fragment pozycji: Prawo cywilne cz oglnaprof. dr hab. Marek Safjan, 2007

Rozdzia XII. Stosunek cywilnoprawnyAutor: Z. Banaszczyk 61. Stosunek cywilnoprawny pojcie i struktura

I. Wiadomoci wstpne

II. Charakter stosunku cywilnoprawnego

III. Elementy stosunku cywilnoprawnego

IV. Podstawowe rodzaje stosunkw cywilnoprawnych

V. Inne modele stosunkw cywilnoprawnych

62. Zdarzenia prawne jako rda stosunkw cywilnoprawnych

I. Stan faktyczny a zdarzenie prawne

II. Zdarzenie prawne, stany prawne oraz stany psychiczne jako elementy stanu faktycznego

III. Systematyka zdarze cywilnoprawnych

IV. Charakterystyka poszczeglnych zdarze cywilnoprawnych

Literatura:J. Frckowiak, Instytucje prawa handlowego w kodeksie cywilnym, Rej. 2003, Nr 6; tene, Jednostka organizacyjna jako substrat osoby prawnej i ustawowej, w: Rozprawy prawnicze, Ksiga pamitkowa Profesora Maksymiliana Pazdana, Krakw 2005; tene, Ustawodawstwo dotyczce przedsibiorcw pod rzdami zasady jednoci prawa cywilnego, PPH 2000, Nr 11; A. Kidyba, Niektre skutki dla obrotu handlowego wprowadzenia trzeciej kategorii podmiotowej, PPH 2004, Nr 12; A. Klein, Zdolno prawna, zdolno do czynnoci prawnych i inne zdolnoci a klasyfikacja zdarze prawnych, SC, t. XIIIXIV, 1969; J. Kosik, Zdolno prawna pastwowych osb prawnych w zakresie prawa cywilnego, Warszawa 1963; Z. Kubot, Organy osb prawnych, uomnych osb prawnych oraz innych jednostek organizacyjnych, w: W krgu teoretycznych i praktycznych aspektw prawoznawstwa, Ksiga jubileuszowa Profesora Bronisawa Ziemianina, Szczecin 2005; P. Moskwa, Uomne osoby prawne czy koniec zadawnionego sporu?, PUG 2002, Nr 11; M. Nazar, Status cywilnoprawny wsplnoty mieszkaniowej, KPP 2000, Nr 4; H. C. Nipperdey, Allgemeiner Teil des Brgerlicher Rechts (Ein Lehrbuch von Ludwig Ennecetus), Tbingen 1959; M. Pyziak-Szafnicka, Prawo podmiotowe, SPP 2006, Nr 1; Z. Radwaski, Podmioty prawa cywilnego w wietle zmian kodeksu cywilnego przeprowadzonych ustaw z dnia 14 lutego 2003 r., PS 2003, Nr 78; A. Stelmachowski, Zarys teorii prawa cywilnego, Warszawa 1998; T. Targosz, Naduycie osobowoci prawnej, Krakw 2004; E. Till, Prawo prywatne austriackie. Nauki oglne, t. I, Lww 1911; S. Wjcik, Kilka uwag w zwizku z ustaw z dnia 14 lutego 2003 r. zmieniajc kodeks cywilny oraz niektre inne ustawy, w: Prace z Wynalazczoci i Ochrony Wasnoci Intelektualnej. R. 2004, z. 88, Ksiga powicona Profesorowi Januszowi Szwaji; Z. Ziembiski, Problemy podstawowe prawoznawstwa, Warszawa 1980; F. Zoll, Prawo cywilne w zarysie. Cz oglna, t. I, Krakw 1948; tene, Prawo cywilne. Cz oglna, t. I, Pozna 1931.

61. Stosunek cywilnoprawny pojcie i strukturaI. Wiadomoci wstpne1. Pojcie stosunku prawnego Pojcie stosunku prawnego jest sporne w doktrynie. Nie ulega jednak wtpliwoci, i pojcie to nie tylko z uwagi na jego aspekt porzdkujcy, ale take normatywny charakter (np. art. 1 KC) jest przydatne dla lepszego rozumienia i stosowania prawa.

Celowo wyrnienia i badania pojcia stosunku prawnego (a take stosunku cywilnoprawnego) wyraa si w tym, i omawiane pojcie suy do okrelenia sytuacji prawnej podmiotu, wyznaczonego treci normy prawnej. Ze wzgldu na obowizywanie generalnej i abstrakcyjnej normy prawnej, stosunek prawny opisuje wic, wynikajce z tej normy prawnej powinne zachowanie si podmiotu. Pojcie to wyjania zatem, czy i ktra z norm prawnych moe znale zastosowanie w danej sytuacji, i w odniesieniu do jakiego podmiotu[1].

Wedug dominujcego stanowiska polskiej doktryny prawa, stosunek prawny stanowi jeden z rodzajw stosunkw spoecznych, przez ktre rozumie si takie relacje (...) midzy przynajmniej dwiema osobami, w ktrych zachowania jednej strony (dziaania lub zaniechania) wywouj reakcj innej strony (dziaanie lub zaniechanie) i podlegaj kontroli norm spoecznych (prawnych, moralnych, obyczajowych, wewntrz organizacyjnych itp.)[2].

Nie ulega wic wtpliwoci, i pojcie stosunku prawnego wyraajc podstawow zaleno midzy podmiotami prawa nie jest wycznie pojciem teoretycznym. Stanowi ono jednoczenie termin przynaleny zarwno jzykowi prawniczemu, jak i prawnemu (por. art. 1 KC, art. XXVI PWKC).

Stosunek prawny zostaje nawizany w nastpstwie wystpienia prawnie doniosego zdarzenia, okrelanego mianem zdarzenia prawnego. Naley go jednak postrzega jako konstrukcj dynamiczn, poniewa na skutek rnego rodzaju zdarze moe ulega wielorakim przeksztaceniom.

-830- W najprostszym ujciu kady stosunek prawny skada si z podstawowych elementw, okrelanych niekiedy mianem elementw konstytutywnych tego stosunku[3]. Nale do nich podmioty, przedmiot oraz tre stosunku prawnego. S one czsto powizane z wieloma innymi bardziej szczegowymi elementami. Dlatego te konstrukcja stosunku prawnego, bywa niekiedy niezwykle zoona i skomplikowana.

Podmioty (strony) stosunku prawnego wyznaczaj przede wszystkim hipotezy norm prawnych. Dlatego te, w zalenoci od gazi prawa i rodzaju stosunku prawnego, wskaza mona na rne typy podmiotowoci prawnej. Katalog ten uzna naley za otwarty i zmienny w czasie. Niezalenie jednak od powyszego zrnicowania przyj mona w pewnym uoglnieniu, e podmiotami stosunku prawnego s osoby adresaci norm regulujcych ten stosunek, ktre wystpuj w nim jako uprawnione lub zobowizane do okrelonego zachowania si wzgldem innych osb, uczestnikw tego samego stosunku prawnego[4].

Przedmiotem kadego stosunku prawnego jest okrelone w treci normy prawnej zachowanie si jej adresata. Jeeli zachowanie owo zorientowane jest na konkretne dobro (np. rzecz bd prawo), to wwczas przyj mona, i dobro to jest przedmiotem okrelonego zachowania si. Konstrukcja ta wystpuje najintensywniej w dziedzinie prawa zobowiza, kiedy opisywane jest powinne zachowanie si dunika poprzez odwoanie si do przedmiotu wiadczenia, innymi sowy przedmiotu owego zachowania si. Std te nie moe by akceptowane, wynikajce zapewne ze skrtu mylowego, uznawanie przedmiotu, do ktrego niekiedy odnosi si powinne zachowanie si obowizanego, za przedmiot stosunku prawnego. Midzy tymi elementami co zostanie dalej szczegowo przedstawione nie zachodzi bowiem adna pojciowa tosamo[5].

Bdce przedmiotem stosunku prawnego, zachowanie si jego podmiotw, jest wyznaczone przede wszystkim treci stosunku prawnego, wskazujc na zakres praw i obowizkw (niekiedy, w zalenoci od proweniencji przepisw prawnych, tylko obowizkw).

Ze wzgldu na metod regulacji prawnej, stosunki prawne podzieli mona na:

1) stosunki cywilnoprawne[6], cechujce si zasadniczo: rwnoci podmiotw, dobrowolnoci nawizania, a jeli chodzi o stosunki zobowizaniowe swobod okrelenia ich treci;

2) stosunki administracyjnoprawne, cech ktrych jest zasadniczo brak rwnoci podmiotw, brak dobrowolnoci nawizania i swobody ustalenia treci, poddanie przede wszystkim normom o charakterze kogencyjnym oraz

3) stosunki karnoprawne, ktre cechuj si zasadniczo tym, i nawizuj si w nastpstwie popenienia przez okrelonego sprawc czynu zabronionego, brakiem rwnouprawnienia stron, poddaniem przede wszystkim normom o charakterze kogencyjnym oraz wystpowaniem charakterystycznej sankcji karnej.

-831-2. Stosunek prawny jako rodzaj stosunku spoecznego i wynikajce std implikacje Precyzyjne ustalenie relacji midzy stosunkiem prawnym a stosunkiem spoecznym jest bez wtpienia zagadnieniem skomplikowanym.

Oglnie mona stwierdzi, i stosunek spoeczny to stae, powtarzajce si wzajemne oddziaywanie na siebie ludzi, przejawiajce si w zachowaniu okrelonego typu[7]. Moe to by oddziaywanie rnego rodzaju. Rnice we wzajemnym oddziaywaniu stanowi podstawowe kryterium klasyfikacji stosunkw spoecznych.

W teorii prawa wyrniono i dokonano podziau stosunkw spoecznych na materialne i ideologiczne[8] oraz faktyczne i tetyczne[9]. Drugi z nich wydaje si by obecnie dominujcy. Stosunek faktyczny polega na tym, i okrelony podmiot faktycznie oddziauje (w sposb dostatecznie wany lub dostatecznie trway) na osob, wiadomo lub sytuacj innego podmiotu (niezalenie czy strony tego stosunku maj tego wiadomo). Co do zasady, jest to oddziaywanie, ktre ju nastpio lub nastpuje. Moe to by jednak i takie oddziaywanie, ktre jest dopiero oczekiwane, o ile ju jest ono na tyle doniose, i samo oczekiwanie mona uzna za uzasadnione. Stosunek spoeczny tetyczny opiera si z kolei na obowizku okrelonego zachowania si jednego podmiotu wobec innych. Obowizek ten jest wyznaczony przez spoecznie przyjty ukad norm. Normy te tylko, co do zasady, s znane zainteresowanym, z czego wynika, e nie musz oni mie wiadomoci ich istnienia lub zwizania nimi (dotyczy to norm silnie zinstytucjonalizowanych jak np. normy prawne).

Wanie owe stosunki tetyczne, w ktrych okrelone podmioty uzyskuj wobec innych podmiotw okrelone przez norm prawn uprawnienia lub obowizki, okrelane s mianem stosunkw prawnych[10].

Z powyszej prezentacji wynika, e stosunek prawny jest rodzajem stosunku spoecznego regulowanego przez norm prawn. Pojmowanie stosunkw prawnych, jako kwalifikowanych postaci stosunkw spoecznych, jest w polskiej doktrynie dominujce[11].

Pojcie stosunku prawnego nie jednak jednolicie ujmowane i klasyfikowane w doktrynie, w tym take w doktrynie prawa cywilnego.

-832- Wyrnia si wic stosunki prawne konkretne i abstrakcyjne[12]. Konkretne powstaj wskutek zastosowania (w razie ziszczenia si odpowiednich przesanek) normy prawnej do konkretnej, zindywidualizowanej, realnie istniejcej sytuacji spoecznej, odpowiadajcej hipotezie normy prawnej. Natomiast abstrakcyjny stosunek prawny okrela w sposb uoglniony moliwe, przysze sytuacje. Innymi sowy, stosunek prawny abstrakcyjny wie si z wyznaczeniem dyspozycji, konkretny za z zastosowaniem wyznaczonej dyspozycji.

W innym ujciu stosunek prawny jest tylko konstrukcj intelektualn, pozwalajc przeoy tre normy prawnej na jednoznacznie sprecyzowany wzorzec postpowania, skierowany do oznaczonych (co do zasady) adresatw[13]. Przez istnienie stosunku prawnego naley wic rozumie tylko to, i w konkretnym momencie mona, na podstawie obowizujcych przepisw, utworzy wicy strony tego stosunku wzorzec powinnego postpowania. W konsekwencji tego ujcia stosunki prawne dzieli si na konkretne i potencjalne[14].

Bez wzgldu na przyjt koncepcj, bezsporne jest, e realizacja okrelonych w dyspozycji normy prawnej wzajemnych praw i obowizkw podmiotw jest zagwarantowana przez pastwo. W istocie stosunek prawny powstaje dopiero w nastpstwie okrelonego rozumienia normy prawnej, stanowic jej ujcie od strony funkcjonalnej.

Interesujcych spostrzee w tym zakresie dostarcza rozwj nauki niemieckiej. Pocztkowo stosunek prawny okrelano jako prawnie znaczcy i dlatego regulowany prawem obiektywnym stosunek yciowy, ktry polega na prawnie skutecznej relacji jednej osoby do innej lub do przedmiotw (rzeczy lub praw)[15]. W nowszej doktrynie wskazano jednak, i sabo powyszej definicji polega na tym, i po obu jej stronach wystpuje pojcie stosunku. Czyni to tak sformuowan definicj mao przydatn poznawczo. Postuluje si wic, aby jako stosunek prawny pojmowa prawn wi midzy podmiotami[16]. Obie definicje zgodne s jednak co do tego, e stosunek prawny co oczywiste podlega prawnej regulacji. Dlatego stosunkiem prawnym jest np. stosunek midzy sprzedajcym a kupujcym, midzy maonkami w zakresie w jakim ich wzajemne relacje s prawnie regulowane, ale ju np. nie stosunek przyjani, ktry

-833- nie wywouje prawnych skutkw, oraz ktrego powstanie nie wymaga wystpienia prawem regulowanych przesanek[17].

