TEORETYCZNE KONCEPCJE KORPORACJI

TRANSNARODOWYCH I BEZPOŚREDNICH INWESTYCJI

ZAGRANICZNYCH Część I

dr Mieczysław SZOSTAKStarszy wykładowca – Instytut MSG, Szkoła Główna Handlowa

.

2

PODSTAWOWE ZAGADNIENIA1. Cele i klasyfikacje teoretycznych koncepcji KTN i BIZ.

2. Makroekonomiczne koncepcje bezpośrednich

inwestycji zagranicznych.

3. Ważniejsze teorie umiędzynarodowienia działalności przedsiębiorstw.

• Główne elementy paradygmatu OLI - eklektycznej teorii produkcji międzynarodowej.

• Paradygmat OLI a nowy paradygmat rozwoju

według Dunninga.

6. Determinanty ekspansji KTN i BIZ w świetle teorii

lokalizacji działalności gospodarczej.

3

1.1. CELE TEORETYCZNYCH ROZWAŻAŃ NAD KTN i BIZ (A)

Celem teoretycznych rozważań nad KTN i BIZ jest poszukiwanie odpowiedzi przede wszystkim na następujące pytania:1) Dlaczego jedne przedsiębiorstwa krajowe przekształcają się w KTN, a inne ograniczają swoją działalność do obszaru danego kraju?2) Dlaczego KTN decydują się na ekspansję zewnętrzną poprzez tę specyficzną metodę wchodzenia na obce rynki, jaką są BIZ? Jakie czynniki o tym przesądzają?3) Jakie przesłanki determinują wybór określonych sektorów, gałęzi i branż działalności inwestycyjnej KTN? 4) Dlaczego KTN preferują lokować swoją działalność w jednych krajach, a omijają inne kraje?5) Jaki wpływ na decyzje inwestycyjne KTN wywierają władze państwowe krajów przyjmujących i krajów pochodzenia?

4

1.1. Cele teoretycznych rozważań nad KTN i BIZ (B)

6) Jakie współzależności występują między ekspansją KTN a globalizacją ekonomiczną, integracją regionalną, upowszechnieniem gospodarki opartej na wiedzy i informacjach oraz tendencjami do liberalizacji życia gospodarczego?7) Jakie są pozytywne i negatywne konsekwencje ekonomiczne oraz społeczno-polityczne działalności inwestycyjnej KTN dla krajów przyjmujących i państw pochodzenia, inaczej mówiąc – jakie korzyści i zagrożenia przynosi działalność KTN?8) Jakie są perspektywy ewolucji pozycji KTN w gospodarce światowej?

5

1.2. KLASYFIKACJE TEORETYCZNYCH KONCEPCJI KTN i BIZ - Propozycja Moosy

• W zagranicznej i polskiej literaturze ekonomicznej szereg propozycji klasyfikacji lub systematyzacji teoretycznych koncepcji i hipotez dotyczących KTN oraz BIZ.

• Przykładowo I.A.Moosa (2002 r.) wyróżnia 5 grup koncepcji BIZ:1) teorie zakładające doskonałą konkurencję, tj. koncepcje zróżnicowania rentowności kapitału, dywersyfikacji portfela inwestycji oraz wpływu wielkości rynku na BIZ,2) teorie zakładające niedoskonałą konkurencję: koncepcje organizacji przemysłowej, internalizacji firmy, lokalizacji działalności biznesowej, teorię eklektyczną, koncepcje cyklu życia produktu i reakcji oligopolistycznych,3) teorie finansowe, tzn. koncepcje finansowania wewnętrznego, obszarów walutowych i dywersyfikacji barier międzynarodowych przepływów kapitału oraz hipoteza Kojimy,4) teorie oparte na innych czynnikach: ryzyka politycznego i ryzyka kraju, wpływu polityki podatkowej, barier handlowych i regulacji państwowych,

6

Klasyfikacja teorii BIZ według Ietto-Gillies Propozycja Moosy (c.d.)5) teorie alternatywnych metod wejścia na rynki zagraniczne (BIZ a eksport, licencje, joint ventures i inne pozainwestycyjne sposoby

ekspansji).

Brytyjska ekonomistka G. Ietto-Gillies (2005 r.) wyodrębnia ze swej strony następujące główne współczesne koncepcje teoretyczne, które – jej zdaniem - wyjaśniają działalność KTN i motywy podejmowania BIZ:

1) teoria oligopolistycznych przesłanek BIZ (której podstawy opracował S. Hymer),

2) koncepcja cyklu życia produktu w kontekście umiędzynarodowienia produkcji,

3) teoria reakcji oligopolistycznych F.T. Knickerbockera,4) teoria obszarów walutowych i jej wpływ na produkcję międzynarodową,5) teoria internalizacji działalności KTN,6) eklektyczne podejście Dunninga do problematyki KTN,7) etapy procesu umiędzynarodowienia według Szkoły Skandynawskiej,8) implikacje międzynarodowe teorii akumulacji technologicznej J. Cantwella, 9) analiza działalności KTN w świetle nowych teorii handlu międzynarodowego,10) koncepcja transnarodowego kapitalizmu monopolistycznego.

7

Klasyfikacja teorii BIZ według Buckleya i De Beule’a

Z kolei w syntetycznym szkicu, zawierającym podsumowanie i ocenę dotychczasowego dorobku głównych nurtów światowych nauk ekonomicznych, poświęconych tematyce KTN i BIZ, jaki przygotowali wspólnie Brytyjczyk P.J. Buckley i Belg F. De Beule (2005 r.), zostały przedstawione następujące podstawowe grupy koncepcji:

1) poglądy twórców („ojców”) teorii produkcji międzynarodowej (S. Hymera, Ch. Kindlebergera, R E. Cavesa, P. J. Buckleya, M. Cassona

i O.E. Williamsona),2) koncepcje KTN jako zintegrowanych globalnych sieci produkcyjnych,3) teoria internalizacji technologii i wiedzy przez KTN,4) wkład Szkoły Skandynawskiej w wyjaśnianie etapów umiędzynarodowienia

działalności ekonomicznej KTN,5) międzynarodowe aspekty koncepcji cyklu życia produktu,6) eklektyczna teoria produkcji międzynarodowej w ujęciu Dunninga,7) podejście ekonomii ewolucyjnej do problematyki KTN, 8) analiza specyfiki KTN przez pryzmat teorii organizacji produkcji,9) determinanty działalności KTN w świetle teorii lokalizacji produkcji,

10) koncepcje aglomeracji, tzw. klastrów (clusters) i platform produkcyjnych.

8

Klasyfikacja teorii BIZ według Geldnera

• Spośród polskich ekonomistów, którzy w przeszłości zajmowali się teoretycznymi aspektami BIZ, w pierwszej kolejności warto odnotować przedstawioną w 1986 r. przez M. Geldnera propozycję podziału spotykanych w literaturze światowej koncepcji i hipotez na osiem kategorii: - BIZ jako transfer kapitału, - teorie zróżnicowania stóp zysku i dywersyfikacji portfela

inwestycji,- teorie oligopolistyczne,- teoria lokalizacji BIZ,- teoria cyklu życia produktu,- teorie internalizacji działalności przedsiębiorstwa,- eklektyczna teoria produkcji międzynarodowej,- teorie makroekonomiczne.

9

Klasyfikacja teorii KTN według Cieślika

• J. Cieślik w 1987 r., pisząc o teoretycznych aspektach internacjonalizacji przedsiębiorstwa kapitalistycznego, zaproponował 3 etapy analizy.

• Najpierw przedstawił teorię internacjonalizacji produkcji, koncentrując się na analizie koncepcji i strategii wyboru - w sytuacji oligopolistycznej - między podejmowaniem przez przedsiębiorstwo produkcji zagranicznej a eksportem, sprzedażą licencji i kooperacją przemysłową.

• Na drugim etapie swojej analizy J. Cieślik omówił zintegrowane modele produkcji międzynarodowej, tj. model cyklu życia produktu R. Vernona, eklektyczną teorię produkcji międzynarodowej J.H. Dunninga i model internacjonalizacji R. Luostarinena.

• Trzeci etap rozważań J. Cieślika koncentrował się na prezentacji kluczowych elementów teorii przedsiębiorstwa ponadnarodowego.

10

Klasyfikacje teorii BIZ według Przybylskiej

• K. Przybylska (2001 r.) w swojej książce nt. determinant BIZ

wyodrębniła dwa podstawowe nurty myślenia w światowej literaturze ekonomicznej: analizę z punktu widzenia zagranicznego inwestora (czyli w mikroskali) i analizę makroekonomiczną, tj. prezentację determinant lokalizacji BIZ z punktu widzenia kraju goszczącego.

• Koncepcje teoretyczne dotyczące mikroekonomicznej analizy determinant BIZ K. Przybylska dzieli na dwie grupy:

1) teoretyczne uzasadnienie determinant BIZ jako zjawiska finansowego: teorie międzynarodowego przepływu kapitału, międzynarodowego zróżnicowania stóp zysku, dywersyfikacji portfela inwestycyjnego oraz obszarów walutowych;

2) teoretyczne uzasadnienie determinant BIZ jako zjawiska realnego: teoria przewag monopolistycznych, teoria międzynarodowego cyklu życia produktu, teoria internalizacji KTN i eklektyczna teoria międzynarodowej produkcji.

11

Klasyfikacje teorii BIZ według Przybylskiej i Nosala

• Natomiast rozważania K. Przybylskiej na temat teoretycznych aspektów determinant lokalizacji BIZ z punktu widzenia kraju goszczącego koncentrują się na 3 grupach zagadnień:1) determinanty lokalizacyjne wynikające z motywów podejmowania BIZ, tzn. determinanty rynkowe, kosztowe i efektywnościowe;2) determinanty lokalizacyjne wynikające z klimatu inwestycyjnego kraju goszczącego (warunki funkcjonowania firm zagranicznych i udogodnienia dla działalności zagranicznych inwestorów);3) oddziaływanie ryzyka inwestycyjnego na decyzje lokalizacji BIZ.

• Kolejny polski ekonomista J. Nosal (2002 r.) dzieli teoretyczne koncepcje dotyczące BIZ na dwie grupy: 1) teorie powstawania BIZ: teoria arbitrażu, podejście Hymera, teoria cyklu życia produktu, koncepcja korzyści z internalizacji oraz teoria eklektyczna Dunninga;2) najnowsze badania poświęcone BIZ: teoria asymetrii informacji, koncepcje konieczności wzrostu, efektów zewnętrznych i stabilności.

12

Klasyfikacje teorii BIZ według Koraszewskiego i Misali

• Ze swej strony W. Karaszewski (2004 r.) uważa, że spośród teoretycznych koncepcji objaśniających zjawisko BIZ na uwagę zasługują w szczególności:1) teorie przewag własnościowych (prace S.H. Hymera, C.P. Kindlebergera, S.P. Magee’ego, M.E. Portera, R. Vernona),2) teorie oligopolistycznych zachowań równoległych (tj. „wymiany pogróżek”

E.M. Grahama i „podążania za liderem” F.T. Knickerbockera),3) teoria lokalizacji BIZ R.A. Mundella,4) teoria internacjonalizacji firmy (Buckleya-Cassona, Johansona-Vahlne’a),5) teoria eklektyczna (paradygmat OLI) Dunninga.

• Z kolei J. Misala (2005 r.) traktuje koncepcje BIZ i KTN jako część składową teorii migracji kapitału, wyróżniając wśród nich – obok teorii ortodoksyjnej - teorie i hipotezy opisowe, które dzieli na 3 grupy:1) teorie makroekonomiczne,2) teorie mikroekonomiczne (koncepcje umiędzynarodowienia firm),3) teorie mieszane (z eklektyczną teorią Dunninga na czele).

13

Klasyfikacje teorii KTN i BIZ według Misali i Zorskiej

• Dodać trzeba, że J. Misala w swej monografii, poświęconej teoretycznym aspektom gospodarki światowej, odrębnie omawia teorię lokalizacji działalności ekonomicznej. Wyróżnia w tym kontekście:1) teorię tradycyjną (od podejścia klasycznego i neoklasycznego do koncepcji międzynarodowego podziału pracy R. Sohnsa),2) współczesne ujęcie teorii lokalizacji, zwane nową geografią ekonomiczną (która jest przydatna przy analizie lokalizacji BIZ i działalności KTN).

• A. Zorska w swych rozważaniach teoretycznych przedstawia najpierw zarys teorii biznesu międzynarodowego, gdzie omawia teorię internalizacji, teorię kosztów transakcyjnych i paradygmat eklektyczny. Do tego ostatniego szeroko nawiązuje także przy analizie przesłanek zagranicznej ekspansji inwestycyjnej KTN (tj. przewag wynikających z paradygmatu OLI).

• Ale A. Zorska znacznie więcej uwagi poświęca modelom rozwoju oraz funkcjonowania KTN, wyróżniając trzy takie modele:1) model oparty na inwestycjach; 2) model oparty na wiedzy;3) model oparty na łańcuchu tworzenia wartości dodanej.

