W służbie ludu i inżynierii społecznej

Media publiczne w Danii, Norwegii i Szwecji

w perspektywie historycznej i kulturowej

Maja Chacińska

Wydawnictwo Uniwersytetu GdańskiegoGdańsk 2018

W służbie ludu i inżynierii społecznej

Media publiczne w Danii, Norwegii i Szwecjiw perspektywie historycznej i kulturowej

RecenzjeProf. dr hab. Tomasz Mielczarek

Dr hab. Alicja Jaskiernia, prof. UW

Redakcja wydawniczaJoanna Marek-Banach

Projekt okładki i stron tytułowychJakub Kozak

Skład i łamanieSUNNY

Publikacja dofinansowana z działalności statutowej Wydziału Filologicznego oraz Instytutu Skandynawistyki

Uniwersytetu Gdańskiego

© Copyright by Uniwersytet GdańskiWydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego

ISBN 978-83-7865-718-7

Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego ul. Armii Krajowej 119/121, 81-824 Sopot

tel./fax 58 523 11 37, tel. 725 991 206e-mail: wydawnictwo@ug.edu.pl

www.wyd.ug.edu.pl

Księgarnia internetowa: www.kiw.ug.edu.pl

SPIS TReśCI

WSTęP . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9

WyKAz SKRóTóW . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14

Część I SPołeCzeńSTWo, PolITyKA, KUlTURA

Rozdział 1 MeDIA PUBlICzNe W BADANIACh PolSKICh I SKANDyNAWSKICh . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 171.1. Definicje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18

1.1.1. Media publiczne i ich misja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 181.1.2. Terminologia medioznawcza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21

1.2. Metodologia w naukach o mediach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 241.3. Badania polskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26

1.3.1. Media publiczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 261.3.2. Media w krajach nordyckich . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31

1.4. Badania skandynawskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35

Rozdział 2 KUlTURA PolITyCzNA I SKANDyNAWSKIe SySTeMy WARTośCI A MeDIA PUBlICzNe . . . . . . . . . . . . . . . 512.1. o kulturze politycznej i mediach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 512.2. Kultura polityczna Skandynawii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56

2.2.1. Wędrówki ludów, wpływy innych mocarstw – tożsamość nordycka a nacjonalizmy . . . . . . . . . . . . . . . . . 60

2.2.2. Wynik reformacji – etos pracy, uczciwość, solidarność społeczna . . . 612.2.3. organizacja rolnictwa, struktury urbanistyczne a demokracja,

egalitaryzm i zaufanie do państwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . 652.2.4. Model nordycki – korporacjonizm, koncyliacyjność . . . . . . . . . 74

6 Spis treści

Rozdział 3 INżyNIeRIA SPołeCzNA oRAz eDUKACJA PoPUlARNA I oByWATelSKA . . . . . . . . . . . . . . . . 793.1. Inżynieria społeczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79

3.1.1. Wczesne i współczesne koncepcje . . . . . . . . . . . . . . . . . . 793.1.2. Model skandynawski – Alva i Gunnar Myrdalowie . . . . . . . . . . 83

3.2. edukacja społeczna, obywatelska i popularna . . . . . . . . . . . . . . . . 983.3. oddolne ruchy społeczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1023.4. Media a edukacja społeczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 106

Rozdział 4 MeDIA A TożSAMość NARoDoWA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1134.1. Benedict Anderson i badania skandynawskie . . . . . . . . . . . . . . . . 1144.2. Norweskie „Slow TV” jako przykład

tworzenia wydarzeń medialnych w NRK . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1264.3. eurowizja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 129

Część II MeDIA

Rozdział 5 MeDIA PUBlICzNe W DANII, NoRWeGII I SzWeCJI W lATACh 1920–1995 . . . . . . . . . . . . . . . 1395.1. Radio publiczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 140

5.1.1. Powstanie radia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1405.1.2. lata wojenne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1525.1.3. złoty okres radia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 157

5.2. Telewizja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1635.3. Wczesne media publiczne – kultura, edukacja czy rozrywka? . . . . . . . . 1695.4. Media publiczne w obliczu deregulacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 176

5.4.1. Dania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1795.4.2. Norwegia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1825.4.3. Szwecja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 184

