Warto Zapytać o Kulturę - Obcy, Inny, Swój. Red. K.czyżewski. Białystok-Sejny 2008

7/25/2019 Warto Zapyta o Kultur - Obcy, Inny, Swj. Red. K.czyewski. Biaystok-Sejny 2008

1/339

Warto

zapytao kultur

3OBCYINNYSWJ


2/339

Warto

zapytao kultur3

OBCY

INNY

SWJ

RedakcjaKrzysztof Czyewski

Biaystok Sejny 2008


3/339

Inni oczekuj naszej uwagi,

nie za naszych uwagMagorzata Zuber


4/339


5/339

NA POCZTEKCO SWOJEGO,

CZYLI GOSPODARZE


6/339


7/339

7

PAWE WINIARSKI

Teremiski i Rzeczpospolita

Jestem Biaorusink, Polska jest moj ojczyzn. To zdanie,wypowiedziane przez Ilon Karpiuk w Teremiskach podczasostatniego sympozjonu Warto zapyta o kultur, byo zda-niem najdoniolejszym. W lapidarnej ormie dotkno samego

sedna problemu zawartego w hale spotkania Inny, obcy, swj.Czy moliwa jest bowiem wsplnota, ktra nie neguje odrbno-ci? W ktrej pojcia Inny i Swj nie s ze sob sprzeczne i niewykluczaj si nawzajem?

Opisana przez Devada Karahasana w Sarajewskiej sevdalinceklska Sarajewa jako wsplnoty dramatycznej, w ktrej prze-ciwstawne elementy otrzymuj nowe waciwoci, nie traccswej pierwotnej natury, kae zwtpi w moliwo pozytyw-nej odpowiedzi na tak postawione pytania. Rnorodno jestzarazem saboci i si, jak pisze Konstanty Gebert we wstpiedo tomu esejw Karahasana. Jest te immanentn cech wiata,ktry staje si coraz bardziej ciasny.

W Rzeczpospolitej dla moich wnukwJacek Kuro, zapraszajc

do stawiania pyta o kluczowe problemy, przed jakimi stoi wiati jego regiony, przywouje termin Rzeczypospolita wypraco-wany w trakcie tworzenia wsplnego pastwa Polakw, Rusinw,


8/339

8

ydw, Litwinw, Prusakw. Idea Rzeczy Wsplnej, tworzo-nej przez przedstawicieli rnorodnych nacji, religii i tradycjioraz otwartej i tolerancyjnej, jest mocno zakorzeniona w historii

oraz intelektualnej tradycji Europy rodkowej, w tym rwniePolski. W ormie pastwa powoanego wsplnie przez Polakwi Litwinw jest, jak pisze Czesaw Miosz w Rodzinnej Europie,wyjtkowym przypadkiem pokojowego pochodu cywilizacji.

Jednak idea Rzeczpospolitej, pozostawaa i pozostaje nadaljedynie utopi, ktra cho moliwa, w praktyce jest nieosigalna.

Wielowymiarowo problemw pogranicza odsoni w caej ichzoonoci i brutalnoci Jze Obrbski. Jego etnograczne bada-nia Polesia, prowadzone w okresie midzywojennym, ukazaysplot odmiennoci etnicznych, kulturowych, spoecznych, ekono-micznych i politycznych na ksztat wza gordyjskiego, ktregorozwizanie wydawao si niemoliwe wobec przemocy pastwapolskiego i procesw akulturacji Poleszukw. Wspczesny wiat

cay jest pograniczem. Problemy zarwno etniczne, jak i spoecznes stale obecne w kadym jego miejscu. Nie odszed on daleko odobrazu, ktry kreli Obrbski. Nas animatorw kultury akt tenstawia w sytuacji, wobec ktrej nie moemy przej obojtni.

Uniwersytet Powszechny im. Jana Jzea Lipskiego w Tere-miskach rodzi si, gdy bezrobocie w Polsce zbliao si dopoziomu 20 proc., a cay wiat przeywa wrzeniow trage-di Nowego Jorku. Nikt trzewo mylcy nie mg mie duejwtpliwoci, e dotychczasowa ormua, na ktrej oparty byglobalny ad, przestaa si sprawdza. Jacek Kuro koczypisa Dziaaniei, jak to mia w zwyczaju, wiczy z nami swjtok mylenia, dokonujc dalekich dygresji sigajcych czaswdruyn walterowskich. W tej atmoserze stawialimy unda-

mentalne dla naszego Uniwersytetu pytania.Jednym z elementw denicji kultury, ktr sormuowa

Jacek, jest myl, e organizuje ona rzeczywisto, odpowiadajc


9/339

9

caociowo na pytanie, jak y. Jeli jednak odpowiedzi tej nieudziela, dezintegruje ycie. Wyranie widzielimy, e istniejeprzestrze, w ktrej kultura bd w sposb niewystarczajcy

odpowiada na pytanie, jak y, bd trzeba postawi nowepytania i znale nowe odpowiedzi.

W roku 2002, gdy na Uniwersytet przyjechali pierwsi studenci,zaczynalimy od rzeczy nam najbliszych od pytania: jak wejw doroso. Nie jest to kwestia drczca ludzi tylko tam, gdziew Polsce yje si najtrudniej. Jak y to jest rwnie problem

modziey uprzywilejowanej. Mona go rozwaa przynajmniejna dwch paszczyznach: wyboru wartoci i etosu. Drugim pyta-niem jest z czego y. Jest ono o wiele bardziej dramatycznedla ludzi, ktrzy yj np. w osiedlach popegeerowskich, ale niejest atwe rwnie dla absolwentw szk elitarnych.

Obecnie, w roku 2008, gdy niemal wszystkie nasze siy sta-ramy si zaangaowa we wsparcie gminy Biaowiea, pytania

pozostay te same. Jak i z czego y w puszczaskich wsiach?Kurczca si wsplnota, ktrej korzenie tkwi w bardzo wielupiknych tradycjach, stoi wobec nierozstrzygnitego problemumodernizacji.

Przenoszc te rozwaania na poziom globalny, trzeba powie-dzie za Jerzym Jedlickim, e problemw strategii politycznejpastwa ksztatu przemian ustrojowych, przyswajania osi-gni cywilizacyjnych Zachodu, ich wyboru, odpowiedzi napytanie o wasn indywidualno kulturow, wreszcie wyborumodelu edukacji, ktry nada za przemianami wiata nieda si rozstrzygn na paszczynie opinii ekspertw i, podyk-towanych presj czasu, decyzji politykw. W gruncie rzeczy,zwraca uwag Jedlicki w artykule Poytek z mdrali, s to pro-

blemy ideologiczne by je rozwiza, nie wystarczy odwoasi do wynikw bada, ostateczne ich rozstrzygnicie zaleyod swobodnie przyjtego systemu wartoci.


10/339

10

Rozpoczynajc prac z biaowieskimi dziemi, wierzymy, emodernizacja nie musi odbywa si kosztem utraty rnorodno-ci i degradacji krajobrazu, a rnorodno wraz z krajobrazem

kulturowym i przyrodniczym nie musz by przeszkod w pro-cesie modernizacji. Bardzo pomocne w takim myleniu jestdokonane przez Krzysztoa Czyewskiego rozrnienie pomi-dzy prowincjonalizmem a Prowincj. Prowincja czerpie si zewiadomoci drzemicego w niej potencjau ze swoim niepo-wtarzalnym pejzaem, splotem losw i dowiadcze, maoci

i marnoci, tajemnic i blaskiem. Dla swoich mieszkacwstanowi ona centrum, a nie rzecz wstydliw i skrywan. Pro-wincja jest jednoczenie opisan przez Karahasana wsplnotdramatyczn. Wsplnot okrgego stou. Ojczyzn opart, jakpisze Miosz, nie na krwi, lecz na odpowiedzialnoci. IstnienieProwincji jest bliskie ideaowi Rzeczypospolitej. Obecnie jednakw yciu publicznym tego ideau si nie praktykuje.

