Władysław Bułhak, Patryk Pleskot, "Szpiedzy PRL-u"

SZPIEDZY PRL-U

WŁADYSŁAW BUŁHAKPATRYK PLESKOT

ZNAK HORYZONT KRAKÓW 2014

IJARZMO HISTORII

JAN KASZUBOWSKI „LARSEN”.

SŁUGA WIELU PANÓW

29

Są ludzie, dla których szpiegostwo, a może wprost zdrada, jest solą życia. Pociąga ich dreszcz, jaki wią-

że się ze szpiegowską grą, ale nie gardzą też pieniędz-mi oferowanymi za ich dwuznaczne usługi. Jedną z tych osób niewątpliwie był Jan Kaszubowski: Polak, Niemiec, a może Kaszub, na pewno człowiek z etnicznego pogra-nicza. Agent Gestapo infiltrujący AK i agent wywiadu komunistycznego w zachodnich Niemczech. Szpiegow-skie usługi oferował zresztą każdemu, kto chciał: od pol-skiego przedwojennego wywiadu (popularnej „dwójki”), poprzez nazistowską tajną policję, następnie sowiecki wywiad i kontrwywiad, polskie komunistyczne Mini-sterstwo Bezpieczeństwa Publicznego, aż po powojenne służby zachodnioniemieckie. Nigdy zapewne się nie do-wiemy, ile razy w życiu przekroczył granicę zdrady i czy zawsze wiedział, dla kogo właściwie pracuje.

Poliglota bez tożsamości

Choć o Kaszubowskim sporo już napisano (przede wszystkim piórem gdańskiego historyka Andrzeja Gą-siorowskiego), w jego biografii wciąż jest ukrytych wiele zagadek. Urodził się w 1902 roku w miejscowości

30

władysław Bułhak • Patryk Pleskot │ sZPIedZy Prl-U

Bolesławowo (niegdyś Neugut) na Kaszubach. Jego oj-ciec był ogrodnikiem i leśnikiem w majątku niemieckiego ziemianina Wernera Modrowa. Trudno określić, czy była to rodzina bardziej spolonizowana, czy zniem-czona. Kaszubowski na pewno znał język polski, ale lepiej posługiwał się niemieckim. W domu prawdopo-dobnie mówiło się po kaszubsku. Ojciec Jana po po-wrocie z Rosji (gdzie trafił jako jeniec podczas I wojny światowej) zaczął go również uczyć języka rosyjskiego. Ta lingwistyczna wszechstronność bardzo przydała się mu później.

Rozmycie tożsamościowe najlepiej ukazuje zacho-wanie Kaszubowskiego podczas jednego z przesłu-chań, jakie prowadził w 1942 roku, kiedy to w mun-durze gestapowca recytował z pamięci długie ustępy Pana Tadeusza.

Niedługo po odzyskaniu niepodległości przez Pol-skę matka Jana, Cecylia Kaszubowska, przeniosła się wraz z dziećmi do Wolnego Miasta Gdańska, gdzie podówczas większość mieszkańców przyznawała się do niemieckości. Jej mąż pozostał w Bolesławowie. W nowym domu Kaszubowscy otrzymali obywatelstwo gdańskie. O tych wyborach decydowały czynniki eko-nomiczne: w dużym mieście łatwiej było zdobyć pracę.

W 1923 roku Jan, czy też może już Johannes (Hans), ożenił się w Gdańsku z Gertrudą Kreft, będącą wów-czas w zaawansowanej ciąży. W sumie z tego związku urodziła się czwórka dzieci. Jeden z synów zmarł po roku, a drugi – w tragicznych okolicznościach na po-czątku 1945 roku. Był to dramatyczny okres. W rejon Gdańska i Bolesławca zbliżali się Rosjanie, wypierając Niemców. Wspomniana rodzina Modrowów, panicznie bojąc się nadejścia Sowietów i ich nagłośnionych przez

31

I. jarzmo hIstorII | jan kaszubowskI „larsen”

goebbelsowską propagandę okrucieństw, zdecydowa-ła się popełnić zbiorowe samobójstwo. W tym czasie Kaszubowski, obawiając się ciężkich walk w miastach na Wybrzeżu, wywiózł żonę z dziećmi do jednej z ka-szubskich wsi. W maju 1945 roku do Gertrudy dotarła nieprawdziwa informacja o rozstrzelaniu jej Jana (czy też Hansa) przez Rosjan. Zrozpaczona, w akcie despe-racji, oblała siebie oraz czteroletniego – najmłodsze-go – syna benzyną i podpaliła. Została uratowana, ale dziec ko zmarło. Po tych wydarzeniach nie powróciła już do równowagi psychicznej.

