Normy i przepisy prawne

W polskiej teorii prawa przyjęło się odróżniać normy prawne od przepisów prawnych.

Norma

Nie zabijaj

Art. 148 Kodeksu karnego• § 1. Kto zabija człowieka, podlega karze pozbawienia

wolności na czas nie krótszy od lat 8, karze 25 lat pozbawienia wolności albo karze dożywotniego pozbawienia wolności.

• § 2. Kto zabija człowieka:1) ze szczególnym okrucieństwem,2) w związku z wzięciem zakładnika, zgwałceniem albo rozbojem,3) w wyniku motywacji zasługującej na szczególne potępienie,4) z użyciem broni palnej lub materiałów wybuchowych,podlega karze pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat 12, karze 25 lat pozbawienia wolności albo karze dożywotniego pozbawienia wolności.

• § 3. Karze określonej w § 2 podlega, kto jednym czynem zabija więcej niż jedną osobę lub był wcześniej prawomocnie skazany za zabójstwo.

• § 4. Kto zabija człowieka pod wpływem silnego wzburzenia usprawiedliwionego okolicznościami, podlega karze pozbawienia wolności od roku do lat 10.

Składniki normy prawnej

• Hipoteza - określa adresata i okoliczności, w których ma on zachować się zgodnie z normą

• Dyspozycja – wzór powinnego zachowania się

• Sankcja – określa konsekwencje niezastosowania się do dyspozycji normy

Przykłady

• Art. 415 KC

Kto z winy swej wyrządził drugiemu szkodę, obowiązany jest do jej naprawienia.

• Art. 159 KK

Kto, biorąc udział w bójce lub pobiciu człowieka, używa broni palnej, noża lub innego podobnie niebezpiecznego przedmiotu, podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8.

Podziały przepisów prawnych

• Ogólne/indywidualne – cechy adresata np.: „Każdy człowiek”/ „WSZiB w Krakowie”.

• Abstrakcyjne/konkretne– sposób określenia czynu/ zachowania np. „Każda osoba

wezwana w charakterze świadka…” albo jednorazowe np. „Wzywa się Jana Kowalskiego do Urzędu Skarbowego …..”).

• Nakazujące/zakazujące/dozwalające• Odsyłające i blankietowe

– odsyłają do innych przepisów bądź reguł. Blankietowe odsyłają do przepisów, które mają dopiero być wydane.

Podziały przepisów prawnych c.d

• Dyspozytywne (ius dispostivum)/ Imperatywne (ius cogens)/ Semiimperatywne – kryterium podziału jest możliwość zmiany/ograniczenia/wyłączenia stosowania przepisu mocą woli stron.

• Kompetencyjne – upoważniają organy państwowe do stanowienia/wydawania decyzji itp.

• Normy programowe – wskazują jedynie, jaki cel ma osiągnąć adresat danej normy; wybór środków zależy od adresata.

Systemy prawa

• Systemy typy

zespół cech charakterystycznych dla porządków prawnych określonego rodzaju

• Systemy konkretne

ogół norm obowiązujących w danym czasie w danym państwie

Systemy typy

• Prawo socjalistyczne,

• Prawo kapitalistyczne,

• Prawo kontynentalne civil law,

• Prawo systemu anglosaskiego common law,

Systemy typy – kryteria rozróżnienia

• System kontynentalny– zasada prymatu

ustawy,– oddzielenie tworzenia i

stosowania prawa,– zakaz tworzenia prawa

przez sądy,– recepcja prawa

rzymskiego.

• System anglosaski– zasada prymatu

ustawy,– brak rozdziału

tworzenia od stosowania prawa,

– sądy mogą tworzyć prawo,

– brak recepcji prawa rzymskiego.

System common law

Główna osobliwość systemu polega na możliwości tworzenia prawa przez sądy, co przejawia się poprzez tzw. precedensy. Sformułowanie precedensu ma miejsce w toku stosowania prawa czyli w trakcie rozpatrywania konkretnej sprawy. Precedensem nie jest jednak cały wyrok, a jedynie sformułowana w wyroku zasada ogólna nazywana ratio decidendi, która staje się wiążąca przy rozstrzyganiu podobnych spraw w przyszłości. Pozostałe elementy wyroku -obiter dicta - są pozbawione tej mocy wiążącej.

Zasada związania precedensem nosi zaś nazwę stare decisis. Oznacza ona obowiązek stosowania przez sądy niższe rationes decidendi wysnutych przez sądy wyższe. Odstąpienie od precedensu może nastąpić co do zasady jedynie mocą orzeczenia sądu, który go ustanowił albo sądu wyższego. W praktyce często następuje to poprzez zaprzestanie stosowania danego precedensu.