Prawdziwy koniec Rzeczypospolitej Pierwszej i Trzeciejzarazem nastpi w latach 2000 2004, jak pisze Andrzej Roma-nowski w eseju Ku czemu Polska idzie?. To wtedy odeszli ostatni zdaniem Romanowskiego mdrcy, nioscy w sobie cnotyRzeczy Pospolitej: Jerzy Giedroyc, Czesaw Miosz, StanisawStomma, Jacek Kuro, Jan Nowak Jezioraski i Karol Wojtya.Ich dewiz byo instynktowne przeciwstawianie si wyklucze-niu, odpowiadanie dialogiem na jedyn prawd oraz odpowie-dzialno wykluczajca radykalizm. Zostalimy sami wobecodradzajcych si na naszych oczach demonw nacjonalizmu,jedynoprawdy i, depczcego ludzk godno, radykalizmu.

To, co moemy zrobi, to stara si pracowa zgodnie z eto-sem Rzeczypospolitej otwartej, tolerancyjnej i wsptworzonej

przez wszystkich, z szacunkiem dla czowieka i miejsca, w kt-rym dziaamy.

Teremiski, 9 grudnia 2008


11/339

11

KRZYSZTOf CZYEWSKI

Medea obca / inna / swoja

Gorzko umiera na obcym.

Sodko jest y we Francji.A. Wat, Pieni wdrowca

...pamitam nazbyt dobrzeprzygod kogo, kto mnie poprzedzi. O, nie w sl si obrci, ale wieczne serca rozdarcie.

A. Wat, Sny sponad Morza rdziemnego

Pogranicze obcego, innego i swojego jest terytorium agonu,na ktrym czowiek walczy o imi, odczytuje swj los, stajesi tym, kim jest. Wanie dlatego, e staje si, a nie jest,mwimy o agonie to nie tylko walka, lecz take bycie w drodze,przeprawianie si na drug stron. Agon obejmuje wszystko, conie zostao nam dane i dla nas ustanowione, lecz co jest naszzdobycz lub klsk, przekroczeniem lub zaniechaniem.

Swojo czowieka przypisana jest pograniczu z obcocii innoci. Przypisana jest: tu, w Europie, wielokulturowej,z przypywem nowych al imigrantw, pamici o mordach nainnych i lkiem przed obcym podbanym, ale te grabiec;

tu, w wiecie, w ktrym odlega inno niepostrzeenie staje siczci codziennoci najbliszego ssiedztwa; tu, pomidzy ina-czej okrelajcymi sw tosamo kobiet i mczyzn; tu, gdzie


12/339

12

nowe wypiera odwieczne; tu, gdzie czowiek graniczy z natur;tu, gdzie boskie jest w gocinie lub pozostawia lady swej nie-obecnoci; tu, midzy ja i ty, w dialogu, ktry zakorzeniazamknitych lub wygnanych.

Zapuszczajc si na to pogranicze wstpujemy w przestrzeobecnoci mitu. Ogarnia nas niepokj powodowany tym, e

co poza nami, wydawaoby si z innego eonu czasu, mwi donas, i to z wntrza nas samych. Zamiast stara si go stumi,powinnimy podrowa wszdzie tam, gdzie stare opowiecis lepiej syszalne i wsuchiwa si w ich szept tak, jak czynilito staroytni, pielgrzymujc do wyroczni w Delach lub uczest-niczc w misteriach. Moe si to okaza pomocne w odnale-zieniu korespondencji pomidzy zjawiskami dowiadczanymiprzez nas na powierzchni zdarze, w obejmujcym nas czasiehistorycznym, a archetypowymi zoami spoczywajcymi g-boko w nas, we wsplnotach i miejscach, ktre zamieszkujemy.A poniewa na powierzchni niepokoi nas kryzys tosamocii wsplnotowoci, nabrzmiewajcy w konikt kultur, w natu-ralny sposb sigamy w gb zbiorowej podwiadomoci po

te, pozostawione przez bogw opowieci, w ktrych zapisanajest pami zderzenia kultur i spotkania z innoci. Pord nichszczegln moc posiada mit o Medei i wyprawie Argonautw,

Maria Callas jako Medea w lmie Piera Paola Pasoliniego (1969)


13/339

13

najstarsza w cywilizacji rdziemnomorza opowie o obcejwrd nas i o czowieku przekraczajcym granice. Ju Homerw Odysei, wspominajc wypraw po zote runo statkiem Argo

nazywa j (bo Argo jest rodzaju eskiego) Argo pasimelusa t,ktra wszystkich obchodzi1.

Stare oczy Medei

Pamitacie oczy Kamisy Damaldinov? Dziennik Pol-ska pokaza je na otograi w wielkim zblieniu. Reporterkapisaa2, e piknie si umiecha, tylko te jej oczy... Czeczeskiejimigrantki, ktra trjk martwych dzieci pozostawia na pol-sko-ukraiskiej granicy, sama bdzc dalej z zawizanym nagrzbiecie synkiem i krzyczc Pomocy! po rosyjsku, ukraiskui polsku. To byy oczy Medei. Chocia tyle rni jej histori

od historii crki kaukaskiego krla z mitycznej Kolchidy... Onawdrowaa, by znale dla swoich dzieci lepsz przyszo,a potem desperacko szukaa dla nich ratunku pogranicznicy,do ktrych wreszcie dotara, przyszli z pomoc za pno. Medeaw wersji mitu opowiedzianej w lmie Larsa von Triera modlisi, aby ich ojciec Jazon nie zdy z pomoc. Take w innychadaptacjach staroytnej opowieci przedstawiana bdzie jakowiadoma dzieciobjczyni. We wspczesnych inkarnacjachmitu rzadko dochodzi do gosu ta jego wersja, uznawana zastarsz, wedug ktrej to ci, ktrzy chcieli j wygna jako obc,zabili jej dzieci3. Tak jest w powieci Christy Wol Medea: Gosy,

1 Z. Kubiak, Mitologia Grekw i Rzymian, Warszawa 1997, s. 476. 2 K. Warszta, Matka umieraa trzy razy, Polska 2 listopada 2007. 3 R. Graves w Mitologii greckiej podaje, e dzieci zamordowali Koryntczycy,

w zemcie za zabjstwo ich krla Kreona i ksiniczki Glauki; oni te mieliprzekupi Eurypidesa, dajc mu pidziesit talentw i dajc w zamian,aby napisa, e to Medea winna jest tej zbrodni.


14/339

14

w ktrej prawda zaaszowana jest przez pami zwyciz-cw, ktra obcia win barbarzysk przybd. Dla ClaudioMagrisa jednak Medea, morderczyni wasnych dzieci, jest

bardziej wiarygodna, prawdziwsza, gdy staje si w jeszczewikszym stopniu oar; nikt nie jest tak bardzo oar jak ten,ktrego udrka niszczy osobowo, sprawia, e traci on ludzkiecechy, zostaje popchnity do za4.