Można tylko domniemywać, jak tragedia rodzinna wpłynęła na psychikę naszego bohatera. Według ko-munistycznego wywiadu był przywiązany do swych bliskich. Fakt ten być może zadecydował o wysłaniu go po wojnie z ryzykowną (dla wywiadu) misją do Nie-miec: spodziewano się, że pozostawienie w kraju ro-dziny będzie „smyczą”, która nie pozwoli mu na zerwa-nie współpracy.

W służbie przedwojennej III Rzeszy?

Do tych dramatycznych wydarzeń było jeszcze da-leko, kiedy młody JanHans żenił się z Gertrudą. W Wolnym Mieście Gdańsku Kaszubowski obracał się w środowisku niemieckim. Parał się kupiectwem, pracował w różnych firmach, między innymi jako eks-pedient w Optimusie, sprzedawca artykułów spożyw-czych w Triumfie czy komiwojażer Elektroluxu. Pró-bował się również dokształcać: chodził na wieczorowe kursy handlowe, studiował psychologię na Politech-nice Gdańskiej. Uczył się angielskiego, francuskiego

32


i szwedzkiego (przez pewien czas pracował w szwedz-kiej firmie). Jak na owe czasy powodziło mu się bardzo dobrze. Dorobił się samochodu, nieźle strzelał i lubił polować, nierzadko wraz z oficerami gdańskiej policji.

Jak widać, już wówczas posiadł wiele umiejętno-ści niezmiernie przydatnych w życiu szpiega. Najważ-niejszą spośród nich była zapewne zdolność łatwe-go nawiązywania znajomości i wchodzenia w relacje z ludźmi interesującymi z punktu widzenia wywiadu. W jakimś sensie świetnie pasował do prawdziwego szpiegowskiego kłębowiska żmij, jakim był między-wojenny Gdańsk. Pewne przesłanki sugerują, że mógł wkroczyć w ten świat jeszcze przed dojściem Hitlera do władzy. Być może jednym z zadań potencjalnego agen-ta niemieckiego wywiadu, a może na początek gdań-skiej policji, była infiltracja polskich tajnych stowarzy-szeń działających w Wolnym Mieście. Już po wojnie, w czasie przesłuchań na UB mówił o takich kontak-tach, sugerując jednak, że chciał z nimi współpraco-wać po prostu z dobrej woli. Wątek ten jest pełen nie-jasności.

Można sądzić, że przełomowe znaczenie miało pod-jęcie przez niego pracy w charakterze przedstawicie-la handlowego w przedsiębiorstwie samochodowym Bernarda Kannenberga w latach 1937–1939. Firma ta sprzedawała samochody w Gdańsku i w regionie Po-morza, w związku z czym Kaszubowski sporo jeździł po okolicy, w tym po polskim województwie pomor-skim. Co znamienne, u Kannenberga pracowało wie-lu byłych oficerów armii niemieckiej, a zatem firma była najprawdopodobniej wykorzystywana jako do-godna przykrywka dla działań o charakterze szpie-gowskim. Czyżby więc Kaszubowski już wcześniej

33


współpracował z niemieckim wywiadem? Przypad-kowych ludzi raczej tu nie zatrudniano. Fakt, że wy-bór padł właśnie na niego, może sugerować, iż posa-da ta była w pewnym sensie nagrodą za nieznane nam szpiegowskie zasługi sprzed 1937 roku.

Wożąc pana komendanta

Tezę o współpracy z niemieckimi służbami wzmacnia fakt, że krótko po wybuchu wojny Kaszubowski został osobistym szoferem i tłumaczem nazistowskiego ko-mendanta policji w świeżo okupowanej Gdyni. Od sa-mego początku swojej pracy na rzecz niemieckiej po-licji musiał być świadkiem (a może wręcz czynnym uczestnikiem) popełnianych przez nią zbrodni, takich jak rozstrzeliwanie zakładników wywodzących się z polskich elit na Pomorzu. Sam zresztą przyznawał, że jego praca wykraczała poza obowiązki zwykłego kierowcy. Kaszubowski był również po trosze służą-cym, sekretarzem, tłumaczem, dostawcą, ogrodnikiem i funkcjonariuszem do specjalnych poruczeń. Trudno nie przypuszczać, że takie funkcje powierzano tylko sprawdzonym i zaufanym ludziom. Jak twierdził, rze-komo robił co tylko było możliwe, aby uchronić niektó-rych Polaków przed aresztowaniami.

Po kilku miesiącach Kaszubowski został przeniesiony do podlegającego policji niemieckiej w Gdyni tak zwane-go sztabu osiedleńczego, a następnie do placówki prze-siedleńczej, znajdującej się pod zwierzchnictwem policji w Gdańsku. Jak mówił, nadal pełnił zasadniczo funkcję szofera. Tam otrzymał prawo noszenia munduru SS, choć formalnie do tej paramilitarnej, okrytej złowrogą sławą

34


formacji rzekomo nie wstąpił. Takie przypadki się zda-rzały, prawo do noszenia munduru bez przynależności do SS otrzymał także na przykład Ludwik KalksteinStoliń-ski, najsłynniejszy chyba agent Gestapo w szeregach AK.