14

2. MAKROEKONOMICZNE KONCEPCJE BIZ

• Koncepcje makroekonomiczne: Analiza przesłanek podejmowania BIZ z punktu widzenia gospodarki narodowej, tj. poprzez pryzmat warunków działania w potencjalnym kraju przyjmującym w porównaniu z warunkami panującymi w kraju macierzystym.

• W koncepcjach tych BIZ traktowane wyłącznie jako zjawisko finansowe, tzn. jako jedna z form międzynarodowych przepływów kapitału (abstrahowanie od - integralnie związanego z BIZ - transferu technologii, wiedzy, metod marketingu i zarządzania).

• Rozpatrywane koncepcje łączy wspólne milczące założenie, według którego w międzynarodowych stosunkach gospodarczych występuje doskonała konkurencja (stąd też nazywane są one koncepcjami BIZ zakładającymi doskonałą konkurencję).

• Ta grupa koncepcji obejmuje: ortodoksyjną teorię międzynarodowego przepływu kapitału, teorię międzynarodowego zróżnicowania stóp zysku, koncepcję dywersyfikacji portfela inwestycyjnego, teorię wpływu obszarów walutowych na BIZ, teorię zależności BIZ od wielkości rynku, teorię Kojimy (tj. względnych przesunięć kosztów pracy i kapitału) oraz teorię zależności przepływu BIZ od etapu rozwoju gospodarki (według Ozawy).

15

2.1. Ortodoksyjna teoria międzynarodowego przepływu kapitału (A)

• Pierwszą próbę wyjaśnienia determinant BIZ podjęto w ramach neoklasycznej teorii międzynarodowego przepływu kapitału (m. in. R.F. Harrod – 1957 r.).

• W teorii tej zakłada się przede wszystkim, że poszczególne kraje różnią się od siebie pod względem wyposażenia w kapitał, co pociąga za sobą zróżnicowanie wysokości przeciętnych stóp procentowych, występujących w różnych krajach.

• Z powyższego względu omawiana teoria przepływu kapitału czasami zwana jest też teorią zróżnicowania stóp procentowych.

• Według tej teorii, w krajach dysponujących relatywnie dużymi zasobami kapitałów (tj. nadwyżkami środków finansowych) stopy oprocentowania (cena kapitału) są stosunkowo niskie. Natomiast w krajach o niedoborze własnych kapitałów stopy procentowe są stosunkowo wysokie (bo kapitał jest relatywnie drogim czynnikiem produkcji).

• Dalej w myśl omawianej teorii, kapitał (włącznie z BIZ) powinien przepływać z krajów nadwyżkowych (tzn. głównie KWR) do krajów odczuwających niedostatek własnych środków finansowych (co jest typowe dla KSR).

16

2.1. Ortodoksyjna teoria międzynarodowegoprzepływu kapitału (B)

• Ale dane empiryczne nie potwierdzają takiej prawidłowości (bo koncentracja BIZ w grupie KWR), co dowodzi słabości powyższej teorii.

• Ponadto nie pozwala ona ani na wyjaśnienie wyboru poszczególnych form wywozu kapitału (np.: kredyty, inwestycje portfelowe, czy BIZ), ani na wytłumaczenie źródeł zjawiska tzw. krzyżujących się BIZ (two way FDI), czyli – dwukierunkowego transferu BIZ między tymi samymi parami krajów (np.: USA-Wielka Brytania), co szczególnie często występuje w KWR.

• Poważnym mankamentem tej teorii jest traktowanie BIZ jedynie jako transferu środków kapitałowych, co dowodzi niewłaściwego pojmowania istoty zagranicznych inwestycji bezpośrednich.

• Analiza zróżnicowania stóp procentowych w skali międzynarodowej bardziej przydatna do analizy przepływów kapitału pożyczkowego (kredytów zagranicznych) niż BIZ (czy inwestycji portfelowych) między KWR i KSR.

• Ale pośrednio wysokość stopy oprocentowania wywierać może wpływ na BIZ: Niskie stopy w krajach macierzystych mogą zachęcać do zagranicznych lokat kapitałowych (w tym BIZ). Podobnie jak wysokie stopy procentowe w krajach goszczących mogą przyciągać inwestorów (lecz pod warunkiem, że towarzyszy temu stabilizacja i korzystny klimat inwestycyjny).

17

2.2. Teoria międzynarodowego zróżnicowania stóp zysku

• Teoria powyższa, będąca częścią ekonomii neoklasycznej, popularna była szczególnie w latach 50. i 60. XX w. Wykorzystywano ją zaś m. in. przy wyjaśnianiu determinant amerykańskich BIZ w krajach Europy Zachodniej.

• Inaczej określa się ją mianem teorii rentowności lokat kapitałowych, teorii zróżnicowanych stóp zwrotu kapitału (theory of differential rates of return) lub hipotezy zyskowności (profitability hypothesis).

• Według tej teorii, KTN dokonują BIZ w tych krajach przyjmujących, gdzie oczekiwana stopa zysku od wyłożonego kapitału ma być wyższa od stopy realizowanej w kraju macierzystym. Oznacza to, że kapitał w formie BIZ powinien przepływać z krajów o niskiej stopie zysku do krajów o wyższych stopach rentowności, czego jednak nie da się jednoznacznie udowodnić w oparcie o dostępne dane empiryczne (które uwzględniają faktyczne, a nie oczekiwane stopy zysku w KWR i KSR).

• Krytycy tej teorii wskazują na trudności oceny faktycznej stopy zysku, realizowanej przez KTN, z powodu specyfiki mechanizmu cenowego w obrotach wewnątrzkorporacyjnych i zjawiska tzw. cen transferowych.

• Inny mankament tej teorii: Jako cel główny działalności KTN jej kadra zarządzająca często traktuje maksymalizację przychodów ze sprzedażyi umacnianie pozycji rynkowej, a nie maksymalizację stopy zysku.

18

2.3. Teoria międzynarodowej dywersyfikacji (zróżnicowania) portfela inwestycyjnego

• Teoria ta, za ojców której uznawani są J. Tobin (1958 r.) i H.M. Markowitz (1959 r.), została opracowana dla potrzeb analizy inwestycji portfelowych. Dopiero na przełomie lat 60. i 70. XX w. próbowano wykorzystać ją też do wyjaśniania determinant BIZ (m. in. G.V. Stevans, M.J. Prachowny).

• Według tej teorii, podejmując BIZ, kierownictwo KTN w swej strategii inwestycyjnej nie tylko uwzględnia oczekiwaną rentowność kapitału (stopę zysku), lecz kieruje się również koniecznością ograniczenia ryzyka.

• Dążąc do zmniejszenia ryzyka, dokonuje głównie dywersyfikacji struktury geograficznej BIZ (lokując swoje filie w różnych krajach) oraz stara się zróżnicować strukturę sektorowo-gałęziową inwestycji (co częściowo wyjaśnia przeobrażenie się wielu KTN w tzw. konglomeraty).

• Ryzyko związane z BIZ (wg Roota): własnościowe (np. nacjonalizacja), walutowo-transferowe (np. zakaz repatriacji zysków w walutach wymienialnych), operacyjne (np. zakaz lub ograniczenie działalności filii wskutek decyzji władz kraju przyjmującego), niestabilności politycznej (wybuch wojny domowej lub zamieszek społecznych).

• W praktyce KTN powyższą teorię trudniej jednak wykorzystać niż w przypadku inwestorów portfelowych. Wynika to z samej natury BIZ (długotrwałe zaangażowanie) i innych ich różnic w porównaniu z PIZ.

19

2.4. Teoria wpływu obszarów walutowych na BIZ • Autorem tej teorii jest R.Z. Aliber (1970 r.), a jej istota sprowadza się do

tezy, że przepływy BIZ są zdeterminowane przez zróżnicowanie pozycji (siły) poszczególnych walut, obowiązujących w głównych strefach (obszarach) walutowych, do których należą poszczególne kraje.

• Według Alibera, strumienie BIZ kierują się mianowicie z krajów o mocnych (silnych) walutach do krajów o słabych walutach. Uzasadniając tę tezę, autor dowodzi, że gdy inwestor z kraju o silnej walucie nabywa aktywa w kraju o słabej walucie, to aktywa takie są dla niego relatywnie tanie, zaś ich wycena uwzględniać musi ryzyko dewaluacji waluty kraju goszczącego. Przy tej okazji inwestor realizuje tzw. premię walutową, która powinna mu rekompensować ewentualną niekorzystną zmianę kursu walutowego.

• Z badań empirycznych, prowadzonych m.in. przez Edisona-Melvina (1990 r.) i Goldberga-Kolstada (1995 r.) wynika, że umiarkowana i przewidywana dewaluacja waluty kraju goszczącego de facto przyciąga BIZ, ale duże i częste dewaluacje zazwyczaj odstraszają KTN jako inwestorów. Ponadto w kraju o słabej walucie KTN mają ułatwiony dostęp do lokalnych kredytów.

• Jednak powyższa teoria nie wyjaśnia zupełnie obecnej struktury geograficznej BIZ w skali globalnej (tzn. koncentracji BIZ w grupieKWR, posiadających relatywnie silne waluty).

20

2.5. Koncepcja zależności BIZ od wielkości rynku• Punktem wyjścia tej koncepcji stał się neoklasyczny model inwestycji

krajowych Jorgensona (z 1963 r.). Został on wykorzystany do analizy BIZ m. in. przez B. Balassę (1966 r.).

• Zgodnie z powyższą teorią, wysokość napływu BIZ do danego kraju przyjmującego zależy od wielkości rynku tego ostatniego, mierzonego produktem krajowym brutto w wyrażeniu absolutnym.

• Zwolennicy tej koncepcji prowadzili badania empiryczne, które potwierdzały występowanie dodatniej korelacji między wielkością BIZ i PKB, chociaż wyniki tych badań nie przekonały większości oponentów. Wystarczy zresztą porównać dane z lat 2004-2005 pokazujące wysokość BIZ i PKB – z jednej strony - w Luksemburgu i Belgii oraz w Japonii i Pakistanie – z drugiej strony, żeby poddać w wątpliwość słuszność omawianej teorii.

• Częściowo koncepcja ta może być przydatna przy wyjaśnianiu BIZ nastawionych na poszukiwanie nowych rynków zbytu (market-seeking), ale nie tłumaczy BIZ dokonywanych dla uzyskania dostępu do surowców (np. ropa naftowa) lub dla poprawy efektywności działania.

• Ponadto - według J. Stehna oraz J. Misali - brakuje wciąż głębszego teoretycznego uzasadnienia związku między rozmiarami PKB i BIZ.

21

2.6. Koncepcja względnych przesunięć kosztów pracy i kapitału według K. Kojimy (A)

• Koncepcja ta, której autorem jest ekonomista japoński K. Kojima (1973 r.), zwana jest też teorią korzyści komparatywnych (według M. Geldnera).

• Koijma nawiązuje w swych rozważaniach do modelu doganiania cyklu życia produktu, który został opracowany w latach 30-tych XX wieku przez innego ekonomistę japońskiego K. Akamatsu.

• Ze względu na kształt i układ krzywych, ilustrujących główne analizowane wielkości, model autorstwa Akamatsu nazywany

jest modelem „szyku lotu dzikich gęsi”.

Oznaczenia (do rys. obok):

P – produkcja krajowa,

D – popyt krajowy,

Ex – eksport, Im – import,

T - czas

22

2.6. Koncepcja względnych przesunięć kosztów pracy i kapitału według K. Kojimy (B)

• W myśl modelu doganiania cyklu życia produktu, nowe wyroby produkowane są najpierw w krajach najwyżej rozwiniętych, które dysponują najnowocześniejszymi technologiami, wysokimi umiejętnościami produkcyjnymi i kulturą techniczną oraz dużymi zasobami kapitału. Natomiast wszystkie kraje, pozostające w tyle za czołówką światową, swój popyt krajowy (D) na nowe wyroby najpierw muszą zaspokajać w drodze importu (Im). Następnie podejmują własną produkcję (P), a w dalszej kolejności są w stanie eksportować takie wyroby (Ex) lub wytwarzać je w filiach zagranicznych przedsiębiorstw, pochodzących z tych krajów.

• Wykorzystując i rozwijając model, opracowany przez Akamatsu, Kojima wyodrębnił 2 rodzaje BIZ: a) inwestycje wynikające ze zmieniającej się pozycji poszczególnych krajów pod względem posiadanych korzyści komparatywnych dotyczących dwu czynników wytwórczych: pracy (siły roboczej) i kapitału (wraz z wiedzą naukowo-techniczną);b) inwestycje będące efektem przewag oligopolistycznych, jakimi dysponują poszczególne firmy (KTN) jako inwestorzy zagraniczni (tj. w mikroskali).

23

2.6. Koncepcja względnych przesunięć kosztów pracy i kapitału według K. Kojimy (C)

• Koncentrując się na analizie makroekonomicznej, tj. odnoszącej się do pierwszego typu BIZ, wspomniany autor ograniczył geograficznie swe rozważania do stosunków ekonomicznych KWR-KSR.

