl ti al m t al min klind t n sabit m nb l -ra rh l y zil -d nl r h kild des l

nin mri il n v y yoluna davam etm k im-ka had t al min lir tial ml rd ona ruh, forma verilir, n hay -lan h miyy tli m qam is budur: h r bir yarad lan yaln z bir ideyadan deyil, ideyalar kompleksind n – sas ideya v köm kçi ideyalardan iba-r tdir. M s l ya-

S lah ddin X vaxtsa eyni m kana g laq lvahid yekun hadis d birl l nin m l g lm stabillik

15

Metafizika – Cild 1, Say 1 (2018)

d r c sin bil ndir 1 sini musiqid -c yimiz bir sabit not t-

ra s l yin el mt m hz h min not bir rolunu oynayaraq, dig rl tra-

sonda bitkin s musiqi s l rd nv laq d n ibar t olur. Y ni m hz zamanca stabil olan ideya sas, bir-birini v z ed n ideyalar is sad c onun t c

köm kçil rdir. Y Dedikl rimiz bir prosesdir v b lli bir zaman

rh l sidir v z zaman ri var. Burada tti, h ti d f rqli olur. Mir Dam din termin-

l ri il hrd , rql rbaxmayaraq Mir Dam din qeyd etdiyi h -birind -thal nin d n nisb nin sabit nisb ti d hr-dir, sabitin sabit nisb ti s rm 2 Yedir: s rm d d hr v hr is -

c d d -dirs (on-

d saniy mslind , islam f ls f sind v rdi eyni ver-

si r sudur (emanasiya) n z riyy si il t f k-kirl r is al ml ri eyni hikm ti f rqli dill rd hz bu s b bd din n z riyy sinin h m ontoloji, h m d qnoseoloji ma-hiyy t zaman v hd tinded r mizd bildir k ki, m d zamana aid etm s sini is vf ls f si il rt b kin nisb tdna td is

c d , b diyy td n maddi v m t q d r g l n yolda yy

endikc g d t

1 X lilov S., maddi t c F ls f v sosial-siyasi elml r 1-2 (2003), s. 128.2 Mir Damad, Muhammad Baqir, Al-Qabasat, Montreal: McGill University, 1977, s. 105.

16

Könül Bünyadzad

qiq ifad ets v rdinin f ls f sind n n ticxardan S.X lilov bel q na t g lu -

mizd zaman oxunda da canl anlar var v bo luq h min an-lar n yoxlu udur bil rik. Bel yy n mil v sind anla eynil -lu nz d bil q d bir o q d kk bl lir).

ni zaman x yer la, m -

y tin ti d r kildya m d tin sa-hibdir.

minn

modelini yarada bilir b ri yarad c l q. Y ki x lif si olaraq, , yeni strukturlar ir bilir. Bu s b bd n,

S.X is , insan an rzindkimdirs , o- r, olmaya da. M hz matrisa oldu -

d , zamandan d hr bilir. D hr is , Mir Dam din dediyin , zaman vs rm manda deyil, zamanla b rab hr h

1

l ri bir-birind n f rq-l ndirm anla tin malikdir. Y ni zaman x ttinin ey n l d hr bilir. B li, slind - l r bir-birin b nz yir. H llac M nsur da

l rin bir-birin b nz diyini v onlar(sxem 1).

Bununla bel -s li m s l zmunu v mahiyy ti var v bunu ancaq h -

1 Mir Damad, Muhammad Baqir, e. ., s. 101.

17

Metafizika – Cild 1, Say 1 (2018)