Chociaż trudno czynić go odpowiedzialnym za de-cyzję o przeprowadzeniu zbrodniczych wysiedleń pol-skiej ludności z Pomorza, z całą pewnością miał w nich swój osobisty udział. Uczestniczył w typowaniu pol-skich gospodarstw przeznaczonych do wywłaszczenia i przejęcia przez Niemców „repatriowanych” z ziem za-jętych przez Związek Sowiecki w wyniku paktu Rib-bentropMołotow. Mogło się wówczas zdarzyć, że po-mógł w kilku przypadkach – być może nie całkiem bezinteresownie – tej czy innej polskiej rodzinie, na pewno nie była to jednak reguła. Zapewne też nie przestał być czujnym „uchem i okiem” nazistowskich służb specjalnych. Skądinąd trudno się dziwić: w sze-regach niemieckich „repatriantów” musieli się znaleźć rozmaici szpiedzy, przede wszystkim sowieccy.

Pochwała od Himmlera

Najprawdopodobniej już w roku 1941 – nie wiadomo dokładnie kiedy, informacje na ten temat są sprzeczne – w życiu Kaszubowskiego doszło do kolejnego przełomu. Został mianowicie „ukadrowiony” i stał się pełnopraw-nym funkcjonariuszem gdańskiego Gestapo. Nie przy-padkiem zapewne jego bezpośrednim przełożonym był SSHauptsturmführer, a zarazem komisarz kryminal-ny Johannes (Hans) Joachim Leyer. Ten ostatni z całą pewnością był od dawna dobrze znany Kaszubowskie-mu, przed wojną pełnił bowiem funkcję inspektora

35


gdańskiej policji (i zarazem był oficerem wywiadu nie-mieckiego). Potem, już w czasie okupacji, objął funk-cję szefa placówki Gestapo w Gdyni, czyli ówczesnym Gotenhafen. W końcu awansował na stanowisko kie-rownika wydziału do spraw zwalczania ruchu oporu w kierownictwie Gestapo (Gestapo-Leitstelle) na Po-morzu z siedzibą w Gdańsku. Nie ulega wątpliwości, że Kaszubowski został wtedy wynagrodzony za do-tychczasową współpracę z niemieckimi służbami spe-cjalnymi i zasługi w „umacnianiu niemczyzny” na zie-miach wcielonych do III Rzeszy.

Szybko wkradł się w łaski samego naczelnika wspo-mnianego najważniejszego wydziału gdańskiego Ge-stapo, a był nim nie byle kto, bo SSSturmbannführer, a zarazem dyrektor kryminalny dr Jakob Löllgen (cza-sem występujący też jako Loellgen). Ten „zasłużony” zbrodniarz hitlerowski był między innymi jednym z głównych sprawców masakry Polaków w Bydgosz-czy we wrześniu 1939 roku. Zdaje się, że Kaszubow-ski pośredniczył w korupcyjnych interesach Löllge-na, a być może również uczestniczył w wykupywaniu więźniów z katowni gdańskiego Gestapo. Obydwa na-zwiska warto zapamiętać.

W przesłuchaniach, jakim był poddawany po wojnie, Kaszubowski upierał się, że zawsze był „dobrym Pola-kiem”, który na polecenie polskiego podziemia odgry-wał rolę Konrada Wallenroda – czy może Hansa Klossa – i siał dywersję w szeregach wroga. Prawda była inna. Kaszubowski stał się jednym z najbardziej znanych i energicznych gestapowców na Pomorzu. Zajął się rozpracowywaniem polskich grup konspiracyjnych, tworzonych przez ZWZAK, Szare Szeregi czy naj-większą lokalną organizację – Gryf Pomorski. Śledził

36


żołnierzy polskiego podziemia, urządzał na nich za-sadzki i obławy, przygotowywał prowokacje, werbował tajnych współpracowników. Brał udział w regularnych walkach z partyzantką, i to z bronią w ręku. Prowadził także brutalne przesłuchania i uczestniczył w tortu-rowaniu więźniów. Zachowały się świadectwa, że nie stronił od bicia, również kobiet.