• Według koncepcji teoretycznej Kojimy, uwzględniając istniejące względne różnice kosztów pracy i kapitału, KTN przy podejmowaniu BIZ w KSR koncentrują się na działalności pracochłonnej (np. przemysł odzieżowy), bo tania tam jest siła robocza, czyli – niskie płace. Natomiast BIZ w KWR są dokonywane przede wszystkim w dziedzinach kapitałochłonnych (czyli pracooszczędnych).

• W ten sposób - zdaniem omawianego autora - następuje „uzgodniona w skali międzynarodowej” specjalizacja, która przynosi korzyści ekonomiczne wszystkim uczestniczącym w niej krajom, zarówno KWR, jak i KSR (choć obie grupy państw różnią się pod względem elastyczności działania mechanizmu rynkowego).

• Zauważyć jednak należy, że słabością powyższej koncepcji jest fakt, że wyjaśnia ona - i to częściowo - tylko niewielki segment całości przepływów BIZ w skali globalnej (tj. jedynie kontakty KWR-KSR).

24

2.7. Koncepcja zależności przepływów BIZ od etapu rozwoju gospodarki narodowej według T. Ozawy (A)

• Za punkt wyjścia swej analizy inny japoński ekonomista T. Ozawa przyjął (w 1992 r.) zaproponowaną wcześniej przez M. Portera (w 1990 r.) klasyfikację różnych krajów według czterech etapów rozwoju ich gospodarek narodowych:1) faza rozwoju napędzanego przez czynniki podstawowe, tj. pracę i surowce

(factor-driven stage),2) etap rozwoju napędzanego przez akumulację kapitału i inwestycje

(investment-driven stage),3) faza rozwoju napędzanego przez innowacje techniczne (innovation-driven stage),4) faza rozwoju napędzanego przez dobrobyt (wealth-driven stage).

• Według Ozawy, w praktyce występuje ewolucja kierunków geograficznych i struktury sektorowej przepływów BIZ wraz z przechodzeniem od niższych do wyższych etapów rozwoju gospodarki narodowej poszczególnych krajów.

• Na początkowym etapie rozwoju, na którym znajdują się KSR, BIZ napływają tam z KWR. Wywodzące się z tej drugiej grupy państw KTN poszukują wówczas w KSR dostępu do tanich surowców i pracowników, zadowalających się relatywnie niskim wynagrodzeniem. Dominują zatem inwestycje w dziedziny surowcochłonne (górnictwo, leśnictwo, rolnictwo) i pracochłonne (np. przemysł odzieżowy).

25

2.7. Koncepcja zależności przepływów BIZ od etapu rozwoju gospodarki narodowej według T. Ozawy (B)

• Etap rozwoju napędzanego przez akumulację kapitału i inwestycje charakterystyczny był w przeszłości dla dynamicznie rozwijających się azjatyckich i latynoamerykańskich krajów nowo uprzemysłowionych pierwszej i drugiej generacji (I generacja - Korea Płd, Singapur, Hongkong i Tajwan; II generacja -Malezja, Filipiny, Brazylia, Meksyk, Chile, Izrael, RPA itp.).

• W ostatnim okresie na ten etap rozwoju awansowały niewątpliwie również Chiny i Indie.

• Jak potwierdza praktyka, do takich krajów napływają BIZ z KWR, poszukujące dostępu do rosnącego rynku zbytu, poprawy efektywności oraz dostępu do taniej, lecz wykształconej siły roboczej.

• Ale równocześnie korporacje z tych nowo uprzemysłowionych krajów inwestują w dziedziny surowcochłonne i pracochłonne krajach słabiej rozwiniętych (np. chińskie BIZ w górnictwie naftowym Sudanu, Angoli, Kongu i Wenezueli). Coraz częściej próbują też dokonywać BIZ w KWR, poszukując dostępu do ich rynków i aktywów strategicznych.

26

2.7. Koncepcja zależności przepływów BIZ od etapu rozwoju gospodarki narodowej według T. Ozawy (C)

• W fazie rozwoju napędzanego przez innowacje techniczne znajdują się KWR, skąd BIZ odpływają do dziedzin kapitałochłonnych w innych krajach (głównie z tej samej grupy). Rządy KWR podejmują też działania dla przyciągnięcia BIZ z pozostałych KWR ( jak również z krajów nowo uprzemysłowionych) do dziedzin technicznie wysoko zaawansowanych i wymagających kwalifikowanych pracowników.

• Czołówka KWR znajduje się jednocześnie na etapie rozwoju napędzanego przez dobrobyt, który sprzyja nasileniu się przepływów BIZ wewnątrz tej grupy krajów, przy ich koncentracji na najnowocześniejszych dziedzinach produkcji dóbr inwestycyjnych, konsumpcyjnych i usług.

• T. Ozawa twierdził ponadto, że w ramach strategii rozwoju otwartego na współpracę międzynarodową przepływy BIZ przyczyniają się do poprawy konkurencyjności międzynarodowej gospodarek KWR, stymulując zwiększanie obrotów ich handlu zagranicznego, co prowadzi do superwzrostu (super growth, tj. do przyśpieszania tempa wzrostu dochodu narodowego).

27

3. WYBRANE TEORIE UMIĘDZYNARODOWIENIA DZIAŁALNOŚCI PRZEDSIĘBIORSTW

• Zaliczane do tej grupy teorie, które próbują wyjaśnić determinanty działalności KTN (a w szczególności przyczyny podejmowania przez nie BIZ), zwane też są teoriami produkcji międzynarodowej (J. Cieślik),teoriami mikroekonomicznymi (J. Misala), teoriami zakładającymi konkurencję niedoskonałą (tj. działanie w warunkach monopolu lub oligopolu – I.A. Moosa), czy wreszcie teoriami traktującymi BIZ jako zjawisko realne (K. Przybylska).

• W ramach tej grupy teorii wyodrębnia się wiele koncepcji, które można podzielić – w ślad za K. Przybylską - na 3 podstawowe podgrupy:1) teorie przewag monopolistycznych KTN,2) teoria międzynarodowego cyklu życia produktu,3) teoria internalizacji działalności KTN.

• Chociaż Przybylska do tej samej grupy zalicza eklektyczną teorię produkcji międzynarodowej Dunninga, to paradygmat OLI zasługuje na odrębne potraktowanie. Przemawia za tym zarówno kompleksowy (syntetyczny) charakter tego paradygmatu, jak też wyjątkowo ważna, wiodąca pozycja teorii Dunninga w dotychczasowym dorobku światowej myśli ekonomicznej, dotyczącym roli KTN i BIZ we współczesnej gospodarce światowej.

28

3.1. Teorie przewag monopolistycznych KTN (A)• Za pioniera badań nad determinantami BIZ i KTN w warunkach

konkurencji niedoskonałej uznawany jest Ch. P. Kindleberger (1969 r.). • Zauważył on trafnie, że zagraniczni inwestorzy są w mniej korzystnej

sytuacji niż miejscowi przedsiębiorcy o tyle, że ci drudzy lepiej niż pierwsi znają specyfikę działania na rynku własnego kraju. Skoro jednak KTN decydują się na podejmowanie BIZ i ponoszenie dodatkowych kosztów z tym związanych, to muszą posiadać przewagę (atuty) wynikające z zajmowania pozycji oligopolistycznej lub monopolistycznej w określonym segmencie stosunków międzynarodowych.

• Poważny wkład w rozwój omawianych teorii wnieśli również Dunning (1973 r.), Hymer (1976 r.), Calver (1981 r.), Buckley-Casson (1985 r.), Leitch-Barret (1992 r.) i wielu innych ekonomistów.

• Autorzy teorii przewag monopolistycznych szczegółowo przeanalizowali różnorodne ich rodzaje. Zazwyczaj wyróżnia się 4 typy przewag KTN , tj. przewagę finansową, technologiczną, menedżerską i marketingową.

• Przewaga finansowa: KTN dysponują ogromnym własnym kapitałem (nieporównywalnie większym niż firmy lokalne) oraz korzystają z wielu zewnętrznych źródeł finansowania swej działalności.

29

3.1. Teorie przewag monopolistycznych KTN (B)• Przewaga technologiczna KTN: Sprowadza się ona do prowadzenia

własnych prac badawczo-rozwojowych, znajomości unikalnych (chronionych patentami) metod i procesów produkcji, dysponowania nowoczesnymi maszynami i urządzeniami technicznymi, wytwarzania produktów o znanych markach towarowych itp.

• Przewaga menedżerska KTN: Ten atut polega na posiadaniu bogatej wiedzy i umiejętności w zakresie zarządzania przedsiębiorstwem i organizacji pracy w skali międzynarodowej (ponadkrajowej), a zwłaszcza koordynacji działalności (od mikro- do megaskali), planowania strategicznego, finansów (budżetowania) i księgowości firmy, gromadzenia i wykorzystywania informacji, wykorzystania zasobów ludzkich, systemów wynagrodzeń, pobudzania wydajności pracy i poprawy efektywności itp.

• Przewaga marketingowa KTN: Strategie działalności marketingowej KTN obejmują produkcję, politykę cen i dystrybucji, a także sferę komunikowania się z otoczeniem (nie tylko docieranie do klientów).

• W sumie powyższe cząstkowe przewagi składają się na przewagę konkurencyjną poszczególnych KTN nad ich głównymi rywalami (tj. innymi KTN) oraz nad lokalnymi firmami w krajach goszczących.

30

3.1. Teorie przewag monopolistycznych KTN (C)• Przewaga konkurencyjna KTN przejawia się w szczególności poprzez:

a) umiejętność dużego różnicowania wytwarzanych produktów (dostosowywania ich do potrzeb różnych kategorii odbiorców w poszczególnych oraz do warunków konkurencji; obok faktycznego różnicowania wprowadzanie pozornych różnic między towarami określonego rodzaju, np. tylko inne opakowanie),b) w formie przywództwa cenowego w dziedzinach, w których poszczególne KTN posiadają pozycję dominującą (o charakterze monopolistycznym lub oligopolistycznym).

• Interpretację BIZ jako efekt oligopolistycznego zachowania się przedsiębiorstw na rynku światowym szerzej przedstawił po raz pierwszy w 1973 r. F.T. Knickerbocker, który wskazywał na współzależność decyzji firm działających w warunkach oligopolistycznej struktury rynku.

• Autorem innej wersji teorii wyjaśniającej BIZ w kontekście oligopolu jest E.M. Graham. Chodzi tu o „strategię wymiany pogróżek”, według której, jeśli rywale danej KTN dokonali BIZ w jego kraju macierzystym, to taka korporacja powinna podjąć działalność w krajach pochodzenia swych konkurentów celem „kontrolowania” ich zachowań i ograniczania nadmiernej ekspansji (co wyjaśnia m. in. krzyżujące się BIZ).

31

3.2. Teoria międzynarodowego cyklu życia produktu (A)

• Badania nad wpływem cyklu życia różnych produktów na działalność międzynarodową przedsiębiorstw zapoczątkował H.V. Posner, który w roku 1961 opracował koncepcję opóźnienia naśladowczego (imitation leg), zwaną także teorią luki technologicznej.

• W myśl tej koncepcji, przesłanką prowadzenia wymiany międzynarodowej może być istnienie odstępu czasowego między momentem rozpoczęcia produkcji danego towaru w poszczególnych krajach.

• Próbując wykorzystać tę koncepcję przede wszystkim do wyjaśnienia przyczyn handlu międzynarodowego artykułami przemysłowymi, Posner wprowadził dwa podstawowe pojęcia: opóźnienie popytu i opóźnienie reakcji.

• Opóźnienie popytu jest równe – według Posnera – odstępowi czasu między pojawieniem się nowego towaru w kraju, który go jako pierwszy wyprodukował, a powstaniem popytu na ten nowy towar w jakimkolwiek drugim kraju.

• Opóźnienie reakcji to odstęp czasu między powstaniem popytu na dany towar na rynku drugiego kraju a momentem podjęcia produkcji tego towaru przez miejscowych przedsiębiorców.

32

3.2. Teoria międzynarodowego cyklu życia produktu (B)

• Posner twierdził, że eksport nowego towaru przez „ kraj-innowatora” do innego kraju odbywa się w okresie równym różnicy między opóźnieniem popytu i opóźnieniem reakcji. BIZ alternatywą eksportu, jeśli występują bariery celne lub pazataryfowe w zakresie dostępu do rynków zagranicznych.

• Przykłady dóbr, których eksport wynikał z opóźnienia naśladowczego: sprzedaż po II wojnie światowej w krajach Europy Zachodniej amerykańskich pończoch elastycznych i tkanin syntetycznych; eksport do Polski w latach 60. zagranicznych okryć z ortalionu i koszul męskich typu non-iron (po uruchomieniu produkcji własnej w naszym kraju import tych produktów został wstrzymany).

• Dorobek Posnera wykorzystany został w 1966 r. przez R. Vernona - uważanego powszechnie w światowej literaturze ekonomicznej za twórcę teorii międzynarodowego cyklu produkcji - do analizy nie tylko wymiany handlowej, ale także BIZ. Rozszerzone wersje tej teorii przedstawili również: S. Hirch i R. Shons (1975 - 1976 r.)

