Wprowadzenie

Badania.nad.zagadnieniami.wojen.i.wojskowości.w.starożytności.cieszą.się. wśród. badaczy. całego. świata. dość. dużą. popularnością .. Wymagają.one.uwzględnienia.wielu. typów.źródeł,.m .in .. inskrypcji,.monet,. ikono-grafii,.artefaktów.archeologicznych,.a.także.konfrontacji.różnych.dyscy-plin.z.zakresu.„Altertumswissenschaften” ..Zaowocowało.to.w.ostatnich.latach. licznymi.publikacjami,.prezentującymi.nowe.odkrycia. i. interpre-tacje. oraz.wprowadzającymi.nowe. spojrzenia. i. poglądy.na. temat. armii.i.wojen.w.Imperium.Rzymskim ..Na.tym.tle.prezentacja.polskich.osiągnięć.badawczych.nie.jest.zbyt.imponująca1 ..Zakład.Historii.Starożytnej.UMCS.wyszedł.z.inicjatywą.wydawnictwa,.w.którym.umożliwiono.polskim.na-ukowcom.przedstawienie.problematyki.armii.rzymskiej.i.wojen.w.szer-szym.aspekcie,.z.uwzględnieniem.kwestii.organizacji.armii,. jej. funkcjo-nowania,.roli.polityczno-społecznej,.systemów.obronnych,.a.także.wojen.Rzymu.oraz.ich.ideologiczno-religijnych.przesłanek.i.znaczenia .

Swego.rodzaju.wzorcem.dla.tego.typu.wydawnictwa.stały.się.brytyj-skie.serie.The Cambridge Companion.oraz.Blackwell Companions to the Ancient World,.których.ideą.jest.prezentacja.najnowszych.osiągnięć.i.ustaleń.doty-czących.świata.antycznego ..Szczególnym.odwołaniem.może.być.opubli-kowana.w.2007.r ..praca.A Companion to the Roman Army,.w.której.uznani.badacze.wojen. i.wojskowości. rzymskiej. omówili. najważniejsze. kwestie.i.zagadnienia,.prezentując.najnowsze.ustalenia.i.poglądy2 .

W. prezentowanym. tutaj. „lubelskim”. tomie. redaktorzy. odeszli. jed-nak.od.podziału.chronologicznego,.wprowadzając.podział.merytoryczny ..W. części. pierwszej,. poświęconej. armii,. zaprezentowano. problematykę.organizacji. armii,.dowódców. i. ich.uprawnień,. rozlokowania.poszczegól-nych.oddziałów.wojskowych ..Rozdział.drugi.dotyczy.rzymskich.systemów.

1. Z.szerszych.opracowań.można.wymienić.m .in ..prace:.E ..Dąbrowy,.A ..Ziółkowskie-go,.K ..Królczyka,.I ..Łucia,.M ..Faszczy .

2. Erdkamp.2007 .

Wprowadzenie8

obronnych ..Został.on.przedstawiony.przez.badaczy.z.Ukrainy.na.przykła-dzie.Półwyspu.Krymskiego ..W.części.trzeciej.omówione.zostały.przykłady.wykorzystania.armii.rzymskiej.od.I.w ..p .n .e ..do.III.w ..n .e ..zarówno.w.woj-nach.domowych,.jak.i.w.wyprawach.związanych.z.tworzeniem,.poszerza-niem. i.obroną. Imperium ..Rozdział. IV.zawiera.artykuły.na. temat. ideolo-giczno-religijnych. aspektów. wojen. rzymskich .. Obejmuje. problematykę.publicznego.wykorzystania.zwycięstw.militarnych.na.przykładzie.fundacji.obiektów.publicznych.oraz.ideologii.triumfów .

Zaprezentowane.wydawnictwo.nie.rości.sobie.prawa.do.całościowe-go.spojrzenia.na.wymienioną.problematykę ..Celem.jest.zaprezentowanie.polskich.badań.nad.wojskowością.rzymską,.wojnami.i.zagadnieniami.ide-ologiczno-religijnymi .

Henryk Kowalski

Część I

Armia

Michał.Norbert.FaszczaUniwersytet.Warszawski

Wzrost dyscyplinarnych uprawnień centurionów w I w. p.n.e.