U Kamisy trudno doszuka si za, nawet nienawi jejma Hampaszy do opaconych przemytnikw, ktrzy posali

matk z dziemi na mier, jest jej obca. Ale i ona, jak Medea,popchnita zostaa do tragedii. Nie kierowaa ni chorobliwazazdro i szalony gniew do mczyzny-zdrajcy. Jej thymos5ywia si cierpieniem i upadkiem Czeczeni, piekem w jejrodzinnym miasteczku Szala, gdzie w dzie targowy spadaybomby w rodek bazaru, gdzie nie byo komu chowa zabitych,gdzie marzli zim, bo ju dawno wyrbano okoliczne lasy na

opa, dokd przybywali w czas ocjalnego pokoju po 2002 r.pani i napani wojowie by mci si jedni na bohaterach,drudzy na kolaborantach, by gwaci kobiety i grabi. Biedai ponienie pchay j na Zachd, do mitycznej Szwecji, gdzie jak syszaa nie tylko yje si normalnie, ale i uchodcwtraktuje si normalnie6.

Gdzie w tle tragicznej opowieci Kamisy odnajdziemyposta ma i ojca, dramatycznie nieobecnego podczas zma-ga z losem osamotnionej kobiety, pozostajcego w oddalonym

4 C. Magris, Mikrokosmosy, prze. J. Ugniewska, A. Osmlska-Mtrak, Warszawa2002, s. 65-66.

5 Thymos uczuciowo, racje emocjonalne; przeciwstawiana bya przez sta -roytnych Grekw phronesis- rozumowi, racjom intelektualnym; rdem

tragedii bya niemono ich poczenia i zrwnowaenia. 6 Ostatecznie t normalno, ktr w wywiadach nazywa bdzie rajem,znajdzie Kamisa wraz z mem i synem w Polsce, w gocinnej leniczwceMirosawy Majerowicz-Klaus, ktra stanie si dla niej jak siostra.


15/339

15

miecie (bo nie starczyo pienidzy na opacenie przemytnikw brali za kad osob, nawet za trzyletnie dziecko t samstawk), pocztkowo tchrzliwie wzbraniajcego si przed

przyjazdem do szpitala w Ustrzykach Dolnych, gdzie przeby-wali jego ona i syn, potem opisanego przez nawiedzajcychrodzin dziennikarzy jako czowiek o stalowych oczach, zezwieszon gow, ktry ponuro milczy.

Odnajdziemy w tej historii take zderzenie i dialog kultur.Opaceni przemytnicy ukraiscy spodziewali si kobiety z Mo-

dawii; dopiero gdy j przejli od porednika dowiedzieli si,e jest muzumank. Kiedy jej polska opiekunka spytaa burmi-strza, czy pomoe zorganizowa dla nich lekcje jzyka polskiego,usyszaa e nie powinna denerwowa ludzi i e ma pomyleraczej o Al-Kaidzie i islamskich terrorystach. Zapytana jednak,jak im si wspyje, odpowiedziaa: Jak rodzina, naprawd!My jestemy rodzin gboko katolick, a oni s muzumanami.

Wie pani jak my si dobrze rozumiemy? Ile wsplnych warto-ci mamy? Wielu ludzi mwio: Ale to muzumanie!. A ja:O Jezu! Rzeczywicie. Ale to wanie na tym polega katoli-cyzm. eby pomaga bliniemu, prawda?7

Odnajdziemy wreszcie w historii Czeczenki, o ktrej usy-szaa caa Polska, obok wspczucia i solidarnoci, wiadectwazachodniej, cywilizowanej racjonalnoci, pozornie prbujcejtylko zrozumie, a najczciej oceniajcej inn/barbarzyskkultur. wiadectwa te boleniej naznaczaj trudn rzeczywi-sto midzykulturowego spotkania ni okrzyki pod oknamiKamisy modocianych chystkw: Czeczenka! Czeczenka!No bo jak moga narazi swoje dzieci na co takiego? Powinnabardziej przewidywa, ubra je cieplej, wicej jedzenia zabra.

Przecie tam ju nie ma wojny, nie lepiej byo zosta w domu?

7 V. Szostak, Wybr Kamisy, Gazeta Wyborcza. Wysokie Obcasy 19.11.2007r.


16/339

16

Prawdopodobnie nie maj w yciorysie martyrologicznej karty,bo ju by j pokazano8. Do dyskusji wczyli si take urzd-nicy pastwowi: Czeczeni uciekaj do Polski nie tyle z powodu

przeladowa, (cho i takie sytuacje si zdarzaj), lecz dlatego,e traktuj nasz kraj jako przystanek w wdrwce na cigleatrakcyjny dla prowadzenia rnego rodzaju interesw Zachd.To owczy pd... Nie powinnimy take pomin gosu eksper-tw, tych, co si znaj na innych kulturach i s z nimi w cigymkontakcie. Przede wszystkim podejrzane ju jest to, e kobieta

bya sama, bo jak doskonale wiemy w kulturze muzumaskiejkobieta nie moe podrowa sama. Wielce znaczcym jest akt,e chopiec ocala a dziewczynki nie: Czy aby nie wynika toze specyki kulturowej wrd muzumanw dziewczynki smniej warte od chopcw. Zaskakujc jest wreszcie wiado-mo, e matka chce pochowa ciaa dzieci w Czeczeni; prze-cie wiemy to na Kaukazie zmarych chowa si tam, gdzie

wydali ostatnie tchnienie, nie wolno ich nigdzie przenosi. Nakoniec postawmy wreszcie, za cytowan ju wyej ekspertk odinnych kultur, to czyhajce na nas tu w Polsce i w caym cywi-lizowanym wiecie pytanie: Czy ich [Czeczenw] wrodzona,plemienna choroba nienawici jest uleczalna?

Tak, te oczy s Medei. Take oczy Kamisy. W tragedii, ktrasi wydarzya w pobliu bieszczadzkiej miejscowoci Woo-sate w pamie Woczego Berda, przy polsko-ukraiskim su-pie granicznym nr 82, matka-uciekinierka nie umiera, idzie zeswym blem dalej w wiat. Tak jak w tragedii Eurypidesa cho z rodzinnego gniazda wyrwaa j nie mio do mczyzny

8 Ten i nastpne cytowane przeze mnie gosy w dyskusji o tragedii czecze-

skiej rodziny, w tym dyrektora generalnego Urzdu ds. Repatriacji i Cudzo-ziemcw Jana Wgrzyna i pro. Zoi fischer z Katedry Ekologii StosowanejKUL, pochodz z reportau H. Kowalik, Czy Kamisa D. zaaklimatyzuje si w Pol-sce?, serwis internetowy Trop Reportera www.trop-reportera.pl.


17/339

17

z innego kraju, tylko pragnienie normalnego ycia w nor-malnym wiecie idzie dalej, pomidzy nas, grzejcych siw cieple domowego ogniska. Stara si umiecha, zaadopto-

wa, te mie troch ciepa. Tylko te jej oczy... Stare jak naszlos obcych / innych / swoich. W micie nic si nie wydarzyo,wszystko zostaje jedynie opowiedziane i zdarza si za kadymrazem, kiedy bywa opowiadane9.

Nowe wcielenia MedeiPo 11 wrzenia 2001 r., jak zauwaa Celia Wren, Medea staa

si obsesj amerykaskiego teatru10. Take w innych czciachwiata znajdziemy twrcw, ktrzy zgodz si ze zdaniemCharlesa Schicka, reysera Love, Medea: Nie potra wskazasztuki, ktra dla nas dzisiaj miaaby wiksze znaczenie11. Zja-

wisko to dotyczy oczywicie nie tylko teatru, ale w tym miejscuwanie jemu powiecimy uwag.