• Według powyższej koncepcji, cykl życia produktu obejmuje 3 główne fazy: -- wstępną fazę produktu innowacyjnego, -- fazę produktu dojrzałego,-- fazę produktu standaryzowanego (zwana też fazą schyłkową).

33

3.2. Teoria międzynarodowego cyklu życia produktu (C)

• W pierwszej, tzn. wstępnej fazy cyklu w USA (T0 - T1) innowacyjny (nowy) produkt wytwarzany jest w ilości dość ograniczonej, wyłącznie na

potrzeby rynku krajowego (tj. amerykańskiego – zob.: rysunek).

34

3.2. Teoria międzynarodowego cyklu życia produktu (D)

• Dojrzała faza życia produktu w USA (T1 – T2): Produkcja masowa i eksport z USA do innych KWR (które są importerami towaru).

• Faza standardowej produkcji i zwolnionej dynamiki eksportu produktu przez USA (T2 – T4): Amerykański produkt nadal eksportowany, chociaż możliwości zbytu w innych KWR coraz bardziej ograniczone, bo te ostatnie podjęły własną produkcję, ograniczyły import, a w T3 rozpoczęły eksport. Natomiast od T2 pojawia się eksport z USA do KSR.

• Dojrzała faza życia produktu w KWR, a jednocześnie faza schyłkowa w USA: Od momentu T4 USA importerem netto tego towaru i ograniczają własną produkcję, podczas gdy inne KWR dominują na światowym rynku, eksportując do USA i KSR.

• Faza przenoszenia produkcji – w drodze podejmowanie BIZ - z KWR do KSR (z racji wzrostu kosztów pracy), które od T5 stały się eksporterami netto, podczas gdy KWR ograniczyły produkcję i eksport, a od momentu T6 przeobraziły się w importerów netto.

35

3.2. Teoria międzynarodowego cyklu życia produktu (E)

• Generalnie biorąc, w fazie II międzynarodowego cyklu życia produkt dojrzały pod względem technologicznym (i dopasowany do preferencji klientów) jest sprzedawany i może być wytwarzany nie tylko w kraju pochodzenia, lecz także zagranicą. Pobudza to zwykle podejmowanie przez KTN ekspansji zewnętrznej w formie BIZ (głównie do krajów o zbliżonym etapie rozwoju, czyli do KWR).

• W III fazie cyklu, tj. na etapie standaryzowanego produktu zwiększa się presja konkurencyjna ze strony innych KTN, które mogą lansować własne nowe, bardziej technologicznie zaawansowane wyroby. Aby utrzymać się na rynku, producent standaryzowanego towaru musi obniżać jego cenę, co w szczególności stymuluje BIZ i delokalizację produkcji do KSR.

• Praktycznym - podawanym w literaturze światowej i polskiej - przykładem

faz cyklu życia produktu jest ewolucja w skali globalnej procesu produkcji i eksportu telewizorów (lub komputerów).

36

3.3. Teoria internalizacji działalności KTN• Powyższa teoria zwana też bywa koncepcją transakcji wewnętrznych, bo -

po pierwsze – nawiązuje do teorii kosztów transakcyjnych R. Coase’a (z 1937 r.), a po drugie – próbuje wyjaśnić proces zastępowania transakcji na rynku zewnętrznym wymianą wewnętrzną przedsiębiorstwa w ramach działalności KTN (tj. obrotami wewnątrzkorporacyjnymi.

• Największym dorobkiem w zakresie rozwoju tej teorii KTN (i BIZ) mogą pochwalić się zwłaszcza: Williamson (1975 r.), Buckley-Casson (1976 r.), Hymer (1976 r.), Rugman (1980 r.), Teece (1986 r.) i Madhok (1998 r.).

• Koszty transakcyjne obejmują koszty upowszechnienia informacji o możliwości zawarcia transakcji, identyfikacji potencjalnych partnerów, negocjacji warunków transakcji (z ceną włącznie), sformułowania kontraktu i jego realizacji.

• Internalizacja działalności (w obliczu zawodności rynku zewnętrznego, tj. market failure) poprzez utworzenie rynku wewnątrzkorporacyjnego pozwala KTN na uniknięcie kosztów transakcyjnych, choć niektóre transakcje firmy te musza nadal zawierać za pośrednictwem rynku zewnętrznego.

• Podstawowym założeniem tej teorii: istnienie konkurencji oligopolistycznej (lub monopolistycznej) i występowanie związanych z tym przewag (co zostało omówione w punkcie 3.1).

37

4. GŁÓWNE ELEMENTY PARADYGMATU OLI - EKLEKTYCZNEJ TEORII PRODUKCJI MIĘDZYNARODOWEJ (A)

• Najbardziej popularną teorią, która wyjaśnia w miarę całościowo determinanty działalności KTN i motywy podejmowania BIZ, jest bezsprzecznie eklektyczna teoria produkcji międzynarodowej, której autorem jest J.H. Dunning. Pierwszą jej wersję przedstawił on w 1973 r.

Od tej pory ciągle ją modyfikuje, wzbogaca i rozszerza o nowe aspekty.

• Teoria Dunninga stanowiła od początku mistrzowską kompilację (lub syntezę) i rozwinięcie dorobku trzech wcześniejszych teorii cząstkowych.

Wykorzystując je, Dunning zaprezentował własną teorię, która zwana jest

paradygmatem OLI, od pierwszych liter 3 angielskich słów:

ownership (O), location (L) oraz internalization (I), które określają źródła 3 grup podstawowych przewag KTN wyodrębnionych przez autora.

38

4. Główne elementy paradygmatu OLI – eklektycznej teorii produkcji międzynarodowej (B)

• Pierwszą z nich są przewagi o charakterze oligopolistycznym, jakimi odznaczają się poszczególne KTN z racji posiadanego przez nie prawa własności szeroko pojętych aktywów. Dlatego też nazywane są one specyficznymi przewagami własnościowymi (ownership specific advantages).

• Drugą grupę tworzą przewagi KTN z tytułu specyfiki lokalizacji ich działalności ekonomicznej (location specific advantages).

• Trzecia grupa to specyficzne przewagi związane z internalizacją KTN (internalization incentive advantages).

39

4.1. Paradygmat OLI – przewagi własnościowe (A)• Niepowtarzalne przewagi typu oligopolistycznego, które wynikają ze

specyfiki samej natury KTN, a zwłaszcza z własności unikalnych aktywów, pozwalają poszczególnym korporacjom globalnym podejmować BIZ i konkurować skutecznie z innymi przedsiębiorstwami transnarodowymi oraz z firmami lokalnymi w krajach przyjmujących.

• Najpierw Dunning dzielił te przewagi na trzy - niezbyt precyzyjnie rozgraniczone - podgrupy, tj. przewagi wewnętrzne płynące z istoty i specyfiki działania KTN, przewagi ich filii nad przedsiębiorstwami lokalnymi krajów goszczących oraz przewagi własnościowe wiążące się z transnarodowym charakterem działalności korporacji.

• Natomiast w latach 90. oraz w obecnej dekadzie autor woli systematyzować przewago własnościowe w dwie podgrupy lub „wiązki” (jak określa to trafnie Zorska w podpunkcie 4.1.1. podręcznika): 1) Przewagi konkurencyjne wynikające z posiadania przez daną KTN specyficznych zasobów i umiejętności, tj.;-- aktywów materialnych (w postaci finansowej i materialnej), -- aktywów niematerialnych (wiedzy, innowacji i technologii, kwalifikacji i doświadczeń

zawodowych pracowników, metod organizacji, zarządzania i marketingu, marek produktów, systemów informatycznych oraz baz danych itp.),

-- zdolności do skutecznego obniżania wewnętrznych kosztów produkcji oraz kosztów współpracy z kontrahentami zewnętrznymi.

40

4.1. Paradygmat OLI – przewagi własnościowe (B)2) Przewagi będące efektem wspólnego zarządzania przez kierownictwo

firmy macierzystej wszystkimi filiami wchodzącymi w skład danej KTN:-- przewagi filii KTN nad nowo powstającymi lokalnymi przedsiębiorstwami,

wynikające z dostępu do zasobów i zdolności macierzystej firmy, -- przewagi jednych KTN nad innymi (tj. ich rywalami), będące efektem wyższego stopnia umiędzynarodowienia działalności (większej elastyczności operacyjnej, bogatszych doświadczeń w dziedzinie realizacji międzynarodowych transakcji biznesowych, lepszej umiejętność minimalizacji ryzyka ekonomicznego i adaptacji do zróżnicowanych warunków działania w poszczególnych krajach).

• Począwszy od lat 90-tych, w paradygmacie OLI szczególnego znaczenia wśród przewag własnościowych nabrały atuty oparte na wiedzy oraz tzw. aktywa relacyjne (relational assets). Te ostatnie Zorska przetłumaczyła chyba niezbyt jasno na język polski jako „atuty relacyjne”.

• Chodzi tu o nowy - wyodrębniony przez Dunninga - typ przewagi własnościowej KTN, który polega na ich gotowości i umiejętności uzyskania dostępu, tworzenia, wykorzystania i koordynowania wszelkich zasobów oraz zdolności, które są niezbędne celem ustanowienia optymalnie korzystnych międzyludzkich powiązań (stosunków czy relacji), jak też dla stałej poprawy jakości takich powiązań wewnątrz samej korporacji oraz w jej kontaktach z otoczeniem zewnętrznym.

41

4.1. Paradygmat OLI – przewagi własnościowe (C)• Aktywa relacyjne są ściśle powiązane z kapitałem społecznym korporacji.

Składają się one z 3 grup elementów:a) powszechnie uznane wartości (składniki podstawowe): zaufanie, uczciwość, wzajemność poczynań, szacunek dla odmienności kulturowej, umiejętność działania w warunkach różnorodności, b) wartości kontekstowe lub względne (składniki drugorzędne): społeczne normy postępowania, etyka pracy, stosunek do ryzyka, gotowość uczenia się, odpowiedzialność, oportunizm, mała podatność na korupcję oraz kontrreakcja na nadużycia władzy,c) zdolności negocjacyjne i koordynacyjne w ramach kontaktów wewnątrzkoorporacyjnych i w stosunkach z kontrahentami zewnętrznymi.

• Z kolei kluczowa rola atutów KTN opartych na wiedzy wynika stąd, że we wspólczesnej gospodarce światowej wiedza i informacje są traktowane jako unikalny i specyficzny zasób, którego umiejętne wykorzystanie tworzy i umacnia przewagę konkurencyjną przedsiębiorstwa. Wiedza jest bowiem niezbędna dla pomnażania innych zasobów i poprawy ich jakości. W odróżnieniu od pozostałych zasobów, wiedza nie tylko nie zużywa się, kiedy jest praktycznie stosowana, lecz dzięki temu rozwija się dynamicznie (w myśl zasady: „learning by doing”).

42

4.1. Paradygmat OLI – przewagi własnościowe (D)• Wiedza - rozumiana zazwyczaj jako „przekonanie, które kieruje działaniami

organizacji” (B. Chakravarthy, Y. Doz i in.) - generuje innowacje procesowe, produktowe, organizacyjne, menedżerskie i finansowe. Tworzy nowe, bardziej konkurencyjne towary i pozwala na lepsze zaspokojenie potrzeb konsumentów.

• Dzięki swej ekspansji zagranicznej KTN poprawiają efektywność wykorzystania własnej wiedzy jako unikalnego zasobu, a także wzbogacają ją w drodze wykorzystania walorów lokalizacji i nawiązywania kooperacji z innymi jej dysponentami.

• Według Zorskiej, w ramach KTN „zbiornikami” wiedzy są: 1) indywidualni pracownicy i ich grupy, 2) tzw. artefakty - zasoby wiedzy zgromadzone „w postaci praktyk będących rutynowymi czynnościami, sekwencją działań oraz interakcjami”, 3) różne podmioty organizacyjne: zakłady pracy funkcjonujące w filiach, poszczególne filie i sama firma macierzysta.

• Proces tworzenia wiedzy, jej poszukiwania, pozyskiwania i aplikacji przez KTN jest wspierany innymi, komplementarnymi w stosunku do niej zasobami posiadanymi przez korporację (ludzkimi, finansowymi i rzeczowymi). Przy tym nowa wiedza wytworzona przez samą KTN stanowi jej wyłączną własność intelektualną (może więc być np. opatentowana), a nie staje się dobrem publicznym.

43

4.1. Paradygmat OLI – przewagi własnościowe (E)• Upowszechnienie i niebywale szybki rozwój nowych technologii

informacyjnych i komunikacyjnych (na ich oznaczenie Zorska używa skrótu: IKT), z Internetem na czele, przyczyniło się w ostatnich latach nie tylko do zwiększenia i wzbogacenia zasobu wiedzy posiadanej przez KTN, lecz także do podniesienia efektywności procesu odkrywania nowych zjawisk i właściwości (tj. pojawienia się nowych wynalazków) oraz przyśpieszenia prac wdrożeniowych, zwłaszcza dzięki stosowaniu technik wirtualnego modelowania oraz symulacji w badaniach i projektowaniu.