W.14.r ..n .e .,.na.wieść.o.śmierci.cesarza.Augusta1,.doszło.do.wybuchu.za-mieszek.wśród. trzech. legionów. stacjonujących.w. Pannonii .. Publius. (?).Cornelius.Tacitus.Caecina2.przedstawił.przyświecające.żołnierzom.moty-wacje.w.następujący.sposób:

[…].nie.miał.on.specjalnej.przyczyny.[bunt.–.M .N .F .],.prócz.tej,.że.zmiana.tronu.rokowała.swobodę.zamieszek.i.nadzieję.zysków.z.wojny.domowej.(przeł ..S ..Hammer)3 .

Taka.opinia.stanowiła.uproszczenie.bardziej.złożonego.problemu,.al-bowiem.w.dalszej.części.swojego.wywodu.Tacitus.zawarł.skargi.żołnierzy.dotyczące.niepewności.co.do.dalszych.warunków.pełnienia.służby.woj-skowej,.przeciągającego.się.okresu.pozostawania.w.legionach,.trudnych.warunków.służby.i.niskiego.wynagrodzenia4 ..Wśród.utyskiwań.żołnierzy.temat.centurionów.pojawił.się.w.kontekście.konieczności.płacenia.im.ła-pówek,.aby.uzyskać.zwolnienie.od.obowiązków.i.uchronić.się.przed.ich.srogością5 ..Podczas.wystąpienia.pełniącego.funkcję.lidera.Percenniusa:

1. W.treści.niniejszego.artykułu.autor.przyjął.zasadę.zachowania.oryginalnej.(łaciń-skiej).pisowni.nazw.własnych,.za.wyjątkiem.dwóch.nazw.osobowych.silnie.ugruntowa-nych.w.języku.polskim.(Cezar,.August) .

2. Na.temat.praenomen,.nomen gentile.oraz.cognomen.Tacitusa:.Alföldy.1995 ..Por ..Oli-Por ..Oli-ver.1977 .

3. Tac .,.Ann .,. 1 .16 .1:. […].nullis novis causis nisi quod mutatus princeps licentiam tur-barum et ex civili bello spem praemiorum ostendebat ..Wszystkie.kolejne.cytaty.zaczerpnięte.z.dzieła.Tacitusa.również.zostały.podane.w.przekładzie.Seweryna.Hammera,.chyba.że.zaznaczono.inaczej .

4. Ibidem,.1 .16-17 .5. Ibidem,. 1 .17 .2-3 .. Postępowanie. centurionów,. naganne. z. punktu.widzenia.współ-

czesnego.wyobrażenia.na. temat.optymalnych.warunków.funkcjonowania.sił.zbrojnych,.jak.również.negatywnie.waloryzowane.przez.samego.Tacitusa,.stanowiło.logiczne.prze-dłużenie. republikańskiej. koncepcji. czerpania. korzyści. ze. sprawowania. funkcji. publicz-nych ..To.naturalne,.że.z.jej.objawami.można.się.było.spotkać.jeszcze.w.14.r ..n .e .,.albowiem.

Michał.Norbert.Faszcza12

Pokrzykiwał.mu.z.uznaniem.tłum,.podniecając.się.z.rozmaitych.pobudek:.jedni.wskazywali.z.wyrzutem.na.pręgi.od.chłost,.drudzy.na.włos.swój.siwy,.bar-dzo.wielu.na.wytartą.odzież.i.obnażone.ciało6 .

Choć. nie. zostało. to. przez. Tacitusa.wyrażone.wprost,. to. wzmiankę.na. temat.śladów.po.wymierzeniu.chłosty.należy.prawdopodobnie.wią-zać. z. uwagą. dotyczącą. konieczności. wręczania. łapówek. centurionom,.aby.uchronić.się.przed.ich.surowością ..Potwierdza.to.dalszy.opis.buntu ..Gniew.żołnierzy.obrócił.się.bowiem.przede.wszystkim.przeciwko.centu-rionom,.których.większość.musiała.się.ukryć.z.obawy.o.swoje.zdrowie.i.życie7 ..Epizod.związany.z.centurionem.Luciliusem.stanowi.pod.wzglę-dem.chronologicznym.pierwszą.bezpośrednią.informację.na.temat.chło-sty.wymierzanej.żołnierzom.przez.centurionów:

Prócz.tego.zamordowano.centuriona.Luciliusa,.któremu.w.dowcipie.żołnier-skim.nadano.przydomek.„Podaj.inny”,.dlatego,.że.ilekroć.złamał.pręt.z.winorośli.na.grzbiecie.żołnierza,.donośnym.głosem.żądał.innego,.a.potem.znowu.innego.[przeł ..S ..Hammer,.ze.zmianami.M .N .F .]8 .