Sxem 2

k olur.1 , an -birina

h - r tin malikdir. Onun h -man oxunda h r han lilov

rd t getm lidir. da tam-

2 Filosofun rind rind susi dayanaq. B li, m -

tbuki m lan -

B - z n q fild n, b z nd kild

sxem 2). V X lilo r toplan -sa bir -

rin yan- 3

Deyil n m s l d krar vuk n h yat x

yekcins deyil. Bel olan halda, h rtl getm sinin, b rin is

s b bl ri d z tta bir saat bitm k bilmir, b z n d aylar-ill r yenid

lav b z d tli ola bil r ki, ilk m qs s. tamamil t 4 Yen bir sual

ttini idar ed bilirs zuzada, d tli m bilm zmi? Xeyr, bacarmaz. H -tez indi-y bils d , yaxud indi-d xud tamamil yox el m k onun irad sind rin idar si yal

h r an h m d b diyy tin s sidir. Vhdud zaman k siyind deyil, meta-zamanda da var ola bilir, ol-

1 Ha -Mugis Husein Mansur, Kitab at-Tawasin, Ed. L.Massignon. Paris: 1913, s.21.

2 X lilov, S lah ddin, F ls f v sosial-siyasi elml r 1 (2009), s. 171.3 Yen orada.4 Yen orada.

18

Könül Bünyadzad

r t r fd n, in-san h m d cburiyy tind dir.

Nöqt d n dair y – andan b diyy t

T s ls f sin r xarakterlidir v birlv yeni m rh l boyun-ca ir lil yir. M s l q ml rin qanununa -

eynil ks istiqam td izl n-m sidirs , onda dem li, bu prosesd m fidrak prosesi kontekstind , y n.

ks etdir n sxemimiz (sxem 3)iza k. Onu da qeyd edyolunu ks etdirir.

SxemdV hdaniyy t al midir k sr -

ehtiva olundu m. Oradan bir

t - ti al menir v orada Yaradandan

mri almaq had tmaddi al m q d r g

h mideyalar kompleksi, h

rini m d ilk m nb yin cazib hiss ed

H ni birl n vertikal x rm klh m d rir ni Mir Dam din f ls f sinifad ets k, vertikal x tt d hrdir. Bu x tt h m d t

hlill rimizd tic y , mh r m rh l nin zama

19

Metafizika – Cild 1, Say 1 (2018)

vv lc mi ehtiva edir .Daha sonra idrak qabiliyy rs , madd zaya qalxa bilir y q d d deyil, V hdaniyy t al midir. Y ni d hr s rm d

sin q d r ucala bilir, o is d hrd dir. Yeri g?

H n vv c d h rk sad ideyadan ibar ldiyi x tl

tt. M hz ideyalar kompleksind n ibar t ol-du , h m k

tin olur, h m d nara nir. Eyni zamanda, nb yin bir cazib x tt

yy n m saf aralanandan sonra yilm li olur. Xrk z vv si yolu rk zd

cazib nin t siril v qq ti olaraq) yolunu d bil r. Lakin ya saf d ki cazib m rk du , bu yolu

td rub) yen h t yYol slind Turxan t limind ir sa qa-panma hadis sidir. Lakin g zib m rk zinin t siri ilver mane l d n tamamlana bilmirs t y

ngiyir v b z n trayektori mil pozulma tiqam tin d -m si il n tic l nir.1 (Sxem 2-d tl rl kil lar bunu ifadQeyd etm c d dig f kkirl

sin t sr sn deyilir:

“ slind n, v t nind n uzaqla m olan kims , Orada keçirmi oldu u zaman t krar arayar.”

Y ni h nb yin n, li g des rk

el m min indi-ni t yir. a- ,

vv t can Passion of the Earth fhumu filosof bel

1 Yen orada, s.171.

20

Könül Bünyadzad

il Ana Yer xsus olan h -yat ki sxemi v h rtl -b k vasit sil h l rind z rd tutul-

rif t rzdlav bil 1

dedikl rimiz d h miyy tli mBi t Yerin v ma -

dan gedir. Y ni h vahid bir struktura malikdir, yaxud biri dig rinin t rkib hissstruk i diqq tverilm li m s l r f olma-

kl rdl r mahiyy tc2 Deyil nl rd n n tic

sdiql m ri, mahiyy tl rind duran b diyy tin

sidir v bunu d rk ed n yara b diyy td ki ilk d f aktivl y

h yat is m d -s yir, ideya t c smodeli d kmill yy n m rh l sind yeni ideyalar v yeni h yat istiqam tl 3 des k, insan sanki h nm kl b -diyy t z z n daha uzun -d tli prosesl i onun idrak prosesin rki daxildir. Eyni zamanda, insan h m d sosial