W ostatecznym rozrachunku jego działania okaza-ły się wręcz śmiertelnie skuteczne. W wyniku bezpo-średnich działań Kaszubowskiego i jego kompanów z gdańskiego Gestapo dziesiątki osób trafiły do wię-zienia i obozów koncentracyjnych, duża część z nich już stamtąd nie wróciła. Gestapowiec nie raz gościł w obozie koncentracyjnym Stutthof. Pozostaje przy tym prawdą, że i w tym okresie pomagał (często osobiście) niektórym z zatrzymanych osób. Bezwzględność i brak skrupułów przegrywały niekiedy z ludzkimi odrucha-mi. Te ostatnie zresztą mogły być wyrachowaną grą w „dobrego policjanta”, a zwalniani ludzie – zwerbo-wanymi informatorami Gestapo albo przynętą mającą doprowadzić do podziemnych „grubych ryb”.

Na początku marca 1944 roku właśnie za sprawą po-dobnego podstępu udało mu się dotrzeć do Józefa Damb-ka, przywódcy Gryfa, którego z zimną krwią zastrze-lił. Za ten czyn dostał pochwałę od samego Heinricha Himmlera, nadzorcy służb bezpieczeństwa III Rzeszy.

Jako gestapowiec rzeczywiście nawiązał pewne, nie do końca dziś jasne, relacje z podziemnym wywia-dem i kontrwywiadem polskim na terenie Wybrzeża i Kaszub. Jak się wydaje, tak jak w przypadku Damb-ka, były one związane z pracą operacyjną na rzecz Gestapo, a nie – jak sugerował po wojnie – z chęcią współdziałania z polskim podziemiem. Zajmował się

37


na przykład rozpracowaniem drogi przerzutowej struk-tur Polskiego Państwa Podziemnego z Warszawy przez Gdynię lub Gdańsk do Sztokholmu.

Jakkolwiek by było, pozostaje niezbitym faktem, że Niemcom udawało się, raz za razem, zrywać z trudem nawiązywane sieci łączności i przerzutu kurierów pol-skiego podziemia na Zachód przez Szwecję. Wywoły-wali tym samym stan permanentnej niemal „malarii” (tak określano w tajnej polskiej korespondencji zagro-żenie „wsypą”). Niewiele brakowało, by w gestapowską sieć wpadł, wraz z kompletem tajnych instrukcji z Lon-dynu, słynny „Kurier z Warszawy” – Jan NowakJezio-rański. Szczęśliwie omyłkowo dostał się na szwedzki statek płynący nie do „zapowietrzonej” Gdyni, ale do Szczecina, skąd przyszły wieloletni dyrektor Rozgłoś-ni Polskiej Radia Wolna Europa wrócił do Warszawy.

Jeszcze ciekawszy jest wątek ewentualnego pod-jęcia współpracy Kaszubowskiego z Moskwą. W za-kresie jego obowiązków jako funkcjonariusza Gestapo było oczywiście zwalczanie organizacji komunistycz-nych i sowieckich grup dywersyjnych, które stopniowo, wraz z sowiecką kontrofensywą na froncie wschodnim, nasilały swą działalność. Niewątpliwie uczestniczył w tego typu operacjach, na czele z akcją „Piorun”, nad-zorowaną przez znanego nam już komisarza Leyera. Polegała ona na przewerbowywaniu schwytanych so-wieckich agentów, przede wszystkim radiotelegrafi-stów, co umożliwiało zarówno dezinformację strony sowieckiej, jak i przechwytywanie kolejnych zrzutów. Jednak po klęsce stalingradzkiej, kiedy stawało się jas-ne, że wojna może zostać przegrana przez Niemcy, na-stawienie Kaszubowskiego (i nie tylko jego) przeszło znamienną ewolucję. To właśnie wtedy zaczął bardziej

38


energicznie demonstrować swą życzliwość dla niektó-rych więźniów, pomógł wybranym osobom uniknąć rozstrzelania. Nie był to jedynie ludzki odruch, ale też kalkulacja polityczna.

Amerykanie z CIA byli przekonani (opierając się głównie na zeznaniach słynnego uciekiniera z polskich służb specjalnych pułkownika Michała Goleniew-skiego – wcześniej sowieckiej wtyczki w wywiadzie PRL, a później kandydata na… cara Rosji), że przywo-łany wyżej patron Kaszubowskiego, czyli dr Löllgen, został już w 1943 roku zwerbowany przez wywiad so-wiecki na podstawie tak zwanych materiałów kom-promitujących. Popełnił bowiem jakieś finansowe nadużycia (może chodziło po prostu o wspomniane łapówki). Podobne wykroczenia nie były tolerowane przez Himmlera, który i pod tym względem był fanaty-kiem, groźnym także dla swoich podwładnych. Celem werbunku miało być dotarcie do samego szefa Gestapo, nie mniej osławionego SSGruppenführera (generała porucznika) Heinricha Müllera. A ten podobno zagi-nął w Berlinie w maju 1945 roku, co do dziś jest źród-łem rozmaitych spekulacji.