W.pełni.tłumaczy.to,.dlaczego.próbujący.zaprowadzić.porządek.cen-turionowie.zostali.poddani.chłoście.–.byłaby.to.wówczas.ze.strony.legio-nistów. forma.rewanżu,.podobnie. jak. stało. się. to.podczas. seditio.wywo-łanej. przez. żołnierzy. stacjonujących.w.Germanii. Dolnej9 .. Tam. również.doszło.do.poważnych.wystąpień.skierowanych.przeciwko.centurionom,.oskarżanym.o.nadmierne.okrucieństwo10 ..W.sposób.klarowny.ukazuje.to,.że.w.ustanowionej.przez.Augusta.armii.zawodowej.centurionowie.posia-dali.prawo.do.wymierzania.kar.cielesnych.pod.postacią.chłosty.(verbera-tio),.za.pomocą.rózgi.sporządzonej.z.łodygi.winorośli.(vitis)11 .

Wspomniane.rózgi.częstokroć.widnieją.na.zachowanych.nagrobkach.centurionów,. w. tym.m .in .. na. pochodzących. z. I. w .. n .e .. monumentach.upamiętniających.Marcusa.Caeliusa.(ryc ..1),.Marcusa.Favoniusa.Facilisa.

od.obalenia.ustroju.republikańskiego.nie.minęło.nawet.50.lat ..W.sposób.klarowny.kwestię.tę.przedstawił.Veyne.1998,.102-107 .

6. Tac .,.Ann .,.1 .18 .1:.Adstrepebat vulgus, diversis incitamentis, hi verberum notas, illi cani-tiem, plurimi detrita tegmina et nudum corpus exprobrantes .

7. Ibidem,.1 .20 .1-2,.1 .23 .2-3 .8. Ibidem,.1 .23 .2-3:.[…].centurio Lucilius interficitur cui militaribus facetiis vocabulum 'cedo

alteram' indiderant, quia fracta vite in tergo militis alteram clara voce ac rursus aliam poscebat .9. Ibidem,.1 .20 .1-2,.1 .32 .1 .10. Ibidem,.1 .31 .4 .11. Na.temat.terminologii.łacińskiej.związanej.z.wykonywaniem.kary.chłosty.Kołod-

ko.2005 .

Wzrost.dyscyplinarnych.uprawnień.centurionów.w.I.w ..p .n .e . 13

Ryc. 1. Fragment.nagrobku.centuriona.Marcusa.Caeliusa.(ze.zbiorów.Rheinisches.Landesmuseum,.Bonn)

Ryc. 2. Fragment.nagrobku.centuriona.Marcusa.Favoniusa.Facilisa.(ze.zbiorów.Castle.Museum,.Colchester)

Michał.Norbert.Faszcza14

(ryc .. 2),. Titusa.Calidiusa. Severusa. (ryc .. 3),.Quintusa. Sertoriusa. Festusa.(ryc ..4),. jak.również.pochodzącej.z.przełomu.wieków.płaskorzeźbie.na-grobnej.Luciusa.Blattusa.Vetusa.(ryc ..5) ..W.literaturze.przedmiotu.panuje.zgodność.co.do.tego,.że.rózga.–.analogicznie.do.dzierżonych.przez.lik-torów.fasces,.przysługujących.urzędnikom.kurulnym.–.stanowiła.symbol.przynależności.do.określonej.kategorii. (w.tym.wypadku:.centurionów),.albowiem.należy.wątpić,.by.publicznie.obnoszono.się.z.narzędziem.słu-żącym.wyłącznie.do.wykonywania.kar.cielesnych12 .