Czy w Polsce istnieją precedensy?

Co do zasady polski system prawny nie zna instytucji precedensu… ale można doszukiwać się pewnych podobieństw w:

• tzw. „linii orzeczniczej”,

• pewnych kwalifikowanych orzeczeniach Sądu Najwyższego – tzw. „zasady prawne”.

Systemy konkretne

• Systematyzacja pionowa

• Systematyzacja pozioma

Pionowa

• Normy prawne tworzą hierarchiczną strukturę odpowiadającą na ogół strukturze organów państwowych.

• Hierarchia norm prawnych:– Konstytucja,– Ustawy,– Akty podustawowe,– Akty prawa miejscowego.

• „Stopniowalna moc” prawna aktów.

PoziomaPodział ten odpowiada uporządkowaniu ze ze względu na:

– materię regulowaną danymi normami (przedmiot),– kierowanie przepisów do grup osób (stosowane np.

w średniowieczu jako prawa poszczególnych stanów),

– stosowaną metodę regulacji (metoda cywilna, administracyjna czy karna).

• Uzyskane kompleksy norm nazywamy gałęziami prawa.• Ciągła ewolucja (nowe dziedziny, specjalizacja).

Obowiązywanie prawa

Obowiązek przestrzegania i stosowania przepisów prawnych, które mają moc

obowiązującą.

Co obowiązuje?

Pojęcie obowiązywania

• w sensie normatywnym,

• w sensie faktycznym,

• w sensie aksjologicznym.

Obowiązywanie normatywne

Obowiązują te normy, które zostały prawidłowo ustanowione i nie zostały uchylone:

• właściwy organ, tryb, forma,• promulgacja

Art. 88 Konstytucji stanowi:1. Warunkiem wejścia w życie ustaw, rozporządzeń oraz aktów

prawa miejscowego jest ich ogłoszenie. 2. Zasady i tryb ogłaszania aktów normatywnych określa ustawa

patrz ustawa z dnia 20 lipca 200 r o ogłaszaniu aktów normatywnych i niektórych innych aktów prawnych - Dz.U. 00.62.718 i 01.46.499.

Obowiązywanie normatywne – c.d.

• obowiązują nie tylko normy wyrażone expilicite w akcie prawnym, ale również normy, które zostały utworzone w drodze zabiegów logicznych lub argumentacyjnych wysnute z tych pierwszych.

• nie obowiązują normy, które zostały wyraźnie lub milcząco derogowane.– derogacja wyraźna = uchylenie normy lub aktu

prawnego przez przepis lub klauzulę derogacyjną (zawarte w przepisach końcowych aktu prawnego; w postaci: „.. Traci moc...”; „..Uchyla się...”.)

– derogacja milcząca = przez sam fakt odmiennego uregulowania.

Reguły kolizyjne

Służą one rozstrzyganiu konfliktów między normą derogowaną milcząco a inną normą.

• Lex superior derogat legi inferiori,

• Lex posterior derogat legi priori,

• Lex speciali derogat legi generali

Lex superior derogat legi inferiori

• Norma hierarchicznie wyższa uchyla niezgodną z nią normę hierarchicznie niższą.

• Reguła o najwyższej mocy tzn. ma ona decydujące znaczenie w razie konfliktów z innymi regułami.

Lex posterior derogat legi priori

• Akt wydany później uchyla niezgodny z nim akt wydany wcześniej, pod warunkiem, iż akt późniejszy ma nie niższą moc prawną niż wcześniejszy (np. rozporządzenie nie może zmienić ustawy)

Lex speciali derogat legi generali

• Stosuje się do norm, których zakresy zastosowania pozostają w stosunku logicznym zawierania się.

l.g.l.s

Przykładowe porównanie zakresów dwóch norm

Art. 148 [Zabójstwo] § 1 Kto zabija człowieka, podlega karze pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat 8, karze 25 lat pozbawienia wolności albo karze dożywotniego pozbawienia wolności....

Art. 150 [Eutanazja] § 1. Kto zabija człowieka na jego żądanie i pod wpływem współczucia dla niego, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5....

Obowiązywanie faktyczne

Obowiązują te normy, za naruszenie których organy państwowe pociągają do odpowiedzialności.

• Reguła desuetudo = norma prawna traci moc obowiązującą wskutek jej niestosowania przez dłuższy okres czasu lub nadzwyczajnej zmiany okoliczności.