Rozdział 6 MeDIA PUBlICzNe W KRAJACh SKANDyNAWSKICh – PRAWo, STRUKTURA, MISJA I oFeRTA . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1896.1. Model systemu medialnego w krajach skandynawskich –

system medialny czy medialne państwo opiekuńcze? . . . . . . . . . . . . . 1896.1.1. Systemy medialne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1916.1.2. Media Welfare State . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 207

6.2. Prawo medialne w krajach skandynawskich . . . . . . . . . . . . . . . . . 2116.2.1. Ustawy o mediach audiowizualnych . . . . . . . . . . . . . . . . . 2116.2.2. Inne ustawy regulujące działanie mediów publicznych . . . . . . . . 215

7Spis treści

6.2.3. Dokumenty regulujące misję skandynawskich nadawców publicznych . . . . . . . . . . . . . . . 218

6.3. Struktura organizacyjna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2346.3.1. Danmarks Radio . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2346.3.2. Norsk Rikskringkasting . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2356.3.3. Szwedzkie media publiczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 236

6.4. Finansowanie skandynawskich mediów publicznych . . . . . . . . . . . . . 2386.4.1. Sposoby finansowania mediów audiowizualnych . . . . . . . . . . . 2396.4.2. historia abonamentu w Danii, Norwegii i Szwecji . . . . . . . . . . 2446.4.3. Abonament 2017 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2506.4.4. ściąganie opłat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2536.4.5. Przyszłość abonamentu w krajach skandynawskich . . . . . . . . . . 256

6.5. Współczesna oferta skandynawskich mediów publicznych . . . . . . . . . . 2636.5.1. Programy informacyjne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2706.5.2. Programy edukacyjne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2726.5.3. Kultura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2766.5.4. Nordvision . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 279

Rozdział 7 SKANDyNAWSKIe MeDIA PUBlICzNe A KUlTURA PolITyCzNA I eDUKACJA PoPUlARNA – STUDIA PRzyPADKU . . . . . . . . . . . 2817.1. Media publiczne w służbie dzieciom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 281

7.1.1. Perspektywa kulturowo-historyczna . . . . . . . . . . . . . . . . . 2827.1.2. Misja skandynawskich mediów publicznych

i dzieci w XXI wieku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3137.1.3. Przykład podejmowanej tematyki –

ciało i seksualność w programach dla dzieci i młodzieży skandynawskich nadawców publicznych . . . . . . . . . . . . . . . 324

7.2. Polityka w skandynawskich mediach publicznych . . . . . . . . . . . . . . 3297.2.1. Kampanie wyborcze w mediach skandynawskich.

Programy informacyjne i publicystyczne . . . . . . . . . . . . . . . 3327.2.2. Polityka w radiu – 1920–1940 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3357.2.3. Polityka w radiu – 1941–1960 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3407.2.4. lata 1961–1985 – dominacja telewizji . . . . . . . . . . . . . . . . 3447.2.5. Koniec monopolu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3497.2.6. Reklama polityczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 352

7.3. Równość płci w publicznych mediach skandynawskich . . . . . . . . . . . 3587.3.1. Walka o równouprawnienie w Skandynawii

i równouprawnienie w mediach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3597.3.2. Kobiety we wczesnym radiu i telewizji w Skandynawii . . . . . . . . 3627.3.3. historia zatrudniania kobiet w mediach publicznych . . . . . . . . . 3647.3.4. Równouprawnienie w mediach skandynawskich –

czasy współczesne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 371

8 Spis treści

zAKońCzeNIe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 393

BIBlIoGRAFIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 399Dokumenty . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 399Publikacje zwarte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 403Artykuły w czasopismach i rozdziały w publikacjach wieloautorskich . . . . . . . 411Wybrane źródła internetowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 422Inne źródła . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 425

INDeKS oSoBoWy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 427

INDeKS RzeCzoWy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 438

SPIS TABel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 443

WSTęP

Kraje nordyckie, daleka północ europy, są w Polsce od początku XXI wieku nie-zmiennie popularne. Na pewno przyczynia się do tego, z jednej strony, pewien egzotyzm położonych najdalej na północ części Norwegii, Szwecji czy Finlandii, ale z drugiej – profesjonalne działania marketingowe: tworzenie i umacnianie marek narodowych (również branding narodowy, ang. nation branding) przez te kraje. Wpisuje się w nie popularyzacja literatury (głównie kryminalnej), sklepów takich jak IKeA czy Jysk, popularne islandzkie zespoły muzyczne czy szwedzka i norweska literatura dla dzieci. W ostatnim raporcie Country Brand Index za lata 2014–2015 Dania, Norwegia i Szwecja znalazły się w pierwszej dziesiątce1.