Pierwsza definicja, majca cech powszechnoci i blisza ujciu przyjtemu w nauce polskiej, zakada, e stosunek prawny ma swj odpowiednik w rzeczywistoci. Z kolei warto poznawcza drugiej ze wskazanych definicji nie wykracza poza sam etymologi pojcia obligatio (obligare wiza). Sporne jest w szczeglnoci, czy jest ona waciwa do opisu takich praw jak prawo wasnoci. Ju w tym miejscu zasygnalizowa bowiem naley, e zagadnienie stosunku prawnego w odniesieniu do praw rzeczowych jest nader dyskusyjne. Rozbienoci zaznaczyy si zarwno w nauce polskiej, jak i w literaturze obcej. Niewtpliwie za przebrzmiay i majcy jedynie warto historyczn uzna wypada pogld, w myl ktrego istniej stosunki prawne niesprowadzajce si do relacji midzy osobami, lecz zawierajce relacj podmiotu do przedmiotu (rzeczy lub prawa), jak to miaoby miejsce w prawie rzeczowym[18]. Wskaza naley jednak, e niektrzy autorzy w ogle kwestionuj przydatno pojcia stosunku prawnego do opisu praw bezwzgldnych. Prawa takie jak wasno definiuj wwczas przez wskazanie, e chodzi tu o przestrze, w ktrej waciciel w ramach wyznaczonych treci przepisw ustawy jest osob uprawnion, i to z wyczeniem innych osb[19]. W takim ujciu, aby zatem obj stosunek prawnorzeczowy pojciem stosunku prawnego odej naley jak si wydaje od koncepcji wizi (zwizania) jako istoty stosunku prawnego. Koncepcja ta genetycznie zwizana jest bowiem ze struktur obligacyjn.

Nie ulega wtpliwoci, e midzy zobowizaniem w ktrym uczestnicz okrelone osoby a prawem bezwzgldnym zachodz z punktu widzenia charakterystyki wystpujcego stosunku prawnego istotne rnice. Nie oznacza to jednak, i naleaoby zrezygnowa z kategorii stosunku prawnego. Konieczne jest natomiast wypracowanie pewnego pojcia nadrzdnego, obejmujcego wszystkie te stosunki prawne. Musi ono by wic do oglne, aby obj stosunki obligacyjne i bezwzgldne oraz ewentualnie inne konstrukcyjne warianty stosunkw prawnie doniosych. Zarazem oglno definicji nie moe jej pozbawia wszelkiej wartoci poznawczej. Std wskazuje si syntetycznie, e stosunkiem prawnym jest taka prawna zaleno midzy podmiotami prawa, ktra wykracza poza to, co wynika ju z samego faktu, e podmioty te podlegaj tej samej regulacji prawnej[20].

W kadym razie za niewaciw uzna naley koncepcj prawa wasnoci (czy szerzej prawa bezwzgldnego) jako stosunku midzy wacicielem a rzecz bdc przedmiotem wasnoci (lub innym przedmiotem prawa bezwzgldnego). Konstruowanie pojcia stosunku prawnego bez odniesienia do innej osoby jest nonsensowne[21]. W prawie polskim za odrzuceniem koncepcji stosunku prawnego midzy podmiotem a przedmiotem przemawia take wyrane w tym wzgldzie brzmienie art. 1 KC. Wszak z treci tego przepisu wynika jasno, i stosunek prawny istnie moe wycznie midzy

-834- osobami fizycznymi i/lub osobami prawnymi, stanowicymi podstawowe kategorie podmiotw prawa cywilnego[22].

Wedug D. Medicusa za drugi konstytutywny element stosunku prawnego poza podleganiem przez niego prawnej regulacji uzna naley to, e odnosi si on do wycinka rzeczywistoci. Dla zbadania stosunku prawnego z kontinuum ogu stosunkw yciowych wyjmuje si wic jedynie ten element, ktry istotny jest dla kwalifikacji prawnej[23]. Nawizujc do powyszej konwencji opisowej mona zatem wskaza dwa elementy, tworzce charakterystyk stosunku prawnego.

Prawne uregulowanie jest pierwsz i podstawow cech kadego stosunku prawnego. Stosunek prawny wymaga z definicji prawnego cho niekoniecznie ustawowego uregulowania. Niewystarczajca jest regulacja wynikajca z innej warstwy powinnoci (obyczajowych, moralnych). Dlatego np. z maestwa wynika stosunek prawny, za stosunek prawny nie wynika jak dotychczas z pozamaeskiej wsplnoty yciowej dwojga osb rnej pci. Podkreli warto, e zasadniczo w przypadku porozumie dwch lub wicej osb, osoby te mog decydowa, czy chc podnie stosunek midzy sob do rangi stosunku prawnego, czy te nie pozostawiajc go np. stosunkiem grzecznociowym.

Istota stosunku prawnego polega rwnie na tym, e odnosi si on do ograniczonego wycinka rzeczywistoci[24]. Wskazuje si, e ograniczenie analizy do wycinkw rzeczywistoci jest nieodzownym rodkiem pracy prawnika. W metodologii pracy prawnika do istoty kadego stanu rzeczy naley jedynie to, co w tym stanie rzeczy stanowi moe cech (znami) stanu faktycznego, z jakim norma wie okrelony skutek prawny. Norma okrela wic stan faktyczny, z jakim wie skutek prawny i zarazem zawa w ten sposb krg prawnie relewantnych okolicznoci podlegajcych badaniu w procesie stosowania prawa. Te elementy stanu rzeczy, ktre nie stanowi cech stanu faktycznego, s bez znaczenia dla okrelenia skutkw prawnych. Wyranie ujawnia si to w tzw. metodologii rozwizywania kazusu, stanowicej model mechanizmu stosowania prawa, kiedy to podmiot stosujcy prawo dysponuje wiedz na temat ogu okolicznoci przypadku, za jego zadaniem jest okreli elementy prawnie istotne i zwiza z nimi okrelone skutki prawne. Kwestia bya przedmiotem prezentacji w nauce niemieckiej. Wskazuje si tam, e og okolicznoci danego przypadku stanowi stan rzeczy (Sachverhalt), potocznie nazywany stanem faktycznym (Tatbestand). Stan rzeczy skada si z faktw, okolicznoci historycznie istniejcych, z wycinka rzeczywistoci. Stanem faktycznym nazywa naley natomiast zestaw warunkw, jakie musz by w caoci spenione, aby wystpi skutek prawny (Rechtsfolge). Podkreli naley, e norma prawna ujmuje pewne stypizowane, yciowe stany rzeczy. Zarazem poszczeglne czci stanu faktycznego nazywa si elementami stanu faktycznego (Tatbestandsmerkmale), jego cechami (znamionami). Jeeli stan rzeczy spenia wszystkie cechy stanu faktycznego, z ktrymi zwizana jest jego prawna donioso, to ustawa (norma) przypisuje okrelony skutek prawny wedug schematu stan faktyczny skutek prawny[25].

-835- Powyszy mechanizm stosowania prawa oraz cecha stosunku prawnego polegajca na jego odniesieniu do wyodrbnionego fragmentu rzeczywistoci ujawnia praktyczn przydatno pojcia stosunku prawnego. Dla stosunku prawnego prawnie relewantne s bowiem jedynie wybrane elementy rzeczywistoci. Ich wybr zdeterminowany jest przede wszystkim istot tego stosunku prawnego. Szczeglnie wyranym przykadem ograniczenia si do wycinka rzeczywistoci jest przykad zobowizaniowego stosunku prawnego. Interesuj nas tam zasadniczo jedynie okrelone osoby, bdce podmiotami tego stosunku. Pomijamy natomiast to, e interes w odpowiednim uksztatowaniu tego stosunku mog mie take osoby trzecie (np. wierzyciele, osoby uprawnione do wiadcze alimentacyjnych)[26]. Analogiczna technika ograniczenia przedmiotu badania znajduje zastosowanie, chocia mniej wyrazicie, take do innych stosunkw prawnych, ni stosunki zobowizaniowe. Co prawda, skuteczno praw bezwzgldnych inaczej ni zobowiza nie ogranicza si do oznaczonego krgu podmiotw, jednak z chwil, gdy kto naruszy cudze prawo bezwzgldne, to aktualizuje si roszczenie istniejce w ukadzie dwustronnym (art. 222 i n. KC). Zarazem istot praw rzeczowych jest to, i roszczenie to nie zaley od naruszenia bezwzgldnego prawa uprawnionego take przez inne osoby trzecie[27]. Mimo bezwzgldnego charakteru prawa wasnoci, dla roszczenia waciciela przeciwko takiemu naruszycielowi fakt innych nawet jednoczesnych narusze jest wic prawnie irrelewantny. Kwestia tych narusze pozostaje wic poza istotnymi elementami (cechami) stanu faktycznego. Istota stosunku prawa wasnoci wpywa wic na okrelenie zakresu stanu faktycznego czyli istotnego wycinka rzeczywistoci powodujc, e okrelone zdarzenia (tu: naruszenia przez osoby trzecie) pozostaj in casu poza stanem prawnie doniosym. Jakkolwiek zasadniczo ograniczenia relewantnego stanu faktycznego ksztatuj si odmiennie w zalenoci od tego, czy mamy do czynienia ze stosunkiem obligacyjnym czy rzeczowym, to jednak ustawodawca wprowadzi moe w drodze wyjtku pewne modyfikacje. Przykadem jest rozszerzona ochrona praw najemcy (art. 690 KC). Mamy wwczas do czynienia ze stosunkiem obligacyjnym, w ktrym jednak roszczenie wierzyciela moe by kierowane przeciwko osobie trzeciej.

II. Charakter stosunku cywilnoprawnego Doktryna nie wypracowaa jednolitej i powszechnie uznanej definicji stosunku cywilnoprawnego. Najczciej okrela si go jako stosunek prawny wyznaczony przez normy prawa cywilnego. Jest to okrelenie trafne, aczkolwiek nierozstrzygajce wszelkich wystpujcych tu wtpliwoci. Pojawia si bowiem zagadnienie rozpoznawalnoci norm o cywilnoprawnym charakterze, czy te inaczej to zagadnienie ujmujc norm prawa cywilnego, pomieszczonych w aktach normatywnych nalecych do innych dziedzin prawa (np. prawa administracyjnego). Podkreli naley, e zarwno doktryna jak i orzecznictwo wypracoway zesp kryteriw pozwalajcy na podjcie prby rozstrzygnicia pojawiajcych si w konkretnym przypadku niejasnoci.

Wskazuje si wic[28], i wyrnienie norm prawa cywilnego, a co za tym idzie regulowanych nimi stosunkw cywilnoprawnych, moe nastpi przez:

-836- 1) ustalenie charakterystycznej dla prawa prywatnego metody regulacji, sprowadzajcej si do uznania rwnorzdnej wzgldem siebie i autonomicznej pozycji podmiotw stosunkw cywilnoprawnych, a take w ujciu niektrych autorw

2) majtkowy zazwyczaj przedmiot regulacji[29] oraz pomocniczo:

3) rodzaj aktu normatywnego, w ktrym zawarte s badane normy, a nadto

4) fakt rozstrzygania sporw ze stosunkw cywilnoprawnych w trybach postpowania przewidzianych w Kodeksie postpowania cywilnego (art. 1 i 2 KPC).

W tym ostatnim przypadku, normatywne wskazanie trybu przewidzianego w KPC jako trybu waciwego dla rozpoznania sporw powstaych w ramach danego stosunku prawnego przy jednoczesnym braku podstaw do bezspornego uznania go za stosunek cywilnoprawny przesdza ostatecznie o takim jego charakterze (por. np. art. 42 PrSpdz)[30].

Najwaniejsz cech, jaka charakteryzuje stosunek cywilnoprawny jest rwnorzdno (rwno) stron[31]. Jest to wrcz jego cecha konstytutywna, bez ktrej badany stosunek prawny nie moe mie przymiotu cywilnoprawnego[32]. Rwnorzdno oznacza tyle, i aden z podmiotw (stron), niezalenie od tego czy jest osob fizyczn, osob prawn, czy te jednostk organizacyjn w rozumieniu art. 331 KC, nie jest podporzdkowany drugiemu. Podstaw tego zaoenia jest to, i prawo cywilne suy do uregulowania sfery, w ktrej cieraj si interesy niezalenych od siebie podmiotw. Ta sfera musi by uregulowana na zasadzie rwnorzdnoci dziaajcych w niej stron i co do zasady, ekwiwalentnoci ich wzajemnych wiadcze.