Dyrektor artystyczny Chamber Theatre w Milwaukee nadjeziorem Michigan, Montgomery Davis wybra do swej insceni-zacji adaptacj Medei dokonan przez Robinsona Jeersa, kierujcsi jej pacystycznym wydwikiem. Zainspirowany pocztwkprzedstawiajc kobiet z Iranu celujc z broni do wszystkiego,co byo w zasigu jej raenia, przesoni twarze aktorkom chus-tami, a scenogra opar na malowidach amerykaskiej artystki

9 C. Magris, op. cit., s. 65.10C. Wren, In Medea Res. An Ancient Greek Famme Fatale Is the American Theatres

Passion of the Moment. Theatre Communication Group 2006, www.tcg.org.11 Ibidem. Na temat obecnoci Medei w sztuce i literaturze zob. m.in. H. foley,

Female Acts in Greek Tragedy, Princeton 2001; Medea. Essays on Medea in Myth,Literature, Philosophy, and Art, ed. J.J. Claus, S.I. Johnston, Princeton 1997; Medeain Performance 1500-2000, ed. E. Hall, f. Macintosh, O. Taplin, Oxord 2000;K.A. Gajda, Medea dzisiaj. Rozwaania nad kategori innego, Krakw 2008.


18/339

18

Georgi OKeee sugerujc, e Korynt to Europa Zachodnia i Ame-ryka na styku z cywilizacj Bliskiego Wschodu, czyli mwic ina-czej nie ma tu ju limesoddzielajcych cywilizacje, jest pograni -

cze, na ktrym inne jest w rodku, u nas na podwrku.Reyserka jednego z azjatyckich teatrw w Ameryce, Silas

Jones umiejscawia akcj spektaklu American Medea: An Afri-can-American Tragedyw jednym z krajw arykaskich jeszczew epoce kolonializmu, zwracajc uwag, e rasizm to nie jestsprawa przebrzmiaa w Ameryce. Opowiada histori ksiniczki,

ktra wychodzi za m za Greka Jazona. Kiedy rodzice, juz dwoma synami docieraj do portu na wschodnim wybrzeu,Medea poddana zostaje segregacji i umieszczona w kwartale dlaniewolnikw, co staje si pocztkiem tragedii rodziny, ktra chcesi jej wyrzec w eekcie to syn sztyletem morduje matk.

Gony dramat Cherrie Moraga Godna: Meksykaska Medea,opowiada tragedi mioci lesbek, ktre popychaj do zbrodni

alienacja i zniewolenie, jakich dowiadczaj w swoim rodowi-sku. A ich wiat to wsplnota Indian Chicano, usiujcych w spo-eczestwie amerykaskim zachowa swoje wierzenia i trady-cje. Z jednej strony nie maj zrozumienia dla innoci seksualnejMedei, ktra walczy z byym mem o opiek nad synem, z dru-giej strony budz sympati widza sw walk o prawa mniejszo-ci etnicznej. Wspczesnemu odczytaniu tragedii Eurypidesasu prby nawizania do staroytnej tradycji teatru azteckiegoskonrontowanego z tradycj teatru greckiego Moraga uwypu-kla w obu przypadkach dominacj aspektu patriarchalnego.

W Europie rezonans 11 wrzenia by oczywicie rwnie bar-dzo mocny, cho stary kontynent ma take swoje pola walki,

na ktrych daje o sobie zna konikt kultur. Jedno z pierwszychobjawio si w Holandii, co zakrawa na gorzk ironi, biorcpod uwag sowa Heinricha Heinego, czsto pniej cytowane


19/339

19

dla potwierdzenia ich tranoci, w ktrych twierdzi, e gdybdzie si zblia koniec wiata, on ruszy do Holandii, poniewaw tym kraju wszystko dzieje si pidziesit lat pniej12.

Tu przed swoj tragiczn mierci w 2004 r. z rki islam-skiego ekstremisty Theo van Gogh ukoczy zoony z szeciuodcinkw serial telewizyjny, w ktrym Eurypidesow Medeumieci w realiach wspczesnego wiata polityki holenderskiej zakochana Medea usiuje pomc majcemu ambicje zostaniapremierem Jazonowi, przypominajcemu posta Pima fortuyna,

prawicowego polityka i jak sam si okrela kulturowegonacjonalisty, syncego z wrogoci do obcych, gwnie imigran-tw, zastrzelonego w 2002 r. przez lewicowego aktywist.

W wiedeskim Burgtheater Grzegorz Jerzyna wystawi wa-sn wersj Medei, spektakl o Gruzince przywiezionej na Zachdprzez modego karierowicza o niemieckich korzeniach, ktrynie dotrzymuje lubw maeskich, zakazuje synom mwi

12I. Buruma, mier w Amsterdamie. Zabjstwo Theo van Gogha i granice tolerancji,prze. A. Lipszyc, Krakw 2008, s. 17.

Plakat do spektaklu Tylera Perryego Medeas Family Reunion (2008). SylvieRohrer jako Medea w spektaklu Grzegorza Jarzyny w Burgtheater (2007).


20/339

20

po gruzisku i szuka sposobu na asymilacj przez maestwoz crk wpywowego biznesmena; zdradzona, wyobcowanai samotna dziewczyna, ku zaskoczeniu ma i wiedeskiego

otoczenia ucieka si do zbrodni, zamiast przysta na racjonalnykontrakt rozwodowy, ktry jej zaproponowano w dobrej wolii z myl o lepszej przyszoci dzieci.

flamandzki dramaturg Tom Lanoy napisa tragikomediMamma Medea, ktra doczekaa si ju take polskiej premiery,i ktra jak czytamy w programie spektaklu Teatru Polskiego

w Poznaniu jest przypowieci o czowieku, ktry w imimioci, pod wpywem modzieczego impulsu, wyrzek siwszystkiego co mu byo bliskie i drogie gdzie po drodzezatraci sam siebie.

Jazon i Medea w dramacie Dei Loher Manhaan Medea snielegalnymi imigrantami w amerykaskiej metropolii, ucie-kinierami z ogarnitych wojn Bakanw, ktrych mio nie

wytrzymuje prby nowego wiata, rzdzcego si prawami,do ktrych Jazon, a waciwie wymawiany ju z amerykaskaJason szybko si przystosowuje, w odrnieniu od Medei nie-potracej oderwa si od korzeni swojej kultury.

Mit Medei nie opar si te kulturze masowej, by wspo-mnie chociaby popularn gr komputerow Jazon i Argo-nauci. Zagldajc na pocztku marca 2008 roku, a wicw czasie kiedy pisane s te sowa, do serwisu internetowegointeria.pl odnajdujemy news z ostatniej chwili: Wiziennakomedia Medea Goes To Jail [znana rwnie pod tytuemMedeas Family Reunion] utrzymuje si na pierwszym miej-scu listy najpopularniejszych produkcji kinowych minionegoweekendu w Ameryce Pnocnej. Komedia, w ktrej gwn

rol zagra reyser lmu Tyler Perry, przyniosa w weekend16,5 mln dolarw.


21/339

21

Z gr 2440 lat rozmowy z mitem

Przywoane przez nas zostay tylko wybrane i tylko z ostat-

nich lat przykady spord coraz liczniejszych wspczesnychodczyta midzykulturowej i starej jak wiat wyprawy Argo-nautw. Stanowi one zaledwie kocwk trwajcej od zaranianaszej kultury rozmowy o przekraczaniu granic wiatw, wyko-rzenieniu i prbach dialogu na styku obcego, innego i swojego.Przeomowa, i moe najpotniejsza inkarnacja tej rozmowy

nastpia dwa tysice czterysta czterdzieci lat temu, bowiemto w roku 431 p.n.e. podczas Dionizjw Miejskich w Atenach poraz pierwszy wystawiono tragedi Eurypidesa Medea. Jednakto nie Eurypides by inicjatorem tej rozmowy. Obecna ju byaw eposach Homera i Hezjoda, w najduszej z zachowanychOdzie pytyjskiejPindara, w zaginionych tragediach Ajschylosai Sooklesa. Potem Apollonios z Rodos, dyrektor Biblioteki

Aleksandryjskiej powieci jej jedyny zachowany do naszychczasw epos epoki hellenistycznej Argonautika, a Seneka napisarzymsk wersj dramatu Medea. W przecigu dziejw rozmowata znajdowaa dla siebie wyraz w prawdziwych arcydzieach,nieodrodnie towarzyszc homo creativus, gdy zdobywa si nabunt, wdrwk po nowy horyzont, zerwanie wicych gokonwencji i mylowych ogranicze.

