MA£GORZATA MAZUREK

WYP£YWY WÓD PODZIEMNYCHW PO£UDNIOWEJ CZÊŒCI DORZECZA PARSÊTY

ZARYS TREŒCI

Istotnymi elementami systemu hydrograficznego po³udniowej czêœci dorzecza Parsêty s¹ naturalnewyp³ywy wód podziemnych wystêpuj¹ce w postaci Ÿróde³, wycieków linijnych i powierzchniowych,m³ak lub zgrupowañ wyp³ywów tworz¹cych obszary Ÿródliskowe i wyp³ywy linijne. Strefy wy-p³ywów wód stanowi¹ wa¿ne obszary inicjacji sieci rzecznej. Na charakter naturalnego drena¿u wódpodziemnych, na jego formê i wydajnoœæ ma wp³yw naprzemianleg³e u³o¿enie utworów prze-puszczalnych i nieprzepuszczalnych, nieci¹g³oœæ warstw wodonoœnych, ich zmienna mi¹¿szoœæi zró¿nicowana m³odoglacjalna rzeŸba terenu. W po³udniowej czêœci dorzecza Parsêty zinwen-taryzowano 117 naturalnych wyp³ywów wód podziemnych, wœród których przewa¿aj¹ wyp³ywyo bardzo ma³ej wydajnoœci < 1 dm3s–1 (43,6%), podczas gdy tylko 9 wyp³ywów (7,7%) ma wydajnoœæpowy¿ej 10 dm3s–1. Wysokie wartoœci wydajnoœci zanotowano w obszarach Ÿródliskowych, wy-p³ywach linijnych i m³akach zlokalizowanych u podnó¿a zboczy rynien subglacjalnych, w obrêbiedolin i równin odp³ywu wód roztopowych w³¹czonych w sieæ dolinn¹ Parsêty i Dêbnicy.

WSTÊP

Naturalny drena¿ wód podziemnychnastêpuj¹cy przez Ÿród³a i wyp³ywy nie-skoncentrowane stanowi jeden z prze-jawów funkcjonowania œrodowiska hyd-rogeologicznego. Zgodnie z wytycznymiRamowej Dyrektywy Wodnej UE mo-nitorowanie wyp³ywów wód – ich wy-dajnoœci i sk³adu chemicznego – uznanezosta³o za wa¿ny, a czasem podstawo-wy sposób wiarygodnej oceny zasobówzbiorników wód podziemnych oraz ichstanu chemicznego. Postêpuj¹ca degra-dacja jakoœciowa i iloœciowa zasobówwód podziemnych sprawia, ¿e badaniakrenologiczne zyskuj¹ du¿e znaczeniepraktyczne. Monitoring wód podziem-nych w Polsce prowadzony przez Pañ-stwowy Instytut Geologiczny funkcjo-nuje ju¿ ponad 30 lat i dotychczas jegog³ównym celem by³a ocena zmian po-ziomu zwierciad³a i sk³adu chemicznego

wód u¿ytkowych poziomów wodonoœ-nych. Obecnie równorzêdnym zadaniemsieci obserwacji wód podziemnych jestdostarczanie informacji o oddzia³ywaniuwód podziemnych na wody powierzch-niowe i ich udziale w funkcjonowaniuekosystemów obszarów podmok³ych. Rea-lizacji tego zadania mog¹ s³u¿yæ badaniawyp³ywów wód podziemnych, które bez-poœrednio oddzia³uj¹ iloœciowo i jakoœ-ciowo na wody powierzchniowe i eko-systemy mokrad³owe, w tym na szcze-gólnie cenne ekosystemy Ÿródliskowe.

Do tej pory w skali kraju prowa-dzono niewiele stacjonarnych obserwacjire¿imu Ÿróde³ i ich cech fizykochemicz-nych. W sk³ad sieci II rzêdu monitorin-gu wód podziemnych koordynowanejprzez PIG wchodzi 46 Ÿróde³ (stanz 1993 r., KAZIMIERSKI i in. 1996), a tegotypu posterunki obserwacyjne zlokalizo-wane s¹ w pasie gór i wy¿yn. Podobnepo³o¿enie maj¹ punkty pomiaru wydaj-

BADANIA FIZJOGRAFICZNE NAD POLSK¥ ZACHODNI¥Seria A – Geografia Fizyczna, Tom 57: 101–118

2006

noœci Ÿróde³ w sieci obserwacyjnej IMGW(por. JOKIEL 1994). Usytuowanie bada-nych Ÿróde³ stanowi zapewne odzwier-ciedlenie bardzo zró¿nicowanego stanurozpoznania wyp³ywów wód podziem-nych w Polsce. Na Ni¿u Polskim naj-s³abiej zbadany pod wzglêdem stosun-ków krenologicznych pozostaje obszarPomorza Zachodniego. Niewiele jest in-formacji kartograficznych dotycz¹cychwystêpowania i charakterystyki ró¿nychform wyp³ywów wód podziemnych,obejmuj¹cych Ÿród³a, wycieki i wysiêki.Brak jest materia³u porównawczego doanaliz zmian liczebnoœci i wydajnoœciwyp³ywów. Równie¿ naturalna zmien-noœæ fizycznych i chemicznych cech wy-p³ywów wód podziemnych, stanowi¹-ca wskaŸnik procesów zachodz¹cychw œrodowisku glebowym i skalnym, niejest w pe³ni poznana, gdy¿ systema-tyczne pomiary termiki i chemizmu wódnale¿¹ do rzadkoœci.

W zwi¹zku z niedostatecznym sta-nem rozpoznania stosunków krenologicz-nych na Pomorzu Zachodnim celem pra-cy jest przedstawienie hydrogeologicz-nych i morfologicznych typów wyp³y-wów oraz okreœlenie ich wydajnoœci i lo-kalizacji w po³udniowej czêœæ dorzeczaParsêty, w zasiêgu po³udniowego sk³onuczo³owomorenowego Pojezierza Draw-skiego oraz wysoczyzn morenowychRówniny Bia³ogardzkiej i Wysoczyzny £o-beskiej. W ramach opracowania doko-nano oceny obecnego stanu sanitarnegootoczenia wyp³ywów oraz zidentyfikowa-no istniej¹ce zagro¿enia antropogeniczne.

DOTYCHCZASOWE ROZPOZNANIEKRENOLOGICZNE OBSZARU BADAÑ

Dorzecze Parsêty nie by³o do tej poryprzedmiotem szczegó³owych kartowañkrenologicznych. Opracowane w ostat-nich latach mapy hydrograficzne i hy-

drogeologiczne w skali 1:50 000 obszarupo³udniowej czêœci dorzecza Parsêty da-j¹ ograniczone informacje o wystêpowa-niu wyp³ywów wód podziemnych (rys. 1)

102 MA£GORZATA MAZUREK

Rys. 1. Lokalizacja obiektów krenologicznychw obrêbie arkuszy mapy hydrologicznej (A)i mapy hydrogeologicznej (B) w skali 1:50 0001 – obszar badañ, 2 – Ÿród³a sta³e, 3 – Ÿród³a mineralne,

4 – brak arkusza

Fig. 1. Location of groundwater outflows onsheets of a hydrological map (A) and a hydro-

geological map (B) at a scale of 1:50,000.1 – extent of study area, 2 – perennial springs,

3 – mineral springs, 4 – no map sheet

w odró¿nieniu do wybranych arkuszymap hydrograficznych œrodkowej czêœciNiziny Wielkopolskiej (BACZYÑSKA i in.2004). Wybór przedstawionych na ww.mapach Ÿróde³ wydaje siê byæ przypad-kowy, nie ma w tej grupie Ÿróde³ o naj-wiêkszej wydajnoœci, obok punktowychŸróde³ znalaz³y siê obszary Ÿródliskowe,a tak¿e otwory z samowyp³ywem napowierzchniê uruchomione w wynikudzia³alnoœci cz³owieka. Taki obraz wy-nikaj¹cy z braku rozpoznania obiektówkrenologicznych utwierdza panuj¹cyw literaturze pogl¹d, ¿e na terenie Po-morza Zachodniego wystêpuj¹ nielicznei ma³o wydajne Ÿród³a (DYNOWSKA 1986,1991; BAJKIEWICZ-GRABOWSKA 2005).

Wskazówek o liczniejszym wystêpo-waniu wyp³ywów wód podziemnych naterenie objêtym badaniami dostarczaj¹natomiast prace z zakresu ekologii i bo-taniki (m.in.: JASNOWSKI i in. 1986; WO-£EJKO 2000a, b). JASNOWSKA i MARKOWSKI

(1998) charakteryzuj¹c roœlinnoœæ Ÿród-liskow¹, wskazuj¹ na wystêpowanieŸródlisk i zwi¹zanych z nimi torfowiskŸródliskowych m.in. u Ÿróde³ rzeki Par-sêty w s¹siedztwie miejscowoœci Par-sêcko i na zboczach doliny Perznicyk. Grzmi¹cej. WO£EJKO (2000b), analizuj¹cfunkcjonowanie ekosystemów Ÿródlis-kowych w Polsce Pó³nocno-Zachodniej,wymienia Ÿródliska w Lubogoszczyi Storkowie, jednak bez bli¿szej ich cha-rakterystyki. W opracowanych g³ównieprzez biologów waloryzacjach przyrod-niczych gmin województwa zachodnio-pomorskiego, w tym gmin: Po³czynZdrój (2003), Barwice (2001) i Grzmi¹ca(2001), w obrêbie których zlokalizowanyjest obszar badañ, podano informacjeo wystêpowaniu wysiêków, Ÿróde³,Ÿródlisk i torfowisk Ÿródliskowych m.in.w dolinie rzeki Dêbnicy, Bliskiej Strugi,Trzebiegoszczy i Perznicy.