Oprcz praktycznych walorw takiego podejcia (np. umoliwiajcego prawidowe w wietle regu ekonomicznych funkcjonowanie obrotu gospodarczego), wskazuje si rwnie na jego podstaw filozoficzn[33]. Jest ni uznanie w przypadku stosunkw cywilnoprawnych z udziaem osb fizycznych dwch podstawowych wartoci: godnoci osoby ludzkiej i rwnoci wszystkich ludzi bez wzgldu na pe, wiek, ras, religi itp.[34]. Zasad rwnorzdnoci podmiotw stosunkw cywilnoprawnych najpeniej wic wyraa fakt przyznania kademu czowiekowi, niepodlegajcej ograniczeniu, zdolnoci prawnej, a take umoliwienia korzystania przez niego z uzyskujcych pen ochron dbr osobistych. Trzeba jednak zaznaczy, e chodzi tu o formaln rwnorzdno podmiotw[35], a wic o stworzenie im takich samych warunkw, w takich samych okolicznociach. Brak prawnego podporzdkowania nie oznacza take niezalenoci faktycznej. Dopiero, gdy faktyczna dysproporcja (zarwno ekonomiczna jak i organizacyjna) midzy stronami przybierze rozmiary niebezpieczne

-837- dla funkcjonowania systemu[36], ustawodawca wprowadza okrelone normatywnie instrumenty korygujce. Zjawisko to jest widoczne w sferze obrotu konsumenckiego[37], ale dotyka z rnych wzgldw take dziaalno korporacyjn, gdzie relacja midzy dwoma podmiotami moe zosta wyznaczona przez stosunek dominacji i zalenoci. Wyrana jest take na paszczynie okrelenia praw i obowizkw akcjonariuszy mniejszociowych (por. np. art. 418 KSH tzw. wycinicie).

Pewne kontrowersje wywouje funkcjonowanie pastwa i samorzdowych jednostek organizacyjnych w sferze dominium (w sferze dziaa niewadczych), gdzie nie ma co do zasady adnych podstaw do przyznawania im szczeglnych uprawnie. Obecnie uprzywilejowanie tych podmiotw jako zjawisko o charakterze wyjtkowym jest najbardziej widoczne w sektorach gospodarki, ktre maj strategiczne znaczenie dla funkcjonowania i bezpieczestwa pastwa[38].

Znaczcy wkad w wyjanianie zasady rwnorzdnoci podmiotw w konkretnych sytuacjach wnioso orzecznictwo sdowe oraz doktryna prawa cywilnego procesowego[39].

Kolejn istotn cech stosunku cywilnoprawnego jest autonomiczno woli jego podmiotw. Jest ona widoczna w dwch paszczyznach: braku bezporedniego przymusu ze strony pastwa[40] oraz przyznaniu podmiotom znaczcych moliwoci swobodnego ksztatowania treci stosunkw cywilnoprawnych. W stosunku cywilnoprawnym (podobnie, jak co do zasady w administracyjnoprawnym) sankcja ma charakter subsydiarny i ma na celu wymuszenie okrelonego postpowania, ktre w zasadzie powinno nastpi dobrowolnie. Jest wic tylko rodkiem do osignicia okrelonego celu, nigdy za celem. W wikszoci sytuacji, uruchamianie przymusu pastwowego

-838- w zwizku z okrelonym stosunkiem cywilnoprawnym nie jest zatem konieczne, co wynika take z faktu autonomicznego ustalania przez strony wzajemnych relacji cywilnoprawnych (por. art. 3531 KC).

Charakterystyczn cech regulacji cywilnoprawnej jest to, i przyznaje ona uprawnionym okrelone prawa podmiotowe. Sposb wykorzystania tych praw, naley do uprawnionego, ktremu ustawodawca pozostawia mono swobodnej ich realizacji. Motywem takiego uksztatowania relacji cywilnoprawnych jest, jak si wydaje, wywodzone z dowiadczenia zaoenie, i sam uprawniony najkorzystniej zrealizuje swoje prawo. W ukadzie za globalnym pomylno powszechna jest sum pomylnoci indywidualnych, osiganych poprzez pozytywn aktywno jednostek[41]. W prawie cywilnym, wystpuje rwnie tendencja do pozostawienia stronom jak najwikszego wpywu na ksztat czcego je stosunku prawnego[42]. Wzorcowy stosunek cywilnoprawny powinien istnie bez ingerencji organu pastwowego[43] (dziaajcego oczywicie w sferze imperium).

Naley wszake zauway, i dla regulacji cywilnoprawnej charakterystyczne jest take i to, e w rozstrzyganiu konfliktu interesw przepisy prawa cywilnego odwouj si wielokrotnie do regu susznociowych zawartych pozaprawnych systemach normatywnych. Wyjtkowo rozwizania, polegajcego na uwzgldnieniu pierwiastka susznociowego jako sposobu agodzenia nadmiernego rygoryzmu przepisw prawnych, moe zosta uznane za zjawisko wyrniajce nie tylko system prawa cywilnego[44], ale take wynikajce z niego stosunki cywilnoprawne.

III. Elementy stosunku cywilnoprawnego1. Podmioty stosunkw cywilnoprawnych Jak ju wskazano poprzednio, jednym z elementw stosunku prawnego, w tym take stosunku cywilnoprawnego s jego podmioty[45].

Biorc pod uwag fakt, i stosunek cywilnoprawny jest jednym z rodzajw stosunkw spoecznych, podmiotami takiego stosunku mog by ludzie oraz podmioty powstae wskutek ich organizacji. Jako e ten rodzaj stosunku spoecznego wyznaczony jest normami prawa cywilnego, to i one wyznaczaj take zakres podmiotowoci w obszarze stosunkw cywilnoprawnych. Dlatego te, podobnie jak kada podmiotowo prawna, podmiotowo w obszarze stosunkw cywilnoprawnych ma charakter normatywny[46], co oznacza, e o fakcie czy dany podmiot spoeczny moe by podmiotem stosunku prawnego rozstrzyga norma prawna. W obszarze prawa cywilnego podmiotowo

-839- jest wyznaczana normatywnym pojciem zdolnoci prawnej[47] (zdolnoci do tego, aby by podmiotem praw i obowizkw wynikajcych ze stosunkw cywilnoprawnych). W wietle dalszych uwag, przede wszystkim dotyczcych osobowoci prawnej naley podkreli, i podmiotowo prawna jest cech pierwotn.

We wspczesnym systemie polskiego prawa cywilnego podmiotami stosunkw cywilnoprawnych majcymi osobowo prawn s: ludzie (osoby fizyczne) oraz, bdce spoecznymi formami ich zorganizowania, niektre jednostki organizacyjne, okrelone mianem osb prawnych (art. 33 KC). Pierwotnie podmiotowo jednostek organizacyjnych ograniczaa si wycznie do osb prawnych. Dychotomiczny podzia podmiotw stosunkw cywilnoprawnych na osoby fizyczne oraz osoby prawne, wyraony dotychczas w art. 1 KC oraz strukturze jego Tytuu II Ksigi I, poprzez wyrane wyodrbnienie zespow norm ich dotyczcych (Dzia I i II), nie by dla wspczesnych relacji spoecznych w obszarze wymiany dbr i usug podziaem wystarczajcym. Ju w dacie wejcia w ycie Kodeksu cywilnego w obrocie cywilnoprawnym wystpoway rnorodne jednostki organizacyjne nieposiadajce osobowoci prawnej, ktre jednak byy przez obowizujce przepisy wyposaane w rnorodne rodzaje zdolnoci, nie zawsze bdce zdolnoci prawn, np. zdolno sdow[48]. T grup jednostek organizacyjnych okrelano w doktrynie mianem uomnych bd niepenych osb prawnych. Ju w owym czasie kategoria ta obejmowaa osobowe spki prawa handlowego. Wida wic wyranie, e potrzeby szeroko pojtego obrotu cywilnoprawnego stwarzay konieczno swoistego upodmiotowienia takich jednostek organizacyjnych.

Wydaje si, e wprowadzenie do Kodeksu cywilnego art. 331 usprawiedliwia podjcie dyskusji na temat podmiotowoci prawnej wymienionych w tym przepisie niebdcych osobami prawnymi jednostek organizacyjnych, ktrym ustawa przyznaje zdolno prawn[49].

Potrzeba uchwalenia tego przepisu uzasadniana bya rnorodnie[50]. Na uwag zasuguje tu przede wszystkim potrzeba dostosowania treci KC do KSH (art. 2) w zakresie niezbdnym do zrealizowania zasady jednoci prawa cywilnego[51].

Od daty wejcia w ycie art. 331 KC mona bardziej stanowczo[52] broni pogldu, e poza kategoriami osb fizycznych i prawnych aktualne prawo cywilne

-840- przyznaje podmiotowo prawn innym ni osoby prawne jednostkom organizacyjnym (art. 331)[53], okrelanym w doktrynie moe do niefortunnie z uwagi na konotacje historyczne mianem uomnych osb prawnych[54] lub te osb ustawowych[55].

Pogldowi temu nie przeczy niezmieniona w ustawie wprowadzajcej do Kodeksu cywilnego art. 331 tre art. 1 KC. Przepis art. 1 jest znaczcy dla ustalenia podmiotowoci prawnej osb fizycznych i osb prawnych. Nie przesdza jednak o tym czy inny przepis ustawy nie nada podmiotowoci prawnej innym jednostkom. Takim wanie przepisem szczeglnym w stosunku do art. 1 KC jest art. 331 KC, wykadany w zwizku z konkretnym przepisem ustawy nadajcym zdolno prawn niebdcym osobami prawnymi jednostkom organizacyjnym (np. art. 8 KSH).

Tak wic, wedug obowizujcego Kodeksu cywilnego, podmiotami stosunkw cywilnoprawnych s: osoby fizyczne, osoby prawne i uomne osoby prawne. Przymiot podmiotowoci prawnej wyznaczony jest zdolnoci do bycia podmiotem praw i obowizkw z zakresu prawa cywilnego. Innymi sowy, kada z tych trzech grup podmiotw sw podmiotowo czerpie z faktu posiadania zdolnoci prawnej[56].

Znaczca grupa przedstawicieli doktryny, w oparciu o tre art. 1 KC, odmawia wszake niebdcym osobami prawnymi jednostkom organizacyjnym, ktrym ustawa przyznaje zdolno prawn, przymiotu osobowoci[57].

Wyrnienie pojcia osobowoci w odniesieniu podmiotw stosunkw cywilnoprawnych ma to znaczenie, e przypisana normatywnie tej grupie cecha zdolnoci prawnej, czyni ze kategori wyczn prawa cywilnego. Osobowo jest cech tych podmiotw prawa cywilnego, ktrych zakres praw i obowizkw wynikajcych z treci stosunkw cywilnoprawnych jest wyczny. Tam gdzie wycznoci tej nie ma, podmiot stosunku cywilnoprawnego nie moe by traktowany jako posiadajcy osobowo. Dystynkcja ta jest wyranie widoczna w sferze obowizkw i odpowiedzialnoci. Jeeli osoba prawna lub fizyczna jest podmiotem obowizku to jej odpowiedzialno polega na monoci zaspokojenia si jedynie z jej majtku. Ta zasada stanowia historycznie jedn z ekonomicznie istotnych przyczyn wyksztacenia si kategorii osb prawnych. Inaczej rzecz si przedstawia w odniesieniu do uomnych osb prawnych. W ich przypadku zakres obowizkw tych podmiotw stosunkw cywilnoprawnych nie pokrywa si z zakresem ich odpowiedzialnoci, w tym znaczeniu, i w ustawowo okrelonych przypadkach za ich obowizki odpowiedzialno ponosz inne podmioty (czonkowie tych jednostek) por. art. 331 2 KC, art. 31 1 KSH.

Warto take podkreli, i tylko te podmioty stosunkw cywilnoprawnych, ktrym ustawa przyznaje przymiot osobowoci korzystaj w nieograniczonym zakresie ze swej zdolnoci prawnej[58]. Tymczasem dla majcych zdolno prawn jednostek organizacyjnych

-841- niebdcych osobami prawnymi zakres wykorzystania zdolnoci prawnej okrela kadorazowo przepis ustawy zdolno t nadajcy[59].

W konkluzji mona przyj, i osobowo w obszarze prawa cywilnego jest kwalifikowan postaci podmiotowoci prawnej, a krg podmiotw prawa cywilnego (stosunku cywilnoprawnego) jest szerszy ni krg osb.

Pojcie zdolnoci prawnej nie wyczerpuje caej zoonoci zagadnienia podmiotowoci w obszarze stosunku cywilnoprawnego. Pozwala ono bowiem jedynie na wskazanie statycznego niejako zjawiska monoci bycia podmiotami praw i obowizkw z obszaru prawa cywilnego przez wskazane kategorie podmiotw, ale nie rozstrzyga ostatecznie sposobu w jakim owa zdolno prawna jest realizowana. Jak to zostanie przedstawione w kolejnym paragrafie, rdem powstania, zmiany lub ustania stosunkw cywilnoprawnych s rnorodne zdarzenia, wrd ktrych istotne znaczenie odgrywaj dziaania, a wic pewne zachowania si podmiotw stosunkw cywilnoprawnych. Aby podmiot stosunku cywilnoprawnego mg w sposb prawnie doniosy ksztatowa stosunki cywilnoprawne, musi zosta wyposaony w zdolno do takiego dziaania przez norm prawn. Przepisy polskiego KC nie znaj oglnego pojcia zdolnoci do dziaania[60] i posuguj si w tym zakresie wsz kategori zdolnoci do czynnoci prawnych (art. 1122 KC), a wic zdolnoci osoby do ksztatowania, moc swych owiadcze woli, relacji cywilnoprawnej, poprzez powoywanie, zmian lub doprowadzenie do ustania stosunku cywilnoprawnego. Inaczej t rzecz ujmujc, zdolno do czynnoci prawnych jest przypisan przez norm prawn cech podmiotu stosunku cywilnoprawnego do tego, aby wasnym dziaaniem w drodze czynnoci prawnych nabywa prawa lub nakada na siebie obowizki, albo szerzej ksztatowa swoj sytuacj prawn w drodze wywoywania rnorodnych skutkw prawnych w sferze relacji cywilnoprawnych.

Naley zaznaczy, i zdolno do czynnoci prawnych jest cech normatywn przypisywan podmiotom stosunkw cywilnoprawnych z rn intensywnoci i w rnym zakresie. Niektre podmioty nie s wyposaone w zdolno do czynnoci prawnych (np. osoby fizyczne maoletnie lub ubezwasnowolnione cakowicie) albo wyposaone w ni w mniejszym stopniu (ograniczona zdolno do czynnoci prawnych osb fizycznych).