CIA całkiem serio traktowała informacje pochodzą-ce od różnych oficerów komunistycznych służb specjal-nych, którzy uciekli na Zachód, twierdzących, że Mül-ler został rzeczywiście – właśnie za pośrednictwem Löllgena – zwerbowany przez sowieckie służby spe-cjalne, a po wojnie przerzucony do Moskwy. Udzielał rzekomo tak cennych informacji, że w nagrodę pozwo-lono mu później wyjechać do Argentyny. Se non è vero, è ben trovato* – mówi znane włoskie przysłowie, które

* Jeżeli to nieprawda, to rzecz jest świetnie zmyślona.

39


można uznać za motto ludzi zajmujących się kluczo-wym zadaniem każdego wywiadu, czyli dezinformo-waniem przeciwnika.

Na pewno hipoteza, że Kaszubowski już od 1943 roku pomagał dr. Löllgenowi w jego domniemanej współpracy z NKWD, wydaje się dość karkołomna. Ten ostatni musiałby bowiem być kompletnym szaleńcem, żeby w podobnej sytuacji zaufać osobnikowi w typie Kaszubowskiego. Jest jednak prawdopodobne, że przez sam fakt bliskiej współpracy z gdańskim szefem Ge-stapo, chcąc nie chcąc, znalazł się wówczas w orbicie wielkiej gry wywiadów, której dynamika i jego musiała prędzej czy później wciągnąć w swój wir.

Nazista kolaboruje z Sowietami

Przypuszczenia te w pewnym sensie uprawdopodob-niają dalsze losy Kaszubowskiego, znanego przecież Polakom na Pomorzu jako wyjątkowo szkodliwy i gor-liwy agent Gestapo. Tymczasem wojenna klęska do-tychczasowych mocodawców nie przeszkodziła mu w kontynuowaniu szpiegowskich pasji. Tyle tylko, że przełożonych z tajnych służb jednego totalitarnego państwa wymienił na przełożonych reprezentujących drugie mocarstwo.

Transformacja nie przebiegła jednak zupełnie bez-boleśnie. W zeznaniach dla Rosjan aresztowany Ka-szubowski tłumaczył, że w styczniu 1945 roku uciekł z Gestapo, ukrywał się i został nawet zaocznie skaza-ny przez Niemców na karę śmierci. W relacji tej wi-dać elementy autokreacji. Przyszły agent komunistycz-nego wywiadu rzeczywiście zbiegł, ale kilka tygodni

40


później, a jego zniknięcie nie wywołało poruszenia w strukturach Gestapo. Nie jest wykluczone, że całe wydarzenie zostało sfingowane, a nowym zadaniem sprawdzonego i doświadczonego funkcjonariusza stało się właśnie… przeniknięcie do sowieckich służb spe-cjalnych. Byłaby to kolejna operacja infiltracyjna na wzór tych, które prowadził przeciw Polakom.

Nie wiemy dokładnie, co Kaszubowski porabiał w pierwszych miesiącach 1945 roku. Pamiętajmy, że doszło wtedy do rodzinnej tragedii i śmierci syna. Czy wydarzenia te jakoś wpłynęły na jego postępowanie? Nie znamy odpowiedzi. W każdym razie na początku marca 1945 roku znalazł się w bronionej przez Niem-ców Gdyni. Nie wiadomo, co tam robił i na czyje zlece-nie. Krótko po zajęciu miasta przez Armię Czerwoną (pod koniec marca) został aresztowany przez Smiersz. Wyjaśnijmy, że ta budząca powszechną grozę nazwa była skrótem od hasła „smiert szpionam”, czyli „śmierć szpiegom”. W okresie II wojny światowej oznaczała so-wiecki kontrwywiad wojskowy, na którego czele stał osławiony Wiktor Abakumow, stalinowski zbrodniarz, a zarazem późniejsza ofiara komunizmu. I do niego jeszcze wrócimy.

Mogło być i tak, że to Kaszubowski sam się zgło-sił ze swoimi usługami. Tak czy inaczej, Sowieci nie ufali nikomu, a zwłaszcza byłym gestapowcom. Za-częła się seria przesłuchań prowadzonych przez śled-czych Smiersza. Nie może dziwić, że Kaszubowski okazał się nad wyraz chętny do współpracy – ratował po prostu własną skórę. Co znamienne, treść jego ze-znań odnosiła się do tych samych spraw, które wcześ-niej były interesujące dla Niemców. Tak jak dotychczas tropił polskie podziemie zbrojne dla nazistów, tak teraz

41


obiecywał robić to samo dla komunistów. Przekazywał dane dotyczące Gryfa Pomorskiego i innych grup pol-skiego podziemia. To bardzo ciekawy wątek, pokazu-jący, że zaciekli, reprezentujący dwa oblicza totalitary-zmu przeciwnicy, toczący wyniszczającą wojnę totalną, mieli również wspólnych wrogów – walczących o swą wolność Polaków.