W geomorfologicznych badaniachuwarunkowañ i funkcjonowania wspó³-

czesnego systemu denudacyjnego strefym³odoglacjalnej zwrócono uwagê naudzia³ ró¿nych form wyp³ywów wódpodziemnych w organizacji systemu flu-wialnego (MAZUREK 2000) i kszta³towa-niu transportu fluwialnego (KOSTRZEWSKI

i in. 1994; MICHALSKA 2003; STACH i in.2003). Powy¿sze opracowania oparte s¹na wynikach badañ prowadzonych naterenie zlewni górnej Parsêty o powierz-chni 74 km2, która stanowi fragmentterenu badañ. Nale¿y podkreœliæ, ¿e naobszarze tym zlokalizowane s¹ dwapunkty monitoringu wyp³ywów wód pod-ziemnych, istniej¹ce obecnie w dorzeczuParsêty. Systematycznymi pomiaramiprowadzonymi od 1999 r. w ramachprogramu Zintegrowanego MonitoringuŒrodowiska Przyrodniczego koordyno-wanego przez GIOŒ, objêto Ÿród³o ba-senowe w zlewni Krêtacza oraz strefêŸródliskow¹ w zlewni M³yñskiego Po-toku (KOSTRZEWSKI i in. 2002).

Na podstawie zestawienia powy¿-szych materia³ów, artyku³ów nauko-wych, jak i opracowañ przygotowywa-nych na potrzeby w³adz lokalnych, mo-¿na stwierdziæ, ¿e rozpoznanie kreno-logiczne obszaru badañ jest niepe³ne,dane s¹ bardzo rozproszone i o ró¿nymstopniu dostêpnoœci. Brak jest spójnychinformacji o hydrogeologicznych i mor-fologicznych typach wyp³ywów, o ichwydajnoœci i sk³adzie chemicznym wód.

OBSZAR I METODY BADAÑ

Badania krenologiczne przeprowadzonow po³udniowej czêœci dorzecza Parsêty,na obszarze o pow. 617,2 km2, po³o¿o-nym w zasiêgu Pojezierza Drawskiego,Wysoczyzny £obeskiej i Równiny Bia³o-gardzkiej (KONDRACKI 2000). Jest to terenzlokalizowany na pó³nocnym sk³oniegarbu pomorskiego, w zasiêgu zró¿ni-cowanych morfologicznie i litologicznie

Wyp³ywy wód podziemnych w po³udniowej czêœci dorzecza Parsêty 103

poziomów wysoczyznowych, które zo-sta³y ukszta³towane podczas deglacjacjil¹dolodu vistuliañskiego w fazie po-morskiej. Na terenie Pojezierza Draw-skiego, pomiêdzy Szczecinkiem a Po³-czynem Zdrojem, przebiega topogra-ficzny dzia³ wodny pierwszego rzêdumiêdzy dorzeczem Odry a zlewniamiprzymorskimi, a w zasiêgu zró¿nicowa-nych morfologicznie poziomów wyso-

czyznowych ma swoje Ÿród³a Parsêtai jej dop³ywy: ¯egnica, K³uda, Gêsia Rze-ka z Grabi¹sk¹ Strug¹, Dêbnica z Wog-r¹, BrzeŸniczka oraz Perznica (rys. 2).

Realizacja postawionych w pracy ce-lów badawczych obejmowa³a nastêpu-j¹ce etapy:

� przegl¹d map topograficznychw skali 1:10 000, niemieckich map to-

104 MA£GORZATA MAZUREK

Rys. 2. Rozmieszczenie typów wyp³ywów wód podziemnych w po³udniowej czêœci dorzeczaParsêty

1 – sieæ odp³ywu, 2 – jeziora, 3 – zasiêg obszaru badañ, 4 – miasta, 5 – linia przekroju geologicznego z rys. 3,6 – Ÿród³o, 7 – wyciek powierzchniowy, 8 – wyciek linijny, 9 – m³aka, 10 – wyp³ywy linijne, 11 – obszar

Ÿródliskowy; 1-21 – lokalizacja wyp³ywów z tab. 1

Fig. 2. Distribution of the types of groundwater outflow in the southern part of the Parsêta drainagebasin.

1 – drainage network, 2 – lakes, 3 – extent of study area, 4 – towns, 5 – geological cross-section line shown in Fig. 3,6 – spring, 7 – areal seep, 8 – linear seep, 9 – bog-spring, 10 – linear outflow, 11 – headwater area; 1-21 – locations

of outflows from Table 1

pograficznych w skali 1:25 000, dostêp-nych szczegó³owych map hydrograficz-nych, geologicznych i hydrogeologicz-nych w skali 1:50 000 w celu okreœleniapotencjalnych miejsc wyp³ywów przyzastosowaniu kryterium morfologicz-nego, hydrograficznego, geologicznegoi rodzaju roœlinnoœci,

� zlokalizowanie stref wysokiegopoziomu wód podziemnych na wybra-nych obszarach na podstawie zgeorefe-rencjowanych zdjêæ lotniczych, stosuj¹cklucze interpretacyjne wg KIJOWSKIEGO

i ZWOLIÑSKIEGO (2003),� wykonanie analiz map sieci dre-

narskiej uzyskanych w Zachodnim Za-rz¹dzie Melioracji i Urz¹dzeñ Wodnych(oddzia³y w Szczecinku i Œwidwinie)oraz materia³ów dokumentacyjnych ze-branych w trakcie inwentaryzacji przy-rodniczej gmin po³o¿onych na tereniebadañ (z Biura Konserwacji Przyrodyw Szczecinie) i dokumentacji Drawskie-go Parku Krajobrazowego,

� charakterystykê warunków hydro-geologicznych na podstawie materia³ówdokumentacyjnych z Centralnego BankuDanych Hydrogeologicznych HYDROi Centralnego Archiwum GeologicznegoPIG, z wykorzystaniem Objaœnieñ doMapy Hydrogeologicznej Polski w skali1:50 000 i Szczegó³owej Mapy Geologicz-nej Polski w skali 1:50 000 oraz karto-wañ litologicznych otoczenia wyp³ywówwód podziemnych,

� przeprowadzenie kartowañ tere-nowych oraz wywiadów z miejscow¹ludnoœci¹.

Informacje terenowe o wyp³ywachwód podziemnych zbierano od 2001 r.,a zw³aszcza dogodnym okresem karto-wañ sta³ych wyp³ywów by³a mroŸna zi-ma 2002/2003 i suche lato 2004. Wewrzeœniu 2004 r., w jednorodnych warun-kach meteorologicznych, przeprowadzo-no kartowanie krenologiczne wszystkichzidentyfikowanych do tej pory obiektów.

Na obszarze badañ zarejestrowa-no 117 wyp³ywów wód podziemnych,w 109 wykonano pomiary wydajnoœcistosuj¹c metodê konduktometryczn¹.Przy grupowym wystêpowaniu ró¿nychform wyp³ywów, mierzono wydajnoœæca³ej strefy w miejscu utworzenia jed-nego wspólnego odp³ywu korytowego.Na wydajnoœæ wyp³ywów w okresieopadowym lub roztopowym opróczodp³ywu podziemnego sk³adaæ siêmo¿e sp³yw powierzchniowy lub œród-pokrywowy. Pomiary przeprowadzoneprzy niskich stanach wód podziemnychi braku opadów pozwoli³y wiarygodnieokreœliæ wydajnoœæ wyp³ywów wódpodziemnych. Dla 8 stanowisk nie by³omo¿liwoœci oszacowania wydajnoœci wy-p³ywu.

Dla ka¿dego wyp³ywu okreœlono po-³o¿enie za pomoc¹ odbiornika GPS, spo-rz¹dzono kartê dokumentacyjn¹, w któ-rej uwzglêdniono m.in. wysokoœæ n.p.m.,po³o¿enie wzglêdem formy ukszta³to-wania terenu, typ i morfologiê strefywyp³ywu, aktywne procesy rzeŸbotwór-cze, osady Ÿródliskowe, roœlinnoœæ i spo-sób zagospodarowania.