Nordyckie media, za wyjątkiem niektórych filmów fabularnych i seriali, są dość mało znane na świecie, a edukacyjna oferta skandynawskich mediów pu-blicznych jest jedynie od czasu do czasu przywoływana, na przykład w mediach anglojęzycznych, jako ciekawostka2. Autorka tej pracy, zajmująca się naukowo mediami publicznymi krajów nordyckich, uznała je jednak za fascynujące, a na-wet więcej – w wielu aspektach godne naśladowania.

Niniejsza publikacja stanowi analizę mediów publicznych Danii, Norwegii i Szwecji, które w publikacji nazwano Skandynawią w odróżnieniu od regio-nu nordyckiego, czy – jak określają go sami mieszkańcy – Norden. Do obszaru Norden należą, oprócz już wymienionych państw, Finlandia i Islandia oraz trzy autonomiczne obszary zależne: Wyspy Alandzkie (zależne od Finlandii) Wyspy owcze i Grenlandia (zależne od Danii).

1 Country Brand Index, https://www.futurebrand.com/uploads/CBI2014-5.pdf [dostęp: 26.11.2017].2 Np. CBS Sunday Morning, https://www.youtube.com/watch?v=begldDiyINe [dostęp: 26.11.2017], Al Jazeera, https://www.youtube.com/watch?v=4Ibe17-JMCU [dostęp: 26.11.2017].

10 Wstęp

W różnych okresach w pracach badawczych stosowano terminy „region nor-dycki” i „Skandynawia” wymiennie, wliczając w nie wszystkie wspomniane kraje i obszary3. Można to umotywować faktem, że przez wieki obszary te były połą-czone różnorodnymi paktami, układami i uniami: Dania, Islandia i Norwegia przez setki lat tworzyły jedno państwo, a Finlandia od średniowiecza do początku XX wieku była podległa Szwecji. Terminy „Skandynawia” i „region nordycki” nadal często stosuje się wymiennie, szczególnie w literaturze anglojęzycznej, ale i w polskim piśmiennictwie nie osiągnięto klarowności w tej kwestii. Są również badacze, którzy odróżniają państwa nordyckie od skandynawskich, ale do tych ostatnich włączają Finlandię ze względu na jej długą zależność od Szwecji, i – jak stwierdza fiński historyk Max engman – fakt, że „w żadnym innym kraju nie było tej samej gotowości na akceptację szwedzkich idei i innowacji społecznych”4.

W niniejszej pracy przyjęto, biorąc pod uwagę kryteria kulturowe, że Skandy-nawia obejmuje Danię, Norwegię i Szwecję5. Jednym z kryteriów kulturowych jest język – do języków skandynawskich zalicza się jedynie duński, norweski i szwedzki6.

Podstawą decyzji o ograniczeniu analizy do Danii, Norwegii i Szwecji stała się właśnie kwestia języka, ponieważ w tym opracowaniu posłużono się wieloma przykładami konkretnych programów radiowych lub telewizyjnych, które autorka jest w stanie zrozumieć. Analiza treści programów mediów publicznych nie byłaby możliwa w przypadku fińskojęzycznych mediów publicznych yle czy islandzkiego nadawcy RÙV. Ponadto rozwój mediów publicznych przebiegał bardzo podobnie właśnie w Danii, Norwegii i Szwecji, na co wskazano w tej publikacji, często zresztą działano świadomie i powielano pomysły skandynawskich sąsiadów.

Dania, Norwegia i Szwecja są zaliczane do państw małych liczebnie (od 5 do 10 milionów mieszkańców), o bardzo dobrej sytuacji gospodarczej. zarówno położenie, jak i ukształtowanie geograficzne tych krajów miało duży wpływ na rozwój mediów audiowizualnych. W niewielkiej i płaskiej Danii tworzenie in-frastruktury radiowo-telewizyjnej było dużo prostsze niż w rozległych i w wielu partiach górzystych Norwegii i Szwecji. Peryferyjne położenie półwyspu skan-dynawskiego sprawiło natomiast, że kraje te wytworzyły swój specyficzny rodzaj państwa dobrobytu, który zasłynął jako „model nordycki”, a także własne modele 3 Np. T.K. Derry, A History of Scandinavia: Norway, Sweden, Denmark, Finland and Iceland, University of Minnesota Press, Minneapolis, london 1979; T. Griffiths, Scandinavia at war with trolls, hurst & Company, london 2004.4 M. engman, Är Finland ett nordiskt land?, „Den jyske historiker” 1994, lXIX–lXX, s. 72. Przekłady nietłumaczonych na język polski dokumentów, publikacji oraz programów radiowych i telewizyjnych w językach skandynawskich i w języku angielskim wykonano samodzielnie, jeżeli nie podano inaczej.5 Föreningen Norden, http://norden.se/om-norden/ [dostęp: 27.11.2017].6 K. Arvidsson, Talar Norden med kluven tunga?, Nordiska Rådet, Danmark 2012, s. 9.