• Dzięki wykorzystywaniu IKT nasila się walka konkurencyjna między KTN, bo w szczególności Internet umożliwia : a) lepsze dostosowanie oferty produktów i usług do oczekiwań i wymagań klientów, b) dotarcie do nowych segmentów lokalnego, regionalnego i globalnego rynku, c) ułatwienie imitacji nowych wyrobów oraz nielegalnego korzystania z cudzej

własności intelektualnej.• Ale KTN, które najefektywniej potrafią zastosować IKT, przyśpieszają procesy swej

specjalizacji, rekombinacji łańcuchów tworzenia wartości, konfigurowania, integrowania i pomnażania wiedzy w ponadgranicznych sieciach oraz delokalizacji działalności (bo odległość traci znaczenie, gdy rekompensują ją korzyści nowej lokalizacji).

44

4.1. Paradygmat OLI – przewagi własnościowe (F)

• Rewolucyjny postęp w dziedzinie nowych technologii informacyjnych i komunikacyjnych, ułatwiając rozwój, upowszechnienie i wdrożenie wiedzy, pozwala KTN – jak pisze Zorska - osiągnąć zwłaszcza następujące przewagi konkurencyjne typu własnościowego:a) zmniejszenie ogólnych kosztów działania w drodze większej standaryzacji

produkcji (ale przy uwzględnieniu - w miarę potrzeby – zróżnicowanych w skali lokalnej preferencji konsumentów),

b) szybsza realizacja działań dostosowawczych do zmieniających się warunków rynkowych i technologicznych,

c) zastosowanie innowacyjnych i unikalnych metod konkurencji z rywalami, przede wszystkim zaś sprawniejsze wykorzystanie innowacji do

dostosowania modelu biznesowego do pojawiających się wyzwań,d) optymalne zarządzanie informacjami i wiedzą wewnątrz KTN, co

pozwala na zwiększenie korzyści w zakresie tworzenia wartości dodanej,e) bardziej harmonijna i efektywna współpraca z kontrahentami

zewnętrznymi, działającymi w różnych krajach.

45

4.2. Paradygmat OLI – przewagi lokalizacyjne (A)• Przewagi lokalizacyjne to – według interpretacji Dunninga - zestaw

przesłanek decydujących o wyborze przez KTN konkretnego goszczącego, a ściślej mówiąc – o wyborze nie tylko kraju, lecz także konkretnej dziedziny (branży) i określonego przedsiębiorstwa zagranicznego, które jest przejmowane przez firmę macierzystą lub konkretnego miejsca lokalizacji nowo tworzonej filii zagranicznej, w ramach ekspansji inwestycyjnej (BIZ).

• Zdaniem omawianego autora, o wyborze miejsca lokalizacji BIZ decydują następujące determinanty:

a) sprzyjające czynniki rynkowe (posiadanie przez dany kraj bogatych zasobów i zdolności wytwórczych, wielkość i chłonność rynku), jak też brak lub występowanie barier w zakresie dostępu do rynku (wskutek polityki protekcjonizmu lub nadmiernej biurokratyzacji i korupcji),

b) relacje między cenami, kosztami i wydajnością pracy, kapitału oraz technologii w kraju i miejscu przewidywanej lokalizacji,

c) klimat inwestycyjny, panujący w poszczególnych krajach przyjmujących,

d) stopień rozwoju infrastruktury ekonomiczno-społecznej i instytucji

rynkowych oraz inne okoliczności działania w kraju goszczącym KTN.

46

4.2. Paradygmat OLI – przewagi lokalizacyjne (B)• Podane wyżej, a zaczerpnięte z teorii lokalizacji działalności gospodarczej, tradycyjne

przewagi lokalizacyjne mają charakter czynników podażowych, popytowych lub efektywnościowych.

• W obliczu nasilenia się we współczesnej gospodarce światowej procesów globalizacji i liberalizacji życia ekonomicznego, powstania licznych ugrupowań integracyjnych, zawarcia kilkuset międzypaństwowych preferencyjnych porozumień handlowych oraz rozwoju gospodarki opartej na wiedzy i informacjach Dunning dokonał przewartościowania swojego podejścia do przewag lokalizacyjnych w kontekście paradygmatu OLI, rozszerzając swe wcześniejsze rozważaniao nowe podane niżej aspekty:a) konieczność pogłębionej oceny czynników lokalizacji biznesu międzynarodowego, szczególnie poprzez uwzględnienie dorobku przedstawicieli nowej geografii ekonomicznej, dotyczącego przesłanek specjalizacji produkcyjnej różnych krajów i działalności firm w klastrach (clusters), określanych przez Zorską mianem skupisk branżowych firm (ściśle ze sobą współpracujących),b) analiza czynników lokalizacji BIZ dokonywanych przez KTN nie tylko w przekroju międzykrajowym, lecz także w skali regionów ponadkrajowych i wewnątrzkrajowych, sektorów, gałęzi i branż wytwórczych oraz na szczeblu wspomnianych klastrów,c) rosnące znaczenie dla KTN podaży, jakości i cen zasobów i zdolności pochodzących spoza kraju macierzystego,

47

4.2. Paradygmat OLI – przewagi lokalizacyjne (C)d) uwzględnienie wpływu władz państwowych poszczególnych krajów na stabilność sytuacji gospodarczej, sprawność funkcjonowania rynku, modernizację zasobów i zdolności wytwórczych w skali makroekonomicznej i na niższych szczeblach gospodarowania (z klastrami włącznie),

e) konieczność silniejszego akcentowania roli czynnika ludzkiego jako kryterium wyboru miejsca lokalizacji działalności KTN, nie tylko od strony podaży pracy (liczby dostępnych pracowników, ich kwalifikacji i motywacji do pracy) oraz wielkości popytu ludności na produkty wytwarzane przez korporację, ale także wpływu różnorodności społecznej, kulturowej i systemowej na innowacyjność,

f) wzrost znaczenia analizy dostępnych opcji lokalizacyjnych ekspansji zagranicznej KTN w kontekście stymulowania rozwoju jej wiedzy, pogłębienia specjalizacji w kształtowaniu unikalnych zasobów i zdolności korporacji oraz optymalnego konfigurowania łańcucha tworzonej przez nią wartości dodanej.

• Na przełomie XX i XXI wieków rozważania Dunninga dotyczące lokalizacji zostały wzbogacone w szczególności o - szeroko omówiony w w podpunkcie 4.1.2. podręczniku Zorskiej - „model geograficznie osadzonych źródeł działań, zasobów i wiedzy”, który w skrócie określany jest mianem modelu ARK. Jego nazwa pochodzi od pierwszych liter trzech następujących terminów w języku angielskim:

A – activities; R – resources, K - knowledge (schemat graficzny tego modelu

podaję dalej).

48

4.2. Paradygmat OLI – przewagi lokalizacyjne (D) Schemat modelu ARK, tj. „modelu geograficznie osadzonych źródeł działań, zasobów i wiedzy” (według podręcznika Zorskiej)

49

4.2. Paradygmat OLI – przewagi lokalizacyjne (E)• „Geograficzne osadzenie” powyższych 3 czynników polega zazwyczaj na ich koncentracji

przestrzennej, tj. na umiejscowieniu w konkretnym regionie geograficznym kraju lokaty BIZ lub w klastrze (inaczej mówiąc, w skupisku branżowym – jak pisze Zorska, czy w „gronie” – jak preferuje nazywać klaster J. Misala).

• Chociaż teoria klastrów pojawiła się dopiero kilku lat temu, to szybko zdobyła ona ogromną popularność w literaturze światowej i polskiej, stając się ostatnio jednym z bardzo „modnych” tematów. Jednak kwestia korzyści koncentracji przestrzennej (aglomeracji) działalności biznesowej przedsiębiorstw dostrzegana i analizowana jest przez ekonomistów już od pół wieku. Legła ona bowiem u podstaw narodzin teoretycznych koncepcji „biegunów wzrostu” i tzw. ”przemysłów uprzemysłowiających” („les industries industrialisantes”). Autorem i głównym popularyzatorem obu tych koncepcji był wybitny francuski ekonomista F. Perroux. Wzbudzały one wprawdzie spore kontrowersje, ale wykorzystywano je zwłaszczaw teorii rozwoju regionalnego oraz w teorii industrializacji.

• Odwołując się do definicji klastra, zaproponowanej przez M.E. Portera, Zorska sprowadza jego istotę do „geograficznej koncentracji konkurencyjnych firm lub innych podmiotów z danej branży, które jako dostawcy i/lub nabywcy nawiązują bliskie relacje z innymi podmiotami i branżami w regionie lub które wspólnie korzystają z zasobu wyspecjalizowanych kadr, co umożliwia tym firmom uzyskanie przewagi konkurencyjnej nad rywalami w tej branży na wielu rynkach”.

• Dzięki działalności klastra następuje przede wszystkim internalizowaniewiedzy i informacji przez grupę firm, które są jego uczestnikami.

50

4.2. Paradygmat OLI – przewagi lokalizacyjne (F)

• Warunki powstawania i rozwoju klastrów jako swoistych ”pakietów aglomeracyjnych” (według określenia Zorskiej):-- odpowiednie wyposażenia miejsca lokalizacji klastra (tj. miasta, kilku blisko ze sobą sąsiadujących miast, czy miejscowości) w wysoko kwalifikowane kadry, infrastrukturę komunikacyjną, ośrodki B+R oraz instytucje wspierające innowacje i rozwój wiedzy,-- bliskość dużego ośrodka akademickiego, posiadającego znaczący dorobek w dziedzinie badań powiązanych z określoną branżą,-- aktywne wsparcie finansowe i „logistyczne” działalności klastra przez lokalne i/lub centralne władze państwowe (np. tworzenie parków przemysłowych lub naukowo-technologicznych).

• Klasyfikacja klastrów (od najprostszych do zaawansowanych ich typów): -- zwykłe aglomeracje (tylko dobra infrastruktura i zasoby), -- kompleksy branżowe lub przemysłowe (możliwości redukcji kosztów

dostaw i zbytu oraz kosztów transakcji firm uczestniczących), -- sieci socjalne lub biznesowe (wspólne rozwijanie wiedzy i informacji),-- dynamiczne klastry (dynamic clusters – intensywna współpraca i rywalizacja, nieustanna poprawa kluczowych kompetencji i przewag konkurencyjnych przedsiębiorstw).

51

4.2. Paradygmat OLI – przewagi lokalizacyjne (G)• O atrakcyjności lokalizacyjnej dla KTN poszczególnych regionów

wewnątrzkrajowych (które Zorska nazywa raczej niezbyt trafnie mikroregionami) lub regionów przygranicznych sąsiadujących ze sobą krajów decydują: położenie geograficzne, poziom ich rozwoju i wyposażenia w zasoby oraz zdolności wytwórcze, stan infrastruktury, możliwości zbytu i oferowane zachęty inwestycyjne.

• Wielkie aglomeracje miejskie (city-regions) uważane są za szczególnie atrakcyjne regiony, które są w stanie skutecznie przyciągać BIZ.

• W wielu krajach przyjmujących występuje zbyt silna koncentracja przestrzenna działalności KTN w regionach najwyżej rozwiniętych (gdzie – jak np. w Polsce - istnieją najbardziej korzystne warunki dla podejmowania działalności usługowej i przemysłowej) oraz w regionach o bogatych zasobach bogactw naturalnych (co typowe zwłaszcza dla KSR).

• Obserwując prawidłowości lokalizacji KTN, można stwierdzić powstawanie swoistego „trójkąta współzależności”: w układzie: firmy-branże-regiony. Trójkąt ten jest efektem kumulowania się interakcji między działalnością KTN, aktywnością - powiązanych ze sobą wstecz lub do przodu - branż (w których działają korporacje) i rozwojem poszczególnych regionów.

• Z uwagi na powyższe w prowadzeniu polityki inwestycyjnej i regionalnej coraz większą rolę odgrywają władze regionalne i lokalne.

52

4.2. Paradygmat OLI – przewagi lokalizacyjne (H)• Natomiast analizując czynniki lokalizacji działalności KTN w skali regionów

ponadkrajowych (określanych dość niefortunnie przez Zorską mianem makroregionów), należy zauważyć, że do wzrostu atrakcyjności takich regionów dla inwestorów zagranicznych przyczynia się tworzenie licznych stref wolnego handlu (co głównie powiększa rozmiary i chłonność rynku zbytu) oraz stopniowe przechodzenie niektórych ugrupowań do wyższych form regionalnej integracji ekonomicznej (czym pochwalić się może zwłaszcza Unia Europejska).

• Postęp w dziedzinie integracji pozwolił państwom członkowskim Unii Europejskiej jako grupie poprawić swoją atrakcyjność jako miejsca lokalizacji aktywności biznesowej KTN, nie tylko dzięki zwiększeniu wielkości rynku, lecz także poprzez: -- lepsze wyposażenie w zasoby i zdolności produkcyjne, -- poprawę funkcjonowania rynków towarów, usług i czynników produkcji, -- rozbudowę infrastruktury i ograniczenie dysproporcji przestrzennych, -- wzrost swobody konkurencji (dzięki Jednolitemu Rynkowi Europejskiemu), -- bardziej skuteczną stabilizację sytuacji makroekonomicznej, -- lepszą dyfuzję innowacji technicznych, wiedzy i informacji, -- zwiększenie podaży dóbr publicznych,-- większą stabilizację polityczną (dzięki utrwaleniu demokracji, bezpieczeństwa i pokoju oraz rozwojowi organizacji społeczeństwa obywatelskiego).