UWARUNKOWANIA WYSTÊPOWANIAWYP£YWÓW WÓD PODZIEMNYCH

Zwi¹zki miêdzy budow¹ geologiczn¹,strukturami hydrogeologicznymi a rzeŸ-b¹ terenu maj¹ decyduj¹cy wp³yw narozmieszczenie, charakter i wydajnoœæwyp³ywów wód podziemnych. W kszta³-towaniu stosunków krenologicznychdorzecza Parsêty zasadnicz¹ rolê odgry-wa mi¹¿sza, bo licz¹ca od kilkudzie-siêciu do ok. 200 m pokrywa utworówplejstoceñskich i holoceñskich, na któr¹sk³adaj¹ siê przede wszystkim gliny zwa-³owe, osady fluwioglacjalne, zastoisko-we i rzeczne. Naprzemianleg³e u³o¿enieosadów przepuszczalnych i nieprzepu-

Wyp³ywy wód podziemnych w po³udniowej czêœci dorzecza Parsêty 105

szczalnych oraz nieci¹g³oœæ i zró¿nico-wana mi¹¿szoœæ utworów czwartorzêdo-wych s¹ przyczyn¹ wystêpowania kilkupoziomów wodonoœnych odmiennychpod wzglêdem g³êbokoœci zalegania, za-siêgu i zasobnoœci. Czwartorzêdowepiêtro wodonoœne na terenie badañ two-rzy kilka poziomów wodonoœnych:przypowierzchniowy, miêdzymorenowy(miêdzymorenowe), podglinowy i do-linny (Mapa hydrogeologiczna Polskiw skali 1:50 000). W wyniku zaburzeñglacitektonicznych poziom podglinowypozostaje w kontakcie hydraulicznymz poziomami wy¿szymi, ale tak¿e z piêt-rem trzeciorzêdowym. Ogólne warunkihydrogeologiczne piêtra czwartorzêdo-wego na analizowanym terenie ilustrujeprzekrój geologiczny na linii Gwiazdo-wo–Grzmi¹ca (rys. 3).

Poligenetyczna rzeŸba terenu badañi zró¿nicowana litologia osadów przy-powierzchniowych jest efektem degla-cjacji podczas fazy pomorskiej zlodowa-cenia vistuliañskiego oraz póŸnoplejsto-ceñskiego i holoceñskiego cyklu mor-fotwórczego. Ukszta³towanie terenu wy-kazuje silny zwi¹zek z budow¹ geo-logiczn¹ i rzeŸb¹ terenu ze starszychzlodowaceñ. Ró¿norodne formy po-lodowcowe – pagórkowate wysoczyznymorenowe, wzgórza i pagórki morenczo³owych, moren martwego lodu,formy wype³nienia szczelinowego orazstrefy wytopiskowo-kemowe ze wzglê-du na znaczne wysokoœci wzglêdne orazdu¿e spadki decyduj¹ o energii rzeŸbytych terenów. Ze wzglêdu na spadkiterenu na uwagê zas³uguj¹ strefy kra-wêdziowe poligenetycznych dolin rzecz-nych i poziomów wysoczyznowych,w obrêbie których powsta³y rozciêciaerozyjne i dolinki denudacyjno-erozyjne.Urozmaicona rzeŸba terenu jest czyn-nikiem zmniejszaj¹cym wielkoœæ infiltra-cji, co sprzyjaæ mo¿e sp³ywowi po-wierzchniowemu oraz odp³ywowi grun-

towemu z poziomów wodonoœnych. Nato-miast liczne, drobne zag³êbienia bezod-p³ywowe charakterystyczne w rzeŸbieobszarów m³odoglacjalnych, ograniczaj¹sp³yw powierzchniowy i w zale¿noœciod przepuszczalnoœci osadów pod³o¿azwiêkszaj¹ parowanie, a tym samymzmniejszaj¹ odp³yw, lub w przypadkuzag³êbieñ tzw. ch³onnych, sprzyjaj¹ in-filtracji.

Zró¿nicowanie litologiczne osadówprzypowierzchniowych wp³ywa m.in.na nieci¹g³oœæ warstw wodonoœnych,przestrzenn¹ zmiennoœæ przepuszczal-noœci i warunki zasilania wód podziem-nych (rys. 3). Korzystne warunki ali-mentacji warstw wodonoœnych stwarza-j¹ dobrze oraz œrednio przepuszczalnepiaszczyste i ¿wirowe serie wodnolo-dowcowe, aluwia w dolinach rzecznych,piaszczyste osady deluwialne oraz pia-ski ¿wirowo-pylaste wysoczyzn moreno-wych. Niekorzystne warunki infiltracjicharakteryzuj¹ gliny zwa³owe na obsza-rach wysoczyzn morenowych i wzgórzmoren czo³owych. Infiltracjê wód i zasi-lanie g³êbszych poziomów wodonoœ-nych u³atwiaj¹ okna hydrogeologiczne.Lokalnie warunki zasilania wód grun-towych uleg³y zmianie w wyniku dzia-³alnoœci cz³owieka obejmuj¹cej rozbudo-wê osiedli i miast, eksploatacjê surow-ców mineralnych oraz melioracje.

Zasilaniu poziomów wodonoœnych i sta-bilnoœci ich drena¿u sprzyja tak¿e znacz-ny udzia³ powierzchni leœnych i trwa³ychu¿ytków zielonych oraz warunki pogo-dowe. Ekspozycja najwy¿szych wzniesieñci¹gu czo³owomorenowego na nap³ywa-j¹ce z pó³nocnego-zachodu powietrze polar-no-morskie oraz ró¿nice wysokoœci wzglêd-nych sprawiaj¹, ¿e opady atmosferyczne s¹tu wy¿sze ni¿ w regionach s¹siednich(œrednio 670–720 mm rocznie), a zasilanieopadowe jest stosunkowo regularne w ci¹-gu ca³ego roku z maksimum sum mie-siêcznych w czerwcu i lipcu.

106 MA£GORZATA MAZUREK

Przedstawione elementy œrodowiskageograficznego po³udniowej czêœci do-rzecza Parsêty decyduj¹ o wystêpowaniui charakterze drena¿u wód podziem-nych, który ma charakter linijny (w do-linach rzecznych), punktowy (wyp³ywywód podziemnych) i powierzchniowy(w zag³êbieniach bezodp³ywowych).

ROZMIESZCZENIE WYP£YWÓW WÓDPODZIEMNYCH

W s³abo rozpoznanej pod wzglêdemkrenologicznym po³udniowej czêœci do-rzecza Parsêty (rys. 1) w trakcie practerenowych zinwentaryzowano 117 na-turalnych wyp³ywów wód podziem-

Wyp³ywy wód podziemnych w po³udniowej czêœci dorzecza Parsêty 107

Rys. 3. Uproszczony przekrój geologiczny Gwiazdowo–Grzmi¹ca (WIŒNIEWSKI 1998, z uzupe³nie-niami)

Litologia: 1 – piaski, ¿wiry, otoczaki, 2 – piaski pylaste, 3 – mu³ki, 4 – gliny zwa³owe, 5 – i³y, 6 – wêgiel brunatny,7 – zaburzenia glacitektoniczne, 8 – zwierciad³o wód podziemnych, 9 – lokalizacja wierceñ, 10 – obszary

testowe 1–4Stratygrafia: Tr – trzeciorzêd, S – zlodowacenie sanu, O – zlodowacenie odry, W – zlodowacenie warty: W3 – sta-dia³ górny, W2 – stadia³ œrodkowy, V – zlodowacenie wis³y: VL+P – faza leszczyñsko-poznañska, VPom – faza

pomorska,Poziomy wodonoœne: 1 – przypowierzchniowy, 2 – miêdzymorenowy I, 3 – miêdzymorenowy II

Fig. 3. Simplified geological cross-section Gwiazdowo–Grzmi¹ca (after WIŒNIEWSKI 1998, modified)Lithology: 1 – sands, gravels, cobbles, 2 – silty sands, 3 – silts, 4 – glacial tills, 5 – clays, 6 – brown-coal,

7 – glacitectonic deformation, 8 – groundwater level, 9 – location of boreholes, 10 – case studies 1–4Stratigraphy: Tr – Tertiary, S – Sanian glaciation, O – Odranian glaciation, W – Wartanian glaciation: W3 – upperstadial, W2 – middle stadial, V – Vistulian glaciation: VL+P – Leszno-Poznañ Phase, VPom – Pomeranian Phase

Water-bearing horizons: 1 – surface, 2 – intermorainic I, 3 – intermorainic II

nych (rys. 2). Ze wzglêdu na okresowefunkcjonowanie i zmienn¹ wydajnoœæliczby wyp³ywów nie mo¿na ustaliæw sposób œcis³y. W latach o niskich za-sobach wód podziemnych niektóre wy-p³ywy zanikaj¹ lub zmniejszaj¹ swoj¹wydajnoœæ. Zanikanie Ÿróde³ jest tak¿eefektem nasilaj¹cej siê antropopresji natych terenach.

Naturalne wyp³ywy wody podziem-nej na obszarach m³odoglacjalnychprzyjmuj¹ ró¿norodne formy od poje-dynczych Ÿróde³, przez powierzchniowei linijne wycieki, m³aki do zgrupowañw postaci wyp³ywów linijnych i obsza-rów Ÿródliskowych. Wysiêki ze wzglêduna ma³y bezpoœredni udzia³ w zasilaniuwód powierzchniowych i okresowe wy-stêpowanie nie by³y kartowane, chocia¿stwierdzono ich wystêpowanie w doli-nach rzek na obszarach wysoczyzno-wych, gdzie mog¹ stanowiæ miejsca ge-nerowania sp³ywu powierzchniowegoi sp³ywu powrotnego.