W pewnych przypadkach normy KC przewiduj take zdolno podmiotw stosunkw cywilnoprawnych do ksztatowania wasnym dziaaniem sfery praw i obowizkw poza kategori zdolnoci do czynnoci prawnych. Dlatego te, w nauce prawa cywilnego znane s rwnie pojcia: zdolnoci do dziaa prawnych (mono nabywania wasnym dziaaniem praw i obowizkw) i zdolno czynna (w tym pojciu mieszcz si personalne kwalifikacje, od ktrych zaley mono wywoania przez

-842- osob, swoim zachowaniem skutkw w sferze prawa cywilnego; zdolno czynna obejmuje zdolno do dziaa prawnych i do zajcia prawnie relewantnej postawy)[61]. W obszarze dziaa zgodnych z prawem naley wskaza na rnorodne przypadki dokonywania zezwole albo na przebaczenie (art. 899, 930 i 1010 KC), niekwalifikowanych jako czynnoci prawne, do ktrych jednake stosuje si odpowiednio przepisy o czynnociach prawnych, a w obszarze dziaa niezgodnych z prawem na tzw. zdolno deliktow.

Dla analizy stosunku cywilnoprawnego istotne znaczenie ma wyrnienie pojcia strony. Okrela ono wzajemn, konstrukcyjn sytuacj podmiotw danego stosunku cywilnoprawnego[62]. Stron moe stanowi zarwno jeden jak i kilka podmiotw. Stosunki cywilnoprawne przewanie maj charakter dwustronny, w okrelonych wypadkach maj jednak charakter wielostronny[63]. Te ostatnie mona podzieli na dwie grupy: stosunki wielostronne, w ktrych wyranie wystpuj dalsze (wewntrzne) stosunki midzy podmiotami (analizujc taki stosunek, naley przede wszystkim skoncentrowa si na stosunkach wewntrznych midzy podmiotami w ramach tej samej strony) i stosunki wielostronne, w ktrych owe wewntrzne stosunki midzy podmiotami ulegaj pewnemu zatarciu na rzecz podkrelenia jednolitoci stosunku wielostronnego (np. stosunek spki prawa cywilnego)[64].

W modelowym stosunku cywilnoprawnym po kadej ze stron wystpuje jeden podmiot. Takie stosunki modelowe nie nale do rzadkoci. Zaliczy mona do nich przykadowo wszelkie stosunki obligacyjne, w ktrych tak po stronie wierzyciela jak i duniczej wystpuje jedna osoba. Natomiast w stosunkach prawnorzeczowych oraz w stosunkach regulujcych prawa na dobrach niematerialnych stosunek cywilnoprawny przedstawia si tak, i cho po stronie uprawnionej nie zawsze wystpuje jeden podmiot, to jednak kady z podmiotw uprawnionych jest zindywidualizowany, w przeciwiestwie do sumy niezindywidualizowanych podmiotw strony obowizanej, z ktrych kadego obcia obowizek sprowadzajcy si do biernego zachowania.

Moe si zdarzy, e po jednej stronie wystpi wicej ni jeden podmiot. W niektrych sytuacjach pomidzy podmiotami (wystpujcymi po tej samej stronie) nie istnieje adna wi prawna (np. w stosunku prawnorzeczowym po stronie obowizanej).

Ze wzgldu na sposb wyznaczenia w normach prawnych krgu podmiotw, moemy wyrni w ramach stosunkw cywilnoprawnych:

1) stosunki dwustronnie i wielostronnie zindywidualizowane oraz

2) stosunki jednostronnie zindywidualizowane, w ktrych jest moliwa wycznie indywidualizacja jednej ze stron (np. waciciela, jako strony stosunku prawa rzeczowego).

W przypadku wystpienia okrelonego przez prawo zdarzenia, np. wyrzdzenia wacicielowi szkody, ale take pozbawienia rzeczy czy naruszenia, a nawet tylko niebezpieczestwa jej naruszenia, stosunek ten moe zosta uzupeniony stosunkiem dwustronnie zindywidualizowanym, bdcym emanacj stosunku odpowiedzialnoci midzy wacicielem a dunikiem.

-843- Jeeli jednak w zindywidualizowanym stosunku prawnym o charakterze majtkowym wystpuje co najmniej po jednej stronie kilka podmiotw, to idc za A. Wolterem[65] mona wyrni kilka postaci takiego stosunku prawnego:

1) stosunek prawny, w ktrym wynikajce z niego uprawnienia lub obowizki s podzielne; wwczas, owe uprawnienia lub obowizki dziel si na tyle niezalenych od siebie czci ile jest podmiotw (np. art. 379 KC),

2) stosunek wsplnoci w czciach uamkowych, w ktrym kady z podmiotw ma udzia w prawie wyraony w postaci uamka (S. Grzybowski okrela te dwie kategorie cznym mianem wsplnoci rozcznej)[66],

3) stosunek wsplnoci cznej (wsplno do niepodzielnej rki), w ktrym okrelone pewne prawo przysuguje kilku podmiotom cznie, a aden nie ma okrelonego w nim udziau i nie mona da zniesienia wsplnoci dopki trwa stosunek prawny, z ktrego wsplno owa wynika (wsplno ustawowa midzy maonkami, wspwasno wsplnikw spki prawa cywilnego), oraz

4) stosunek prawny, z ktrego wynikaj zobowizania solidarne (czynne i bierne).

Wyrnienie obok podmiotw stosunkw cywilnoprawnych take i stron tych stosunkw ma ponadto istotne znaczenie dla konstrukcyjnego usprawiedliwienia wystpowania w ramach stosunkw cywilnoprawnych i takiego ich rodzaju, w ktrym wystpuje po kadej ze stron ten sam podmiot. Brak rozrnienia pomidzy stron a podmiotem stosunku cywilnoprawnego prowadziby do sytuacji zaprzeczenia modelowej zasadzie, i stosunek cywilnoprawny, jak kady stosunek prawny, jest rodzajem stosunku spoecznego wyraajcego relacj pomidzy co najmniej dwoma podmiotami.

Konstrukcja cywilnoprawnego stosunku jednopodmiotowego ma charakter wyjtkowy. Zazwyczaj jest ona stanem przejciowym, bdcym wynikiem takiego podmiotowego przeksztacenia w ramach stron zwykego stosunku cywilnoprawnego, i po jednej stronie tego stosunku w miejsce dotychczasowego podmiotu wchodzi podmiot bdcy jednoczenie po drugiej stronie tego stosunku. Wspomniany stan przejciowy wyraa si w tym, i wobec zjednoczenia si w rkach jednego podmiotu praw i obowizkw wynikajcych z takiego stosunku prawnego, stosunek ten, w braku odmiennej dyspozycji przepisu ustawy, wygasa w drodze konfuzji (por. art. 247 KC).

Zaznaczy naley, e rne wzgldy uzasadniaj normatywne przypadki utrzymywania stosunkw prawnych, w ktrych po obu stronach tego stosunku wystpuje tosamo podmiotowa (por. np. art. 229 PrRzecz hipoteka waciciela, czy te przepisy projektowanej regulacji instytucji dugu gruntowego).

Znamienne jest to, i w systemie prawa cywilnego poszczeglne normy lub zespoy norm mog przypisywa osobom, bdcym podmiotami stosunkw cywilnoprawnych, okrelone cechy wyrniajce, tworzc typy podmiotw uzyskujcych szczeglne uprawnienia lub obowizki albo znajdujcych si w odmiennej od innych sytuacjach prawnych w ramach pewnych relacji (stosunkw) cywilnoprawnych. Normy prawa cywilnego wyrniaj wic osoby fizyczne lub prawne, a take uomne osoby prawne prowadzce dziaalno gospodarcz, a objte pojciem przedsibiorcw (art. 431 KC), osb prowadzcych przedsibiorstwo (art. 751 KC), bdcych rolnikiem indywidualnym

-844- (art. 6 ustawy z 11.4.2003 r. o ksztatowaniu ustroju rolnego[67]), czy te konsumentw (art. 221KC).

Wyrnienie przedsibiorcw jako podmiotw prawa cywilnego, prowadzcych we wasnym imieniu dziaalno gospodarcz lub zawodow (art. 431 KC) ma to szczeglne znaczenie, i pozwala przede wszystkim na ksztatowanie przez prawo cywilne zaostrzonych wymaga dotyczcych uczestnictwa tej grupy podmiotw w obrocie cywilnoprawnym. I tak Kodeks cywilny stwarza podwyszony standard wymaga dotyczcych: po pierwsze, tzw. obrotu profesjonalnego, przede wszystkim zwizany z nawizywaniem i kwalifikacj stosunku cywilnoprawnego (np. art. 682, art. 384 i n. KC) oraz jego skutkami (np. art. 355 2, art. 3581 4 KC), a po drugie obrotu konsumenckiego[68].

Szczeglnie istotne znaczenie ma rozwj regulacji prawnej dotyczcej stosunkw cywilnoprawnych z udziaem konsumentw. Przyjmuje si bowiem, e rozwj cywilizacyjny przyczynia moe si do tego, e zaoenie o rwnoci podmiotw majcej oczywicie charakter formalny ulegoby cakowitemu zatraceniu z uwagi na gospodarcze i spoeczne uwarunkowania wielu dokonywanych czynnoci prawnych. Zmienia si wic podejcie do zasady rwnorzdnoci stron. Wymusza to z kolei na ustawodawcy wprowadzanie nowych instrumentw prawnych, majcych w zaoeniu rwno podmiotw uczyni bardziej realn. Ilustracj dla opisywanego tu zjawiska, stanowi ewolucja norm prawnych regulujcych tzw. obrt konsumencki. Mona tu zauway systematyczn alokacj praw i obowizkw naoonych przez ustawodawc na strony zobowizania. Zmiany te, byy reakcj na faktyczny brak rwnowagi w relacji midzy konsumentem a przedsibiorc, wymuszajc podjcie prac nad nowym ujciem tej sfery stosunkw cywilnoprawnych. Obrt konsumencki jest uregulowany w licznych aktach normatywnych[69].

Ingerencja w tre stosunku cywilnoprawnego, czcego konsumenta i przedsibiorc, polega w szczeglnoci na: zaostrzeniu zasad odpowiedzialnoci przedsibiorcy, wprowadzeniu wymogu jasnoci i jednoznacznoci jego ofert handlowych, obowizku podania jasnych i jednoznacznych informacji dotyczcych rzeczywistej wysokoci stopy procentowej kredytu konsumenckiego, okrelenie pojcia cakowity koszt kredytu, rozbudowanie obowizkw informacyjnych cicych na podmiocie zawierajcym umow z konsumentem[70], obowizek udzielenia jasnych, zrozumiaych, niewprowadzajcych w bd informacji wystarczajcych do prawidowego i penego korzystania z zakupionego towaru, niemonoci wyczenia uprawnie konsumenta

-845- wskutek wyboru prawa obcego, rozbudowaniu sytuacji, w ktrych konsumentowi przysuguje ustawowe prawo odstpienia od umowy, bez podawania przyczyn.

Istotnym czynnikiem stymulujcym zapewnienie rzeczywistej rwnorzdnoci stron jest stale rozbudowywany katalog klauzul abuzywnych. S to postanowienia ksztatujce prawa lub obowizki konsumenta w sposb sprzeczny z dobrymi obyczajami raco naruszajc jego interesy. Moliwo skorzystania przez konsumenta z tej ochrony, uzaleniona jest od tego, czy ich tre zostaa z konsumentem indywidualnie uzgodniona[71]. Nie wystarczy wiedza (lub mono dowiedzenia si) konsumenta o treci klauzuli[72] albo owiadczenie konsumenta, i zgadza si na dane postanowienie (moe to mie jednak wpyw na kwestie dowodowe)[73]. Nie stanowi jednak indywidualnie uzgodnionego postanowienia, postanowienie wybrane z kilku klauzul przedstawionych konsumentowi[74]. Indywidualne uzgodnienie zachodzi natomiast zwaszcza w razie przyjcia propozycji konsumenta[75]. Istotna jest wic moliwo wpynicia przez konsumenta na tre postanowienia (por. art. 3853 KC). W tym przypadku, zgodnie z regu dowodow zawart w art. 6 KC, ciar dowodu spoczywa na osobie, ktra powouje si na fakt indywidualnego uzgodnienia. Sankcj w przypadku uznania postanowienia za niedozwolone, jest jego bezskuteczno.

Powysze rodki prawne zmierzaj do urzeczywistnienia formalnie oczywicie cay czas obowizujcej zasady rwnoci stron, w sytuacji gdy ukad stosunkw spoecznych i gospodarczych redukowa mgby jej znaczenie do wymiaru czysto formalnego, rzec nawet mona iluzorycznego.

2. Przedmiot stosunku cywilnoprawnego Zagadnienie przedmiotu stosunku cywilnoprawnego[76] wywouje liczne spory w doktrynie polskiego prawa cywilnego. W trakcie intensywnych polemik wyksztaciy si dwa zasadnicze stanowiska[77]. Jedni przedstawiciele doktryny zakadaj, e przedmiotem stosunku cywilnoprawnego jest zachowanie si ludzi, ktre stosownie do wynikajcych ze stosunku prawnego uprawnie lub obowizkw moe by dozwolone, zakazane lub nakazane[78]. Inni natomiast przyjmuj, e przedmiotem jest zawsze zachowanie si ludzi, a niekiedy take obiekty[79], ktrych to zachowanie dotyczy[80]. Wspomniane

-846- obiekty[81] nie musz wystpowa w kadym stosunku prawnym (np. nie wystpuj w stosunku prawnym wynikajcym z obowizku naprawienia szkody z tytuu czynu niedozwolonego, w stosunku zlecenia, gdy przyjmujcy zobowizuje si dokona czynno prawn dla dajcego zlecenie), ale istniej typy stosunkw cywilnoprawnych, w ktrych nieuwzgldnienie owych obiektw jako skadnikw przedmiotu stosunku cywilnoprawnego oznaczaoby niepen realizacj norm prawa cywilnego.