53

4.3. Paradygmat OLI – przewagi internalizacyjne (A)

• Pod pojęciem internalizacji działalności KTN należy - zdaniem Dunninga – rozumieć proces zastępowania transakcji gospodarczych, realizowanych przez nie dotąd poprzez rynek zewnętrzny, operacjami wewnątrzkorporacyjnymi. (Istotę tej przewagi KTN szeroko wyjaśniła Zorska w podpunkcie 4.1.3. swego podręcznika).

• U źródeł internalizacji leżą – według opinii autora paradygmatu OLI – strukturalne i endemiczne zniekształcenia mechanizmu rynkowego.

• Pierwsze, tj. zniekształcenia strukturalne wynikają bądź z monopolistycznego charakteru rynku, bądź ze zbędnego (lub zbyt rozbudowanego) interwencjonizmu ekonomicznego państwa.

• Natomiast najczęstsze powody zniekształceń endemicznych to:-- ryzyko i niepewność działania, -- brak wystarczających informacji rynkowych, -- ograniczenia racjonalności zachowań podmiotów ekonomicznych.

• Przewagi osiągane dzięki internalizacji działalności KTN polegają – jak trafnie zauważył Dunning – przede wszystkim na wyeliminowaniu kosztów transakcyjnych.

54

4.3. Paradygmat OLI – przewagi internalizacyjne (B)

• Ale przewagi wynikające z internalizacji transakcji biznesowych KTN obejmują również takie korzyści jak:

-- skuteczna ochrona praw własności do posiadanych technologii i marek produktów, -- zapewnienie lepszej jakości produkowanych wyrobów, -- uzyskiwanie pozytywnych efektów ze wspólnego marketingu,

planowania, kontroli i koordynacji działalności filii przez firmę macierzystą itp.

• W latach 90-tych wcześniejsze rozważania Dunninga nt. przewag internalizacyjnych KTN zostały zmodyfikowane poprzez włączenie do nich wątków ewolucyjnej teorii przedsiębiorstwa oraz teorii organizacji i zarządzania, jak też wskutek uwzględnienia nowych zmian i zjawisk, zachodzących w gospodarce światowej.

• Twórca paradygmatu OLI podkreślał zwłaszcza, że obecnie przewagi internalizacyjne nie powinny być analizowane w oderwaniu od dwu pozostałych rodzajów przewag konkurencyjnych korporacji („O+L”).

55

4.3. Paradygmat OLI – przewagi internalizacyjne (C)

• Obok kosztów transakcyjnych, wyznaczonych przez rynek, które poprzednio stanowiły punkt wyjścia przy omawianiu przewag internalizacyjnych KTN, w dobie gospodarki globalnej opartej na wiedzyza ważny punkt odniesienia należy też przyjąć wyniki biznesowe osiągane przez inne korporacje.

• O ile w przeszłości internalizacja traktowana była jako „ulica jednokierunkowa” w tym sensie, że dopuszczano tylko ewentualność zastępowania transakcji rynkowych (z udziałem kontrahentów zewnętrznych) obrotem wewnątrzkorporacyjnym, o tyle w ostatnich latach – jak zauważa trafnie Dunning – w praktyce działania KTN można też zaobserwować zjawisko dezinternalizacji, tj. rezygnację z części operacji wewnatrzkorporacyjnych (nie stanowiących tzw. core business) w na rzecz współpracy na zasadach rynkowych z innymi przedsiębiorstwami.

• Świadczy o tym w szczególności popularność outsourcingu, aliansów strategicznych i kooperacji przemysłowej z udziałem korporacji. Pozwala to KTN - łatwiej niż poprzez internalizację - stawiać czoła hiperkonkurencji globalnej, która wymusza większą elastyczność i szybkość działania oraz skuteczność rywalizacji z innymi korporacjami i firmami lokalnymi.

56

4.3. Paradygmat OLI – przewagi internalizacyjne (D)

• Osłabienie tendencji do internalizacji staje się – zdaniem Dunninga -widoczne zwłaszcza w najbardziej technologicznie zaawansowanych sektorach gospodarki opartej na wiedzy, tj. w sektorze komputerowo-informatycznym, w telekomunikacji, w przemyśle nowych materiałów i farmaceutycznym, w sektorze biotechnologii i inżynierii genetycznej, gdzie rosnącego znaczenia nabierają sieciowe i kontraktowe powiązania międzyorganizacyjne.

• Począwszy od połowy lat 90-tych, w kontekście analizy przewag internalizacyjnych w ramach paradygmatu OLI dużą wagę przypisuje się korzyściom KTN wynikającym z tzw. corporate governance.

• Termin ten tłumaczony jest na język polski w naszej literaturze fachowej

dwojako: nadzór właścicielski lub ład korporacyjny. Choć Zorska używa w swym podręczniku pierwszego z podanych określeń, to – w moim przekonaniu - znacznie trafniej istotę corporate governance oddaje

drugie z nich.

57

4.3. Paradygmat OLI – przewagi internalizacyjne (E)

• W praktyce chodzi tu bowiem o całokształt relacji między wszystkimi interesariuszami KTN, a nie tylko o wykonywanie funkcji właścicielskich (tj. nie tylko o stosunki typu pryncypał-agent, które występują między właścicielami a menadżerami firmy).

• Interesariuszami firmy są też przecież pracownicy niższego szczebla (którzy mogą być zorganizowani w związki zawodowe), klienci, dostawcy i wierzyciele danej KTN oraz inne grupy społeczne, na których życie ona wpływa (np. poprzez pozytywne skutki swej działalności charytatywnej lub negatywne konsekwencje ekologiczne).

• Mimo powyższych zastrzeżeń terminologicznych, warto podkreślić, ze Zorska trafnie jednak wyodrębnia (i obszernie omawia w podpunkcie 3.1.3 podręcznika) trzy modele ładu korporacyjnego: 1) model amerykański, 2) model europejski (wynikający z praktyki krajów kontynentalnej części Europy Zachodniej) oraz 3) model japoński.

• Natomiast, analizując paradygmat OLI, do nowych przewag internalizacyjnych KTN słusznie zalicza też ona efekty tworzenia sieci, tzn. – jak definiuje autorka - zbioru węzłów i łączących je wzajemnych powiązań (szerzej o tym w podpunkcie 4.1.3 podręcznika).

58

5. PARADYGMAT OLI A NOWY PARADYGMAT ROZWOJU WEDŁUG DUNNINGA

• W artykule pt.: „Towards a new paradigm of development: implications for the determinants of international business”, opublikowanym w kwietniu 2006 r. na łamach czasopisma wydawanego przez UNCTAD pt.: „Transnational Corporations” John H. Dunning po raz kolejny dość gruntownie zmodyfikował i wzbogacił własną eklektyczną teorię produkcji międzynarodowej, w oparciu o opracowany przez siebienowy paradygmat rozwoju (NPR).

• W tym kontekście warto przypomnieć, że według T.S. Kuhna, paradygmat naukowy może być pojmowany różnorodnie:a) jako „powszechnie uznane osiągnięcie naukowe”,b) jako „zespół charakterystycznych przekonań i uprzedzeń”,

59

5. PARADYGMAT OLI A NOWY PARADYGMAT ROZWOJU WEDŁUG DUNNINGA (A)

c) jako „wszystkie zinternacjonalizowane przekonania grupy naukowej”,d) jako „zespół koncepcji, teorii, technik i wartości, które określają ramy

realizowanych badań.”

• Przyjmując dla potrzeb dalszych rozważań ostatnią, czwartą definicję paradygmatu naukowego, należy podkreślić, że nowy paradygmat rozwoju (New development paradigm) przygotowany został przez Dunninga przy wykorzystaniu dorobku 3 laureatów Nobla w zakresie ekonomii z ostatnich lat:

-- koncepcji celów rozwoju według teorii ubóstwa A. Sena,

-- roli instytucji w ujęciu D. Northa (tj. ekonomii instytucjonalnej)

-- koncepcji transformacji ekonomiczno-społecznej (w kontekście

procesu globalizacji), według podejścia J. Stiglitza.

60

5. Paradygmat OLI a nowy paradygmat rozwoju według Dunninga (B)

Schemat obrazujący wykorzystanie dorobku Sena, Northa i Stiglitza przy opracowywaniu przez Dunninga nowego paradygmatu rozwoju

61

5. Paradygmat OLI a nowy paradygmat rozwoju według Dunninga (C)

• Zaproponowany przez Duninga model NPR jest przejawem kompleksowego, multidyscyplinarnego i niezmiernie szerokiego podejścia, zarówno do finalnych cełów (ends) rozwoju, jak też do niezbędnych środków (means) działania.

• Proponując wspomniany NPR, autor usystematyzował wszystkie środki i cele rozwoju, wyodrębniając trzy sfery działania: -- ekonomiczną (economics), -- socjologiczną (sociology),-- religijną, czyli - ekologii moralnej (religion: moral ecology).

• Lista głównych środków działania według NPR Dunninga: -- zasoby (resources - R) i zdolności (capabilities - C), a zwłaszcza

przedsiębiorczość,-- rynek (market – M, wraz z mechanizmem jego funkcjonowania),-- instytucje i infrastruktura instytucjonalna (kapitał społeczny),-- system wartości i mentalności społeczeństwa,-- system wierzeń i jego determinanty (tradycja, religie, wiedza, presja

społeczna, doświadczenia wyniesione z procesu uczenia się).

62

5. Paradygmat OLI a nowy paradygmat rozwoju według Dunninga (D)

• Lista głównych celów rozwoju według NPR Dunninga:-- rozwój pojmowany jako zbiór wolności (ekonomicznej, społecznej

i politycznej przy równoczesnym zapewnieniu przejrzystości funkcjonowania wszystkich dziedzin życia społeczeństwa),

-- rozwój społeczny traktowany integralnie i w sposób holistyczny,-- transformacja społeczna i osiągnięcie wskaźników rozwoju społecznego,-- restrukturyzacja gospodarki podporządkowana rozwojowi społecznemu,-- nowe priorytety rozwojowe: ograniczenie ubóstwa, ochrona zdrowia,

poprawa jakości życia, edukacja, ochrona środowiska naturalnego, zapewnienie bezpieczeństwo itp.

• Próbując ściśle powiązać środki działania z celami rozwoju, Dunning wskazał na konieczność wieloprzyczynowej (multicausal), a równocześnie wielopłaszczyznowej (multifaceted) analizy holistycznej oraz stosowania modeli statycznych i dynamicznych typu porównawczego.

63

5. Paradygmat OLI a nowy paradygmat rozwoju według Dunninga (E)

• Dalej omawiany autor przedstawił 4 grupy głównych uczestników (czyli – podmioty) procesu rozwoju, określając ich mianem udziałowców (stakeholders) lub graczy (players).

• Według jego opinii, są to:a) rynki, b) rządy, c) organizacje społeczeństwa obywatelskiego, d) jednostki ponadnarodowe (supranational entities).

• Ponadto Dunning podkreślił konieczność zapewnienia rosnącej partycypacji (czynnego udziału) i większej lokalnej odpowiedzialności ludzi za ich własne losy (local ownership), a także zagwarantowania kluczowej roli instytucjom i organizacjom pozarynkowym (extra-market) w procesie rozwoju.

64

5. Paradygmat OLI a nowy paradygmat rozwoju według Dunninga (F)

TRZY FAZY ANALIZY(=MODELU) DUNNINGA:1) Identyfikacja istoty i zakresu NPR.2) Łańcuch wartości czynników

determinujących rozwój na przełomie XX i XXI wieków:

a) Zasoby + Zdolności + Rynekb) Instytucje/Struktury bodźców

Mechanizmy wzmacniającec) Wartości/Systemy myśleniad) Systemy wierzeń (religie)e) Źródła wierzeńf) „Wyzwalacze” (Triggers) zmian.3) Determinanty międzynarodowej

działalności biznesowej „związane” (influenced) z NPR:

a) Przewagi własnościowe firmy (O)b) Przewagi lokalizacyjne (L) krajów i

regionów w makro- i mikroskalic) Przewagi internalizacyjne (I),

wynikające z połączenia O i LUwaga metodologiczna: Obie fazy 2 i 3tego modelu mogą być rozpatrywanestatycznie lub dynamicznie.

65

5. Paradygmat OLI a nowy paradygmat rozwoju według Dunninga (G)

• Wykorzystując powyższy schemat analizy, Dunning przedstawił następnie kolejną zmodyfikowaną wersję swojej teorii eklektycznej umiędzynarodowienia działalności przedsiębiorstwa, włączając do niej główne elementy NPR.