Na terenie badañ stwierdzono czêste(40 obiektów) wystêpowanie na niewiel-kim obszarze zespo³u ró¿nego typu wy-p³ywów, obejmuj¹cego Ÿród³a, wycieki,m³aki lub przynajmniej kilku wyp³y-wów wód tego samego typu. Strefa takaokreœlona jest jako obszar Ÿródliskowy(S³ownik hydrogeologiczny 1997) lubŸródlisko (MONIEWSKI 2004). Termin ten³¹czy czêœciowo propozycje PAZDRO

(1983), który Ÿród³a zlokalizowane bli-sko siebie nazywa Ÿródliskiem, orazWIECZYSTEGO (1982) przypisuj¹cego na-zwê Ÿródlisko nieskoncentrowanym wy-p³ywom wód podziemnych bez wy-raŸnego odp³ywu. Wydzielenie obszaruŸródliskowego wprowadzi³ równie¿WO£EJKO na podstawie definicji KRUGERA

(1996 za WO£EJKO 1999), który obejmujet¹ nazw¹ strefê naturalnych wyp³ywówwód podziemnych wraz z fragmentemcieku odprowadzaj¹cego wodê – umow-nie do d³ugoœci 100 m. �ródliska dostar-

czaj¹ znacznych iloœci wody, co powo-duje, ¿e w ich obrêbie tworzy siê stop-niowo ciek I-rzêdu, a wykszta³cenie ko-ryta rzecznego nastêpuje na odcinku odkilkunastu do kilkudziesiêciu metrów.W wyniku mieszania siê wód wyp³y-wów, które mog¹ byæ zasilane z kilkupoziomów wodonoœnych, na obszarzeŸródliskowym kszta³tuj¹ siê nowe w³aœ-ciwoœci fizykochemiczne odp³ywaj¹cejwody.

Na obszarze badañ stwierdzono tak-¿e zgrupowania wyp³ywów tworz¹cewyp³ywy linijne zlokalizowane w obrê-bie starszych form erozyjnych. Takie for-my eksfiltracji wód charakteryzuj¹ siêu³o¿eniem Ÿróde³, wycieków i wysiêkówwzd³u¿ linii przebiegaj¹cej zgodnie zespadkiem i uk³adem rozciêæ erozyjnychlub dolinek denudacyjno-erozyjnych(MAZUREK 2003, 2005). Przyk³adem wy-p³ywu linijnego jest grupa ponad 20 Ÿró-de³ i wycieków rozci¹gaj¹ca siê naodcinku ok. 650 m (stanowisko Lubo-goszcz 2, tab. 1). Wyp³ywy zlokalizo-wane w dnie dolinki powoduj¹ wzrostprzep³ywu w cieku o ok. 50 dm3s–1,podczas gdy powy¿ej tego odcinka ciekma charakter okresowy.

Iloœciowym wskaŸnikiem wystêpowa-nia wyp³ywów wód podziemnych jestich gêstoœæ, która w po³udniowej czêœcidorzecza Parsêty wynosi 0,18 Ÿr/km2

(2004 r.). Obszary Ÿródliskowe i wy-p³ywy linijne traktowano jako pojedyn-cze obiekty, mimo ¿e obejmuj¹ oneczêsto wiele wyp³ywów, w obliczeniachpominiêto Ÿród³a ujête w cembrowinachi zasilaj¹ce stawy. Ze wzglêdu na nie-równomierne rozmieszczenie wyp³y-wów, wskaŸnik krenologiczny wykazujedu¿e zró¿nicowanie w zlewniach cz¹st-kowych, osi¹gaj¹c wartoœci bliskie zeraw zlewni Gêsiej Rzeki (0,06 Ÿr/km2)i Wogry (0,07 Ÿr/km2), a wzrastaj¹cw ma³ych zlewniach, np. do 0,75 Ÿr/km2

w zlewni K³udy.

108 MA£GORZATA MAZUREK

Wyp³ywy wód podziemnych na ob-szarze badañ uk³adaj¹ siê w kilku stre-fach (ryc. 2):

1) u podnó¿a zboczy rynien subgla-cjalnych, w obrêbie dolin i równin od-p³ywu wód roztopowych odwadnia-nych przez Parsêtê i Dêbnicê,

2) w strefach krawêdziowych po-ziomów wysoczyzn morenowych, m.in.w zlewni K³udy i Iwinki,

3) na stokach wzgórz kemowych,pagórków moren martwego lodu i formakumulowanych miêdzy bry³ami loduw okolicach Radomyœla, Borzêcina, Bia-³ow¹sa, Barwic, Ostrow¹sów i Ko³acza,

4) w rozciêciach erozyjnych i doli-nach denudacyjno-erozyjnych na obsza-rach wysoczyznowych, m.in. w okoli-cach K³odzina, Ostrego Barda i Buœlar.

Rozleg³e powierzchnie wysoczyznmorenowych pagórkowatych i falistychna po³udnie i zachód od Po³czyna Zdro-ju oraz na wschód i pó³nocny wschódod Barwic w obrêbie Pojezierza Draw-skiego pozbawione s¹ generalnie wyp³y-wów wód podziemnych. W dnach dolinWogry i Bliskiej Strugi stwierdzono tyl-ko wystêpowanie ma³o wydajnych, naj-czêœciej okresowych wysiêków. Obszaryte zbudowane s¹ z mi¹¿szych (40–100 m),poziomów glin morenowych zlodowa-cenia wis³y i zlodowaceñ œrodkowopol-skich, których sp¹gu nie rozcinaj¹ nawetg³êboko wciête doliny o za³o¿eniu ryn-nowym. Brak kontaktu sieci wód po-wierzchniowych z wodami gruntowymiprzejawia siê tak¿e w okresowym funk-cjonowaniu wielu cieków, w tym dop³y-wów Wogry i Bliskiej Strugi. W miej-scach wystêpowania wód przypowierz-chniowych w dnach w¹wozów i rozciêæerozyjnych tworz¹ siê podmok³oœci, poktórych œladem w okresach suchych jestroœlinnoœæ higrofilna.

Wystêpowanie licznych i ró¿norod-nych form wyp³ywów wód podziem-

nych nawi¹zuje do uk³adu sieci dolinnej,w któr¹ zosta³y w³¹czone odcinki o za-³o¿eniach rynnowych, szlaki odp³ywumarginalnego i zag³êbienia wytopisko-we. G³êbokie wciêcia dolin Parsêty i Dêb-nicy oraz wysokie spadki hydraulicznestwarzaj¹ korzystne warunki drena¿uwód podziemnych, w efekcie u podnó¿azboczy wystêpuj¹ zgrupowania wyp³y-wów w postaci obszarów Ÿródlisko-wych, Ÿróde³ i wycieków powierzchnio-wych.

Du¿e urozmaicenie rzeŸby terenu ba-dañ i warunki wystêpowania zbiorni-ków alimentuj¹cych wyp³ywy wód pod-ziemnych powoduj¹, ¿e wyp³ywy wystê-puj¹ w szerokim przedziale wysokoœciod 57,5 do 165,0 m n.p.m., z dominacj¹w zakresie 80–110 m n.p.m. (48 %, rys. 4).Rozk³ad ten wynika ze zró¿nicowaniawysokoœciowego form terenu, z którymizwi¹zane jest wystêpowanie wyp³y-wów. Na obszarach wysoczyzny more-nowej w przedziale wysokoœci 165,0––67,5 m wystêpuje 50% wyp³ywów. Wy-p³ywy te zlokalizowane s¹ na: stokachkemów, pagórków moren martwego lo-du i form wype³nienia szczelinowego,na krawêdziach dolin o za³o¿eniu ryn-nowym, na krawêdziach i stokach wy-soczyzn morenowych.

Grupa 43% wyp³ywów z przedzia³uwysokoœci 50–110 m n.p.m. usytuowanajest na granicach jednostek geomorfolo-gicznych, takich jak: równina wód rozto-powych – terasa nadzalewowa lub rów-nina wód roztopowych – dno dolinyrzecznej. Powierzchnia równiny wódroztopowych, która stanowi wa¿n¹ strefêwystêpowania przypowierzchniowegopoziomu wód podziemnych, po³o¿onajest w górnej czêœci obszaru badañna wysokoœci ok. 105–110 m n.p.m.,w œrodkowej czêœci osi¹ga wysokoœci85–92 m, a przy ujœciu Dêbnicy do Par-sêty 50–60 m n.p.m. W tym samymprzedziale wysokoœci: 50–110 m zloka-

Wyp³ywy wód podziemnych w po³udniowej czêœci dorzecza Parsêty 109

lizowane s¹ równie¿ wyp³ywy terasowe(7%): na kontakcie terasa nadzalewo-wa – terasa zalewowa.

Pod wzglêdem lokalizacji w stosun-ku do morfologii terenu wiêkszoœæ ba-danych obiektów nale¿y do wyp³ywówpodzboczowych/podstokowych (58 wy-p³ywów/11 wyp³ywów), a ich przewagawynika z ukszta³towania i warunkówhydraulicznych zbiornika wodonoœnego.Najczêœciej s¹ to wyp³ywy o charakterzedescenzyjnym (warstwowo-kontaktowe,warstwowo-erozyjne), pozostaj¹ce w rów-nowadze drenowania, w przypadkuma³ych Ÿróde³ (czêœciowo zaporowych)stwierdzono charakter ascenzyjny, coœwiadczy o zasilaniu wodami pod ciœ-nieniem hydrostatycznym.