O. ile.w. świetle. przekazu.Tacitusa. i.wymienionych. płaskorzeźb. na-grobnych.uprawnienia.dyscyplinarne.centurionów.w.okresie.wczesnego.cesarstwa.nie.budzą.wątpliwości.interpretacyjnych,.o.tyle.sytuacja.doty-cząca.I.w ..p .n .e ..jest.zdecydowanie.mniej.jednoznaczna ..Żaden.z.zachowa-nych.przekazów.źródłowych.nie.zawiera.bowiem.informacji.na.temat.wy-konywania.kar.przez.centurionów.przed.14.r ..n .e .13.Przesłanką.pozwalają-cą.na.wysnucie.przypuszczenia,.że.już.u.schyłku.republiki.doszło.do.roz-szerzenia.kompetencji.dyscyplinarnych. centurionów,. jest. jednak.nagro-bek.Minuciusa.Lorariusa.(ryc ..6),.datowany.na.koniec.lat.40 ..I.w ..p .n .e .14.Dzięki.relacji.Tacitusa.wiadomo.współcześnie,.w.jaki.sposób.interpreto-wać.wyobrażoną.na.nim.rózgę ..Jeżeli.zatem.już.w.I.w ..p .n .e ..atrybutem.centuriona.stała.się.vitis,.to.logiczne.wydaje.się,.że.musiało.się.to.wiązać.ze.zmianą.koncepcji.pełnienia.centurionatu .

Domniemanie.to.koresponduje.z.wyraźnie.dostrzegalnym.wzrostem.znaczenia. centurionów. w. późnorepublikańskich. armiach15. rzymskich ..Faktyczne.przejęcie.przez.wodzów.uprawnień.do. ich.arbitralnego.mia-nowania.sprawiło,.że.byli.awansowani.głównie.na.podstawie.zasług.bo-

12. Adcock.1940,.18;.Sander.1960,.316;.Webster.1998,.130;.Le.Bohec.2001,.61;.Cosme.2003;.D’Amato.2011,.39 .

13. Za.taką.z.pewnością.nie.można.uznać.wzmianki.zawartej.w.dziele.Titusa.Liviu-sa,.dotyczącej.wychłostania.żołnierzy.rzymskich.na.rozkaz.Publiusa.Corneliusa.Scipiona.Aemilianusa,.albowiem.wykonawcami.kary.mogli.być.w.tym.przypadku.liktorzy.(Liv .,.Per ..57) ..Problem.interpretacyjny.dotyczy.niewątpliwie.użytego.do. tego.celu.narzędzia,.którym.były.pręty.winorośli,.a.nie.tradycyjnie.używane.w.takich.przypadkach.drewniane.rózgi ..Autor.uważa.jednak,.że.wynikało.to.z.chęci.obejścia.leges Porciae.(zob ..dalsza.część.wywodu.zawartego.w.niniejszym.artykule),.nie.zaś.obdarzenia.centurionów.prawem.wy-konywania.chłosty.już.w.2 ..poł ..II.w ..p .n .e ..Podobne.stanowisko.zajął.Brunt.1971,.64 .

14. Nagrobek.Lorariusa.doczekał.się.kompleksowego.omówienia.przez.Keppie.1991 .15. Autor.stosuje.w.treści.niniejszego.artykułu.sformułowanie.„armie.rzymskie”,.nie.

zaś.„armia.rzymska”,.albowiem.w.okresie.republikańskim.nie. istniały. jeszcze. jednolite,.zachowujące. ciągłość. tradycji. zgrupowania.wojsk .. Przykładowo,. pod.względem.wielu.rozwiązań.dotyczących.warunków.odbywania.służby.wojskowej.oddziały.podległe.Gaju-szowi.Juliuszowi.Cezarowi.mogły.się.znacząco.różnić.od.oddziałów.dowodzonych.przez.Cnaeusa.Pompeiusa.Wielkiego ..Uległo.to.zmianie.za.panowania.Augusta,.dlatego.też.dla.czasów.po.30.r ..p .n .e ..autor.używa.już.określenia.„armia.rzymska” .

Wzrost.dyscyplinarnych.uprawnień.centurionów.w.I.w ..p .n .e . 15

Ryc. 3. Fragment.nagrobku.centuriona.Titusa.Calidiusa.Severusa.(ze.zbiorów.Kunsthistorisches.Museum,.Wiedeń)

Ryc. 4. Fragment.nagrobku.centuriona.Quintusa.Sertoriusa.Festusa.(ze.zbiorów.Museo.Archeologico,.Werona)

Michał.Norbert.Faszcza16

Ryc. 5. Fragment.nagrobku.centuriona.Luciusa.Blattusa.Vetusa.(ze.zbiorów.Museo.Nazionale,.Atestino)

Ryc. 6. Fragment.nagrobku.centuriona.Minuciusa.Lorariusa.(ze.zbiorów.Museo.Archeologico,.Padwa)