Szalona i pikna Medea, namalowana w antycznej tech-nice enkaustyki przez urodzonego w Bizancjum tajemniczegoTimomachosa13w niczym nie przypomina dobrej chtonicznejboginki, przed Eurypidesem przedstawianej na wazach i rze-bionych relieach z magicznym kotem, w ktrym czaramiodmadzaa ojca Jazona. Zatrzymajmy si na chwil przy tym

13 Zdaniem Pliniusza Timomachos y w epoce panowania Juliusza Cezaraw I w. p.n.e., inni natomiast twierdz, e tworzy w epoce klasycznej prze-omu V i IV w. p.n.e.


22/339

22

malowidle nabytym przez Juliusza Cezara w jednym z miastAzji Mniejszej14a za 80 talentw, zdobicym portyk wityniWenus Genetrix na rzymskim orum. Jego kopie odnajdziemyna synnych reskach ciennych w Herkulanum i Pompejachsprzed 79 r. n.e.15Dla naszej opowieci istotny jest namys nad

14Prawdopodobnie w Kyzikos na wyspie Morza Marmara, tym samym, w ktrym

zatrzymali si podczas swej wyprawy Argonauci; zob. Z. Kubiak, op. cyt., s. 485.15 Wedug innej koncepcji synna Medeaz Pompejw jest kopi dziea Arystola -

osa wykonan na pocz. I w. n.e. przez artyst okrelanego jako Mistrz wiata.Zob. M.L. Bernhard, Sztuka hellenistyczna. Warszawa 1980, s. 448.

Medea z dziemi i starcem Ajaksem; malowido ciennez Pompei na podstawie Timomachosa


23/339

23

kunsztem, ktrym wada artysta-malarz, bowiem przyna-ley on do dziedziny tworzenia spoiw tam, gdzie wydaje sito wrcz niemoliwe. Beztroska dzieci bawicych si u siebie

w domu kontrastuje z rozpaczliwym niepokojem wyrzuconejz gniazda matki, desperacko ciskajcej miecz w doni. ArtyzmTimomachosa musia si wznie na szczyty, by ruch, w ktrywprawia bohaterk, potra zczy w jednej istocie rozdziera-jc zazdro ony i kojce wspczucie matki. Klsk twrcybyoby odrzucenie ktregokolwiek z elementw caoci, pozo-

stanie tylko na jednym z brzegw tej urwistej rzeki. Znakomi-cie zdawa sobie z tego spraw inny malarz grecki Antylos,tworzcy w III w. p.n.e. w Aleksandrii, ktry pozostawi posobie zadziwiajcy wiersz powicony dzieu swojego kolegipo achu:

Kiedy rka Timomachosa malowaa owadnit

morderczymi zamiarami Mede,targan raz w jedn stron przez zazdro, raz

w drug przez trosk o dzieci,podj si zadania ponad ludzk miar sportretowania

jej podwjnego charakteru:jedna jej cz skania si ku szaleczemu gniewowi,

druga ku wspczuciu.Obie ukaza w caoci. Spjrzcie na obraz.Na jej grozie spoczywa za, w jej wspczuciu jest gniew.Liczy si intencja, powiedzia kto mdry.Krew dzieci bya odpowiednia dla Medei, ale nie dla

rki Timomachosa16.

16Antylosa przytaczam we wasnym przekadzie za: J. Tanner, The Inventionof Art History in Ancient Greece. Religion, Society, and Artistic Rationalisation .Cambridge University Press, 2006, pp. 263-264.


24/339

24

Timomachos nowatorsko posuguje si wiatem rozcinaobraz ostr granic cienia, ktry w wietle pozostawia dzieci,stajcego za nimi starca i tylko poow twarzy Medei17. Niemalidentyczne rozcicie namaluje w swym arcymistrzowskim obrazie

lmowym Pier Paolo Pasolini w pojawiajcej si dwukrotnie sce-nie mioci kochankw, za kadym razem widzimy tylko poowtwarzy Medei, wrcz nienaturalnie jasn, przykryt kontrastuj-cym z ni p-nagim Jazonem. Tyle e to, co u Timomachosa jestcieniem, u Pasoliniego jest awanturniczo dzikim i spieczonymsocem ciaem Greka, wdzierajcym si w kunsztownie pooonymaka i przepysznie bogaty strj kolchidzkiej ksiniczki.

Rozcicie wiatocienia, ruch Medei, ju wiecznie niespokojnyi na progu szalestwa, ktremu towarzysz sprzecznoci ujawnia-jce si na styku odmiennych odczu i wierze, a take trwoliwepytania o moliwo powrotu z wypraw, jak ta do kaukaskiej

17 Na rycinie Rembrandta lub Jazona i Kreuzyz 1648 r. Medea cakowicie pogr -ona jest w cieniu; trzyma w doniach czarodziejskie wywary i skrywa si zeswoj miercionon zemst na Glauce (Kreuza), ktra w wietlistym planieryciny bierze lub z Jazonem przed obliczem krla Kreona.

Medea (Maria Callas) i Jazon (Giuseppe Gentile) w lmiePiera Paola Pasoliniego (1969)


25/339

25

Kolchidy, podczas ktrych przekraczane s tradycj strzeone gra-nice to wanie nadaje bieg rozmowie z archaicznym mitem naprzestrzeni kolejnych stu- i tysicleci. Prby choby orientacyjnego

naszkicowania mapy miejsc, dat i imion, przez ktre snuje si tarozmowa, ukadaj si w niemoliw do wyczerpania litani.

Wspomnmy tylko Heroidyi MetamorfozyOwidiusza (ok. 8 r.n.e.; jego tragedia Medea nie zachowaa si); poemat z pograni-cza snu Georeya Chaucera The Legend of Good Women(Czytanieo Dobrych Paniach) z koca XIV w., w ktrym Medea ma swoje

miejsce obok m. in. Kleopatry, Ariadny i Lukrecji; tragedi Pier-rea Corneilla z 1635 r.Wspomnijmy najpopularniejsz oper XVII w. Il Giasone

francesco Cavalliego (1649) i pniejsze operowe Medee:Marc-Antoine Charpentiera (1693), Luigi Cherubiniego (1797)i Giovanni Paciniego (1843), do ktrych powinnimy dodaoper Dariusa Milhauda (1938) i synn milczc oper

Roberta Wilsona Deafman Glance (inspirowan Eurypidesemi rysunkami guchoniemego chopca, 1970).

Wspomnmy najwiksze dzieo choreograa Jeana GeorgesaNoverrea Mde et Jason, ktre uczynio z niego ojca rancu-skiego baletu (1763), oraz balet Samuela Barbera Grota serca(1946, pniejszy tytu: Medytacja Medei i taniec zemsty).