onun sosial h ks olunur. La- t krar qeyd ed k: bir var h -

t ed , bir d var ksin , h min trayektoriya d , ya-sil . X silm z prosesl r m - k-

lind yy hadis l rin nisb t r rinds p l l rin d rind yy n t x-

1 The Unveiling and the Unveiled // The Passion of the Soul in the Metamorphosis of Becoming, Edited by A.-T.Tymieniecka, Dordricht-Boston: 2003, s. XXIX.

2 Yen orada, s. XXVIII.3 X F ls f v sosial-siyasi elml r 1 (2009), s. 170.

21

Metafizika – Cild 1, Say 1 (2018)

minilikl s p l n l r k silm z proses olala sa paylan qra-

fiki is statistik prosesi ifad etdiyind n, an yy n t xminilikl kil bil 1

B li, h ngar ng olur v -ma sin r k sas x td hz bu s b b-d rk zradiuslu h r k tl r sas h r k t -

sxem 4).2 is iman-

Zaman-m kan – çevr -dair

Deyil nl rd rab kilir: m , zaman v m laq si yeni bir m s l deyil. Lakin biz bir df

vv la, bel mdric n

lilov bel hesab edir ki, hadis qa-m td tivl si, gözl m si situasiya, lokal

lan gözl m ,cisim, sistem k nar t sirl r t r r

3

sisteml rin icbari yolla d si ancaq sistemin sind l m d olan sistem

is m diyi komponent lav edildikd tamamlanma n tic r

h r k td , kamil sisteml td dirl r. Lakin kainatda daim h r k t var nd r. Bu sas verirmi ki, dey k:

h rim , el c d dig r s , Allah h is d dir? X 1 Yen orada, s. 171.2 Yen orada, s.171.3 X lilov, S limind zaman v m F ls f vsosial-siyasi elml r 5-6 (2008), s. 178.

Sxem 4

22

Könül Bünyadzad

yerd zaman – ideyan n maddi t c ssümü prosesinin bir 1 M hz bu fikird r k, t

h r m rh l rkibi olmaq m d mdir: v hdaniyy t v s. M s l r v

rr ka 2

kamilliy f rql 3, y Ona nisb td yy bel cm rt b -m rt b li, ks istiqam td ,y ni idrak prosesind d idrak prosesinin h rm rh l ti m rh l v rdiy ,yaranan h

)4, y z v var

olan halda, X l m ki, h tamamlan

ideyaya nisb td naqisdir v rdiyimiz sxemd d r ki, tamamlanmayana q d r dig r

z. M r k kamilliyin nisbi olmar k bil rik.

aktivl n h r indi m nm sinin

ricisidir. l b edir

hat etm li, tutmalZaman bit nd idrak prosesi d ni zaman

ya li idrak prosesi bit bilm z. V onun bitm -yin d rkin t krar-t d f h rd f daha d ri xz etm sinin mahiyy tini d bununla izah el m -

rk ed c ya hadis ni d rk el m min 1 X lilov, S lah maddi t c F ls f v sosial-siyasi elml r 1-2(2003), s. 130.

2 Suhrawardi, Shihab ad-Din Yahya, Macmu’a dum musannafat, Ed. H.Corbin. Tehran: 1952, s. 128.

3 Yen orada, s.1274 Yen orada, s. 128-129.

23

Metafizika – Cild 1, Say 1 (2018)

zaman x tti il hat dair yHay rhind n bel m lum olur ki, Hegel d

m thi el mir: m m d za-m d f ls f ni zaman

m ka qiq r m kan dialektik olar rs , m -ka .1 Dem min ide yin edir. M hz zamanla hat oluna bil rkolunan-

des b diyy td yy n bir mide y d rk edir. T

hat oluna bilm m si il laq lidir. n n-indi-sabah d rk olunan m rh l l ridir. H n

vv lkinin n tic b dir. Bel olan halda, S lah ddin X rinin mahiyy sa-

2 B li, bir zaman x l rin h rbir kan kimi n z rmat c yi m s l si d(sxem 3) h r yeni m

ti il h min m -dikd ti m -san da m hz h indi h m d g l c yi

d saxlayan v aktiv m kand r n vv l v n sonra indi-d li, h m d g l c k indi-nin virtual m 3