11Wstęp

mediów publicznych i wzorce ich misji. Już w latach 30. ubiegłego stulecia Danię i Szwecję uznawano za szybko modernizujące się i godne naśladowania7. Nato-miast od lat 70., gdy odkryto złoża ropy w Norwegii, a model nordycki wszedł w fazę dojrzałą, rozwój gospodarczy i technologiczny tych krajów przebiegał bar-dzo szybko. Dzisiaj są to jedne z najbardziej innowacyjnych krajów na świecie, a nowe technologie szybko są wykorzystywane w mediach, również publicznych.

Karol Jakubowicz napisał, że: „Największy błąd, jaki można popełnić, pisząc o mediach publicznych, to zajmować się wyłącznie samymi tymi mediami”, do-dając, jak ważny jest kontekst działania przedsiębiorstw medialnych8. Celem tej publikacji jest wykazanie, jak na współczesne organizacje i treści programowe skandynawskich mediów publicznych wpłynęły uwarunkowania historyczne i kulturowe, a także jak media publiczne wspierały powstawanie państwa dobro-bytu. Główna hipoteza pracy zakłada, że skandynawscy inżynierowie społeczni (wyjaśnienie w dalszej części Wstępu) wywarli na powstające media publiczne wpływ kluczowy, ponieważ ukształtowali ich edukacyjny charakter, a następnie edukacyjne media wpłynęły na tworzenie państwa dobrobytu.

Na potrzeby tych rozważań sformułowano następujące pytania badawcze, które są punktem wyjścia analiz podejmowanych w poszczególnych częściach pracy: • Jakie są najważniejsze wspólne cechy kultury politycznej i wyznawane warto-

ści Danii, Norwegii i Szwecji? • Jakie wydarzenia historyczne i uwarunkowania geopolityczne wpłynęły na te

cechy i wartości? • Jaki wpływ na media publiczne miała skandynawska inżynieria społeczna

i edukacyjne ruchy społeczne powstałe w XIX wieku? • Jak media wpływają na tożsamość narodową i jak konkretnie media publiczne

wpływały na tożsamość duńską, norweską, szwedzką i skandynawską? • Czy systemy medialne Danii, Norwegii i Szwecji mogą stanowić odrębną ka-

tegorię wśród systemów europejskich? • Jak wyglądał rozwój historyczny skandynawskich mediów publicznych i jaka

jest ich współczesna forma (prawo, struktury, finansowanie, oferta)? • Jak wartości skandynawskie i założenia edukacyjne są realizowane w ofercie

skandynawskich mediów publicznych?Pierwsza część tytułu niniejszej publikacji ma charakter nieco alegoryczny i na-

wiązuje do twórców szwedzkiej koncepcji Domu ludu (Folkhem), powstałej pod

7 Np. M. Chacińska, K. Musiał, Constructing a Nordic community in the Polish press – past and present [w:] J. harvard, P. Stadius (red.), Communicating the North: media structures and images in the making of the Nordic Region, Ashgate, Burlington 2013. 8 K. Jakubowicz, Media publiczne. Początek końca czy nowy początek, Wydawnictwa Akademic-kie i Profesjonalne, Warszawa 2007, s. 9.

12 Wstęp

koniec lat 20. ubiegłego stulecia. Inżynieria społeczna, która wywołuje głównie ne-gatywne skojarzenia, w ujęciu skandynawskim w drugiej i trzeciej dekadzie XX wie-ku bliższa była głębszym, strukturalnym programom reform społecznych. Według tezy tej pracy współczesne media publiczne są dziełem skandynawskich reformato-rów – inżynierów społecznych. Druga koncepcja z tytułu „służenie ludowi” również wywodzi się z czasu początku tych reform, który jednocześnie był okresem powsta-nia radia publicznego. Skandynawska koncepcja „ludu” (folk) została szczegółowo wyjaśniona w trzecim rozdziale, niemniej trzeba w tym miejscu nadmienić, że nie chodzi o komunistyczny zwrot „ludu pracującego miast i wsi”9, ale o ogół obywa-teli, ponieważ po reformach społeczeństwa skandynawskie miały być bezklasowe.