WYDAJNOŒCI WYP£YWÓWI ICH HYDROGEOLOGICZNEUWARUNKOWANIA

Wydajnoœci wyp³ywów na badanym te-renie dorzecza Parsêty s¹ silnie zró¿-nicowane, co wynika m.in. z rodzaju

i rozmiarów zasilaj¹cego je zbiornika wódpodziemnych, spadku hydraulicznegoi warunków zasilania wodonoœca. Po-miary wydajnoœci przeprowadzone wewrzeœniu 2004 r. wskazuj¹ na dominacjêwyp³ywów wód podziemnych o bardzoma³ej wydajnoœci < 1 dm3s–1, które sta-nowi¹ 43,6% ogó³u wyp³ywów orazwyp³ywów o ma³ej wydajnoœci od 1 do5 dm3s–1 licz¹cych 31,6%. Do wyp³ywówo najwiêkszej wydajnoœci w zakresie od10 do 100 dm3s–1 nale¿y 9 obiektów,wœród których s¹ obszary Ÿródliskowe,wyp³ywy linijne oraz m³aka z tor-fowiskiem Ÿródliskowym (7,7%, tab. 1).

O przedstawionym zró¿nicowaniuwydajnoœci wyp³ywów wód w badanejczêœci dorzecza Parsêty decyduje zasila-nie g³ównie z przypowierzchniowego po-ziomu wodonoœnego, przy mniej licznejalimentacji wp³ywów z poziomów miê-dzymorenowych (ok. 15% wyp³ywów).

PRZYPOWIERZCHNIOWY POZIOM WODONOŒNY

Niejednolite wykszta³cenie przypo-wierzchniowego poziomu wodonoœnego

110 MA£GORZATA MAZUREK

Rys. 4. Lokalizacja wyp³ywów wód podziemnych w przedzia³ach wysokoœci

Fig. 4. Location of groundwater outflows in the height range.

T a b e l a 1. Charakterystyka wyp³ywów wód podziemnych o wydajnoœci 5–100 dm3s-1

T a b l e 1. Characteristics of groundwater outflows with a discharge of 5–100 dm3s-1

NrNo

StanowiskoSite

Wspó³-rzêdnegeogra-ficzne

Geogra-phic coor-

dinates

ZlewniaCatchment

Wydaj-noϾ

Discharge[dm3s–1]

DataDate

WysokoϾ[m n.p.m.]Altitude[m a.s.l.]

Po³o¿eniemorfologiczneMorphological

location

Typ wyp³ywuOutflow type

1 Luboradza 1 53°44’16°17’

Dêbnica 5,018.09.2004

98,8 podzboczowe,korytowe

wyp³ywy linij-ne

2 Doble 1 53°51’16°16’

PrzyrzeczeParsêty

5,515.09.2004

60,0 podstokowe obszar Ÿród-liskowy/m³aka

3 Piaski 3 53°45’16°15’

Dêbnica 5,718.09.2004

81,2 zboczowe, przy-korytowe

wyp³ywy linij-ne

4 Popielewo 5 53°45’16°11’

Dêbnica 5,914.09.2004

94,0 podzboczowe,korytowe

obszar Ÿród-liskowy

5 Krosino 1 53° 51’16°18’

PrzyrzeczeParsêty

6,315.09.2004

70,0 stokowe, ko-rytowe

m³aka

6 Parsêta 1 53°47’16°23’

PrzyrzeczeParsêty

6,315.09.2004

87,0 podzboczowe Ÿród³o

7 Storkowo 1 53°48’16°27’

Iwinka 6,615.09.2004

85,0 podzboczowe m³aka

8 Popielewo 4 53°45’16°11’

Dêbnica 7,016.09.2004

92,5 podzboczowe obszar Ÿród-liskowy

9 Zwartowo 1 53°50’16°21’

Trzebiegoszcz 7,015.09.2004

70,0 podzboczowe,korytowe,przykorytowe

obszar Ÿród-liskowy

10 Nowe Dêbno 6 53°51’16°11’

PrzyrzeczeParsêty

7,117.09.2004

57,5 podzboczowe obszar Ÿród-liskowy

11 Iwin 6 53°47’16°31’

K³uda 7,715.09.2004

110,0 zboczowe (kra-wêdziowe)

obszar Ÿród-liskowy

12 Lubogoszcz 3 53°49’16°27’

Iwinka 8,515.09.2004

92,5 stokowe Ÿród³o base-nowe

13 Ogartowo 1 53°46’16°09’

Dêbnica 10,516.09.2004

92,5 podzboczowe m³aka/torfo-wisko Ÿródlis-kowe

14 Sulikowo 3 53°48’16°21’

PrzyrzeczeParsêty

11,118.09.2004

71,2 podzboczowe obszar Ÿród-liskowy

15 Popielewo 7 53°45’16°10’

Dêbnica 14,216.09.2004

103,8 podzboczowe obszar Ÿród-liskowy

16 Wielawino 1 53°47’16°26’

PrzyrzeczeParsêty

17,915.09.2004

80,0 podzboczowe obszar Ÿród-liskowy

17 Sulikowo 2 53°48’16°20’

PrzyrzeczeParsêty

25,318.09.2004

68,8 podzboczowe obszar Ÿródlis-kowy/m³aka

18 Lubogoszcz 1 53°48’16°28’

Iwinka 40,215.09.2004

95,0 podzboczowe obszar Ÿród-liskowy

19 Lubogoszcz 2 53°48’16°28’

Iwinka 49,615.09.2004

108-90 podzboczowe wyp³ywy linij-ne

20 Piaski 4 53°45’16°15’

Dêbnica 51,618.09.2004

77,5 podzboczowe obszar Ÿród-liskowy

21 ¯arnowo 1 53°47’16°24’

PrzyrzeczeParsêty

71,815.09.2004

75,0 podzboczowe obszar Ÿród-liskowy

wynika ze zró¿nicowanej genezy formterenu, ich rozk³adu przestrzennegoi zmiennoœci litologicznej osadów. Nabadanym terenie dorzecza Parsêty wy-odrêbniaj¹ siê trzy strefy wystêpowaniaprzypowierzchniowego poziomu wódpodziemnych: 1) strefa wysoczyzny mo-renowej, 2) strefa równin wód rozto-powych i sandrów oraz 3) strefa dendolinnych. Granice litologiczno-morfolo-giczne miêdzy s¹siaduj¹cymi strefami,nawi¹zuj¹cymi do jednostek geomorfo-logicznych, oznaczaj¹ zmianê warunkówwystêpowania, g³êbokoœci zalegania i kr¹-¿enia wód podziemnych, co sprzyja wy-stêpowaniu ró¿nych form drena¿u.

Obszar wysoczyzny morenowej cha-rakteryzuje siê najwiêkszym zró¿nico-waniem warunków wystêpowania przy-powierzchniowego poziomu wodonoœ-nego. Mi¹¿szoœæ tego poziomu na te-renie badañ jest bardzo zmienna, wahasiê od kilku do 20 m, a w obrêbie dolinsubglacjalnych i dolin kopalnych osi¹ga40 m. Zwierciad³o wód kszta³tuje siê nag³êbokoœci od 2 do 5 m, przy czymnotowane jest tak¿e na g³êbokoœci do 10 m,a lokalnie nawet poni¿ej 20 m. Zasilaniepoziomu wodonoœnego obywa siê przezbezpoœredni¹ infiltracjê wód opado-wych. Utworami wodonoœnymi w tejstrefie s¹:

� lodowcowe piaski ¿wirowo-pyla-ste,

� piaski i ¿wiry wodnolodowcowewype³niaj¹ce doliny wód roztopowych,

� piaski i ¿wiry kemów, pagórkówmoren martwego lodu i form akumu-lowanych w szczelinach lodu,

� piaski deluwialne.

Poziom przypowierzchniowy na ob-szarze wysoczyzn morenowych wy-kszta³cony w piaskach ¿wirowo-pyla-stych (o mi¹¿szoœci do kilku metrów),silnie spiaszczonej ablacyjnej glinie mo-renowej czy osadach deluwialnych cha-

rakteryzuje nieci¹g³oœæ i ma³a zasob-noœæ. Zbiorniki wód o ma³ym zasiêguzasilaj¹ wyp³ywy stokowe i podstokoweo wydajnoœci poni¿ej 1 dm3s–1. Wœródwyp³ywów znajduj¹ siê ma³e Ÿród³awarstwowo-kontaktowe i przelewoweoraz wycieki (w sumie 31% zarejestro-wanych wyp³ywów). Na obszaracho utrudnionym odp³ywie powierzchnio-wym, wokó³ wycieków i wysiêków roz-wijaj¹ siê m³aki. Lokalizacja wyp³ywównawi¹zuje czêœciowo do rozciêæ erozyj-no-denudacyjnych wykszta³conych nask³onach wysoczyzn morenowych. Po-g³êbianie rozciêæ doprowadzi³o do prze-ciêcia zwierciad³a wód podziemnychi drena¿u poziomu wodonoœnego przezŸród³a i wycieki linijne. W strefach kra-wêdziowych wysoczyzny morenoweji na zboczach wytopisk zlokalizowa-ne s¹ obszary Ÿródliskowe (wydajnoœæ1–5 dm3s–1), w obrêbie których wystê-puj¹ Ÿród³a i wycieki zboczowe orazpodzboczowe.

Lokalne poziomy wodonoœne o ma-³ym zasiêgu wykszta³cone s¹ równie¿w piaskach teras i pagórków kemowychoraz pagórków morenowych martwegolodu i form wype³nieñ szczelinowych(por. rys. 3, obszar testowy 1). Drena¿wód odbywa siê przez bardzo ma³oi ma³o wydajne wyp³ywy o charakterzepojedynczych wycieków powierzchnio-wych lub ich zgrupowañ. Wyp³ywywód usytuowane na ró¿nych wysoko-œciach stoków tych form zwi¹zane s¹z kontaktem przepuszczalnych piaskówz przewarstwieniami mu³ków, i³ów lubglin. Na kontakcie z pod³o¿em zbudo-wanym z gliny morenowej wyp³ywypodstokowe maj¹ genezê warstwowo--kontaktow¹ lub zaporow¹.