Wspomnmy dziea malarskie artysty zwanego MistrzemArgonautw (Biagio dAntonio, Sceny z historii Argonautw,1465), Lorenzo Costy (Statek Argonautw, pocz. XVI w.), LodovicoCarracciego (reski na ryzie Palazzo fava w Bolonii obrazu-jce histori ycia Jazona, 1584), Gustava Moreau (Jazon i Medea,1865), Eugne Delacroix (a trzy obrazy Medei obejmujcejdzieci i trzymajcej n w rku: 1838 Muse des Beaux-Arts

w Lille, 1862 Muse du Louvre, 1859 Nationalgalerie w Ber-linie; pikn akwarel, waciwie barwn wariacj na motywachtych obrazw stworzy Paul Czanne Medea1879-1882), a take


26/339

26

dziea Giorgio de Chirico, urodzonego w greckim mieci Volos,skd wyruszya wyprawa Argonautw, ktry pocztek podryi powrt uczyni czstymi tematami swoich metazycznychobrazw, w tym zatytuowanego Odjazd Argonautw, 1921).

Wspomnmy napisan po samobjczej mierci matki trylo-gi dramatyczn franza Grillparzera Das goldene Vliesz 1821 r.

(Der Gastfreund, Die Argonauten, Medea).Wspomnmy Sarah Bernhardt wcielajc si w rol Medei wg.

Catulle Mendsa w proto-eministycznym spektaklu Thtre de

Gustav Moreau, Jazon i Medea, 1865


27/339

27

la Renaissance (ze synnym plakatem Alonsa Muchy, 1898) i MariCallas jako Mede w operze Cherubiniego i lmie Pasoliniego.

Wspomnmy adaptacje i inscenizacje tragedii przez Jeana

Anouilha (1946), Andreia Serbana (1971, cz cyklu Fragmentytrylogiizrealizowanego w nowojorskim La MaMa Theater), YukioNinagaw (jego Meda z 1978 r., inscenizowana w konwencjiteatrw japoskich kabuki i bunraku, przywieziona do Europyw 1983 r. staa si pocztkiem sawy reysera na Zachodzie).

Wspomnmy poezj Robinsona Jeersa (wcznie z jego ada-

ptacj MedeiEurypidesa wystawion w 1946 r., ktrej tytuowakreacj Judith Anderson przesza do historii); dramat RomanaBrandstaeera Medea(1959); wspln art-book francesco Cle -mente (litograe) i Alberto Savinio (tekst) pt. Odjazd Argonautyz 1986 r.; dziea twrcw poudniowoarykaskich: GuyaButlera (dramat Dameaz 1960 r., na premier ktrego zezwo -lono dopiero w 1990 r.) oraz Marka fleishmana i Jannie Reznek

(1994), a take dziea twrcw wschodnioniemieckich: dramatyHeinera Mllera Medeamaterial i Landschaft mit Argonautenz 1982 r. oraz powie Christy Wol Medea: Stimmenz 1996 r.

Wspomnmy lmowe Madee Pier Paolo Pasoliniego (1969),Julesa Dassina (Krzyk kobiet, 1978) i Larsa von Triera (1988).

Agon pograniczaNie ma artw z tymi bogami, ktrzy tylko na Olimpie,

w niebie antazji i relignej wyobrani trwaj w bogim spokojui jednoci, ale teraz jako okrelony patos ludzkiej indywidual-noci wstpuj rzeczywicie w ycie...18.

18G.W.f. Hegel, Wykady o estetyce, prze. J. Grabowski, A. Landman, Warszawa1964, t. III, s. 625.


28/339

28

Medea nas ascynuje bo jest w niej sia nienawici kolonizowa-nego i zniewalanego wiata Trzeciego wiata, innej Europy, mniej-szoci, wyzyskiwanych i ponianych oblicze ktrej Zachd ujrza

w caej wyrazistoci 11 wrzenia. Jest w niej obco tajemnicza,pocigajca, dzika, nieoswajalna, wieczna. A przy tym ta jej obconie jest zastyga w archaicznym krlestwie za siedmioma grami;jest mobilna, wiatowa, pord nas; obco, wobec ktrej mamyzobowizania i nieczyste sumienie; obco, ktrej potrzebujemy.

Medea jest kobiet, pikn i niepodleg, upominajc si

o swoje prawa. Zwycia w wiecie mskim, racjonalnym w ktrym inni, tacy jak ona, zwykle s oarami. I to w przy-padku duej czci wspczesnych odbiorcw mitu wystarczy byprzesoni wiadomo ceny, jak przyszo jej za to zwycistwozapaci. Uwodzi w niej czarodziejka, posiadajca dostp do mocy,ktre zdaway si ujarzmione przez postp cywilizacji moe jeprzebudzi, gdy tylko zostanie doprowadzona do desperackiej roz-

paczy. Jest inna, jak kobieta przy mczynie, ale te jak mniejszoprzy wikszoci, jak inno seksualna czy rasowa, jak kady kto niewpisuje si w panujc konwencj, system, logik, konieczno.

Medea dzieciobjczyni rzuca wspczesnemu wiatuwyzwanie odnoszce si do kryzysu rodziny, maestwa,losu dzieci. Doprowadzona do krawdzi przepaci rujnujeto, co przecie byo jej najdrosze mio do drugiego czo-wieka, skd by nie przyby, jakiej nie byby rasy i z jakiej kul-tury by si nie wywodzi. W imi tej mioci do ma, dzieci,rodziny wyrzeka si wszystkiego innego w yciu, w tymwasnej ojczyzny. Oara, ktr wasnorcznie skada z wa-snych dzieci, to tragiczna niezgoda na ycie, ktre mogobysi toczy dalej, pogwaciwszy luby, prawa mioci i wite

granice czowieczestwa, ustanowione nie przez wadz ludzia przez bogw. To oni bowiem, pozostawiajc nam swoje opo-wieci, zakorzenili nas w tym, co ludzkie.


29/339

29

Mona by jeszcze mnoy warianty wciele wspczesnejMedei, cho wydaje si, e te wymienione przez nas przywoujnajwaniejsze z nich. Pamita oczywicie musimy, e odniesienia

czynione przez nas w stosunku do osoby Medei, dotycz w rw-nym stopniu caej opowieci, take innych jej bohaterw w tymJazona i Argonautw. Tragedia Medei jest jedn z moliwych kul-minacji mitu, dlatego wanie tragiczn, e wiadomi jestemyczynw i losw ludzi, ktrzy w tym agonie uczestniczyli.

Medea w swoich wspczesnych wcieleniach jest obc. Nie

tylko dlatego, e pochodzi z kaukaskiej Kolchidy. Take dla-tego, e jest anty-systemowa, nieoswojona, swoja nigdy nasza.Wtedy, gdy wyraa kobieco, prawa mniejszoci, inn seksu-alno, kiedy staje na stray mioci i rodziny, kiedy jest imi-grantk i dzieli los wygnacw, wtedy jej obco staje si inno-ci, a przynajmniej ma szans tak si sta. Znaczy to, e jestbliej nas, e spotka si moe ze zrozumieniem, e jej prawo

do innoci nie wyobcowuje jej z naszej wsplnoty, a tym samymmoe poczu si swoj, w sensie nasz. A przy tym my, ktrychobejmuje owa naszo, mamy szans odczucia wizi z innym,dzielenia wsplnych wartoci, losw, uniwersaliw, czego wi-cej ni to, co gwarantuje nam strzeone granicami krlestwonaszego ja, naszej chaty z kraja, naszej odrbnej kultury, naszejjedynej prawdy.

Dotykamy tutaj czego bardzo istotnego, co sprawia, eMedea, w caej swojej obcoci i innoci jest rwnie swoja.Nie dlatego, e oswojona, e zewntrznie si do nas zbliya,poprzez chociaby imigracj czy zaangaowanie w walko prawa sabszych i uciskanych. Jest dlatego swoja, e budzi siw nas, wewntrz, w caej swojej obcoci i innoci, ktra staje si

czci nas samych. Zawsze ni bya, tylko my tego nie bylimywiadomi, albo skrywaa to gboko kultura, ktrej jestemyczci. Jej wygnanie jest naszym wygnaniem, jej irracjonalna


30/339

30

uczuciowo jest nasz uczuciowoci, jej bunt wobec konwencjii systemw obejmujcych wadz nad nami jest naszym bun-tem, jej pacz nad oar dzieci jest naszym paczem.