Obowiązywanie aksjologiczne

Obowiązują te normy, które spełniają przyjęte kryteria etyczne.

• normy, które nie zostały formalnie uchylone, ale są rażąco sprzeczne z elementarnymi zasadami moralnymi należy uznać za nieobowiązujące (tzw. formuła Radbrucha - szkoły prawa natury).

Inne aspekty obowiązywania prawa

• czasowy– od wejścia w życie do uchylenia,– ew. vacatio legis.

• terytorialny– całe terytorium (ziemia, obszary pod i nad ziemią, morskie

wody przybrzeżne, własne statki powietrzne, morskie, kosmiczne) poza obszarami obcych ambasad i konsulatów.

• personalny– wszystkie osoby przebywające na terytorium danego

państwa poza osobami dysponującymi odpowiednimi immunitetami. Również obywatele przebywający poza granicami danego państwa.

Źródła prawa w polskiej Konstytucji – art. 87

• Powszechnie obowiązujące:– Konstytucja,– Ustawa,– Ratyfikowana umowa

międzynarodowa,– Rozporządzenie,

• Akty prawa miejscowego.

Warunkiem wejścia w życie jest ogłoszenie – art. 88

• Dziennik Ustaw

• Monitor Polski

• Dzienniki Urzędowe (ministerstwa, urzędy centralne, wojewódzkie)

Konstytucja

• Akt normatywny o najwyższej mocy prawnej,• Specjalny tryb uchwalenia i zmiany – art. 235

Konstytucji,• Reguluje podstawy ustroju politycznego,

ekonomicznego, społecznego,• Zawiera katalog podstawowych praw i wolności

obywateli,• Jest stosowana bezpośrednio – art. 8 ust 2

Konstytucji. Sądy i inne organy mogą opierać swe decyzje na przepisach konstytucji, a obywatele mogą z nich wprost wywodzić swe uprawnienia.

Ratyfikowane umowy międzynarodowe

• Ratyfikowane.• Ratyfikowane za uprzednią zgodą

wyrażoną w ustawie – art.89 Konstytucji.• Przekazujące kompetencje organów

władzy państwowej w niektórych sprawach – art. 90 Konstytucji

- specjalny tryb dotyczący uchwalania ustawy wyrażającej zgodę na ratyfikację takiej umowy – art. 90 ust 2,3,4.

Miejsce ratyfikowanej umowy międzynarodowej w krajowym porządku prawnym – art. 91

• Taka umowa, po jej ogłoszeniu, stanowi część krajowego porządku i jest bezpośrednio stosowana, chyba że jej stosowanie jest uzależnione od wydania ustawy.

• Umowa ratyfikowana za uprzednią zgodą wyrażoną w ustawie ma pierwszeństwo przed ustawą „zwykłą”, jeśli tej ustawy nie można pogodzić z umową.

• Prawo organizacji międzynarodowej art. 91 ust 3.

Ustawa

• Podstawowa forma legislacji.• Zawiera abstrakcyjne i generalne normy.• Kwestia tzw.„materii ustawowej”:

– Prawa i obowiązki obywateli – art. 31 ust 3 Konstytucji,– Prawo karne,– Prawo podatkowe i gospodarka finansowa państwa,– Budżet,– Ustanowienie monopolu,– Wprowadzanie stanów nadzwyczajnych,– Regulacja struktury państwa i samorządów – art. 15 ust 2

Konstytucji.

Rozporządzenie

Art. 92 Konstytucji1. Rozporządzenia są wydawane przez organy wskazane

w Konstytucji, na podstawie szczegółowego upoważnienia zawartego w ustawie i w celu jej wykonania. Upoważnienie powinno określać organ właściwy do wydania rozporządzenia i zakres spraw przekazanych do uregulowania oraz wytyczne dotyczące treści aktu.

2. Organ upoważniony do wydania rozporządzenia nie może przekazać swoich kompetencji, o których mowa w ust. 1, innemu organowi.

Rozporządzenie – c.d.

• Wydają organy wskazane w Konstytucji:– Prezydent art.142.

– Rada Ministrów art. 146 ust 4 pkt. 2.

– Ministrowie art. 149 ust 2.

Inne źródła prawa

• Prawo wewnętrzne – tj. obowiązujące jedynie jednostki podlegające hierarchicznie wydającemu normy organowi (np. zakład administracyjny jakim jest uczelnia – zarządzenia rektora, regulamin studiów)

Uchwały i Zarządzenia

Art. 93 Konstytucji1. Uchwały Rady Ministrów oraz zarządzenia Prezesa

Rady Ministrów i ministrów mają charakter wewnętrzny i obowiązują tylko jednostki organizacyjnie podległe organowi wydającemu te akty.