D qiql li olan daha bir m s l is kimi m kana - y nisb rh ed n -

yy n edil l rr onlar-kan bir-birind n k narda bir-birin l -

lu 4 Deyil nl rl nc lbir paralel aparaq: a) g r zaman m qiq tidirs l ri zaman kimi q bul etm k olar v tic d ola- 1 Heidegger, Martin, Being and Time, s. 481.2 X lilov, S bu Turxan t limind zaman v m F ls f vsosial-siyasi elml r 5-6 (2008), s. 176.

3 Yen orada, s. 176-177.4 Heidegger, Martin, Being and Time, s. 481.

24

Könül Bünyadzad

yy n bir yeri hat y sa v m hz h min yer m kan m kan h qiq t n d de s

n m kan, y mlza hat

rm k olar (sxem 5). bir f rdq d rm y 1 V n bir m kan daxilind -

l c l r bir-birin -rd ril n sxemdir. indi-d zaman v m kan eynil kl m d bir-

birl -min hadis -

man d r) v m kanca -hi rh dl r daxilind y-y nl

Deyil nl rdri za rqi. Qurani

K rimd n yer q dri idar edir. Sonra da rd n) min il b rab r olan

diliniz b rb rdir" (Quran 22/47 v td issizin lli min iliniz b rab rdir" (Quran 70/4) deyilir. Min il, yaxud lli min bun-lar f rm mz d ola bil h qiqr q m d . Biz is ti sad c f ltm k ist , bizim sxem baxanda da vertikal x ttin m s l dair nin v onun hatel d m d o dem kdir ki, h tta insan qeyri-maddi al ml rin h qiq tl rini d rk etm o, bir

, sxemd h miyy tli bir an b ri zaman oxunun ilahi zamanla k t-

ti hd t v ilahi h qiq tl t, t k h qiq tin dey -

c yi h td r aiddir-l r. Bu s b bd n, t s h svirl edi-

1 Nicholas of Cusa, De Coniecturis (On Surmises), Hamburg: 1972, s. 195-196.

25

Metafizika – Cild 1, Say 1 (2018)

lir. M nsur H , iki bola bilm 1 Bel -H h sidir: H indi-si il indi-si il lav , m lum-

mb rl rin h rin k ram tl rind d uzun bir hadi-s bilir. Bunun si, M h mm d Pey-

mb ri zama-

tl r k tetdirir. Bu is t s m lum olan f biz f na-b qa n dir?bel cavab ver rik: insan zaman ndan ilahi zamana keçid.

N tic

Bel likld ti bir q rar

verm k, dem z r l rimiz t -

r k S lah ddin X l rh etm k. Nm hz X h m Q rb, h m d -

c t rzini izl mvv la, bir daha t sdiql ndi ki, h qiq t n, zama f rqi yox-

hlill r iki istiqam tdcuddur v hat ed boyunca da h r k -

dur. tind indi m td d ola bil r, indi-d

kimi h r istiqam td d rk etm tin malik na tini t sdiql hz kompleks

kild , y ni h m d boyunca q bul etm kl onun t s ld ed bil rik.

indi sad c g l c yi, y ni zaman oxunu deyil, h m d des k, zaman ideyan n da y c s d r. Eyni

fikr f rqli filosoflarda rast g ls k d , X ni indi-nin sad c

1 -Mugis Husein Mansur, Kitab at-Tawasin, Ed. L.Massignon, Paris: 1913, s.71-72.