Staroytna opowie o Greku, ktry przywiz z wyprawy pozagranice swojego wiata zakochan w nim czarodziejk, otwieraprzed wspczesnym czowiekiem po raz kolejny agon pogra-nicza tego, co obce, inne i swoje. Medea symbolizuje w tej walcesiy wyzwolone z ukrycia, stumione w czowieku si, perswazjlub kultur, nigdy jednak nie umiercone. Sia samej Medei spo-

czywa w tym, e nie z zewntrz przychodzi do naszego wiata,a z jego wntrza. Wiemy, e Medea moe mie moc destrukcyjn.Ale wiemy te, e dzieje si tak wtedy, gdy jest odrzucana, zdra-dzana, okamywana. Si wsplnoty wszystko jedno: rodziny,kraju czy cywilizacji mierzy si tym, na ile potramy zintegro-wa z naszym yciem Mede jednoczenie obc, inn i swoj;na ile wyrzeczenia, zrozumienia i mdroci sta nas wobec niej,

i na ile ona zdoa nas pokocha, zrozumie i zmieni.

Jazon i Menea, rzymski sarkoag,koniec II w. n.e.


31/339

INNY NASZE

WYZWANIE


32/339


33/339

33

MAGDALENA RODA

Postawy wobec obcoci*

Kim s obcy?

Obcy, to kto inny ni my, dziwaczny, niezwyczajny, nie std,spoza naszego adu, spoza wiata naszych wartoci i obyczajw,przechodzie, ktry chce zosta, dewiant, ktry szkodzi samymswoim istnieniem, wrg, ktry zdaje si budzi groz nawet potul-

noci, potwr, ktry rodzi odraz przez swoj niezwyczajno.Barbarzyca, dziki, yd, homoseksualista, kobieta, kaleka, sza-leniec, inny () pod pach nis lask z czarn rczk w kszta-cie gowy pudla. Lat na oko mia ponad czterdzieci. Usta jakbykrzywe. Gadko wygolony. Brunet. Prawe oko czarne, lewe niewiedzie czemu, zielone. Brwi czarne, ale jedna umieszczonawyej ni druga. Sowem cudzoziemiec1. Tak pisze Buhakowo obcym, ktry pojawia si pewnego dnia na Patriarszych Prudach,a o ktrym wkrtce wszyscy maj si dowiedzie, e jest czcitej siy, ktra wiecznie za pragnc wieczne dobro czyni.

Obcych si boimy, dziwimy si im, budz w nas niech,wrogo, odraz, potrzeb kolekcjonowania, eksterminacji, izo-lacji, wykluczenia.

1 M. Buhakow, Mistrz i Magorzata, tum. I. Lewandowska, W. Dbrowski, War-szawa 2001, s.11-12.


34/339

34

Obcy podlega szybkiej i trwaej stereotypizacji. W wyda-nej w 1928 r. Encyklopedii Powszechnej czytamy o Cyganach:Cyganie to ludzie pozbawieni elementarnych podstaw moral-

nych, niepoprawni zodzieje, aszerze i oszuci, bardzo teprdko cigaj na siebie powszechn nienawi. Wczgo-stwo Cyganw stanowi prawdziw plag wspczesnej cywili-zacji. Cyganie prowadz ycie w brudzie i prniactwie, bandycygaskie s czsto rozsadnikami rnych chorb, nie tylkowrd ludzi, ale i wrd zwierzt domowych. Cyganie ubieraj

si w achmany, trudni si kowalstwem, kotlarstwem, handlemkoni, przy czym bez skrupuw oszukuj. Cyganki s niekiedybardzo pikne, ale ich pikno jest krtkotrwaa, doszedszydo lat 30 Cyganka zazwyczaj widnie zupenie () Cygan niejest wybredny, nie coa si przed jedzeniem padliny, najbardziejjednak ulubionym jedzeniem Cygana jest miso jea2.

Obcy jak pisze Erving Goman w ksice Pitno. Rozwa-

ania o zranionej tosamoci nie jest dla nas w peni czowie -kiem. Opierajc si na takim zaoeniu, stosujemy wobec niegorne ormy dyskryminacji, przez co skutecznie eliminujemy goz ycia w ogle, z ycia spoecznego lub chociaby zmniejszamyjego yciowe szanse oraz dostp do praw czy dbr3. Przykadytakiego zachowania, przykady, ktre urosy do rangi teorii,mona mnoy w nieskoczono. Wniosek jest jeden: dyskry-minacja jest bodaj najtrwalszym elementem europejskiej kulturyi jej spoeczestw. Zmienne s jej ormy i przedmioty, zmiennes jej nazwy, sama dyskryminacja pozostaje jednak aktem.

Zarwno wsplnoty, jak i jednostki zawsze i wszdzie okre-lay i nadal okrelaj swoj tosamo w odniesieniu doinnych.

2 Encyklopedia Powszechna, Warszawa 1928, Wydawnictwo Ultima Thule, t.2.3 E. Goman, Pitno. Rozwaania o zranionej tosamoci, tum. A. Dzieryska,J. Tokarska-Bakir, Gdask 2005, s. 35.


35/339

35

I tak, ju kultura Grekw wyonia si z barbarzyskiegowiata, przeciwstawiajc czowieka, czyli zwierz poli-tyczne, barbarzycy, o ktrym wiadomo byo tyle, e nie

pochodzi std oraz e nie mwi, ale bekocze. I jest nieokrze-sany. Grek deniowa siebie jako przede wszystkim obywa-tela, czyli istot, ktra nie jest Bogiem, poniewa jest miertelna,ani nie jest barbarzyc, poniewa swoje konikty rozstrzygapoprzez perswazj, a nie poprzez przemoc. Jeszcze za czaswtrzech wielkich tragikw Sooklesa, Eurypidesa i Ajschylosa,

ktrzy nader czsto uywaj sw barbarzyca, barbarzy-ski, ich znaczenie z deskryptywnego przeradza si w silniepejoratywne. Barbarzyca, to nie tylko ten, ktry mwi niezro-zumiaym jzykiem i zachowuje si w niezrozumiay sposb,ale ten, ktry jest nieobyczajny, zy, okrutny, dziki.

Wiele wiekw pniej, po Grekach, normatywn rol bar-barzycy przej innowierca i poganin. Wane nie byy jego

zachowania, lecz wiara. Chrzecastwo, mimo e w porzdkueschatologicznym uznawao rwno wszystkich ludzi jako dzieciboych, w porzdku doczesnym sankcjonowao i wspierao spo-eczn hierarchi opart na relacjach podporzdkowania i wadzy.Nazywano to naturalnym porzdkiem lub prawem naturalnym.Nader czsto w historii uzasadniano dyskryminacj norm lubnatur. Bo suszne jest, by ciao byo podporzdkowane duszy,materia ormie, spoeczno krlowi, krl papieowi, dzieci rodzi-com, kobieta mczynie, a niewolnik panom4.