Obszar wysoczyzn morenowych roz-cinaj¹ u³o¿one po³udnikowe doliny wódroztopowych wype³nione osadami wod-nolodowcowymi o niewielkim zasiêguprzestrzennym. Wykszta³cone w pia-

112 MA£GORZATA MAZUREK

skach poziomy wód drenowane s¹przez ma³o wydajne (< 5 dm3s–1) wy-cieki powierzchniowe lub wycieki u³o-¿one linijnie w dnach rozciêæ erozyjnych(m.in. w dolinie Dêbnicy i na zachod-nich zboczach jeziora Dêbno, por. rys. 3,obszar testowy 2).

Lokalny, ale wydajny o szerokim za-siêgu poziom gruntowy, wykszta³conyjest w piaszczysto-¿wirowych osadachwodnolodowcowych buduj¹cych równi-nê wód roztopowych. Zmienna morfo-logia podstawy tej warstwy wodonoœnejwp³ywa na znaczne zró¿nicowaniemi¹¿szoœci tego poziomu, który osi¹galokalnie 30 m. G³êbokoœæ zwierciad³awód gruntowych w osadach wodnolo-dowcowych wynosi od 3 do 15 m p.p.t.W zasilaniu tego poziomu wód grun-towych, obok bezpoœredniej infiltracjiwód opadowych bierze udzia³ zasilaniepoœrednie, lateralne z wysoczyzny more-nowej. Drena¿ poziomu wykszta³conegow osadach wodnolodowcowych odbywasiê ku dolinom rzecznym, gdzie wodypodziemne zasilaj¹ terasy nadzalewowei dna dolin. W strefach kontaktu równinywodnolodowcowej z teras¹ nadzalewo-w¹ lub bezpoœrednio z dnem doliny wy-stêpuj¹ liczne wyp³ywy (48% zarejestro-wanych wyp³ywów) o genezie warstwo-wo-erozyjnej. Wyp³ywy, g³ównie pod-zboczowe, reprezentuj¹ ró¿ne typy,wœród których s¹ du¿e strefy Ÿródlis-kowe (stanowiska Piaski 4, Wielawino 1,Sulikowo 3, Zwartowo 1, Doble 1, tab. 1).�ródliska daj¹ pocz¹tek ciekom o prze-p³ywach osi¹gaj¹cych 50 dm3s-1.

Osady wodnolodowcowe buduj¹tak¿e poziom wodonoœny w obrêbiesandrów marginalnych na przedpolumoren czo³owych w po³udniowej czêœcidorzecza Parsêty. Poziom wód w piasz-czysto-¿wirowych osadach sandrówwystêpuje na g³êbokoœci kilku metrów(Przeradz – 6,4 m, Polne – 7,0 m p.p.t.).Na obszarze badañ nie zarejestrowano

wystêpowania skoncentrowanego dre-na¿u tego poziomu wodonoœnego.

W strefie dolin rzecznych przypo-wierzchniowy poziom wodonoœny sta-nowi¹ dwa œrodowiska hydrogeologicz-ne: piaski ró¿noziarniste rzeczne terasyzalewowej i piaski drobnoziarniste rzecz-ne terasy nadzalewowej.

Holoceñsk¹ terasê zalewow¹ o wyso-koœci do 2 m n.p. rzeki, buduj¹ piaskiró¿noziarniste ze ¿wirem i wk³adkamimaterii organicznej o mi¹¿szoœci docho-dz¹cej do 5 m. Zwierciad³o wód pod-ziemnych wystêpuje na niewielkich g³ê-bokoœciach 1–2 m. Poziom ten zasilabezpoœrednio koryta rzeczne przez wy-siêki w krawêdziach brzegowych, wy-cieki i Ÿród³a korytowe oraz przy-korytowe (por. KOSTRZEWSKI i in. 1994;MAZUREK 2000). W dolinach Parsêtyi Dêbnicy wykszta³cona jest terasa nad-zalewowa o wysokoœci 2–6 m n.p. rzeki.Terasa ma charakter erozyjno-akumula-cyjny, a buduj¹ j¹ warstwowane drob-noziarniste piaski rzeczne o mi¹¿szoœciprzekraczaj¹cej miejscami 15 m. W zasi-laniu wykszta³conego w obrêbie tej stre-fy poziomu wód podziemnych obok bez-poœredniej infiltracji wód opadowych,bierze udzia³ zasilanie lateralne z s¹sia-duj¹cej równiny wód roztopowych. Po-ziom wody gruntowej na wy¿szej te-rasie bywa zawieszony w stosunku dopowierzchni terasy zalewowej, co przy-czynia siê do wystêpowania u podnó¿akrawêdzi terasy nadzalewowej Ÿróde³i stref Ÿródliskowych ma³o i œredniowydajnych (<10 dm3s-1), ale tak¿e o wy-dajnoœci powy¿ej 10 dm3s-1 (stanowiskoSulikowo 2, tab. 1), które mo¿na za-liczyæ do wyp³ywów warstwowo-ero-zyjnych.

MIÊDZYGLINOWY POZIOM WODONOŒNY

Miêdzyglinowy poziom wodonoœnymo¿na na badanym obszarze podzieliæna kilka warstw, na które sk³adaj¹ siê

Wyp³ywy wód podziemnych w po³udniowej czêœci dorzecza Parsêty 113

osady wodnolodowcowe, rzeczne i za-stoiskowe wystêpuj¹ce miêdzy glinamizwa³owymi kolejnych faz (lub stadia-³ów) zlodowaceñ oraz osady pochodz¹-ce z interglacja³u eemskiego. Zasilanieodbywa siê na skutek bezpoœredniej in-filtracji wód opadowych m.in. w obrêbieg³êboko wciêtych dolin, b¹dŸ te¿ przezprzes¹czanie wód infiltracyjnych przezutwory s³abo przepuszczalne.

Na poziom miêdzymorenowy I sk³a-daj¹ siê piaszczysto-¿wirowe warstwy,soczewki, wype³nienia kana³ów subgla-cjalnych lub kopalnych dolin rzecznych.Mi¹¿szoœæ osadów waha siê od 2 do 35 m.Poziom ten ma charakter nieci¹g³y i wy-stêpuje lokalnie (por. rys. 3). Od po-wierzchni warstwa izolowana jest glin¹zwa³ow¹ fazy pomorskiej o zmiennejmi¹¿szoœci od 0,3 do 9 m, ale lokalniepoziom ten przez okna hydrogeologiczne³¹czy siê z poziomem przypowierzch-niowym. Najwiêksze na terenie ba-dañ Ÿródlisko o œredniej wydajnoœciok. 72 dm3s–1 (stanowisko ¯arnowo 1,tab. 1, por. rys. 3, obszar testowy 4)alimentowane jest z po³¹czonego przy-powierzchniowego poziomu wodonoœ-nego równiny wód roztopowych (piaskiwodnolodowcowe tzw. górne) i z pozio-mu miêdzymorenowego I (piaski wod-nolodowcowe tzw. dolne).

Poziom miêdzymorenowy I o lokal-nie napiêtym zwierciadle, drenowanyjest przez wyp³ywy o ma³ej i œredniejwydajnoœci (2–7 dm3s–1), tworz¹ce strefyŸródliskowe lub u³o¿one linijnie w dnachdolin denudacyjno-erozyjnych zlokalizo-wanych na krawêdziach dolin rzecznych(rys. 3, obszar testowy 3). Wyp³ywy za-silane bezpoœrednio z poziomu miêdzy-morenowego I w dolinie Dêbnicy, naE zboczu jeziora Koprzywno, powsta³yna kontakcie z mu³kami ilastymi i i³amizastoiskowymi lub z glin¹ zwa³ow¹ fazyleszczyñsko-poznañskiej. Poziom miê-dzymorenowy I zasila tak¿e wyp³ywy

warstwowo-kontaktowe po³o¿one u pod-nó¿a krawêdzi wysoczyzny morenowej,gdzie w wyniku erozji nast¹pi³o roz-ciêcie glin morenowych fazy pomorskiej(stanowiska Popielewo 4 i 5, tab. 1).

Poziom miêdzyglinowy II, nale¿¹cydo regionalnego systemu kr¹¿enia, naca³ym obszarze wystêpuje pod warstw¹glin morenowych zlodowacenia wis³y,w osadach zlodowaceñ œrodkowopol-skich, na g³êbokoœci od ok. 10 m w s¹-siedztwie doliny Parsêty do 100 m naobszarze wysoczyzny morenowej. Jegomi¹¿szoœæ jest zmienna i waha siê odkilku do ponad 40 m. W górnej czêœcidorzecza Parsêty poziom miêdzymore-nowy II jest s³abo wykszta³cony i tylkowyj¹tkowo ma kontakt z sieci¹ rzeczn¹.U podnó¿a krawêdzi wysoczyzny more-nowej w zasiêgu tzw. Dzia³u Ogartow-skiego w Ogartowie nastêpuje prawdo-podobnie zasilanie Ÿróde³ podstoko-wych z poziomu miêdzymorenowego II.�ród³a maj¹ charakter ascenzyjny i cha-rakteryzuj¹ siê wydajnoœci¹ > 10 dm3s–1

(Ogartowo 1, tab. 1). Wokó³ kilku Ÿróde³rozwiniête s¹ torfowiska Ÿródliskowekopu³owe.