Kim był człowiek skłonny do takich działań? Bez-względnym cynikiem? Może po prostu wyzbytym wszelkiej ideologii i etyki koniunkturalistą, który w każ dej sytuacji starał się wyjść na swoje. Siłą rzeczy stara-nia te prowadziły do tragedii wielu innych ludzi.

Jedynym nowym – ale za to niezwykle ważnym – elementem donosicielskiej aktywności Kaszubow-skiego na rzecz Sowietów stało się identyfikowanie pomniejszych członków i współpracowników nazi-stowskich służb specjalnych. W wyniku donosów Ka-szubowskiego, pisanych dla Smiersza, a później i dla polskich ubeków, zidentyfikowano i aresztowano licz-nych agentów Gestapo. Niektórych, skądinąd, zwerbo-wał sam Kaszubowski.

Znów jednak istnieje też równoległa, nie do końca zresztą sprzeczna z powyższą narracja opisana w naj-tajniejszych materiałach CIA i zachodnioniemieckiego wywiadu BND (Bundesnachrichtendienst). Wedle niej znany nam szef Smiersza, Wiktor Abakumow, zaplano-wał wielką operację prowokacyjną wobec zachodnich służb specjalnych, której celem było objęcie kontro-lą sowieckiego wywiadu i kontrwywiadu niemieckiej sieci wywiadowczej tworzonej na zapleczu frontu wschodniego. Jej realizatorami, agentami sowieckimi, mieli być znani nam już dr Löllgen i Leyer, przy udzia-le jeszcze jednego wielokrotnie przewerbowanego

42


gestapowca pochodzącego z Bydgoszczy – Alaricha Brossa – którego jeszcze przedstawimy w tej opowie-ści. Według owej teorii trochę mniejszą, ale też istotną rolę napisano w Moskwie i dla Kaszubowskiego. Na razie znalazł się jednak na czas jakiś na szpiegowskim bocznym torze.

Narodziny „Larsena”

Na razie Kaszubowski realizował się w zupełnie in-nej roli – zaangażowanego agenta Ministerstwa Bez-pieczeństwa Publicznego „ludowej” Polski. Już w lip-cu 1945 roku został bowiem przekazany przez Smiersz polskim towarzyszom, co nie było w tych czasach ni-czym niezwykłym. O ile wcześniej był przesłuchiwa-ny przez Rosjan, o tyle teraz zajęli się nim funkcjo-nariusze nie mniej osławionej polskiej bezpieki. I na nich musiał wywrzeć pozytywne wrażenie. Wydał ko-lejnych agentów Gestapo. Kreował się na antyfaszy-stę (naprawdę!), który przeniknął w szeregi złowrogich nazistów. Przyznawał, że wbrew sobie walczył z pol-skim niepodległościowym podziemiem zbrojnym, ale w nowej sytuacji politycznej polskim komunistom to zbytnio nie przeszkadzało.

Kaszubowski potrafił wręcz tłumaczyć, że dzięki zwalczaniu organizacji takich jak AK czy Gryf na Pomorzu mogło się wzmocnić podziemie prokomu-nistyczne, z którym rzekomo skrycie sympatyzo-wał. Dawał nawet ubekom do zrozumienia, że w ja-kiejś formie współpracował z wywiadem sowieckim. Wczuwając się w sposób myślenia i oczekiwania no-wych patronów, był zdolny na zawołanie udowadniać

43


tak absurdalne tezy jak rzekoma współpraca Gestapo z wywiadem brytyjskim za pośrednictwem… Gryfa Pomorskiego.

Trudno przypuszczać, by przesłuchujący Kaszubow-skiego oficerowie uwierzyli we wszystkie te zapew-nienia. Świadczy o tym fakt, że w sierpniu 1945 roku został przewieziony z Wybrzeża do stolicy i osadzo-ny w więzieniu MBP na Pradze. Nowe polskie służ-by specjalne ostatecznie uznały go jednak za cenne-go informatora i dobry materiał na agenta – choćby ze względu na znajomość języków. Zaproponowano mu współpracę, a Kaszubowski oczywiście od razu się zgodził. Nowi mocodawcy zastanawiali się nad wystą-pieniem z tą ofertą zdecydowanie dłużej. Zapewne już wtedy mimo wszystko budziła ona opory niektórych wysokich funkcjonariuszy MBP. Nie od razu też wy-puszczono nowego agenta z więzienia. Wciąż oceniano jego przydatność, być może wykorzystywano go tak-że jako tak zwanego agenta celnego, który miał dono-sić na współwięźniów. Weryfikowano ponadto jego za-pewnienia, że w czasie wojny pomagał Polakom. Udało się z pewnością dotrzeć do paru osób, które zeznały na korzyść byłego gestapowca.