• Do przewag własnościowych dodał specyficzne instytucjonalne przewagi komparatywne poszczególnych KTN, tj. zakres i strukturę zachęt lub bodźców (incentives), stosowanych przez te firmy dla optymalnego wykorzystania ich zasobów i zdolności wytwórczych oraz umiejętności sprostania wymogom rynkowym.

• W dobie współczesnej globalizacji do własnościowych przewag typu instytucjonalnego należy – zdaniem Dunninga- zaliczyć zwłaszcza zdolność KTN do uwzględniania w ich działalności kwestii odpowiedzialności społecznej (social responsability), zmian przepisów prawa patentowego, nawiązywania nowych form współpracy w dziedzin innowacji, unikania korupcji i oszustw podatkowych, umiejętność prowadzenia „konstruktywnego” dialogu i współdziałania z organizacjami konsumenckimi i ekologicznymi, jak też skutecznego lobbyingu na forum parlamentarnym i w kontaktach z administracją publiczną.

66

5. Paradygmat OLI a nowy paradygmat rozwoju według Dunninga (H)

• Analizę przewag lokalizacyjnych na szczeblu kraju goszczącego Dunning połączył z głównymi 4 typami BIZ (tj. poszukującymi rynków, zasobów, efektywności i aktywów). Znacznie przy tym rozszerzył listę czynników i uwarunkowań decydujących o wyborze konkretnego miejsca lokalizacji, a równocześnie przyporządkował poszczególne determinanty ekonomiczne określonym typom BIZ.

• Do czynników tworzących ramy polityki państw goszczących wobec BIZ (policy framework for FDI) omawiany autor dodał : politykę konkurencji (zwłaszcza przepisy dotyczące fuzji i przejęć), kwestie prywatyzacji firm państwowych, regulacji cen, politykę przemysłową i regionalną oraz bilateralne międzyrządowe umowy o ochronie i wspieraniu inwestycji zagranicznych.

• Listę metod ułatwiania działalności biznesowej (business facilitation) Dunning uzupełnił o następujące czynniki: system promocji i zachęt finansowych, poszanowanie własności prywatnej, ochrona własności intelektualnej, odpowiednia infrastruktura finansowa, kapitał społeczny, przepisy antykorupcyjne i istnienie klastrów w przekroju regionalnym.

67

5. Paradygmat OLI a nowy paradygmat rozwoju według Dunninga (I)

• Następnie analizując determinanty ekonomiczne BIZ poszukujących rynków zbytu, Dunning wskazał, że - obok wielkości, struktury i dynamiki wzrostu miejscowego rynku oraz specyfiki preferencji konsumpcyjnych – ważną rolę odgrywają też ułatwienia dostępu do rynków regionów ponadkrajowych (dzięki tworzeniu stref wolnego handlu i innych, bardziej zaawansowanych form ugrupowań integracji regionalnej) oraz do rynku globalnego (dzięki ogólnoświatowym działaniom na rzecz liberalizacji handlu międzynarodowego, zwłaszcza na forum GATT/WTO).

• W przypadku BIZ poszukujących zasobów listę przesłanek ekonomicznych lokalizacji autor rozszerzył o dostępność, jakość i płace wykwalifikowanych pracowników (podczas gdy wcześniej akcentował tylko sprawy dostępności ziemi i budynków, surowców i półproduktów, infrastruktury i tanich niewykwalifikowanych pracowników).

• Listę determinant ekonomicznych BIZ poszukujących efektywności uzupełnił o członkostwo w regionalnych ugrupowaniach integracyjnych oraz jakość instytucji rynkowych.

68

5. Paradygmat OLI a nowy paradygmat rozwoju według Dunninga (J)

• Wreszcie, omawiając determinanty ekonomiczne BIZ poszukujących strategicznych aktywów (asset-seeking FDI), Dunning podał nowy – poprzednio pomijany – zestaw czynników:

-- jakość istniejących aktywów technologicznych i menadżerskich,

-- infrastruktura portowa, drogowa i telekomunikacyjna,

-- uwzględnianie tematyki przedsiębiorczości, innowacyjności

i konkurencyjności w programach działalności instytucji oświatowych,

-- istnienie polityki i instytucji sprzyjających wzrostowi i rozwojowi

społeczno-gospodarczemu.

• Kwestie powiązania czterech wskazanych wyżej typów BIZ – z jednej strony - z determinantami ekonomicznymi ich lokalizacji w krajach goszczących, a z drugiej strony – z ramami polityki wobec inwestycji zagranicznych i ułatwieniami dla prowadzenia działalności biznesu ilustruje

przytoczony dalej schemat, który zaczerpnięty został ze wspomnianego wcześniej artykułu Dunninga.

69

5. Paradygmat OLI a nowy paradygmatrozwoju według Dunninga (K)

Schemat powiązań głównych typów BIZ z determinantami ekonomicznymi,polityką wobec inwestorów i ułatwieniami dla biznesu według Dunninga

70

5. Paradygmat OLI a nowy paradygmatrozwoju według Dunninga (L)

• W rozważaniach nt. wpływu nowego paradygmatu rozwoju na kształtowanie się przewag internalizacyjnych KTN, Dunning stosunkowo szeroko uwzględnił przede wszystkim oddziaływanie globalizacji na zmiany kosztów i korzyści internalizacji procesów tworzenia i wykorzystania unikalnych aktywów strategicznych, jakimi dysponują KTN.

• Równocześnie uznał on za konieczne zróżnicowanie analizy specyfiki internalizacji działalności KTN w przekroju dwu odmiennych grup krajów, tj. państw o rozwiniętej gospodarce rynkowej (KWR) i krajów słabo rozwiniętych (KSR).

• Zauważył bowiem, że wewnątrz grupy KWR warunki działania KTN są relatywnie podobne. Instytucje dotyczące zasobów, zdolności i rynków nie tylko są tam dobrze rozwinięte, ale mają także podobny charakter. Ułatwia to osiąganie korzyści z internalizacji, wynikających z umiejętnego łączenia przez KTN - w drodze podejmowania BIZ - atutów własnościowych typu instytucjonalnego z odpowiednim wyborem miejsca lokalizacji ich nowych filii.

71

5. Paradygmat OLI a nowy paradygmatrozwoju według Dunninga (Ł)

• Natomiast znacznie trudniej jest korporacjom uzyskać przewagi internalizacyjne o charakterze instytucjonalnym poprzez ekspansję inwestycyjną w stosunkach KWR-KSR lub wewnątrz grupy KSR.

• Po pierwsze, instytucje, systemy bodźców ekonomicznych i kulturowe wymiary działalności biznesowej w tej ostatniej grupie państw są w poważnym stopniu odmienne od istniejących w KWR (tj. w krajach macierzystych większości KTN). Zdaniem Dunninga, można to stwierdzić, porównując instytucje występujące w praktyce - przykładowo - w Niemczech i Iranie lub w Australii i na Sri Lance.

• Po drugie, poszczególne KSR różnią się znacznie między sobą pod rozpatrywanym względem (np. kraje Afryki Subsaharyjskiej i Azji Wschodniej).

• W tej sytuacji – jak zauważa słusznie wspomniany autor - korporacje niekiedy uznają, że zamiast podejmować ryzyko bezpośrednich inwestycji w KSR (zwłaszcza w obliczu powszechnej korupcji urzędników), opłaca się im bardziej ograniczyć kontakty do eksportu, poddostaw lub sprzedaży licencji.

• Chociaż tendencje liberalizacyjne w polityce władz państwowych KSR wobec KTN i stosowane przez nie zachęty finansow-fiskalne dla inwestorów zagranicznych mogą sprzyjać przyciąganiu BIZ i internalizacji działalności korporacji w krajach ubogiego Południa, ale część ich rządów ciągle preferuje pozakapitałowe formy współpracy z KTN.

72

5. Paradygmat OLI a nowy paradygmatrozwoju według Dunninga (M)

• Według opinii Dunninga, do ujednolicania istytucjonalnych aspektów działalności KTN w skali globalnej (co oczywiście ułatwia internalizację) w ostatnich latach przyczyniła się działalność ONZ, OECD i innych organizacji miedzynarodowych w zakresie inicjowania, opracowywania i upowszechniania różnorodnych wytycznych (zaleceń), zestawów „dobrych praktyk” lub dobrowolnych (tj. nie wiążących w sensie prawnym) kodeksów postępowania przedsiębiorstw.

• Chodzi tu zwłaszcza o uchwalone w 1976 r. przez OECD Guidelines to Multinational Enterprises, a także o inicjatywy ONZ typu: Global Compact, Global Reporting Initiative, Norms and Responsabilities of Transnational Corporations and Other Business Enterprises.

• Ponadto od początku lat 90-tych internalizacji działalności KTN sprzyja poważnie rosnąca fala transgranicznych fuzji i przejęć przedsiębiorstw, bo przejmowaniu aktywów towarzyszy ujednolicanie warunków instytucjonalnych prowadzenia biznesu, restrukturyzacja i ekspansja zewnętrzna filii korporacji, jak też coraz sprawniejsze kierowanie (governance) łańcuchami tworzenia wartości dodanej w ramach działalności poszczególnych korporacji.

73

5. Paradygmat OLI a nowy paradygmatrozwoju według Dunninga (N)

• W konkluzjach swoich rozważań Dunning podkreślił, że – po pierwsze – w dobie rosnącej globalizacji życia gospodarczego i w świetle najnowszego dorobku światowej ekonomii instytucje powinny być podniesione do rangi centralnej kwestii paradygmatu OLI.

• Po drugie, charakter i jakość instytucji odgrywa dziś znacznie ważniejszą rolę niż w niedawnej przeszłości przy ocenie zarówno różnorodnych przewag konkurencyjnych KTN, jak też atrakcyjności lokalizacyjnej poszczególnych krajów (przyjmujących i macierzystych).

• Po trzecie, wykorzystanie przez KTN ich przewag własnościowych poza obszarem krajów macierzystych zależy coraz bardziej od umiejętności dostosowania działalności biznesowej do specyfiki istniejących tam struktur instytucjonalnych.

• Po czwarte, Dunning wyraził nadzieję, ze zapoczątkowane przez niego badania nad znaczeniem instytucji dla procesu umiędzynarodowienia działalności KTN będą kontynuowane przez innych ekonomistów. Zaproponował przy tym listę przykładowych tematów wartych opracowania.

74

6. DETERMINANTY EKSPANSJI KTN I BIZ W ŚWIETLE TEORII LOKALIZACJI DZIAŁALNOŚCI GOSPODARCZEJ (A)

• Wprawdzie w najnowszej wersji paradygmatu OLI kwestia wyboru kraju goszczącego i konkretnego miejsca lokalizacji BIZ (oraz szerzej – ekspansji KTN) jest przez Dunninga dość szeroko omawiana, ale – zdaniem wielu autorów – teoria lokalizacji działalności gospodarczej powinna być traktowana jako samodzielny, wyodrębniony nurt współczesnej ekonomii. Spośród polskich ekonomistów do tego poglądu przychylają się – jak uprzednio wspominałem – przede wszystkim K. Przybylska i J. Misala.

• Nawiązując do światowego dorobku dotyczącego lokalizacji BIZ, a w szczególności do badań na ten temat Agravala (1980 r.), Dunninga (1981 r.), Portera-Ozawy (1992 r.), Markusena (1995 r.) i Zhanga (1996 r.),

K. Przybylska skoncentrowała się – jak już wcześniej sygnalizowałem - na analizie przesłanek lokalizacji inwestycji bezpośrednich w makroskali, tj. przez pryzmat warunków istniejących w poszczególnych krajach goszczących.

75

6. Determinanty ekspansji KTN i BIZ w świetle teorii lokalizacji (B)

• Natomiast J. Misala w swej monografii pt.: „Wymiana międzynarodowa i gospodarka światowa: Teoria i mechanizmy funkcjonowania” (SGH. Warszawa 2005) skupił się najpierw na dość obszernej prezentacji dorobku tradycyjnej teorii lokalizacji gospodarczej w oparciu o wyniki badań A. Löscha, W. Isarda, J.H. von Thunena, J. Schumpetera, L.H. Klassena, H. Giercha, A. Predöhla, H. Sieberta i R. Sohnsa.

• Według opinii J. Misali, analizując dorobek teorii lokalizacji w kontekście zmian zachodzących w gospodarce światowej, należy uwzględniać zwłaszcza fakt występowania efektów alokacyjnych, akumulacyjnychi lokalizacyjnych międzynarodowego podziału pracy.

• Efekty alokacyjne to całość bezpośrednich i pośrednich skutków optymalizacji alokacji zasobów w skali międzynarodowej (m. in. dzięki działalności inwestycyjnej KTN).

• Efekty akumulacyjne pojawiają się wskutek tego, że poszczególne regiony i kraje świata dysponują odmiennymi warunkami akumulacji oraz pomnażania czynników wytwórczych (co w szczególności doskonale potrafią wykorzystywać KTN).