2. Zarządzenia są wydawane tylko na podstawie ustawy. Nie mogą one stanowić podstawy decyzji wobec obywateli, osób prawnych oraz innych podmiotów.

3. Uchwały i zarządzenia podlegają kontroli co do ich zgodności z powszechnie obowiązującym prawem.

Akty prawa miejscowego

Art. 94.Organy samorządu terytorialnego oraz terenowe organy administracji rządowej, na podstawie i w granicach upoważnień zawartych w ustawie, ustanawiają akty prawa miejscowego obowiązujące na obszarze działania tych organów. Zasady i tryb wydawania aktów prawa miejscowego określa ustawa.

• Np. art. 40 i nast. ustawy o samorządzie gminnym, art. 40 i nast. ustawy o samorządzie powiatowym, art. 9 oraz art. 89 i nast. ustawy o samorządzie wojewódzkim.

• Obowiązują jedynie na obszarze działania organu wydającego.

Prawo Unii Europejskiej

Pierwotne

• Traktaty założycielskie Wspólnot Europejskich oraz Unii Europejskiej,

• Traktaty akcesyjne (do tej pory 5 takich aktów),– Traktaty są źródłami prawa międzynarodowego

publicznego. Jednak orzecznictwo ETS nadało im szczególną rangę poprzez nazwanie ich „kartą konstytucyjną Wspólnot” – orzeczenie 294/83 Les Verts v. Parliament; opinia 1/91 dot. EOG,

• Zasady ogólne prawa UE.– Są efektem interpretacji traktatów.

Pochodnedot. I filara

• Katalog aktów zawierają art. 249 TWE oraz art. 110 TWE (dot. EBC):– Rozporządzenia,– Dyrektywy,– Decyzje,– Zalecenia i opinie,– Akty sui generis.

Rozporządzenia

• Mają charakter abstrakcyjny i generalny.• Adresatami są państwa członkowskie oraz jednostki.• Nie podlegają inkorporowaniu – obowiązują i są

stosowane bezpośrednio w państwach członkowskich.• Wydanie rozporządzenia regulującego daną materię

powoduje, iż państwo członkowskie:– nie może wydawać przepisów w tej materii,– ma obowiązek uchylenia przepisów sprzecznych.

• W praktyce wiele rozporządzeń nie jest kompletnych i wymaga dodatkowego uregulowania.

• Są instrumentem unifikacji prawa.

Dyrektywy• Co do zasady, zawierają normy abstrakcyjne i generalne.• Adresatami są państwa członkowskie (wszystkie lub

niektóre).• Co do zasady, nie mogą być źródłem praw i obowiązków

jednostek.• Wymagają transponowania do porządku krajowego:

– wybór formy i środka należy do danego państwa,– państwo jest związane jednak celem dyrektywy oraz terminem

transponowania,– Istnieje odpowiedzialność odszkodowawcza państw

członkowskich tak wobec Wspólnot, jak i wobec jednostek z tytułu braku lub niewłaściwej implementacji – art. 226 i 227 TWE, orzeczenie ETS w sprawie C-6/90 Francovich v. Italy i inne.

• Są instrumentem harmonizacji prawa.

Decyzje

• Mają charakter konkretny i indywidualny.

• Mogą być kierowane do państw członkowskich, jak i do jednostek.

• Bardzo często używane w zakresie prawa konkurencji, WPR, pomocy publicznej itp.

Zalecenia i opinie

• Nie mają charakteru wiążącego.

• Adresowane do państw członkowskich, jednostek, czy też do organów wspólnotowych.

• Częste w praktyce. Służą wyrażeniu stanowiska w konkretnej sprawie.

Publikacja

• Polska:– Dziennik Ustaw,– Monitor Polski,– Dzienniki Urzędowe.

• UE:– Official Journal.

Budowa tekstu prawnego

• Część nieartykułowana:U S T A W A

z dnia 20 czerwca 2002 r. O BEZPOŚREDNIM WYBORZE WÓJTA, BURMISTRZA I PREZYDENTA

MIASTA– w przypadku aktów wykonawczych zawsze podaje się podstawę

prawną.• Część artykułowana:Art1.1.......2..........Art2. itd..