Dla pierwszego z przedstawionych pogldw reprezentatywne jest stanowisko S. Grzybowskiego[82]. Jako elementy stosunku cywilnoprawnego wyrnia on jedynie podmioty oraz uprawnienia i obowizki o okrelonej treci. Stwierdza jednak, i bezskuteczne byoby:

1) stworzenie podstaw dla zindywidualizowania treci abstrakcyjnego stosunku prawnego jak i

2) zindywidualizowanie treci konkretnego stosunku prawnego, bez okrelenia treci tych praw i obowizkw w oparciu o pewne punkty odniesienia[83].

Owe punkty odniesienia maj za zadanie (w stosunkach abstrakcyjnych) zacienianie treci praw i obowizkw przez odniesienie do nich oglnie okrelonych dziaa lub zaniecha, oraz zindywidualizowanie tych praw i obowizkw w stosunkach prawnych konkretnych. Bez tego nie daoby si odrni od siebie poszczeglnych praw podmiotowych tego samego typu. Wanie te punkty odniesienia autor okrela mianem przedmiotu prawa. Nie jest to wedug niego element prawa podmiotowego czy te stosunku cywilnoprawnego. Jest to tylko cz elementu treci stosunku cywilnoprawnego.

W odniesieniu do drugiego pogldu bogat argumentacj przedstawi A. Wolter[84], wskazujc, e np. stosunki prawnorzeczowe reguluj grup stosunkw spoecznych dotyczcych zasadniczo rzeczy i tylko rzeczy[85]. Odniesienie do rzeczy jest przede wszystkim jednym z gwnych kryteriw pozwalajcych na wyodrbnienie prawa rzeczowego. Co wicej, normatywne cechy rzeczy (to czy jest ruchomoci czy nieruchomoci) mog mie wpyw na zakres dozwolonego, nakazanego bd zakazanego zachowania si podmiotw prawa cywilnego. Mimo wszystko rzecz nie moe nigdy samodzielnie stanowi przedmiotu stosunku cywilnoprawnego. Konieczne jest take okrelenie przez norm prawn powinnego, a odnoszcego si do danej rzeczy, zachowania si podmiotw stosunku cywilnoprawnego[86].

-847-3. Tre stosunku cywilnoprawnego Elementem stosunku cywilnoprawnego s wynikajce z normy prawnej uprawnienia i obowizki podmiotw tego stosunku[87], skadajce si na jego tre. Konstrukcja treci stosunku prawnego ma zasadnicze znaczenie zarwno dla dziaalnoci legislacyjnej, jak i wykadni prawa, gdy jest elementem pozwalajcym na rozrnienie poszczeglnych typw stosunkw prawnych[88].

W danym stosunku prawnym z reguy wystpuje wielo uprawnie, skadajcych si na podmiotowe prawo wzgldne lub bezwzgldne, jak te obowizkw, wyznaczajcych tre dugu. Mog mie one znaczenie rwnorzdne lub nierwnorzdne, powstawa albo wygasa jednoczenie lub niejednoczenie. Rny moe by sposb rozoenia uprawnie i obowizkw w danym stosunku prawnym. Tytuem przykadu wskaza mona stosunek prawny sprzeday. Obejmuje on liczne obowizki i uprawnienia kadej ze stron. Wraz z rozwojem i trwaniem stosunku prawnego tre uprawnie moe si zmienia (np. w razie niewykonania zobowizania roszczenie o wykonanie zmienia si w odszkodowawcze, w szczeglnoci przy nastpczej niemoliwoci wiadczenia) lub moe by uzupeniana (np. w przypadku nienaleytego wykonania zobowizania do roszczenia o wykonanie docza si roszczenie o odszkodowanie). Niektrzy autorzy jako tre stosunku prawnego wskazuj rwnie ekspektatywy praw (ekspektatywa waciciela nabycia poytkw rzeczy)[89].

Na tre stosunku cywilnoprawnego skadaj si take obowizki (jako korelat uprawnie), inne przejawy zwizania (jako korelat uprawnie ksztatujcych) oraz powinnoci (ktre nie rodz moliwoci skutecznego dania ich wykonania, ale ktrych niewykonanie rodzi niekorzystne skutki dla tego, kto ich nie wykona np. obowizek pomniejszania wasnej szkody, obowizek wspdziaania wierzyciela) i upowanienia (upowanienie do odbioru lub przyjcia wiadczenia)[90].

Z uwagi na rozkad skorelowanych ze sob uprawnie i obowizkw przysugujcych podmiotom danego stosunku prawnego wyrniamy stosunki proste i zoone.

Proste stosunki cywilnoprawne zachodz, gdy jeden podmiot jest tylko uprawniony a drugi tylko zobowizany. Przykadem takiego stosunku prawnego moe by uyczenie, poyczka bezprocentowa, darowizna, bezpodstawne wzbogacenie, obowizek naprawienia wyrzdzonej szkody[91]. Jeeli natomiast w danym stosunku prawnym wystpuje w cisym, wzajemnym uzalenieniu wicej praw i obowizkw tych samych podmiotw tego stosunku, tak, e kada ze stron jest zarazem uprawniona i zobowizana, to mamy wwczas do czynienia ze zoonym stosunkiem prawnym. Przykadem tego moe by stosunek sprzeday, najmu, zlecenia[92]. Niektrzy autorzy rozcigaj to pojcie take na wielostronne stosunki prawne oraz na sytuacje, gdy wykonanie

-848- prawa jest zarazem obowizkiem uprawnionego[93]. Naley jednak jasno zaznaczy, e w kadej ze wskazanych sytuacji mamy do czynienia z jednym stosunkiem prawnym. adna z wyrnionych czci nie ma samodzielnego znaczenia i nie moe by przedmiotem odrbnej analizy, oderwanej od analizy caoci. Ich wyrnienie jest tylko pewnym zabiegiem mylowym majcym na celu lepsze zrozumienie caoci zagadnienia[94].

Podobne stanowisko zajmuje Z. Ziembiski[95]. Wskazuje on na fakt wystpowania w systemie prawa zoonych stosunkw prawnych (ktre okrela mianem agregatw), skadajcych si z podstawowych stosunkw prawnych (tzw. stosunkw elementarnych, skadowych) i stosunkw do nich suebnych[96]. Istot takiego poczenia s pewne funkcjonalne zwizki zachodzce pomidzy poszczeglnymi wiadczeniami wystpujcymi w poszczeglnych stosunkach podstawowych. Tre jednych obowizkw moe modyfikowa, ogranicza czy te rozszerza tre innych obowizkw. Podkreli naley, e sposb wykonywania uprawnie przez stron stosunku ograniczony jest jej obowizkami wobec drugiej strony. Pena analiza zoonego stosunku prawnego moe by dokonana tylko w oparciu o analiz stosunkw elementarnych. Autor zauwaa rwnie, e obowizki wystpujce w treci stosunkw skadowych aktualizuj si i dezaktualizuj w rnych momentach. Omawia to na przykadzie stosunku pracy, ktry mieci si w pojciu stosunku cywilnoprawnego sensu largo. I tak, obowizek pracodawcy zapewnienia pracownikowi bezpiecznych warunkw pracy powstaje jeszcze przed rozpoczciem przez niego pracy, potem aktualizuje si obowizek wiadczenia pracy, nastpnie obowizek zapaty wynagrodzenia, obowizek udzielenia patnego urlopu wypoczynkowego itp. Obowizek wiadczenia pracy wygasa wraz z ustaniem stosunku pracy, ale obowizek zapaty wynagrodzenia moe niekiedy zaktualizowa si ju po ustaniu stosunku pracy, dopiero z kocem duszego okresu rozliczeniowego (np. premia roczna). Po ustaniu stosunku pracy moe trwa take obowizek zachowania tajemnicy[97].

Z pojciem uprawnienia zwizana jest fundamentalna dla prawa cywilnego instytucja prawa podmiotowego. Przyjmuje si, i obejmuje ono jedno lub wicej uprawnie zwizanych ze sob funkcjonalnie i stanowicych element danego typu stosunku prawnego[98]. Wyjanienie istoty praw podmiotowych budzio i budzi istotne kontrowersje[99]. Ideologie prawnonaturalne mwiy o przyrodzonych prawach podmiotowych jednostki,

-849- jako kategorii nadrzdnej w stosunku do prawa w znaczeniu przedmiotowym, ktrego funkcja sprowadzaa si wycznie do ochrony tych praw. W skrajnych przypadkach odmawiano przymiotu prawa regulacjom stanowionym przez pastwo, jeeli nie realizoway wartoci wyraonych w naturalnych prawach podmiotowych. Nurt pozytywistyczny uwaa prawo podmiotowe za co nierealnego konstrukcj techniczn uatwiajc budow norm prawnych. Pojawiay si gosy, i podmiot prawa jest tylko punktem powizania dla kompleksu norm prawnych. Mona wreszcie znale w literaturze przedmiotu wypowiedzi, ktre kwestionoway zasadno wyrniania tej kategorii[100].

We wspczesnej cywilistyce polskiej prawo podmiotowe rozpoznawane jest w ramach koncepcji umiarkowanego pozytywizmu[101]. Uznaje si bowiem, e rdem praw podmiotowych jest prawo przedmiotowe (porzdek prawny), ktre te prawa przyznaje i wyznacza ich tre. Jednak prawo przedmiotowe nie moe by stanowione dowolnie. Jest zdeterminowane przez uznany w danym spoeczestwie system wartoci.

Przez prawo podmiotowe rozumie si przyznan przez norm prawn[102]a przysugujc osobie uprawnionej sfer monoci postpowania w okrelony sposb (moc prawna)[103]. Postpowanie uprawnionego moe polega zarwno na dziaaniu, jak i wstrzymaniu si od dziaania. Brak pozytywnego dziaania moe si jednak wiza z negatywnymi dla uprawnionego skutkami w postaci osabienia prawa (przedawnienie), lub nawet jego wyganicia (uytkowanie art. 255 KC, suebno gruntowa art. 293 KC).

Prawo podmiotowe to, wynikajca ze stosunku prawnego, wizka powizanych ze sob funkcjonalnie uprawnie. Take obowizki, nie bdc elementem treci prawa podmiotowego, mog by z tym prawem w jaki sposb zwizane[104]. Prawo

-850- podmiotowe suy do opisania sytuacji prawnej podmiotu wzgldem innego czy innych podmiotw. Jego korelatem s okrelone obowizki tych podmiotw. Posta prawna i tre tych obowizkw jest zrnicowana w zalenoci od postaci i treci odpowiednich uprawnie[105]. Suy ono zabezpieczeniu prawnie uznanych interesw osoby uprawnionej. Ochrona interesw uprawnionego jest celem prawa podmiotowego, nie moe by jednak identyfikowana z jego treci[106]. Interes podmiotu uprawnionego moe by chroniony w inny sposb ni przyznanie prawa podmiotowego wzgldem innych podmiotw np. tzw. refleksy prawne[107]. Uznaje si, e nie mona zaliczy do praw podmiotowych przyznanej przez norm prawn monoci postpowania, w ramach ktrej podmiot realizuje wycznie cudzy interes (jak np. penomocnik, kurator, opiekun, wykonawca testamentu, czonek zarzdu)[108]. Interes danego podmiotu, w sposb poredni (jako cel prawa podmiotowego) moe wpywa jednak na ksztatowanie treci prawa podmiotowego (np. art. 5 KC)[109]. Prawo podmiotowe moe by urzeczywistnione take w drodze przymusu pastwowego.

Moliwo dania ochrony tego prawa powstaje w razie jego naruszenia lub, co najmniej zagroenia (art. 24, 439 KC). Jeeli ustawa nie okrela, jakie konkretne, zaskaralne roszczenia przysuguj uprawnionemu, rodzaj i tre tych roszcze naley wyprowadzi z treci prawa podmiotowego[110]. S take sytuacje, w ktrych ustawa wycza moliwo przymusowej realizacji obowizku bdcego korelatem prawa podmiotowego (np. zobowizania naturalne)[111].

Naley podkreli, e elementu woli nie uznaje si za konstytutywn cech prawa podmiotowego[112]. Prawo podmiotowe moe bowiem przysugiwa osobie niezdolnej do podejmowania jakichkolwiek wiadomych decyzji. Wola (w sensie psychologicznym) jest potrzebna do urzeczywistnienia treci prawa podmiotowego, ale nie musi wiza si z aktami woli podmiotu uprawnionego, wystarczy dziaanie jego przedstawicieli ustawowych.

Gbsza analiza, a przede wszystkim systematyka tego pojcia napotyka trudnoci za wzgldu na du rozbieno pogldw przedstawicieli doktryny polskiej[113]. Rozbienoci

-851- midzy stanowiskami poszczeglnych autorw dotycz przede wszystkim klasyfikacji praw podmiotowych. Zagadnienia te przedstawione zostan w tym miejscu jedynie w takim zakresie, w jakim mog by istotne dla opisu stosunku cywilnoprawnego.