Publikację podzielono na dwie części. W pierwszej z nich wskazano elemen-ty kultury politycznej i systemów wartości Skandynawii oraz czynniki historyczne, takie jak działania oddolnych ruchów społecznych i odgórnych reformatorów (in-żynierów społecznych), które miały największy wpływ na kształtowanie specyfiki nadawców publicznych. Jednocześnie, w ostatnim rozdziale pierwszej części, wyka-zano, że był to wpływ obopólny społeczeństw na media i mediów na społeczeństwa, ponieważ istniejące od lat 20. poprzedniego wieku media publiczne Danii, Norwe-gii i Szwecji oddziaływały na kształtowanie się tożsamości narodów skandynawskich.

W tej części uwypuklono wyraźnie edukacyjny charakter najpierw radia, a później telewizji publicznej w Danii, Norwegii i Szwecji, który nie wynikał jedynie z naślado-wania w tej dziedzinie BBC. okres, w którym powstawały i rozwijały się media pu-bliczne w Skandynawii, przypada na intensywną działalność inżynierów społecznych, którzy – inicjując reformy prowadzące do powstania nordyckich demokratycznych państw dobrobytu, chcieli za pomocą mediów „wychować” poinformowanych oby-wateli potrafiących się odnaleźć w takich realiach. Mimo dużych zmian, jakie zaszły w postrzeganiu misji mediów publicznych w Skandynawii w ciągu prawie 100 lat ich istnienia, na przykład odejścia od polityki paternalistycznej, edukacyjność pozostała ich znakiem rozpoznawczym, co starano się podkreślać w całej publikacji.

Druga część opracowania zawiera analizę funkcjonowania organizacji me-dialnych w Danii, Norwegii i Szwecji z perspektywy ich rozwoju historycznego i współcześnie. historia skandynawskich mediów publicznych jest oczywiście za-gadnieniem bardzo obszernym i została opisana w licznych publikacjach, a nie było moim celem powtarzanie ich treści. W analizie historycznej chciano zwrócić uwagę na liczne podobieństwa i pewne różnice w rozwoju publicznych mediów skandynawskich, które zaważyły na ich dzisiejszym kształcie, a także podkreślić ich podejście do edukacji i rozrywki. 9 Chociaż w dalszej części wyjaśniono również, że społeczeństwa skandynawskie wywodzą się głównie z obszarów wiejskich i że szlachta nie była tak liczebna, jak w innych częściach europy. Niemniej chodzi tutaj o inną ideologię niż ta z okresu Polski „ludowej”.

13Wstęp

W rozdziale szóstym dokonano natomiast analizy całego spektrum zagadnień związanych ze współczesną działalnością nadawców skandynawskich: od usytu-owania ich w konkretnym modelu systemów medialnych, poprzez obowiązujące je prawo, po charakterystykę oferty. W tej części celem autorki publikacji nie jest analiza mediów publicznych w kontekście systemu medialnego państw nordyc-kich, jako że system ten został opisany już w licznych publikacjach nordyckich, a także w dwóch opracowaniach polskich (Duńskie media10 i System medialny Islandii11, omówione w następnym rozdziale).

ostatni rozdział drugiej części zawiera natomiast omówienie w studiach przypadku trzech obszarów tematycznych, które uznano za szczególnie ważne w misji skandynawskich mediów publicznych. odzwierciedlają one z jednej strony edukacyjność, z drugiej zaś wpływ kultury politycznej i skandynawskie-go systemu wartości na te media. Tematy, które wybrano do analizy, to: radio i telewizja dla dzieci, polityka w mediach i wpływ polityków na media oraz media publiczne a równość kobiet i mężczyzn. Analiza współczesnych uwa-runkowań w tych obszarach jest poprzedzona dwiema częściami: teoretycz-ną i historyczną. Aby zrozumieć, dlaczego skandynawscy nadawcy publiczni chcą mieć wpływ na wychowanie i edukację dzieci, trzeba się bowiem cofnąć o ponad 100 lat i spojrzeć na źródła szczególnego nordyckiego postrzegania dziecka. Natomiast współczesne starania nadawców nordyckich, aby zachować bezstronność polityczną oraz zapewnić równe traktowanie kobiet i mężczyzn, wynikają z kultury politycznej.