26

Könül Bünyadzad

mad sind m d im-kan verir iddia ed k ki, insan zaman x ttind idrak proses bu x tt -vafiq ir lil yir n q d indi k rs n, bir o q d r m n r, h d l bil rs n. V -si ilahi zaman oxu il - siyin bilir. Bu, yuxu, meditasiya v r.

N hay indi- kimi q bul edilm si mikrokosmdan mak y-y n n h qiq getm kl Universal h qiq t -

des lm si sad c bir h n-d si fiqurun d zaman v m kan v hd tini

n t rk etm h miyy tli m qamlardan biri is yin etm sidir - insan aktivlbildiyi indi-ni d rk edir v nb yin , y ni ilahi al mq d l bil r. V m r -v d - -g l c boyunca getm

yy nl

d biyyat

-Mugis Husein Mansur. Kitab at-Tawasin. Ed. L.Massignon. Paris: 1913. Print.

Heidegger, Martin. Being and Time. Trans. J. Macquarrie & E. Robinson. Oxford: Blackwell, 2001. Print.

Al-Qabasat by Mir Damad. Montreal: McGill University, 1977. Print.

bu Turxan t limind zaman v mF ls f v sosial-siyasi elml r 5-6 (2008): 176-79. Print.

--- H F ls f v sosial-siyasi elml r 1 (2011): 203-4. Print.

27

Metafizika – Cild 1, Say 1 (2018)

--- maddi t c F ls f v sosial-siyasi elml r 1-2 (2003): 121-40. Print.

--- F ls f v sosial-siyasi elml r 4 (2004): 115-18. Print.

--- F ls f v sosial-siyasi elml r 1 (2009): 170-71. Print.

Mawlana. "The Song of the Reed." Book 1, line 4. Trans. by R.Nicholson. Daru’l Masnavi of the Mevlevi Order. Web. 10 April 2017. <http://www.dar-al-masnavi.org/reedsong.html>

Mir Damad, Muhammad Baqir. Al-Qabasat. Montreal: McGill University, 1977. Print.

Nicholas of Cusa. De Coniecturis (On Surmises). Hamburg: Meiner, 1972. Print.

Plato. Complete Works by Plato. Ed. John M. Cooper. Cambridge: Hackett Publishing Company, 1997. 1224-92. Print.

Plotinus. Enneads III. Trans. A.H. Armstrong. Harvard University Press, 1967. Print.

Suhrawardi, Shihab ad-Din Yahya. Macmu’a dum musannafat. Ed. H.Corbin. Tehran: 1952. Print.

Tymieniecka, Anna- The Passion of the Soul in the Metamorphosis of Becoming. Ed. A.-T.Tymieniecka. Dordricht-Boston: Kluwer Academic Publisher, 2003. XXI-XLIV.

nt, Immanuel. Critique of Pure Reason. Ed. Pual Guyer and Allen W. Wood. Cambridge: Cambridge University Press, 1998. Print.

Konul BunyadzadeThoughts of Time

(abstract)

In the article the time is considered in non-traditional context. The main aim of research is to seek the relation between the time and the idea and its influence to the life of the human being. The attention will be focused on the parallels between the now=an idea and the eternity= the world of ideas.

Firstly, we will compare the thought of the Western and the Eastern philosophers on past-present-future and the horizontal and vertical time division. Inasmuch as the human being is the material and divine being, he should take it into consideration in his life. It will help him to discover new potential stages in his

28

Könül Bünyadzad

thought. It will also open a new view to the phenomenon of pre-human and post-human and his relation with the Logos or Divine world.

Secondly, we will consider the process of development of the human being and construct a triangle idea-time-place. We will compare the thoughts of Mir Damad, Hiedegger and Salahaddin Khalilov about the timeIt will light the process of transition of the human being from the time of the material world to the Universal time. On this basis we will offer the thesis that the place is the idea covered by the time.

Keywords: Time, Cosmos, Idea, Circle, Point, Tymieniechka, Post-Human, Pre-Human, Khalilov.

( )

. - ,

. -= = .

- , - - - , - . ,

, . ,

. - -

. - , - - . , -

, , .- . . . ,

, – , .

: , , , , , .- . , . , - , - .

29