Przeprowadzona analiza stosunkówhydrogeologicznych na obszarze badañw nawi¹zaniu do klasyfikacji hydrogeo-logicznej NOWAKOWSKIEGO (1973) dla Po-jezierza Suwalskiego, pozwala podzieliæbadane wyp³ywy wód podziemnych na:

1) wyp³ywy lokalnego systemu kr¹-¿enia ma³ych zbiorników poziomu przy-powierzchniowego,

2) wyp³ywy lokalnego systemukr¹¿enia du¿ych zbiorników poziomuprzypowierzchniowego (tak¿e wyp³ywypo³¹czonego systemu kr¹¿enia poziomuprzypowierzchniowego i miêdzymore-nowego I),

3) wyp³ywy lokalnego systemu kr¹-¿enia ma³ych zbiorników poziomu miê-dzymorenowego I,

114 MA£GORZATA MAZUREK

4) wyp³ywy regionalnego systemukr¹¿enia w poziomie miêdzymoreno-wym II.

Warunki hydrogeologiczne wynika-j¹ce ze zró¿nicowanego rozwoju paleo-geograficznego obszaru badañ, wrazz rzeŸb¹ terenu decyduj¹ o lokalizacjiwyp³ywów i ich re¿imie, a tak¿e wp³y-waj¹ na morfologiê strefy wyp³ywówi w³aœciwoœci fizykochemiczne wód.

UWAGI KOÑCOWE

Badana czêœæ zlewni Parsêty reprezen-tuje geoekosystem m³odoglacjalny Po-morza Zachodniego, po³o¿ony w zasiêgustrefy marginalnej lobu Parsêty, cookreœla jej indywidualnoœæ geograficzn¹z charakterystyczn¹ zmiennoœci¹ pozio-m¹ i pionow¹ litologii, oraz zró¿nico-waniem struktur hydrogeologicznych.Istotnym elementem systemu hydrogra-ficznego po³udniowej czêœci dorzeczaParsêty s¹ naturalne wyp³ywy wód pod-ziemnych o du¿ej ró¿norodnoœci typówi wydajnoœci, które stanowi¹ wa¿nemiejsca inicjacji sieci rzecznej.

Rozpoznane w dorzeczu Parsêty wy-p³ywy wód podziemnych w niewielkimstopniu s¹ obecnie zagospodarowanei wykorzystywane przez mieszkañców.�ródliska nie pe³ni³y takiej funkcji kul-turowej jak w Polsce Po³udniowej, alenisze Ÿródliskowe – zw³aszcza z du¿ymiwyp³ywami – dostarcza³y wra¿eñ este-tycznych i wp³ywa³y na atrakcyjnoœækrajobrazow¹ tego obszaru, stanowi³ymiejsce spotkañ czy wypoczynku, na cowskazuje zagospodarowanie tych obsza-rów, m.in. przez nasadzenia pomniko-wych dziœ dêbów.

Wyp³ywy wód podziemnych s¹ ele-mentami sieci hydrograficznej odzwier-ciedlaj¹cymi lokalne lub regionalnezmiany w kr¹¿eniu wód podziemnychwywo³ane czynnikami pogodowymi

i/lub dzia³alnoœci¹ cz³owieka. Zmiany tewp³ywaj¹ m.in. na wydajnoœæ wyp³y-wów, prowadz¹c nawet do zaniku wy-p³ywów. Wœród przyczyn zanikania Ÿró-de³, ale tak¿e niszczenia ekosystemówzwi¹zanych z ró¿nego typu wyp³ywamiwód podziemnych wymienia siê dzia-³alnoœæ górnicz¹, budowê ujêæ wodnychdla lokalnej sieci wodoci¹gowej, melio-racje oraz zmiany w zagospodarowaniustref zasilania wyp³ywów.

Badania terenowe i wywiady z miesz-kañcami wskazuj¹, ¿e drena¿ punktowyjest aktualnie zaburzony w s¹siedztwiedu¿ych ujêæ wody oraz na obszarachzmeliorowanych, m.in. w okolicy Pias-ków. Ale jednoczeœnie regulacja rzekiDêbnicy w rynnie jeziora Koprzywnospowodowa³a obni¿enie poziomu jezio-ra i ods³oniêcie terasy jeziornej oraz ma-³ych Ÿróde³ bij¹cych uprzednio w dniejeziora. Szereg Ÿróde³, m.in. w Lubo-radzy, zosta³o ujêtych betonowymi krê-gami, co utrudnia odp³yw i prowadzido przemieszczania siê miejsc wyp³ywu.Istotne zagro¿enia wi¹¿¹ siê z przebu-dow¹ nisz Ÿródlanych, np. na potrzebystawów hodowlanych, a nastêpnie ichzaniedbaniem. Strefy wyp³ywów ulegaj¹dewastacji podczas prac budowlanychi drogowych (Lipno), a w s¹siedztwiezabudowañ s³u¿¹ jako dzikie wysypiskaœmieci (ok. Radomyœla, Iwina, Zwarto-wa). Przekszta³cenia obszarów Ÿródlis-kowych nastêpuj¹ tak¿e na terenach za-rz¹dzanych przez PGL Lasy Pañstwo-we. Prowadzona wycinka drzew obej-muje Ÿródliska, w tym tak¿e strome kra-wêdzie nisz Ÿródliskowych. Wewn¹trznisz pozostaj¹ pnie drzew i ga³êzie,a obrze¿a ze stref¹ odp³ywu zostaj¹zniszczone przez ciê¿ki sprzêt.

Czêœæ terenu badañ wchodzi w sk³adotuliny Drawskiego Parku Krajobrazo-wego, co zapewnia wyp³ywom wódczêœciow¹ ochronê. Podnoszono ju¿wczeœniej propozycje objêcia ochron¹

Wyp³ywy wód podziemnych w po³udniowej czêœci dorzecza Parsêty 115

torfowisk Ÿródliskowych w Lubo-goszczy oraz w Wielawinie (JASNOWSKA,JASNOWSKI 1983). Do ochrony mo¿na ty-powaæ równie¿ torfowisko kopu³owerozwiniête wokó³ Ÿróde³ w okolicachPo³czyna Zdroju. Torfowiska Ÿródlisko-we ze wzglêdu na swoj¹ odrêbnoœæ eko-logiczn¹ s¹ uwzglêdnione na listach bio-topów o najwy¿szym priorytecie ochro-ny na terenie Unii Europejskiej. Czteryobszary Ÿródliskowe wskazano te¿ jakopotencjalne stanowiska dokumentacyjneze wzglêdu na wystêpowanie aktyw-nych procesów erozji Ÿródliskowej i osa-dów Ÿródliskowych.

Zebrane w kartowaniu krenologicz-nym materia³y mog¹ stanowiæ podstawêzaprojektowania systematycznych, inter-dyscyplinarnych i jednolitych metodycz-nie badañ w dorzeczu Parsêty, które po-zwol¹ na wszechstronne scharakteryzo-wanie relacji wód podziemnych z wodamipowierzchniowymi. Wydajnoœæ i formawyp³ywu, w³aœciwoœci fizykochemicznewyp³ywaj¹cej wody oraz uaktywnianeprocesy erozji Ÿródliskowej s¹ jednoczeœ-nie silnie powi¹zane z pozosta³ymielementami œrodowiska przyrodniczegoi stanowi¹ wa¿ny czynnik decyduj¹cyo bioró¿norodnoœci i georó¿norodnoœciw krajobrazie m³odoglacjalnym.

Opracowanie wykonano w ramachprojektu KBN 3 PO4E 04323 pt. „Rozwójobszarów Ÿródliskowych rzek i ich zna-czenie dla funkcjonowania systemu flu-wialnego na obszarach m³odoglacjal-nych (Pomorze Zachodnie)”.

LITERATURA

BACZYÑSKA A., CHOIÑSKI A., KANIECKI A., 2004:Mapa hydrograficzna w skali 1: 50 000 jakoŸród³o informacji o obiektach krenologicz-nych œrodkowej czêœci Niziny Wielkopol-skiej. [W:] L. KOZACKI, B. MEDYÑSKA-GULIJ

(red.), Kartografia tematyczna w kszta³to-

waniu œrodowiska geograficznego, Mat.Ogólnopolskich Konferencji Kartograficz-nych. Bogucki Wyd. Nauk., Poznañ, T. 25,s. 194–208.

BAJKIEWICZ-GRABOWSKA E., 2005: �ród³a. [W:]A. RICHLING, K. OSTASZEWSKA (red.), Geo-grafia fizyczna Polski. Wyd. Nauk. PWN,Warszawa, s. 141–146.

DYNOWSKA I., 1986: Regionalne zró¿nicowanieŸróde³ w Polsce, Folia Geogr., Ser.Geogr.-Physica, 28, s. 5–30.

DYNOWSKA I., 1991: Obieg wody. [W:] L. STARKEL

(red.), Geografia Polski, Œrodowisko przy-rodnicze. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa,s. 355–387.