A. Wolter wyrni poszczeglne postaci praw podmiotowych (i uprawnie) ze wzgldu na typy zachowa mieszczcych si w sferze monoci postpowania i sposobu ich wyznaczenia przez norm prawn[114]. W takim ujciu mamy do czynienia z prawami podmiotowymi bezporednimi[115] wyraajcymi si w monoci podejmowania przez uprawnionego wszelkich lub okrelonych dziaa w odniesieniu do oznaczonego dobra, z ktrymi zwizany jest obowizek nieokrelonego krgu osb nieingerowania w sfer objt monoci przyznan uprawnionemu, z roszczeniami[116] wyraajcymi si w monoci dania przez uprawnionego od oznaczonej osoby okrelonego zachowania si[117], oraz z prawami (uprawnieniami) ksztatujcymi wyraajcymi si w monoci uprawnionego do jednostronnego uksztatowania, w sposb dla niego korzystny, stosunku prawnego[118]. Do tej kategorii A. Wolter zalicza take zarzuty o charakterze prawnomaterialnym bdce monoci ubezskutecznienia przez podmiot uprawniony przejciowo (zarzut dylatoryjny) lub definitywnie (zarzut peremptoryjny) przysugujcego wzgldem niego prawa, przez przeciwstawienie mu wasnego prawa[119]. Konstrukcja zarzutu materialnoprawnego zakada istnienie innego, cudzego prawa w odrnieniu od zarzutu procesowego[120]. Wyrnienie kategorii praw podmiotowych ksztatujcych jest jednak kontrowersyjne[121].

S. Grzybowski zakwestionowa zasadno dokonanego przez A. Woltera podziau praw podmiotowych podnoszc, e z prawa podmiotowego wynikaj dwa rodzaje uprawnie: uprawnienia niezwizane z indywidualnie oznaczonym podmiotem (a wic odpowiednik praw podmiotowych bezporednich) i uprawnienia zwizane z takim

-852- podmiotem (roszczenia). Roszczenia podzieli nastpnie na pynce z praw podmiotowych bezwzgldnych i wzgldnych. Wyrni ponadto, jako oddzieln kategori, zarzuty[122].

Odmienn klasyfikacj przedstawi Z. Radwaski[123]. W oparciu o zaprezentowane powyej kryterium typw zachowa oraz sposobu wyznaczenia ich przez norm prawn, stworzy systematyk, ktrej istot jest podzia uprawnie. Wrd uprawnie tych wyrni: roszczenia, uprawnienia ksztatujce okrelajc je jako kompetencj do zmiany lub zganicia ju istniejcego stosunku prawnego w drodze jednostronnej decyzji podmiotu uprawnionego oraz zarzuty.

Kolejnym kryterium, w oparciu o ktre dokonuje si podziau praw podmiotowych s cechy charakterystyczne ich struktury. A. Wolter i Z. Radwaski[124] wyrniaj tu:

1) prawa bezwzgldne i wzgldne, w ktrym to podziale decydujcym kryterium jest stopie ochrony prawnej. Prawa podmiotowe bezwzgldne s skuteczne przeciwko kadej osobie (erga omnes), ktrej obowizek sprowadza si do nie wkraczania w sfer monoci postpowania uprawnionego. Prawo to musi by, przynajmniej w stopniu oglnym, wyznaczone przez ustaw. Podmioty nie mog kreowa praw bezwzgldnych nieodpowiadajcych typom ustawowym. Nale do nich prawa rzeczowe, prawa osobiste, prawo do spadku, niektre prawa na dobrach niematerialnych i niektre prawa rodzinne. Prawo podmiotowe wzgldne jest skuteczne wzgldem oznaczonej osoby/osb (inter partes). Jego korelatem jest obowizek okrelonego zachowania si (dziaania, zaniechania). Mona tu wymieni: wierzytelno, niektre prawa rodzinne, roszczenia wynikajce z naruszenia praw bezwzgldnych;

2) prawa majtkowe i niemajtkowe, o ktrych wyrnieniu jako odrbnej kategorii decyduje to czy dane prawo jest bezporednio uwarunkowane interesem ekonomicznym podmiotu uprawnionego, czy te nie. Do praw majtkowych zalicza si prawa rzeczowe, wierzytelnoci opiewajce na wiadczenia majtkowe, niektre prawa rodzinne (np. prawa majtkowe maeskie, prawo do wiadcze alimentacyjnych), znaczn cz praw na dobrach niematerialnych, prawo do spadku. Prawa niemajtkowe, to przykadowo prawa osobiste, (np. dobra osobiste danej osoby), niektre prawa rodzinne. Na tej paszczynie wystpuj due kopoty z zakwalifikowaniem poszczeglnych praw np. prawo do grobu, prawa korporacyjne (w szczeglnoci w kontekcie postpowania egzekucyjnego);

3) prawa zbywalne i niezbywalne, o ktrych wyodrbnieniu decyduje przewidziana przez ustaw moliwo lub niedopuszczalno przeniesienia prawa na inny podmiot w drodze czynnoci prawnej[125]. Prawami niezbywalnymi s prawa niemajtkowe. Prawa majtkowe s, co do zasady, zbywalne, jednak od tej zasady zachodz wyjtki (art. 254, 300, 449, 509, 595, 602, 912 KC);

4) prawa zwizane, ktrych podmiotem moe by tylko osoba, bdca zarazem podmiotem innego prawa (prawa pozostaj ze sob w zwizku opartym na przesance podmiotowej). Przykadem moe by art. 235 2, art. 285, art. 272 3, art. 910 KC, art. 3 WLokU. Nie mog by one przedmiotem samodzielnego obrotu;

-853- 5) prawa niesamoistne (akcesoryjne), ktre wyrnia zwizek treciowy z innym prawem podmiotowym, wynikajcy z reguy ze specyficznej funkcji, jak peni zabezpieczajc (umacniaj) prawo gwne.

Modyfikujc powysz klasyfikacj S. Grzybowski[126] wyrni ponadto prawa czynne, bierne i zakazowe, w ktrej to grupie decydujcym kryterium podziau jest sposb zachowania si podmiotu obowizanego. Prawa czynne wystpuj wic wwczas, gdy na podmiocie obowizanym spoczywa powinno okrelonego pozytywnego zachowania (dare, facere). Prawa bierne polegaj na obowizku znoszenia (pati) zachowania si uprawnionego. Prawa zakazowe wyznaczaj sw istot obowizek zaniechania pewnych czynnoci. Autor rozrni take prawa podzielne i niepodzielne, gdzie kryterium wyrnienia jest moliwo podziau prawa wynikajca, co do zasady, z moliwoci podziau przedmiotu, do ktrego odnosi si zachowanie si podmiotw obowizanego lub/i uprawnionego[127]. Klasyfikacj t uzupenia podzia praw podmiotowych na prawa obecne, przysze, przesze, ekspektatywy oraz na prawa wadcze (prawa bezwzgldne i wzgldne) i ksztatujce[128].

Z punktu widzenia analizy stosunku prawnego doniose s jedynie wybrane klasyfikacje praw podmiotowych, w szczeglnoci te, w przypadku ktrych cecha prawa podmiotowego zwizana jest cile z okrelon waciwoci stosunku prawnego, w ramach ktrego to prawo podmiotowe przysuguje. Naley mie na uwadze, e niektre cechy praw podmiotowych determinowane s rodzajem stosunku prawnego, stanowicego uzasadnienie dla tego prawa. Prawo podmiotowe bezwzgldne wynika moe jedynie ze stosunku prawnego niezindywidualizowanego, w ktrym stron obowizan (do nienaruszania) tworzy bdzie og podmiotw. Z kolei charakter prawa podmiotowego jako prawa wzgldnego (roszczenia) jednoznacznie wskazuje na konieczno indywidualizacji stron w stosunku cywilnoprawnym lecym u podstaw tego prawa. Z istoty prawa wzgldnego (wierzytelnoci) wynika bowiem to, e podmiot A moe da wiadczenia od zindywidualizowanego najpniej w momencie dania podmiotu B[129].

IV. Podstawowe rodzaje stosunkw cywilnoprawnych1. Stosunek zobowizaniowy Zobowizaniowy stosunek prawny jest konstrukcj zoon. Wielo elementw i zachodzce midzy nimi relacje nie s jednak przypadkowe, tworzc struktur usystematyzowan i wzajemnie powizan. Jego zasadniczy szkielet stanowi podstawowe elementy: strony, tre (prawa i obowizki stron) oraz przedmiot tego stosunku cywilnoprawnego.

-854- Wielokrotnie skupiay one na sobie zainteresowanie nauki prawa prowadzc w efekcie do dalszego wyodrbniania poszczeglnych elementw w ramach tego podziau podstawowego[130]. Stosunek zobowizaniowy, zgodnie z treci art. 353 KC, polega na tym, i wierzyciel moe da od dunika wiadczenia, a dunik powinien to wiadczenie speni[131]. Jest to stosunek prawny o charakterze wzgldnym. czy on indywidualnie oznaczone podmioty. Z reguy podmioty te s znane w chwili powstania zobowizania. Indywidualizacja podmiotw nie jest jednak bezwzgldnie konieczna, albowiem wystarczy, aby w chwili powstania zobowizania wskazany zosta sposb ich oznaczenia w przyszoci. Powinien on by jednak na tyle dokadny, aby w chwili, gdy wiadczenie ma by spenione, wiadomo byo kto i komu ma wiadczy[132].

Pogbionej analizy struktury stosunku obligacyjnego dokona A. Klein. Pogldy tego autora w niekwestionowany sposb oddziayway na nauk polsk i s obecne w wikszoci opracowa powiconych podstawowej problematyce istoty zobowizania. Ju choby z tego wzgldu konstrukcje zaproponowane przez A. Kleina wymagaj w tym miejscu bliszej prezentacji.

I tak, wedug A. Kleina, zobowizaniowy stosunek cywilnoprawny ma okrelon budow, dajc wyraz powizaniom midzy poszczeglnymi elementami tego stosunku. Centralne jak gdyby pooenie w zobowizaniowym stosunku prawnym zajmuje element przedmiotu wiadczenia, stanowicy rwnoczenie element przedmiotu zachowania si wierzyciela, przedstawiajcego si jako przedmiot wierzytelnoci (prawa podmiotowego). Cay zobowizaniowy stosunek prawny w istocie konstruuje si tylko po to, by zapewniajc zachowanie si w pewien sposb osoby wystpujcej po stronie dunika w stosunku do pewnego przedmiotu umoliwi osobie wystpujcej po stronie wierzyciela inne zachowanie si w stosunku do tego samego przedmiotu (aczkolwiek odpowiednie zachowaniu si dunika)[133]. Znaczenie tego sformuowania mimo jego hermetycznoci jest nie do przecenienia. Nakazuje ono bowiem spojrze na stosunek zobowizaniowy przez pryzmat jego podstawowego celu, jakim jest mwic syntetycznie zaspokojenie okrelonego interesu wierzyciela. W tym kontekcie naley zwrci uwag na regulacj zawart w art. 354 KC. Przepisowi temu nie zawsze przypada znaczenie nalene mu w systemie prawa zobowiza. W istocie omawiany przepis wyraa fundamentaln zasad prawa obligacyjnego. Ma on rwnie podstawowe znaczenie dla ewentualnej odpowiedzialnoci kontraktowej. Wszak to interes wierzyciela stanowi istotn determinant modelu naleytego wykonania zobowizania. Zasadniczo powinien by wykorzystany dla okrelenia, czy nastpio wykonanie zobowizania zgodnie z jego treci, czy te niewykonanie lub nienaleyte wykonanie mogce implikowa odszkodowawcz odpowiedzialno dunika (art. 471 KC).

A. Klein konsekwentnie wyrnia wiadczenie, jako zachowanie si dunika, jak i przedmiot wiadczenia, ktrym moe by rzecz albo inne dobro materialne lub niematerialne, niezalenie od tego czy nale do dunika czy te wierzyciela[134]. Nie neguje

-855- wic on celowoci wyodrbnienia kategorii przedmiotu stosunku cywilnoprawnego sensu stricto[135].

Wedug A. Kleina kolejnymi elementami stosunku zobowizaniowego s: element dugu i odpowiadajcy mu element wierzytelnoci. Element dugu powoduje, e dunik obowizany jest speni wiadczenie, stanowice przedmiot zobowizania, a wierzyciel moe si tego od dunika domaga. Tak wic, element wierzytelnoci (prawa podmiotowego) uzasadnia zarwno mono domagania si od dunika spenienia wiadczenia (tj. pewnego zachowania si w stosunku do przedmiotu wiadczenia), jak te rwnoczenie zapewnia pewnemu zachowaniu si wierzyciela ochron za pomoc danego stosunku zobowizaniowego, jeli na dane zachowanie si wskazuje element przedmiotu wierzytelnoci. W konsekwencji trafnie wskazuje A. Klein, e to element dugu uzasadnia take odpowiedzialno dunika za szkod wyrzdzon wierzycielowi przez niespenienie lub nienaleyte spenienie wiadczenia[136]. Z kolei element wierzytelnoci daje wierzycielowi podstaw prawn dla dochodzenia naprawienia szkody na zasadach okrelonych w art. 471 KC.

Ujmujc stosunek obligacyjny od strony uprawnionego wskaza naley, e wierzycielowi przysuguje prawo podmiotowe okrelone mianem wierzytelnoci.

Wierzytelno jako prawo podmiotowe ma charakter wzgldny. Jest ono skuteczne inter partes, a wic tylko w odniesieniu do drugiej strony stosunku cywilnoprawnego. W okrelonych jednak przypadkach wierzyciel moe domaga si respektowania swego prawa od osb stojcych poza pierwotnym wzem zobowizaniowym (por. np. instytucje: ius ad rem, skargi pauliaskiej, zobowiza realnych, odpowiedzialnoci deliktowej gdy osoba trzecia, realizujc przesanki odpowiedzialnoci deliktowej, przeszkodzi dunikowi w wykonaniu zobowizania, uprawnie wynikajcych z zastrzeenia niezbywalnoci wierzytelnoci, ochrony posesoryjnej). Niektrym prawom obligacyjnym ustawodawca przyznaje wprost, ochron typu bezwzgldnego, np. w przypadku ochrony najemcy lokalu mieszkalnego (art. 690 KC).