Ostatecznie Kaszubowski został zwolniony w paź-dzierniku 1945 roku. Wtedy zapewne otrzymał pierw-szy ze swych pseudonimów – „Kersten”, zmieniony po-tem na „Larsen”, pod którym zdobył swoją dwuznaczną szpiegowską sławę. Po krótkim pobycie w Gdyni i So-pocie został wysłany do Wrocławia, by pracować jako agent tamtejszego Wojewódzkiego Urzędu Bezpieczeń-stwa Publicznego. O decyzji tej mógł zadecydować ros-nący wśród polskiej ludności ściągającej na tak zwane Ziemie Odzyskane, lęk przed… wilkołakami.

44


Na tropie wilkołaków

Wilkołaki (niem. Wehrwolf) to nazwa partyzanckiej organizacji niemieckiej stworzonej przez Heinricha Himmlera. Organizacja ta, po części wzorowana na strukturze i metodach funkcjonowania polskiej AK, miała w założeniu działać na zapleczu frontu wschod-niego w wypadku zajęcia przez Sowietów „rdzennych ziem niemieckich”. Początkowo zajmowała się tak zwa-nym płytkim wywiadem (to jest operacjami rozpoznaw-czymi o charakterze lokalnym, a mówiąc po wojskowe-mu – wywiadem taktycznym) i dywersją pozafrontową. Od 1945 roku działalność Wilkołaków sprowadzała się do aktywności niewielkich grup zbrojnych, operują-cych głównie na polskich Ziemiach Odzyskanych. Za cel brały one sobie dezorganizację polskiej administra-cji na tych terenach, a przede wszystkim przeciwdzia-łanie wysiedleniom ludności niemieckiej.

W rzeczywistości Wehrwolf liczył najwyżej kilka ty-sięcy członków i nie był organizacją ani zbyt aktywną, ani zbyt skuteczną. Wspominany już lęk ludności pol-skiej, podsycany przez komunistyczną propagandę, był jednak całkiem rzeczywisty.

Niewiele wiemy o tym epizodzie z działalności „Lar-sena” i jego uczestnictwie w rzekomej lub prawdziwej walce z niemieckimi Wilkołakami. W swym jawnym życiu ściągnął do Wrocławia rodzinę i zaczął zajmować się drobnym handlem. W tajnym wcieleniu starał się być może zinfiltrować nielegalne organizacje niemie-ckie (takie jak Wehrwolf), wyszukiwać ukrywających się nazistów, mógł także być wykorzystywany do roz-pracowywania antykomunistycznej partyzantki. Wy-stępował również jako świadek w procesach złapanych

45


zbrodniarzy wojennych, co zresztą ponownie zwróciło uwagę polskiego komunistycznego wymiaru sprawied-liwości na jego gestapowską przeszłość.

Babuszka z Gestapo?

Nowi mocodawcy z MBP obronili go jednak przed kło-potami. Co więcej, „Larsena” czekał awans. Około 1947 roku został przejęty przez centralne struktury ko-munistycznego kontrwywiadu (Departamentu I MBP), a następnie przez wywiad (Departament VII). Świetna orientacja w strukturach nazistowskich, doskonała zna-jomość języka i dotychczasowa donosicielska aktyw-ność skłoniły oficerów MBP do rozważenia możliwości wysłania Kaszubowskiego jako agenta do znajdujących się pod okupacją czterech mocarstw Niemiec. Spra-wa była poważna: osobiście zaangażowało się w nią kilku wysokich funkcjonariuszy resortu bezpieczeń-stwa, w tym ówczesny dyrektor kontrwywiadowczego Departamentu I MBP, oficer NKWD i rodowity Rosja-nin o polskim nazwisku – pułkownik Adam Gajewski.

Amerykanie z CIA byli przekonani, że w istocie Kaszubowski został wówczas zwerbowany przez wy-wiad sowiecki z zadaniem kontrolowania wspomnia-nego wyżej dr. Löllgena i jego siatki. Jest więc całkiem prawdopodobne, że Kaszubowski stał się podwójnym szpiegiem – polskim i sowieckim. Jeżeli to prawda, to na wzór słynnych rosyjskich ludowych laleczek miesz-czących się jedna w drugiej można go określić mianem wywiadowczej „babuszki”.

Oczywiście zarówno w Moskwie (gdzie znano całość sprawy), jak i w Warszawie (gdzie być może zdawano

46


sobie sprawę tylko z jej części) musiano wiedzieć o ry-zyku i rozumiano, że za granicą „Larsen” może się po prostu „urwać” albo dać się po raz kolejny zwerbo-wać, tym razem służbom „wolnego świata”: brytyjskim, francuskim czy amerykańskim. Szansę na zachowa-nie wierności widziano w szantażowaniu go nagłośnie-niem jego zbrodniczej nazistowskiej przeszłości oraz w tym, że pod „opieką” UB pozostawił w Polsce rodzi-nę i… ponoć śliczną kochankę, kasjerkę w kinie na Pomorzu.