JASNOWSKA J., MARKOWSKI S., 1998: Torfowiskadorzecza Parsêty. [W:] A. KOSTRZEWSKI (red.),Funkcjonowanie geosystemów zlewnirzecznych 1. Œrodowisko przyrodnicze do-rzecza Parsêty – stan badañ, zagospodaro-wanie, ochrona. Wyd. Nauk. UAM, Poznañ,s. 73–94.

JASNOWSKI M., JASNOWSKA J., FRIEDRICH S., 1986:Roœlinnoœæ rzeczna, torfowiskowa i Ÿród-liskowa Drawieñskiego Parku Krajobrazo-wego. [W:] Przyroda Drawieñskiego ParkuNarodowego. Gorz. Tow. Nauk., Gorzów,s. 69–94.

JOKIEL P., 1994: Wieloletnie i sezonowe zmianywydajnoœci wybranych Ÿróde³ Polski. Wia-domoœci IMiGW, 17, 4, s. 117–130.

KAZIMIERSKI B., MIECZNICKI J., PRZYTU£A E., RUDZIÑ-SKA-ZAPAŒNIK T., WARAKOMSKA A., 1996: Sieæstacjonarnych obserwacji wód podziemnychPIG – stan aktualny. [W:] Raport 1/96. Sieæstacjonarnych obserwacji wód podziemnychw Polsce (stan obecny i przesz³oœæ). PIG,Warszawa, s. 9-26.

KIJOWSKI A., ZWOLIÑSKI Z., 2003: Obieg wodyw strefie œrodkowopomorskiego ci¹gu czo-³owomorenowego w œwietle fotomapy Bar-wice-Po³czyn Zdrój. [W:] A. KOSTRZEWSKI,J. SZPIKOWSKI (red.), Funkcjonowanie geoeko-systemów zlewni rzecznych 3. Obieg wody:uwarunkowania i skutki w œrodowiskuprzyrodniczym. Bogucki Wyd. Nauk., Po-znañ, s. 33–51.

KONDRACKI J., 2000: Geografia regionalna Polski.Wyd. Nauk. PWN, Warszawa.

KOSTRZEWSKI A., KOLANDER R., SZPIKOWSKI J., 2002:Zintegrowany Monitoring Œrodowiska Przy-rodniczego. [W:] Raport o stanie œrodowiskaw województwie zachodniopomorskimw roku 2001. Biblioteka Monitoringu Œrodo-wiska, Szczecin, s. 151–166.

116 MA£GORZATA MAZUREK

KOSTRZEWSKI A., MAZUREK M., ZWOLIÑSKI Z., 1994:Dynamika transportu fluwialnego górnejParsêty jako odbicie funkcjonowania syste-mu zlewni. Bogucki Wyd. Nauk., Poznañ.

Mapa Hydrogeologiczna Polski w skali 1:50 000,Arkusz Barwice, Dobrowo, Po³czyn Zdrój,Tychowo, 1998, A. SADURSKI (red.), PIG,MOŒZNiL, Warszawa.

MAZUREK M., 2000: Zmiennoœæ transportu mate-ria³u rozpuszczonego w zlewni K³udy jakoprzejaw wspó³czesnych procesów denudacjichemicznej (Pomorze Zachodnie). Wyd.Nauk. UAM, Poznañ, s. 125.

MAZUREK M., 2003: Uwarunkowania oddzia³ywa-nia wód podziemnych w strefach Ÿródlis-kowych rzek na obszarach m³odoglacjalnych.[W:] A. KOSTRZEWSKI, J. SZPIKOWSKI (red.),Funkcjonowanie geoekosystemów zlewnirzecznych 3. Obieg wody: uwarunkowaniai skutki w œrodowisku przyrodniczym.Bogucki Wyd. Naukowe, Poznañ, s. 173–187.

MAZUREK M., 2005: Wykszta³cenie systemówŸródliskowych w strefie m³odoglacjalnej,dorzecze Parsêty. [W:] A. KOTARBA, K. KRZE-MIEÑ, J. ŒWIÊCHOWICZ (red.), Wspó³czesnaewolucja rzeŸby Polski. VII Zjazd Geomor-fologów Polskich, UJ, Kraków, s. 293–298.

MICHALSKA G.M., 2003: Uwarunkowania che-mizmu wód powierzchniowych w zlewniŸródliskowej (zlewnia Chwalimskiego Po-toku, górna Parsêta). [W:] A. KOSTRZEWSKI,J. SZPIKOWSKI (red.), Funkcjonowanie geoeko-systemów zlewni rzecznych 3. Obieg wody:uwarunkowania i skutki w œrodowiskuprzyrodniczym. Bogucki Wyd. Nauk., Po-znañ, s. 190–205.

MONIEWSKI P., 2004: �ród³a okolic £odzi. ActaGeogr. Lodziensia, 87, s. 140.

NOWAKOWSKI Cz., 1973: Warunki hydrogeologicz-ne wystêpowania Ÿróde³ w wytopisku Po-toki. Pr. Hydrogeol., Ser. Specjalna, z. 5,s. 5–35.

PAZDRO Z., 1983: Hydrogeologia ogólna. PWN,Warszawa, s. 575.

S³ownik hydrogeologiczny, 1997, KLECZKOWSKI A.,RÓ¯KOWSKI A. (red.), Wyd. Trio, Warszawa,s. 327.

STACH A., KOSTRZEWSKI A., MAZUREK M., MichalskaG.M., ZWOLIÑSKI Z., 2003: Spatial patterns ofstream alimentation in lowland area of NWPoland. A hydrochemical and geoststisticalanalysis. J. Hydrology and Hydromecha-nics, 51 (3), s. 221–240.

Waloryzacja przyrodnicza gminy Barwice. Ope-rat generalny. 2001, Biuro Konserwacji Przy-rody w Szczecinie (maszynopis).

Waloryzacja przyrodnicza gminy Grzmi¹ca.Operat generalny. 2001, Biuro KonserwacjiPrzyrody w Szczecinie (maszynopis).

Waloryzacja przyrodnicza gminy Po³czyn Zdrój.Operat generalny. 2003, Biuro KonserwacjiPrzyrody w Szczecinie (maszynopis).

WIECZYSTY A., 1982: Hydrogeologia in¿ynierska,PWN, Warszawa, s. 1069.

WIŒNIEWSKI Z., 1998: Objaœnienia do Mapy Hy-drogeologicznej Polski w skali 1:50 000, Ar-kusz Barwice (159), A. Sadurski (red.), PIG,MOŒZNiL, Warszawa, maszynopis.

WO£EJKO L., 1999: Ekosystemy Ÿródliskowew odniesieniu do systemu siedlisk mokrad-³owych. [W:] E. BIESIADKA, S. CZACHOROWSKI

(red.), �ród³a Polski. Stan badañ, monito-ring i ochrona. Studia i materia³y WSP, 145,s. 241–248.

WO£EJKO L., 2000a: Roœlinnoœæ Ÿródliskowa (kla-sy Montio-Cardaminetea i Fontinaletea Anti-pyreticae) kompleksów Ÿródliskowych Pol-ski Pó³nocno-Zachodniej. Folia Univ. AgricStetin., 213, Agricultura (85), s. 203–220.

WO£EJKO L., 2000b: Dynamika fitosocjologiczno--ekologiczna ekosystemów ŸródliskowychPolski Pó³nocno-Zachodniej w warunkachekstensyfikacji rolnictwa. Rozprawy 195,Akademia Rolnicza w Szczecinie, s. 112.

Recenzent: prof. dr hab. Alfred Kaniecki Ma³gorzata MazurekInstytut Paleogeografii i Geoekologii

Wydzia³ Nauk Geograficznych i GeologicznychUniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu

Wyp³ywy wód podziemnych w po³udniowej czêœci dorzecza Parsêty 117

GROUNDWATER OUTFLOWS IN THE SOUTHERN PART OF PARSÊTADRAINAGE BASIN

S u m m a r y

Natural groundwater outflows are signifi-cant element of the hydrographic system of theParsêta catchment. These are areas where fluvialprocesses are initiated and define the nature ofthe streams under study. The main aim of thestudy is to identify location and discharge ofgroundwater outflows. The research coveredthe southern part of the Parsêta catchment lyingin the Drawsko Lakeland and the adjacent mo-rainic fragments of the Bia³ogard Plain and£obez Upland in the north (Fig. 2).

During crenological mapping, 117 naturalgroundwater outflows were located, whichyields a spring density of 0.18 per km2. In thehilly, end-morainic upland zone, the outflowsare sporadic (Fig. 2), while they concentrate onthe slopes of ice-marginal valleys and subglacialtunnels, on scarps of morainic uplands, slopes

of kame and crevasse landforms, on valleyfloors, and erosional-denudational dissections.On the basis of the spring-hydrological re-search, the following types of outflow weredistinguished: springs, areal and linear seeps,bog-springs, and gatherings of outflows: out-flow lines and headwater zones.

Outflows with a discharge of under 1 dm3s–1

predominate (43.6%), while outflows with oneof over 10 dm3s–1 constitute a mere 7.7%. Theoutflows are nourished by the near-surfaceaquifer and two intermorainic horizons witha local and a regional extent (Fig. 4). The dis-charge volumes recorded are highly variable,which results, among other things, from thekind and size of the aquifer recharging them,the hydraulic gradient, and the conditions ofaquifer alimentation.

Translated by M. Kawiñska

118 MA£GORZATA MAZUREK