Naley jednak podkreli, i prawa podmiotowego wzgldnego nie mona utosamia z wierzytelnoci co czsto ma miejsce w praktyce z tego powodu, e wierzytelnoci nie wyczerpuj wszelkich postaci praw wzgldnych wierzytelnoci, a stanowi wrd nich jedynie grup dominujc i uwaane s za ich najbardziej typow posta[137]. O wzgldnym lub bezwzgldnym charakterze prawa podmiotowego decyduje normatywnie okrelona struktura stosunku prawnego, z ktrego prawo to wynika[138].

Na wierzytelno skadaj si roszczenia (np. o przeniesienie wasnoci rzeczy, o wydanie rzeczy kupionej, o udzielenie wyjanie o stosunkach prawnych i faktycznych dotyczcych rzeczy sprzedanej, o wydanie dokumentw dotyczcych rzeczy), ewentualnie take uprawnienia ksztatujce (prawo do wypowiedzenia stosunku najmu, do odstpienia od umowy, do wyboru wiadczenia w zobowizaniu przemiennym).

-856- Uprawnienia wierzyciela moemy podzieli na gwne (zmierzajce do zaspokojenia wierzytelnoci) i uboczne (danie odsetek, zoenia rachunku z zarzdu).

Podkrelenia wymaga take wyrana rnica zachodzca midzy wierzytelnoci a roszczeniem. Istot rzeczy odda A. Klein, wskazujc, i pomidzy wierzytelnoci a roszczeniem wystpuje charakterystyczny zwizek funkcjonalny, gdy roszczenia s instrumentami sucymi zabezpieczeniu wykonania wierzytelnoci (prawa podmiotowego). Gdyby przyj tosamo roszczenia i wierzytelnoci, to spenienie przez dunika obowizku odpowiadajcego jednemu z roszcze musiaoby prowadzi do wyganicia wierzytelnoci. Z reguy jednak spenienie wiadczenia przez dunika wymaga wielu jego zachowa i dopiero suma tych zachowa, ktrych refleksem s poszczeglne roszczenia wierzyciela jeeli realizuje interes wierzyciela, ucielenienie ktrego stanowi wierzytelno moe by uznana za spenienie wiadczenia[139].

W istocie podstawowe dla analizy istoty zobowizania jest pojcie wiadczenia, czyli mwic potocznie tego, do czego zobowizany jest dunik. W nauce mwi si, e wiadczenie jest wyznaczone treci zobowizania do okrelonego zachowania si dunika wzgldem wierzyciela[140]. Sytuacj prawn dunika okrela, od strony spoczywajcych na nim obowizkw, pojcie dugu. Dug to zesp obowizkw dunika wzgldem wierzyciela. Z pojciem dugu wie si cile zagadnienie odpowiedzialnoci, przez ktr rozumie naley dopuszczalno zastosowania przymusu w celu wyegzekwowania nalenego wiadczenia, czyli w celu realizacji wierzytelnoci jako wizki uprawnie.

Rozrnienie dugu i odpowiedzialnoci jest dzieem niemieckiej nauki prawa. O ile dug wie si z obowizkiem okrelonego zachowania si spenienia wiadczenia i jest niejako korelatem wierzytelnoci przysugujcej uprawnionemu (wierzycielowi), o tyle odpowiedzialno polega na moliwoci wyegzekwowania tego wiadczenia przy zaangaowaniu przymusu zaoferowanego uprawnionemu przez pastwo[141]. Istnienie odpowiedzialnoci zapewnia pokrycie dla dugu. Jak wskazuj niektrzy autorzy niemieccy odpowiedzialno przydaje dugowi ziemskiej cikoci[142]. W tym miejscu rozwaenia wymaga przede wszystkim problem, czy relewancja pojcia odpowiedzialnoci ogranicza si jedynie do stosunkw zobowizaniowych, czy te ma walor szerszy, odnoszc si do wszelkich przypadkw przymusowego zaspokojenia z cudzego majtku.

W nauce prawa spotyka si niekiedy rozrnienie odpowiedzialnoci osobistej oraz rzeczowej[143]. Oznacza to zarazem, e odpowiedzialno nie dotyczy jedynie stosunkw

-857- obligacyjnych, lecz kojarzona jest z wszystkimi przypadkami, w ktrych ustawa dopuszcza zaspokojenie z dbr nalecych do innej osoby oraz co wicej sankcjonuje to zaspokojenie stwarzajc dla niego prawne instrumenty w postaci postpowania egzekucyjnego. Mimo przyjcia szerokiego pojcia odpowiedzialnoci wskaza naley jednak na zasadnicze rnice midzy odpowiedzialnoci osobist, ktra jak wykazane zostanie kojarzona by powinna ze stosunkami obligacyjnymi i jako taka pozostaje cile zwizana z pierwotnym wobec niej dugiem a odpowiedzialnoci rzeczow, w sferze ktrej kategoria dugu traci zasadniczo sw relewancj[144].

Odpowiedzialno osobista polega ma na tym, e osoba uprawniona uruchomi moe przymus gwarantowany przez pastwo, pozwalajcy jej zaspokoi si caego obecnego i przyszego majtku osoby zobowizanej. Z kolei odpowiedzialno rzeczowa wyraa si w tym, e osoba rzeczowo odpowiedzialna liczy musi si z moliwoci zaspokojenia si przez podmiot uprawniony z okrelonych przedmiotw lub praw majtkowych, nalecych do tej osoby, przy czym zaspokojenie to ogranicza si jedynie do wskazanych rzeczy lub praw.

Podkrela si w szczeglnoci, e podmiotem odpowiedzialnym rzeczowo moe by osoba niezwizana z uprawnionym adnym wzem obligacyjnym. Odpowiedzialno rzeczowa zwizana jest w istocie z okrelonymi przedmiotami majtkowymi, z ktrych osoba uprawniona moe zaspokoi si bez wzgldu na to, czyj stan si one wasnoci. Ten rodzaj odpowiedzialnoci wyraa si wanie w moliwoci zaspokojenia i odrywa si cakowicie od kwestii podmiotowej, podajc niejako za rzecz. Sama osoba waciciela nie ma tu samoistnego znaczenia. W szczeglnoci w przypadku odpowiedzialnoci rzeczowej niewaciwe jest posugiwanie si pojciem dunika rzeczowego i wierzyciela rzeczowego[145]. Bdc odpowiedzialny rzeczowo waciciel obcionego przedmiotu nie jest bowiem z tego tytuu dunikiem osoby, na czyj rzecz przedmiot zosta obciony, za osoba uprawniona z prawa rzeczowego nie jest podkrelmy znw z tego tytuu wierzycielem waciciela rzeczy. Waciciel nie jest zobowizany do spenienia adnego wiadczenia, wic jego sytuacja nie odpowiada modelowi zobowizania sformuowanemu w art. 353 KC. Jeeli waciciel przedmiotu zastawu lub hipoteki niebdcy dunikiem osobistym uprawnionego paci do rk uprawnionego chcc unikn przymusowego zaspokojenia si przez niego z obcionego przedmiotu, to nie mona powiedzie, jakoby wykonywa on wasne zobowizanie. Jego sytuacj wyczerpujco reguluje wwczas art. 518 KC (por. w szczeglnoci art. 518 1 pkt 1 KC). Jak to wyranie wynika z przepisu spaca on cudzy dug. Konieczne jest tu wyrane odrnienie prawa rzeczowego od stosunku obligacyjnego. Ewentualne zwizki istniejce midzy moliwoci zaspokojenia, wynikajc z prawa rzeczowego, a stosunkiem obligacyjnym, z ktrego zabezpieczeniu suy miao prawo rzeczowe i wynikajca z niego odpowiedzialno, s natomiast

-858- zwizane z kwesti akcesoryjnoci rzeczowego prawa zabezpieczajcego. Zwizki takie zachodz i s relewantne jedynie w zakresie, w jakim przewiduje je ustawa np., co do przeniesienia prawa obligacyjnego art. 323 KC i art. 79 KWU, co do jego wyganicia art. 325 KC i art. 94 KWU; co do zakresu zaspokojenia z rzeczy art. 314 KC i art. 6869 KWU, co do zarzutw przysugujcych wacicielowi art. 315 i 317 KC oraz art. 73 i 77 KWU. Intensywno tych zalenoci determinowana jest konkretnymi rozwizaniami ustawodawczymi.

Odpowiedzialno osobista natomiast inaczej ni odpowiedzialno rzeczowa zawsze zwizana z istnieniem wza obligacyjnego midzy podmiotem uprawnionym a podmiotem odpowiedzialnym, jest wic ona zwizana z zobowizaniowymi stosunkami prawnymi. Zasad jest, e dunik odpowiada za swe zobowizania caym swoim majtkiem posiadanym w chwili wszczcia egzekucji, z pewnymi jedynie wyjtkami wynikajcymi z przepisw postpowania (art. 829, 831 KPC). Odpowiedzialno moe by jednak ograniczona do wyodrbnionej masy majtkowej (cum viribus patrimonii np. art. 1030 KC, art. 41 KRO) lub do okrelonej wartoci zaspokojenia (pro viribus patrimonii, np. art. 554, 1031 2 KC). Dopuszcza si w doktrynie moliwo umownego ograniczenia odpowiedzialnoci osobistej, aczkolwiek kwestia ta pozostaje dyskusyjna. Wskazuje si na konieczno badania dopuszczalnoci takiego ograniczenia w sposb zrelatywizowany do okolicznoci konkretnego wypadku[146].

Zasad jest, e z dugiem wie si odpowiedzialno osobista dunika i e ten, kto zobowizany jest wiadczy (dug) odpowiada za spenienie wiadczenia (odpowiedzialno). Kto jest winien (jest zobowizany), ten te odpowiada wer schuldet, der haftet auch, jak mwi si w nauce niemieckiej[147]. O dugu bez odpowiedzialnoci mwi mona wic jedynie w tych wyjtkowych sytuacjach, gdy ustawa sankcjonuje w pewien sposb sam obowizek wiadczenia (np. wykluczajc danie zwrotu wiadczenia spenionego w wykonaniu zobowizania wynikajcego z gry lub zakadu art. 413 1 KC) nie pozwalajc jednak uprawnionemu dochodzi i egzekwowa tego wiadczenia przy zaangaowaniu przymusu pastwowego w postaci postpowania egzekucyjnego (art. 413 2 KC).

Dyskusyjna jest natomiast kwestia, czy w prawie polskim wystpuj sytuacje, w ktrych odpowiedzialno istnieje bez dugu. Dylemat ten dotyczy tylko odpowiedzialnoci osobistej, bowiem w przypadku odpowiedzialnoci rzeczowej niewtpliwie moe ona polega na moliwoci zaspokojenia si z przedmiotw nalecych do osoby, ktra dunikiem nie jest[148]. Jeeli jednak dopuci istnienie osobistej odpowiedzialnoci bez dugu, wwczas oznaczaoby to, e okrelona osoba naraona jest na to, e pewien podmiot zaspokoi si z caego jej majtku obecnego i przyszego, mimo e osoba ta nie jest zobowizana wiadczy na rzecz tego podmiotu. Niektrzy autorzy zdaj si sugerowa w tym kontekcie na sytuacj porczyciela, jako mogc ilustrowa

-859- przypadek zalenoci tego rodzaju[149]. W wietle brzmienia art. 876 1 KC, ktry wyranie stanowi, e przez umow porczenia porczyciel zobowizuje si wobec wierzyciela wykona zobowizanie na wypadek, gdyby dunik zobowizania nie wykona nie moe by jednak wtpliwoci, e umowa porczenia rodzi po stronie porczyciela okrelony obowizek wiadczenia, przez co staje si on dunikiem wierzyciela. Nie mamy tu wic do czynienia z sytuacj, w ktrej odpowiedzialno porczyciela zawieszona byaby w prni i niesprzona z jakimkolwiek dugiem czyli obowizkiem wiadczenia istniejcym po jego stronie wobec wierzyciela, czyli kontrahenta z umowy porczenia[150]. Wydaje si, e niemoliwe jest istnienie odpowiedzialnoci osobistej bez pierwotnego wobec niej dugu osoby, ktra miaaby odpowiada. W istocie bowiem osoba odpowiedzialna osobicie odpowiada inaczej ni osoba odpowiedzialna rzeczowo, ktra musi jedynie liczy si z zaspokojeniem z jej przedmiotw zawsze za co, a mwic jzykiem prawniczym: za spenienie wiadczenia. Spenienie wiadczenia jest za podstawowym i pierwotnym obowizkiem dunika. Jest istot jego dugu. Std te, jeli wiadczenie jest przedmiotem dugu, a osoba odpowiedzialna osobicie odpowiada za spenienie tego wiadczenia, to niemoliwa jest sytuacja, w ktrej odpowiedzialno osobista istnieje bez stanowicego jej podwalin dugu. Wniosku tego nie przekrelaj sformuowania poszczeglnych przepisw, nierzadko niekonsekwentnie posugujce si t skomplikowan terminologi. Odwoujc si do przykadu umowy okrelonej w art. 392 KC, wskaza mona, e przepis ten pozornie mwi jedynie o odpowiedzialnoci. Podobny wniosek mona wysnu prima facie ze sformuowania art. 391 KC oraz szeregu innych przepisw, ktre stanowi, e kto odpowiada lub jest odpowiedzialny. W istocie jednak z art. 391 i 392 KC wynika, e gwarant obowizany jest do naprawienia szkody, jaka wyrzdzona zostanie przez to, e osoba trzecia nie speni swego wiadczenia (art. 391 KC) albo bdzie daa od kogo wykonania zobowizania (art. 392 KC). Pierwotnym i jedynym wiadczeniem gwaranta jest danie odszkodowania. Stanowi ono przedmiot jego dugu. W razie jego niewykonania, podmiot uprawniony da moe zaangaowania przymusu pastwowego dla zaspokojenia jego roszczenia. Przechodzimy wwczas w sfer odpowiedzialnoci, ktrej powstanie jest jednak prostym nastpstwem wczeniejszego istnienia dugu, ktremu osoba zobowizania nie uczynia zado.