Dostrzegano w nim przy tym cechy charakteru, któ-re rodziły nadzieję na wychowanie dobrego szpiega. W notatce z października 1947 roku jedna z funkcjona-riuszek Departamentu VII MBP, wyznaczona do pro-wadzenia sprawy „Larsena”, stwierdzała, po rozmowie z agentem w Warszawie, że jego opowieści o poświę-caniu się dla idei i wiernej służbie Polsce w mundurze Gestapo były wyssane z palca. Wprost nazywała go „kombinatorem i kanciarzem”, lubiącym pieniądze. Dodawała jednak, że cechują go duży spryt, wrodzo-na inteligencja i zdolności aktorskie. „Larsen” na pew-no był bezczelny i czuł się pewnie w trakcie rozmów z oficerami MBP: wyprosił od przesłuchującej go funk-cjonariuszki dodatkowe pieniądze, choć już wcześniej dostał w Departamencie I sumę pokrywającą koszty podróży i pobytu w stolicy (w istocie funkcjonariusz-ka doskonale o tym wiedziała, chciała tylko sprawdzić rzetelność „Larsena”).

Okazało się, że to właśnie te cechy charakterolo-giczne – pewność siebie, wygadanie, spryt i całkowita bezideowość – zostały w resorcie bezpieczeństwa ode-brane jako predestynujące „Larsena” do kariery agen-ta komunistycznego wywiadu. Nie oznaczało to jednak

47


całkowitego zaufania: w bezpiece wciąż tliły się po-dejrzenia o możliwą współpracę „Larsena” z Anglika-mi. Z pełną mocą odżyją one dopiero kilka lat później.

Tymczasem podczas spotkania w październiku 1947 roku Kaszubowski został poproszony o przygotowa-nie planu wyjazdu do Niemiec. Agent był gotowy już po dwóch dniach. Proponował, by MBP spreparowa-ło mu zaświadczenie z komunistycznego obozu pracy (na nazwisko Kassner, którego nieraz używał w cza-sie pracy w Gestapo i które było po prostu zniemczo-ną wersją jego własnego). W obozie tym miał przeby-wać jako volksdeutsch. Według tego scenariusza, po tym jak „Kassner” rzekomo zadeklarował narodowość niemiecką, został zwolniony i otrzymał zgodę na emi-grację. Namawiał również swych mocodawców, żeby przekazali mu w ramach planu pewną sumę pieniędzy na przekupienie polskich urzędników granicznych, by ci przepuścili osobisty bagaż emigranta.

„Larsen” zamierzał się następnie przedostać do amerykańskiej strefy okupacyjnej – wpadł na kilka po-mysłów na ulokowanie się w tym rejonie przy pomo-cy krewnych i znajomych. W Polsce żona agenta mia-ła rozpowszechniać plotkę, że jej mąż uciekł z obawy przed aresztowaniem, sam Kaszubowski zaś zamierzał występować w roli Niemca prześladowanego przez Po-laków. Czyli odwrotnie niż w czasie wojny. Tradycyjnie pragnął także dostać od MBP nieco więcej pieniędzy na urządzenie się w nowym miejscu.

Październikowy plan Kaszubowskiego nie został przyjęty bezkrytycznie. Decyzja o jego wysłaniu do Niemiec zapadła jednak definitywnie.

477

Spis treści

Prolog . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5

I. Jarzmo historii

Jan Kaszubowski „Larsen”. Sługa wielu panów . . . . . . 27

Gustaw Marcus „Herman”. Tragikomedia

na dwa głosy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79

Halina Szymańska vel Alice Kraffczyk.

Alicja po drugiej stronie lustra . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105

Jerzy Kaczmarek vel Heinz Peter Arnold.

Szpieg w masce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 129

II. Cel: emigracja

Eugeniusz Młodowski. Życie gnuśnego biznesmena . . . 165

Andrzej Czechowicz. Szpieg czy celebryta? . . . . . . . . . 205

Andrzej Madejczyk „Madera” vel „Lakar”.

Bursztynowa Komnata i tajemnice Watykanu . . . . . . 255


III. W paszczy lwa

Franciszek Czajkowski „Opal”. Wywiadowcza

love story i inne romanse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 321

Bogdan Walewski. Szpieg po ciemnej stronie mocy . . . 357

Marian Zacharski. Zdolny amator . . . . . . . . . . . . . . . . . 403

Minisłownik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 451

Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 461

Indeks nazwisk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 467

Władysław Bułhak, Patryk Pleskot, "Szpiedzy PRL-u"

Documents

Transcript of Władysław Bułhak, Patryk Pleskot, "Szpiedzy PRL-u"