• Problem preambuły

• Przepisy ogólne– zakres przedmiotowy i podmiotowy, elementy wspólne dla

wielu instytucji (np. Część ogólna k.k.), formułowanie zasad prawa (np. Rozdział II K.P).

• Przepisy szczegółowe– podstawowe instytucje regulowane danym aktem;– zaleca się aby zachowywać kolejność: przepisy materialne;

organy i procedura, wyjątkowo przepisy karne (nie naruszają k.k., k.k.s, k.w.; związane z regulowaną materią).

• Przepisy przejściowe i dostosowujące– sposób zakończenia spraw będących w toku,– czy „nowe” instytucje stosuje się do „starych” stanów

faktycznych,– czy i jak długo utrzymuje się w mocy instytucje , które znosi

nowe prawo,– rozstrzyga, czy utrzymuje się w mocy dotychczasowe

przepisy wykonawcze.• Przepisy końcowe

– uchylające,– o wejściu w życie,– ew. o wygaśnięciu mocy danego aktu.

Nowelizacja

• Odrębna ustawa nowelizująca

• Przepis nowelizujący zawarty w innej ustawie – konieczne jest aby nastąpiła w tym przypadku derogacja

wyraźna.

Wykładnia prawa

• Jest to zespół czynności zmierzających do ustalenia prawidłowego znaczenia przepisu prawnego… czyli interpretacja

• Zasada clara non sunt interpretanda

Podział wykładni ze względu na moc

• Autentyczna– dokonuje organ, który ustanowił dany przepis– moc prawna równa samemu aktowi, z którego przepis pochodzi.

• Legalna– dokonuje organ, który na podstawie przepisów prawa jest upoważniony

do dokonywania wykładni– obecnie brak formalnie obowiązujących wykładni; przed wejściem w

życie Konstytucji z 1997 roku, TK miał takie uprawnienia.– abstrakcyjny charakter wykładni (nie w toku konkretnej sprawy)

• Operatywna– dokonuje organ stosujący prawo w konkretnej sprawie,– konkretny charakter,– wiąże tylko w danej sprawie

• Doktrynalna– naukowcy w formie glos do orzeczeń

Stosunek prawny

jest to stosunek społeczny uregulowany przez normy prawne

• Stosunek prawny faktyczny – uświadamiany sobie przez strony (umowa, mandat za nadmierną prędkość),

• Stosunek prawny normatywny – nieuświadamiany sobie przez strony (uzyskanie statusu spadkobiercy).

Elementy stosunku prawnego

• Podmioty stosunku prawnego

• Przedmiot stosunku prawnego

• Treść stosunku prawnego (prawa i obowiązki)

Fakty prawne

Są to zdarzenia powodujące powstanie, ustanie lub zmianę treści stosunku

prawnego (czyli wywołują skutki prawne)

Fakty prawne

Zdarzenia prawne - nie zależą od woli człowieka (urodzenie, śmierć, upływ czasu)

Działania i zaniechania - zależą od woli człowieka:– czyny (nie zmierzają do

wywarcia skutków prawnych ale z mocy prawa je wywołują np. popełnienie wykroczenia drogowego)

– akty prawne (zmierzają do wywarcia skutków prawnych np. umowa)

Akty prawne

• Akty tworzenia prawa• Akty stosowania prawa:

– konstytutywne tj. tworzące jakiś nowy stan prawny np. wyrok rozwodowy,

– deklaratoryjne tj. jedynie potwierdzający jakiś stan prawny np. orzeczenie o treści umowy wydane wskutek wniesienia tzw. powództwa ustalającego (art. 189 KPC).

• Czynności prawne

Podmioty stosunku prawnego

• Jednostki

• Grupy ludzkie

• Organizacje

Przedmiot stosunku prawnego

• Rzeczy:– ruchomości,– nieruchomości.

• Inne przedmioty materialne:– Ciecze, gazy, kopaliny – nie występują bowiem w dostatecznie

zindywidualizowanej i wyodrębnionej postaci.

• Przedmioty niematerialne - np. dobra osobiste człowieka, dobra o charakterze intelektualnym.

• Pieniądze• Papiery wartościowe• Zorganizowane masy majątkowe

Treść stosunku prawnego

Stanowią ją uprawnienia i obowiązki stron tego stosunku. Tworzą one swoistą więź prawną polegającą na tym, że jedna ze stron może czegoś żądać, a druga jest zobowiązana do czegoś.

Uprawnienia:– proste np. prawo właściciela do korzystania z rzeczy,– złożone = kompleksy uprawnień prostych np. prawo

własności.Obowiązki:

– pozytywne,– negatywne.