2. Stosunek prawnorzeczowy[151] Wrd przedstawicieli doktryny liczne kontrowersje wzbudza nie tylko charakter ale nawet kwestia istnienia stosunku prawnorzeczowego. Do przeszoci nale obecnie pogldy postrzegajce stosunek prawnorzeczowy jako stosunek zachodzcy pomidzy uprawnionym a rzecz[152]. Jak trafnie podnoszono w polemice z powyszym pogldem, o stosunku prawnym moemy mwi jedynie w kontekcie relacji pomidzy

-860- podmiotami prawa[153]. Rzecz nie moe by przecie stron stosunku prawnego, a tym samym podmiotem praw i obowizkw.

Majc na uwadze skuteczno erga omnes praw rzeczowych prezentowano pogld przyjmujcy konstrukcj tzw. obligacji generalnej, zgodnie z ktrym stosunek prawnorzeczowy (w przeciwiestwie do stosunku zobowizaniowego) czy wszystkie podmioty wystpujce w obrocie cywilnoprawnym. W takim rozumieniu jest to zatem stosunek pomidzy indywidualnie oznaczonym podmiotem uprawnionym rzeczowo a wszystkimi pozostaymi podmiotami danego systemu prawnego, zobowizanymi do nieczynienia (non facere) czegokolwiek, co naruszaoby dozwolone zachowanie si uprawnionego[154]. Dopiero w razie naruszenia obowizku nieingerowania, aktualizuje si stosunek zobowizaniowy midzy dwoma, indywidualnie ju okrelonymi podmiotami. Konstrukcja obligacji generalnej zostaa jednak przez niektrych autorw zakwestionowana. Wskazano mianowicie, i kreowanie stosunku prawnego midzy uprawnionym a wszystkimi innymi podmiotami jest sztuczne, jako e zakada istnienie stosunku midzy podmiotami, ktre nie s ze sob w adnym realnym kontakcie[155].

Nawizujc do koncepcji obligacji generalnej A. Klein stworzy konstrukcj stosunkw wielostronnych, w ktrych podmiot prawa rzeczowego jest stron uprawnion, a wszystkie pozostae nieoznaczone bliej podmioty, podlegajce danemu porzdkowi prawnemu, stanowi strony obowizane tego stosunku. Zakwestionowa on ponadto prawidowo definiowania stosunku prawnego poprzez stosunek spoeczny wskazujc na okoliczno, i w przypadku stosunku prawnego prawa rzeczowego, byaby to relacja ksztatowana z uwagi na rzecz oraz z uwzgldnieniem tej rzeczy, dlatego zacieraaby si sama relacja spoeczna midzy ludmi, ktrej niejako stosunek prawny stanowi odpowiednik. Zaproponowa, zarwno w odniesieniu do rzeczowych, jak te zobowizaniowych stosunkw prawnych, wyrnienie stosunku potencjalnego (abstrakcyjnego) oraz stosunku konkretnego. Zgodnie z prezentowanym stanowiskiem stosunek abstrakcyjny jako konstrukcja pojciowa oddaje tre przepisw znajdujcych zastosowanie w okrelonym momencie do strony uprawnionej, jak i wszystkich innych podmiotw obowizanych, ze wzgldu na dany przedmiot ich zachowania si, a wic ze wzgldu na rzecz. Konstrukcja stosunku abstrakcyjnego stanowi zatem wzr aktualnie obowizujcego strony, powinnego i dozwolonego zachowania si wzgldem siebie, z uwagi na okrelony w tym stosunku przedmiot tego zachowania. W przypadku stosunkw prawnych prawa rzeczowego wzr ten okrela przede wszystkim dozwolone zachowanie si podmiotu uprawnionego, jako e tre powinnego zachowania si stron obowizanych nie bdc okrelon wprost przez prawo, wynika wanie porednio z oznaczenia treci dozwolonego zachowania si strony uprawnionej (np. waciciela). Natomiast powinne zachowanie si zostanie okrelone konkretniej przez odpowiednie przepisy prawa w wypadku, gdy ktry z obowizanych naruszy sfer dozwolonego zachowania si uprawnionego i tylko w odniesieniu do tego podmiotu, ktry naruszenia dokona. Dlatego te przepisy prawa nie wskazuj na peen obraz

-861- istniejcego potencjalnie stosunku prawa rzeczowego, ale jedynie okrelaj poszczeglne rzeczowe prawa podmiotowe, stanowice jego element. Std mwi si nie o powstaniu, zmianie i wyganiciu odpowiednich stosunkw prawnych, ale o powstaniu, przenoszeniu, zmianie i zganiciu podmiotowych praw rzeczowych. Dla przedstawienia penego obrazu pogldw A. Kleina, doda naley, i przez konkretny stosunek prawny prawa rzeczowego rozumie on (...) indywidualnie adresowany i jednoznacznie okrelony wzorzec powinnego i dozwolonego zachowania si, ktry z uwagi na ziszczenie si przesanek zastosowania odpowiednich przepisw (czy hipotez odpowiednich norm prawnych) musi by uznany za obowizujcy podmioty danego stosunku prawnego (...)[156].

Dla jasnoci wywodu wymaga podkrelenia, i stosunkw prawnych potencjalnych, chocia s one budowane wycznie w oparciu o tre przepisw prawnych (odnoszcych si do danego typu stosunku prawnego bd do pewnych rodzajw sytuacji), nie naley utosamia z normami prawnymi. Jako e tre stosunkw prawnych budowana jest tylko z tej czci treci przepisw, ktre w ukadzie normy prawnej su do budowy dyspozycji, to tym bardziej potencjalny stosunek pokrywa si moe co najwyej z treci jednego tylko czonu normy prawnej. Ponadto, stosunek potencjalny bdc przecie stosunkiem prawnym, w przeciwiestwie do normy prawnej okrelajcej tylko poszczeglne rodzaje wyznaczonego postpowania (zachowania si), stanowi aktualnie obowizujcy i caociowo ujty wzr powinnego i dozwolonego zachowania si stron wzgldem siebie z uwagi na okrelony w tym stosunku przedmiot tego zachowania.

Przydatno przedstawionej powyej koncepcji stosunku prawnego jako konstrukcji pojciowej (bdcej wzorem powinnego i dozwolonego zachowania si podmiotw wzgldem siebie utworzonym ze znaczenia przepisw znajdujcych aktualnie zastosowanie) zostaa podwaona w doktrynie przez T. Dybowskiego[157]. Autor ten wskaza, e wzorzec postpowania wyprowadzony ze znaczenia przepisw prawnych jest niczym innym jak norm prawn. Nie zmienia tego faktu zastrzeenie, e tre stosunku prawnego budowana jest tylko z czci treci przepisw, ktre su do budowy dyspozycji normy prawnej prowadzi to jedynie do stwierdzenia, e stosunki prawne s fragmentami norm prawnych tosamych z ich dyspozycj. Zbdne jest zatem konstruowanie stosunkw prawnych z nieokrelon liczb podmiotw dla uzasadnienia obowizku nienaruszania cudzego prawa podmiotowego (np. prawa wasnoci), ktry to obowizek wynika wprost z przepisw prawa, zawierajcych powszechnie obowizujce nakazy i zakazy. Autor przyjmuje istnienie stosunku prawnego jedynie wtedy, gdy norma prawna nakada na jedn lub obie strony obowizek cile oznaczonego zachowania si (przybierajcego w stosunkach majtkowych posta obowizku wiadczenia majcego okrelon warto) oraz zmusza strony tego stosunku do zachowania wzgldem siebie szczeglnej starannoci wykraczajcej poza wymagania stawiane przez normy prawne kademu. Konstruowanie stosunku prawnorzeczowego jest przydatne zatem wtedy, gdy prawo rzeczowe (np. prawo wasnoci) zostanie naruszone albo gdy midzy wacicielem a oznaczonymi osobami powstaj prawa i obowizki tego typu,

-862- e dotycz kadoczesnego waciciela rzeczy (stosunki midzy podmiotami prawa suebnoci)[158].

V. Inne modele stosunkw cywilnoprawnych Dwa przedstawione powyej stosunki prawne uchodzi mog za wzorcowe konstrukcje prawnej relacji midzy podmiotami prawa cywilnego. Odpowiadajce im stosunki wyczerpuj znaczn wikszo wszystkich realnie wystpujcych stosunkw prawnych.

Waga stosunkw obligacyjnych oraz ich spoeczna i gospodarcza relewancja nie moe budzi wtpliwoci, w wietle faktu, i zobowizaniowe stosunki prawne stanowi zasadnicze ramy dla wszelkiej wymiany dbr (towarw i usug) jak rwnie istotne formy korzystania z dbr (np. najem, dzierawa, leasing, uyczenie). Podkreli warto jednak rwnie to, e znaczenie konstrukcji stosunku prawnorzeczowego nie ogranicza si tylko do dziedziny prawa cywilnego konstytuujcej tradycyjnie pojmowane prawo rzeczowe. Ten schemat pozostaje bowiem relewantny we wszystkich sferach regulacji, w ktrych charakterystyczne jest wystpowanie jednostronnie niezindywidualizowanych stosunkw prawnych, a ktrych tre stanowi skuteczne erga omnes prawa podmiotowe. Wskaza wypada w tym miejscu choby prawa na dobrach osobistych (art. 23 i 24 KC), jak rwnie inne prawa na dobrach niematerialnych, ktre to dobra s przedmiotami praw bezwzgldnych konstrukcyjnie odpowiadajcych prawom rzeczowym.

Konstrukcyjna wzorcowo zaprezentowanych rodzajw stosunkw cywilnoprawnych doprowadzia take do uczynienia z nich narzdzia (metody) podziau stosunkw cywilnoprawnych na stosunki dwustronnie zindywidualizowane (na wzr stosunku obligacyjnego) i jednostronnie zindywidualizowane (na wzr stosunku prawnorzeczowego)[159].

Nie moe wic ulega wtpliwoci, e stosunek obligacyjny oraz stosunek prawa rzeczowego s dwoma podstawowymi modelami stosunku cywilnoprawnego. Nawet, jeeli mamy do czynienia ze stosunkami prawnymi noszcymi cechy kadego z tych dwch modeli, to w istocie nie wychodzimy poza siatk poj waciw dla opisu zobowizania oraz uprawnienia rzeczowego (bezwzgldnego). Pozostaje jednak poza sporem, e funkcjonuj stosunki prawne, ktre ze wzgldu na pewne swoiste cechy pozostaj poza kategoriami omwionymi powyej. Spord nich w dalszym toku niniejszej prezentacji przedstawione zostan dwa: stosunek prawa rodzinnego oraz stosunek korporacyjny. O ile przynaleno drugiego z nich do szerszej kategorii stosunkw cywilnoprawnych nie moe budzi wtpliwoci w wietle zasady jednoci prawa cywilnego (por. np. art. 2 KSH), o tyle podkreli warto, e przynaleno prawa rodzinnego do prawa cywilnego bywaa kwestionowana. Swoiste cechy tych stosunkw uzasadniaj przedstawienie ich jako dwch dalszych kategorii stosunku cywilnoprawnego.

1. Stosunki prawne prawa rodzinnego Moliwo kwalifikowania stosunkw rodzinnoprawnych jako stosunkw cywilnoprawnych bya kwestionowana w nauce prawa z powoaniem si na dwa zasadnicze

-863- argumenty[160]. Po pierwsze, wskazywano na odrbno prawa rodzinnego, polegajc na braku, co do zasady, powizania z nimi bezporednio interesu majtkowego. W tym ujciu prawo rodzinne nie speniaoby konstytutywnej cechy prawa cywilnego, regulujcego zasadniczo stosunki majtkowe oraz ewentualnie zwizane z nimi stosunki niemajtkowe. Po drugie, za odrbnoci stosunkw prawa rodzinnego przemawia miaby brak cechy formalnej rwnorzdnoci podmiotw, ktra immanentnie charakteryzuje stosunki istniejce w obszarze prawa cywilnego. Wskazywano w szczeglnoci na nierwno pomidzy rodzicami a dziemi w zakresie wykonywania wadzy rodzicielskiej, przejawiajc si w podporzdkowaniu dziecka osobie, ktrej wadza rodzicielska przysuguje (por. w szczeglnoci art. 95 2 KRO).

W opozycji do pierwszego argumentu naley wskaza, i majtkowy lub niemajtkowy charakter prawa podmiotowego nie znajduje bezporedniego i mechanicznego przeoenia na struktur stosunku prawnego, w ktrym to prawo podmiotowe ma swe rdo i podstaw. Wszak ze stosunku bezwzgldnego odpowiadajcego konstrukcyjnie stosunkowi prawnorzeczowemu wynika mog zarwno prawa majtkowe (wasno, uytkowanie wieczyste, prawa rzeczowe ograniczone), jak i niemajtkowe (prawa do dbr osobistych, autorskie prawa osobiste). Rwnie w ramach stosunkw obligacyjnych wiadczenie moe mie charakter majtkowy albo niemajtkowy. Jakkolwiek regu jest wystpowanie wia