Analizowane przez autorkę tej publikacji media to tradycyjne, istniejące od lat 20. ubiegłego wieku radio i telewizja publiczne: szwedzkie – Sveriges Televi-sion (SVT), Sveriges Radio (SR) i Utbildningsradio (UR), norweskie – Norsk rikskringasting (NRK) i duńskie Danmarks radio (DR).

Starano się korzystać z wielu źródeł skandynawskojęzycznych ze względu na fakt, że nie są one w Polsce znane, a wielu badaczy skandynawskich i nordyckich, mimo publikacji wydawanych w języku angielskim, nadal pisze również w swoich ojczystych językach. Korzystano również z wielu źródeł internetowych, przede wszystkim z telewizyjnych i radiowych internetowych usług VoD mediów skan-dynawskich, ale także z kanałów youTube duńskich, norweskich i szwedzkich nadawców publicznych.

W przypadku informacji o współczesnych mediach publicznych, głównie za-wartych w rozdziale szóstym, uwzględniono stan prawny na dzień 30 listopada 2017 roku.10 e. Stasiak-Jazukiewicz, Duńskie media, Dom Wydawniczy elipsa, Warszawa 2009.11 l. Pokrzycka, System medialny Islandii, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, lublin 2014.

WyKAz SKRóTóW

SVT Sveriges Television

NRK Norsk Rikskringkasting

DR Danmarks Radio

SR Sveriges Radio

PSB Public Service Broadcasting

PSM Public Service Media

eVS european Values Study

yle yleisradio

RÙV Ríkisútvarpið

eBU european Broadcasting Union

NS Nasjonal Samling, Jedność Narodowa

PFU Pressens faglige utvalg

lo landsorganisation

CePoS Center for politiske studie

RIPe Re-Visionary Interpretations of the Public enterprise

PVT Public Value Test

GMMP Global Media Monitoring Project

Część I

SPołeCzeńSTWo, PolITyKA, KUlTURA

RozDzIAł 1

MeDIA PUBlICzNe W BADANIACh PolSKICh I SKANDyNAWSKICh

Niniejszy rozdział obejmuje syntezę polskich i skandynawskich badań nad me-diami publicznymi oraz definicje tych mediów i terminologię wykorzystywaną w publikacji. Przedstawiono również podstawy metodologiczne analiz zawartych w dalszych częściach. Ponieważ piśmiennictwo na temat mediów publicznych jest bardzo obszerne, omówione badania obejmują rozwój myśli badaczy skan-dynawskich i polskich na temat mediów publicznych oraz badań polskich na te-mat mediów nordyckich. Wymienienie wszystkich, choćby tylko tych najbardziej znanych publikacji dotyczących mediów publicznych byłoby bardzo trudne. Po-nadto oprócz badań medioznawczych istnieje duża liczba publikacji branżowych, tworzonych na przykład w ramach europejskiej Unii Nadawców (European Broadcasting Union, dalej eBU) czy Unii europejskiej. W tym rozdziale skupio-no się na rozwoju myśli badawczej oraz na badaniach mających szczególne zna-czenie w kontekście niniejszej publikacji, czyli dla mediów publicznych w Danii, Norwegii i Szwecji.

W przypadku badań skandynawskich przyjęto okres od połowy lat 90., kiedy to media skandynawskie wkroczyły w nowy etap swojego rozwoju, czyli funkcjo-nowanie w sytuacji konkurencji. W odniesieniu do polskich badań przybliżono najważniejsze monografie, które powstały już w XXI wieku. Są to badania na temat sytuacji mediów publicznych po upadku systemu komunistycznego i poja-wieniu się konkurencji w postaci mediów komercyjnych.

18 Rozdział 1. Media publiczne w badaniach polskich i skandynawskich

1.1. DeFINICJe

1.1.1. MeDIA PUBlICzNe I ICh MISJA

That there is no standard definition of the meaning of public service is an old truth in the field of media research1.

Perhaps we all know what we mean by the term [public service]. But what is customarily taken for

granted customarily proves troublesome2.

Jest niejasne, czym tak naprawdę jest public service3.