76

6. Determinanty ekspansji KTN i BIZ w świetle teorii lokalizacji (C)

• Efekty lokalizacyjne są ściśle powiązane ze skutkami akumulacyjnymi i alokacyjnymi międzynarodowej działalności gospodarczej. Źródłem ich występowania jest zróżnicowanie poszczególnych krajów pod względem stopnia mobilności czynników produkcji (siły roboczej, kapitału produkcyjnego i wiedzy technicznej), jak też stanu środowiska naturalnego. Stąd także bierze się jednocześnie odmienna atrakcyjność poszczególnych krajów dla KTN.

• Omawiając międzynarodowe aspekty tradycyjnej (neoklasycznej) teorii lokalizacji, J. Misala podkreśla, że specjaliści od kwestii przestrzennego rozmieszczenia działalności wytwórczej między krajami i regionami świata zwracali uwagę nie tylko na znaczenie dystansu geograficznego i kosztów transportu (np. W. Isard), ale też szeroko analizowali (np. A. Weber) przewagi aglomeracyjne wynikające z powiązań gospodarczych „do przodu” (forward linkages) i „do tyłu” (backward linkages).

• Odnotowując szczególny wkład A. Löscha w badania nad polityką przemysłową przedsiębiorstw, Misala przypomina, że ten niemiecki ekonomista udowodnił, że istnienie granic narodowych stanowi poważną przeszkodę, która utrudnia optymalizację działalności firm przemysłowych w skali ponadkrajowej.

77

6. Determinanty ekspansji KTN i BIZ w świetle teorii lokalizacji (D)

• W ramach prezentacji dorobku ortodoksyjnej teorii lokalizacji stosunkowo najwięcej miejsca poświęca Misala koncepcji międzynarodowego podziału pracy w ujęciu R. Sohnsa (z 1976 r.).

• Punktem wyjścia tej koncepcji jest twierdzenie, że względne wyposażenie poszczególnych krajów w czynniki wytwórcze zależy od osiągniętego przez nie poziomu rozwoju: --Kraje wysoko rozwinięte są stosunkowo najlepiej wyposażone w kapitał rzeczowy, pracę wysoko kwalifikowaną i dysponują największymi korzyściami zewnętrznymi (external economies), które wynikają z bliskości geograficznej krajów o podobnych strukturach popytu i podaży. -- Głównym atutem krajów średnio rozwiniętych jest dysponowanie obfitymi zasobami pracy o średnim stopniu kwalifikacji. -- Z kolei kraje słabo zaawansowane mają względną przewagę w zakresie dostępności zasobów naturalnych i nisko kwalifikowanych pracowników.

• Drugą ważną tezą R. Sohnsa jest trafne spostrzeżenie, że struktura popytu staje się coraz bardziej zróżnicowana w miarę podnoszenia się poziomu rozwoju poszczególnych krajów i wzrostu przeciętnego poziomu dochodów indywidualnych ich mieszkańców.

78

6. Determinanty ekspansji KTN i BIZ w świetle teorii lokalizacji (E)

• W związku z powyższym R. Sohns podkreślał, że spośród przedsiębiorstw zaangażowanych aktywnie w międzynarodowy podział pracy największe sukcesy odnoszą te, które są w stanie najlepiej sprostać konkurencji, bo: -- są najbardziej innowacyjne (dzięki prowadzonym pracom badawczo-rozwojowym i wdrożeniowym),-- odznaczają się najlepszymi zdolnościami do zróżnicowania asortymentu swej produkcji celem dostosowania go do odmiennej struktury popytu w poszczególnych grupach krajów, -- przy podejmowaniu decyzji inwestycyjnych potrafią właściwie wykorzystać istniejące zróżnicowanie krajów w zakresie relatywnej dostępności czynników wytwórczych oraz korzyści ze skali produkcji i zbytu.

• Z kolei nawiązując do koncepcji cyklu życia produktu i luki technologicznej, Sohn w swej teorii międzynarodowego podziału pracy przedstawił intensywność zapotrzebowania na różne czynniki wytwórcze w 3 fazach cykłu życia produktu, tj. w fazie innowacji, dojrzewania i standaryzacji.

79

6. Determinanty ekspansji KTN i BIZ w świetle teorii lokalizacji (F)

• Dalej zaś omawiany niemiecki ekonomista pokazał wpływ poszczególnych faz cyklu na przewagi konkurencyjne krajów w dziedzinie wymiany handlowej oraz działalności inwestycyjnej KTN.

• We wspomnianej wcześniej monografii J. Misala wskazuje też, że

R. Sohns zajmował się ponadto analizą roli bezpośrednich inwestycji zagranicznych w kontekście konkurencyjności międzynarodowej przedsiębiorstw, rozróżniając przy tym poziome i pionowe BIZ.

• Pierwsze z nich polegają na podjęciu w kolejnym kraju goszczącym produkcji wyrobów (czy usług) już wytwarzanych przez KTN lub komplementarnych w stosunku do takich wyrobów. Przynoszą one korzyści skali, bo poprawiają pozycję konkurencyjną korporacji względem miejscowych firm, które przejściowo mogą mieć przewagę nad KTN z racji lepszego rozeznia specyficznych warunków działania na danym rynku.

• Natomiast pionowe BIZ – według Sohnsa - realizowane są przez korporacje celem zapewnienia im dostępu do potrzebnych surowców lub zaopatrzenia w niezbędne półprodukty. Przyczyniają się one zatem także do poprawy konkurencyjności międzynarodowej KTN.

80

6. Determinanty ekspansji KTN i BIZ w świetle teorii lokalizacji (G)

• Na kolejnym etapie swych rozważań J. Misala omawia wpływ na międzynarodowe stosunki ekonomiczne współczesnej teorii lokalizacji działalności biznesowej, określanej często w literaturze mianem nowej geografii ekonomicznej (new economic geography). Nie tylko przedstawia jej istotę, lecz dość szeroko prezentuje również założenia i rezultaty badań najważniejszych światowych przedstawicieli tej teorii, z P. Krugmanem, A. J. Venablesem, D. Pugą, N. Niebuhrem i S. Stillerem na czele.

• Jak trafnie zauważa Misala, swoistym punktem zwrotnym w historii wspólczesnej teorii lokalizacji stało się opublikowanie w 1991 r. monografii P. Krugmana pt.: „Geography and Trade”, od której tytułu wzięła się nazwa nowej geografii. Jej istota polega natomiast na analizie przestrzennych uwarunkowań i wymiarów międzynarodowej wymiany handlowej i przepływów czynników wytwórczych, z BIZ i działalnością KTN włącznie.

• Ekonomiści, którzy są zaliczani do nurtu nowej geografii, zwrócili przede wszystkim uwagę na fakt, że rozmieszczenie przestrzenne firm i pracowników jest uzależnione od intensywności oddziaływania sił dośrodkowych (centripetal forces) i sił odśrodkowych (centrifugal forces).

81

6. Determinanty ekspansji KTN i BIZ w świetle teorii lokalizacji (H)

• O ile siły dośrodkowe sprzyjają coraz większej koncentracji geograficznej działalności gospodarczej i względnie równomiernemu jej rozmieszczeniu, o tyle siły odśrodkowe wywołują zjawisko przeciwstawne, tj. dekoncentrację (lub dyspersję) oraz nierównowagę przestrzenną, zarówno przedsiębiorstw, jak i pracowników. W rezultacie intensywnego oddziaływania tych drugich pogłębiają się dysproporcje między aglomeracjami gospodarczo najbardziej rozwiniętymi i regionami zacofanymi.

• Według przedstawicieli nowej geografii, do głównych przyczyn działania sił dośrodkowych należą:

-- względny brak niemobilnych czynników produkcji,

-- niedobór dóbr niewymienialnych (np. mieszkań),

-- występowanie tzw. niekorzyści skali,

-- istnienie chłonnego rynku regionalnego,

-- intensyfikacja powiązań „do przodu” i „do tyłu” (forward and backward linkages)

między nakładami i efektami w sferze konsumpcji (gdzie przeważają powiązania

„do przodu”) oraz w dziedzinie produkcji (gdzie dominują powiązania „do tyłu”).

82

6. Determinanty ekspansji KTN i BIZ w świetle teorii lokalizacji (I)

• Między powiązaniami „do przodu” i „do tyłu” pojawia się często sprzężenie zwrotne, co dodatkowo sprzyja dalszemu utrwalaniu się procesu dynamicznego rozwoju aglomeracji kosztem zaniedbywania regionów zacofanych (na co wskazywali m. in. A. Niebuhr i S. Stiller).

• Z wieloma tezami nowej geografii ekonomicznej łaczą się – zdaniem Misali - dość ściśle spostrzeżenia formułowane przez przedstawicieli wspólczesnej teorii zachowania się kierownictw przedsiębiorstw, która nazywana jest w Niemczech nowoczesną polityką przemysłową (Moderne Industriepolitik).

• W myśl tej ostatniej, obecnie przedsiębiorstwa transnarodowe i krajowe nie tylko ze sobą konkurują, lecz nierzadko także wpółpracują i koordynują nawzajem swoją działalność (np. dokonują wspólnych zakupów surowców lub półproduktów, czy też tworzą alianse strategiczne), jeśli sprzyja to osiąganiu większych zysków poprzez uzyskiwanie mikroekonomicznych efektów synergii dzięki rozbudowie sieci powiązań wzajemnych (typu progresywnego i regresywnego).

• W swych rozważaniach poświęconych oddziaływaniu wspólczesnej teorii lokalizacji na determinanty działalności KTN i BIZ J. Misala nawiązuje ponadto do teorii „gron” lub klastrów (clusters), opracowanej początkowo - jak już wspominałem poprzednio - przez M.E. Portera (w roku 2001), a następnie wzbogaconej przez wielu innych ekonomistów.

83

6. Determinanty ekspansji KTN i BIZ w świetle teorii lokalizacji (J)

• Odnotować również warto, że J. Misala jest też autorem eseju pt.:”Wpływ BIZ na konkurencyjność międzynarodową; wybrane aspekty teoretyczne”, opublikowanego w pracy zbiorowej pod red. M.A. Weresy: „Polska – Raport o konkurencyjności 2007: Rola zagranicznych inwestycji bezpośrednich w kształtowaniu przewag konkurencyjnych” (Instytut Gospodarki Światowej SGH, Warszawa 2007).

• W powyższym eseju wspomniany autor przedstawił m.in. zarys koncepcji międzynarodowego zlokalizowanego konkurowania i konkurencyjności (Locational competition lub Standortwettbewerb). Wśród głównych twórców i zwolenników tej nowej koncepcji należy wymienić niemieckiego ekonomistę H. Sieberta i jego wspólpracowników.

• W myśl koncepcji zlokalizowanego konkurowania, trzeba analizować łącznie konkurencję międzynarodową w sferze realnej i w dziedzinie instytucjonalno-instrumentalnej, konkurencję między podmiotami gospodarczymi (tj. przedsiębiorstwami, ich zrzeszeniami i gospodarstwami domowymi) oraz między poszczególnymi krajami.

• Podstawowe elementy i płaszczyzny konkurowania między danym krajem i jego otoczeniem międzynarodowym – według koncepcji Standortwettbewerb – podanesą na dwu zamieszczonych dalej rysunkach (schematach).

84

6. Determinanty ekspansji KTN i BIZ w świetle teorii lokalizacji (K)

Uwaga: Powyższy rysunek został zaczernięty z eseju J. Misali: Wpływ BIZ na konkurencyjność..., op. cit.

85

6. Determinanty ekspansji KTN i BIZ w świetle teorii lokalizacji (L)

Uwaga: Powyższy rysunek został zaczernięty z eseju J. Misali: Wpływ BIZ na konkurencyjność..., op. cit.

86

6. Determinanty ekspansji KTN i BIZ w świetle teorii lokalizacji (Ł)

• Jak wynika z podanych schematów, w warunkach współczesnej gospodarki światowej przedsiębiorstwa poszczególnych krajów (z KTN włącznie) muszą ze sobą konkurować przede wszystkim na rynkach dóbr materialnych i usług, tzn. na rynkach różnych produktów. Dzięki temu mogą one powiększać osiągane przez siebie zyski, jeśli mają przewagę nad swymi rywalami pod względem atrakcyjności cen (tj. oferując niższe ceny) i jakości sprzedawanych produktów.

• Konkurowanie w sferze mobilnych czynników wytwórczych – kapitału, technologii i pracy (zwłaszcza o pracowników wysoko kwalifikowanych) odbywa się zarówno między przedsiębiorstwami, jak też między krajami i regionami świata. Rządy, banki centralne i pozostałe instytucje państwowe poszczególnych krajów uczestniczą także aktywnie w tej konkurencji, gdyż instrumenty prowadzonej przez nie polityki zachęcają lub zniechęcają do napływu zagranicznych czynników produkcyjnych do poszczególnych krajów.

• Podobnie wygląda konkurencja międzynarodowa o takie mało mobilne lub niemobilne czynniki wytwórcze jak: ziemia, surowce i środowisko naturalne oraz niekwalifikowani pracownicy. Przy tym dzięki przyciągnięciu mobilnych zagranicznych czynników produkcji i wzrostowi wymiany handlowej zwiększa się wykorzystanie czynników niemobilnych, co pozwala na poprawę międzynarodowej pozycji konkurencyjnej danego kraju oraz jego przedsiębiorstw.