Cytaty wprowadzające do niniejszego podrozdziału wskazują na to, jak skompli-kowana pozostaje kwestia definicji i koncepcji mediów publicznych. historyczne uwarunkowania ich powstania nie były tak złożone. Usprawiedliwienia istnienia mediów publicznych upatruje się w kwestiach technicznych, czyli braku często-tliwości, i do momentu likwidacji monopolu nadawców publicznych w krajach europejskich w latach 80. XX wieku nie stanowiło to obszaru intensywnych dyskusji. Jak stwierdza badacz duński henrik Søndergaard, większość mediów elektronicznych posiadała wtedy formalny status instytucji działających w sferze publicznej4. zniesienie monopolu skomplikowało kwestię mediów publicznych i do dzisiaj zarówno praktycy z branży medialnej, jak i teoretycy borykają się z ich definicją i koncepcją.

historycy mediów podkreślają, że samo pojęcie public service – „usługi pu-bliczne”, „służba publiczna” – powstało w wiktoriańskiej Anglii i aby stało się zrozumiałe w odniesieniu do europejskich mediów publicznych, trzeba przyjąć

1 (To, że nie ma standardowej definicji znaczenia terminu „nadawcy publiczni” jest w medio-znawstwie znaną prawdą) T. Syvertsen, The Many Uses of the „Public Service” Concept, „Nordicom Review” 1999, No. 1, s. 5.2 (Być może wszyscy wiemy, co rozumiemy, stosując ten termin. Ale to, co zwykle rozumie się samo przez się, zwykle okazuje się problematyczne [do zdefiniowania]). R. Collins, From Satellite to Single Market: New Communicaiton Technology and European Public Service Television, Rout-ledge, Florence, Ky, USA 1998, s. 53. 3 M. Carstensen, F. Svith, P. Mouritsen, Betalt af borgere, styret af politikere, uførd af journalister og programmedarbejdere [w:] M. Carstensen, F. Svith, P. Mouritsen (red.), DR og TV 2 i folkets tjenste?, Forfatterne & Forlaget Ajour, Århus 2007, s. 10; por. A. Jaskiernia, Publiczne media elek-troniczne w Europie, oficyna Wydawnicza ASPRA-JR, Warszawa 2006, s. 17.4 h. Søndergaard, Some Reflections on Public Service Broadcasting, „Nordicom Review” 1999, No. 1, s. 22.

191.1. Definicje

jego interpretacje, wychodzące poza ten okres i poza Wielką Brytanię: „zwrot ten opisywał infrastrukturę modernizacyjną (…), definiowaną jako «dobra pu-bliczne», potrzebne wszystkim obywatelom”5. Norweska badaczka mediów – Trine Syvertsen – nawiązuje do tej koncepcji, przedstawiając pierwszą z trzech definicji zwrotu public service. Są to według niej „usługi i narzędzia użyteczności publicznej, czyli byłaby to techniczno-ekonomiczna interpretacja tego terminu, odnosząca się do usług, które zwykle zapewnia rząd – poczta, drogi, infrastruk-tura kolejowa”6. Dwie inne definicje, które podaje Norweżka, to „nadawanie w służbie sfery publicznej”, kiedy public interpretujemy jako „sferę publiczną”, oraz „nadawanie w służbie słuchaczom/widzom”, kiedy public rozumiemy jako „publiczność”7. Ta wielość interpretacji wynika z problemu, który pojawia się już na poziomie semantycznym, słowo public w języku angielskim może oznaczać zarówno rzeczownik „publiczność”, jak i przymiotnik „publiczny”.

Inni badacze też wskazują na brak jednej definicji i jednoznacznej interpre-tacji pojęcia „media publiczne”8 oraz fakt, że nie jest to zwykły „neutralny” ter-min naukowy, ale pojęcie niosące w sobie zmieniające się wartości9. To z kolei prowadzi do następnych pytań, na przykład, czy „nadawanie publiczne” (public service broadcasting) jest ideą, czy praktyką? Duński badacz henrik Søndergaard stwierdza, że pojęcie „media publiczne” (oryg. public service) odnosi się pier-wotnie do zespołu relacji między mediami elektronicznymi a społeczeństwem, w którym działają i którego mandat i legitymizację posiadają10. Według badacza z powodu sposobu finansowania mediów publicznych nie da się rozważać pojęcia public service bez brania pod uwagę „skomplikowanego kontekstu politycznego”. Søndergaard uważa, że należy w pojęciu „media publiczne” rozdzielić kwestie istnienia fizycznych instytucji i organizacji medialnych od ideałów dotyczących celów, które mają one spełniać, ponieważ związek między tymi dwoma obszarami jest dziś często trudny do uchwycenia11.

Problem definicyjny w przypadku mediów publicznych wynika również z procesualności tego zjawiska. Media publiczne ulegają ciągłym zmianom, pod wpływem zmian, którym podlegają społeczeństwa, w których funkcjonują oraz

5 T. hujanen, l. Weibull, e. harrie, The Challenge of Public Service Broadcasting in the Nordic Countries. Contents and Audiences [w:] U. Carlsson (red.), Public Service Media from a Nordic Ho-rizon Politics, Markets, Programming and Users, Nordicom, Göteborg 2013, s. 44–47. 6 T. Syvertsen, Hva kan ”public service” begreppet brukes til [w:] U. Carlsson (red.), Public service--TV: Nordiska medieforskare reflekterar, Nordicom, Göteborg 1999, s. 9. 7 Ibidem, s. 10. 8 Np. A. Jaskiernia, Publiczne media elektroniczne…, s. 17. 9 A. edin, Den föreställda publiken, Östlings bokförlag Symposion, eslöv 2000, s. 14–16.10 T. Syvertsen, Hva kan ”public service”…, s. 22. 11 Ibidem, s. 22–23.

20 Rozdział 1. Media publiczne w badaniach polskich i skandynawskich

otoczenie globalne. Istniejące definicje najczęściej uwzględniają aspekty związane ze strukturą własności, finansowaniem i treściami programowymi oraz wymie-niają kryteria, które nadawca powinien spełniać, aby można go było nazywać „nadawcą publicznym”. Jednym słowem, próby definicji w efekcie stają się wy-liczeniem cech, które media publiczne powinny charakteryzować. Søndergaard pisze o tych kryteriach: „koncepcja mediów publicznych (public service) to dużo więcej niż zasady regulujące działalność mediów elektronicznych, ale w rzeczywi-stości zbiór zasad, z których żadna część nie może być usunięta, ponieważ spo-woduje to utratę celu istnienia ich wszystkich”12. Beata ociepka, wymieniając te cechy, stwierdza, że są one „konstytutywnymi elementami definicji mediów publicznych”13. Atrybuty, które wymieniane są w wielu publikacjach naukowych oraz dokumentach instytucjonalnych i branżowych, można podsumować w na-stępujący sposób: • dostępność usług dla wszystkich (intelektualna i geograficzna); • dostarczanie zróżnicowanej i zrównoważonej oferty; • niezależność; • rola kulturotwórcza; • działalność niekomercyjna; • pluralizm; • bezstronność programów informacyjnych; • równowaga między programami informacyjnymi i artystycznymi; • dominacja produkcji własnej; • dobra jakość14.

Wymienione cechy są więc powinnościami, które w swoich dokumentach misyjnych deklaruje większość mediów publicznych w europie i do których będę się również odnosiła, pisząc o duńskich, norweskich i szwedzkich nadaw-cach. Wymogi te oczywiście będą się nieco różniły w zależności od specyfiki kulturowej danego narodu, w niektórych krajach misja jest określona bardzo szczegółowo, w innych jest bardziej podatna na interpretacje, a w każdym pań-stwie, w którym istnieją media publiczne, podlega ona zmianom. Na koniec przytoczę definicję, uwzględniającą część wymienionych wcześniej powinności, 12 h. Syvertsen, Hva kan ”public service”…, s. 21.13 B. ociepka, Dla kogo telewizja? Model publiczny w postkomunistycznej Europie Środkowej, Wy-dawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2003, s. 71.14 Np. european Broadcsting Union Raport Grupy Pereza 1983 czy Raport grupy Wangermée 1984, oba za: R. Collins, From Satellite to Single Market…, s. 61–62; J. Trappel, Media in Europe Today, Bristol GBR: Intellect ltd., Bristol 2010, s. 187; B. ociepka, Dla kogo telewizja?…, s. 71–72; european Parliament Resolution on the role of public service television in a multi-media so-ciety, http://eur-lex.europa.eu/lexUriServ/lexUriServ.do?uri=CeleX:51996IP0243:eN:hTMl [dostęp: 12.09.2017].