Chrzecaska Europa wzmacnia swoj tosamoci i poli-tyczny wizerunek przez niszczenie pogan, ydw i innowiercw.Dominikanin Oviedo, ktry wedug Todorova traktowa Indianjak rzeczy (Indianie nie zostaj tu sprowadzeni do poziomu

4 T. Todorov, Podbj Ameryki. Problem innego, tum. J. Wojcieszak, Warszawa 1996,s. 170.


36/339

36

konia czy osa, ale znaleli miejsce obok materiaw budowla-nych, drewna, kamienia czy elaza), tak pisze o ich ekstermina-cji: Szatan zosta usunity; cay jego wpyw teraz znikn, kiedy

Indianie s martwi. Kt zaprzeczy, e uycie prochu przeciwkopoganom to tyle, co oarowanie kadzida Panu Naszemu5.

Innowiercy i poganie stanowili klas wrogw nie tylkozewntrznych, zwizanych z kategori obcej przestrzeni czyinnej historii. Europa miaa rwnie swoich obcych wewntrz-nych: ateistw i czarownice palono na stosach, a przez niemal

dwiecie lat nasz kontynent pogrony by w krwawych woj-nach relignych, gdzie przedstawiciele tej samej religii, cho jejrnych odamw (protestanci, katolicy, hugenoci, anglikanie,trynitaryci, antytrynitarysci), walczyli ze sob na mier i ycie.Gdy dzi obserwujemy nienawi islamskich szyitw i sunni-tw, musimy pamita, e i Europa przesza przez podobny,rwnie krwawy i nonsensowny okres walk bratobjczych.

Osobn kategori obcych tworzyli i nadal tworz w Euro-pie ydzi. Antysemityzm europejski jest zjawiskiem rwniestarym, jak chrzecastwo, cho nie tylko do niego ograni-czonym. yd by bowiem obcym nie tylko z powodu wiary,ale rwnie z powodu winy, ktra ciya na nim za rzekomezabicie Chrystusa, by obcym z powodu niegodnych zaj, kt-rymi si zajmowa (niech do handlu i lichwy bya w Europiedo trwaa), gdy zacz zajmowa inne spoeczne i zawodowerole, nadal nie przesta wzbudza podejrze i nieunoci, lecz jemnoy. yd by obcym niezalenie od prywatnych wyborwi stylu ycia. Zawsze by czonkiem obcego kolektywu, chobytrauma zwizana z poszukiwaniem akceptujcej go tosamociczynia ze osob armujc stanowisko antysemitw. I choby

skorzysta z jedynego biletu do akceptowanej tosamoci, jakim

5 Tame, s. 169.


37/339

37

by chrzest. By podejrzany, gdy si asymilowa, podejrzany, gdypozostawa pariasem, by podejrzany jako parweniusz, geniusz,bankier, polityk, outsider, bo antysemityzm nigdy nie traktowa

ydw jako osoby indywidualne, lecz zawsze jako przedstawi-cieli symbolicznego kolektywu obcych.

Inn kategori konsolidujc tosamo Europy by odkrytyprzez Kolumba dziki. Dziki, czyli Indianin, by zarazem poga-ninem, innowierc, barbarzyc, besti, zwierzciem, przed-miotem, map, niewolnikiem, uosobieniem wszystkiego, co

obce, inne, gorsze. Ci z ldu staego ywi si ludzkim cia-em. S sodomitami bardziej ni jakikolwiek inny nard. Niema wrd nich sprawiedliwoci. Wszyscy s nadzy. Nie szanujani mioci ani dziewictwa. S gupi i roztrzepani. Nie goszprawdy, z wyjtkiem sytuacji, kiedy przemawia na ich korzy;s niestali () S brutalni, s szczliwi demonstrujc swojewady. Nie ma u nich adnego posuszestwa, adnej uprzej-

moci modych dla starszych, synw dla ojcw () Jedz wszy,pajki i glisty bez gotowania gdziekolwiek je znajd. Nie upra-wiaj adnej sztuki, adnego z ludzkich rzemios () Monawrcz stwierdzi, e Bg nigdy nie stworzy rasy tak penejnaogw i bestialstwa bez adnej domieszki dobroci i kultury.Indianie s gupsi od osw i nie chc si w niczym wysila6.Kolumb jak pisze Todorov w swojej wietnej ksice O pod-boju Ameryki odkrywa Ameryk, ale nie Amerykanw. Innodrugiego czowieka zostaje zarazem odkryta i odrzucona. Jurok 1492 symbolizuje w historii Hiszpanii podwjny proces;w tym samym roku kraj pozbywa si swego wewntrznegoInnego, odnoszc zwycistwo nad Maurami w ostatniej bitwieo Grenad i zmuszajc ydw do opuszczenia terytorium.

Odkrywa te Innego zewntrznego, ca t Ameryk, ktra

6 Tame, s.168.


38/339

38

stanie si acisk. Wiadomo, e sam Kolumb zawsze czy tezdarzenia, pisa bowiem: W tyme roku 1492, po tym jak waszewysokoci doprowadziy do koca wojn przeciwko Maurom

() w tym samym miesicu Wasze Wysokoci postanowiywysa mnie Krzysztoa Kolumba do wspomnianych zaktkwIndii () Mam wic nadziej, e wasze Wysokoci zdecydujsi wysa i to jak najrychlej zakonnikw, w celu pozyskaniadla Kocioa tak licznych ludw i nawrcenia ich, podobnie jakzniszczylicie tych, ktrzy nie chcieli uzna Ojca, Syna i Ducha

witego. Todorov komentuje w list tak: Mona jednakspojrze na te dwa przedsiwzicia jako na takie, w ktrychwystpuj przeciwne tendencje i ktre uzupeniaj si: jednopowoduje usunicie innowierstwa z hiszpaskiego terytorium,drugie nieuchronnie je do wprowadza7.

Prawne usankcjonowanie wykluczenia obcych pojawia sijednak w Europie nie wtedy, gdy krystalizuje ona swoj tosa-

mo, lecz wtedy, gdy otwiera si ona na uniwersalno. To WielkaRewolucja francuska, goszc hasa powszechnej wolnoci, rw-noci i braterstwa, rozpocza rewindykacj praw narodowychtworzcych hiatusmidzy obywatelami a cudzoziemcami. Widato ju w konstrukcji samej Deklaracji. Jej pierwszy artyku macharakter uniwersalny, mwi si tam o czowieku, rwnoci i wol-noci. Jednak ju Artyku 3 brzmi: Zasada wszelkiej suwerenno-ci tkwi ze swej istoty w narodzie, adne ciao, adna osoba, niemoe sprawowa wadzy, ktra wyranie od niego nie pochodzi.Sowo czowiek zostaje dalej ju w art. 6 zastpione so-wem obywatel, a prawa czowieka okazuj si nie podstaw,lecz pochodn praw obywatelskich. W czasach Terroru win zawszelkie zo ponosz cudzoziemcy, a francja z miejsca narodzin

uniwersalnych praw czowieka staje si republik narodow.

7 Tame, s. 59.


39/339

39

I taka jest po dzie dzisiejszy; nie tylko ona, rwnie w Polsceniesychanie trudno jest uzyska prawa obywatelskie cudzoziem-com, cho skdind wiemy, e s oni ludmi, tak jak my, wolnymi

i rwnymi.By pozbawionym praw czowieka jak pisze Hannah

Arendt to przede wszystkim by pozbawionym miejscaw wiecie, miejsca, ktre czyni nasze opinie znaczcymi, a czynyskutecznymi8. Tym miejscem jest od XIX w. nard i prawajego obywateli, ktre po dzi dzie s skutecznym narzdziem

wykluczenia, poniewa mimo swojej uniwersalnej genezy nie s dostpne wszystkim.Europa, prcz zewntrznych i wewntrznych obcych zwi-

zanych z ich kulturow, relign czy etniczn innoci, ma rw-nie swoich obcych spoecznych, ktrych logika wykluczaniapodporzdkowana jest odrbnym reguom. Dyskryminuje ichsi z powodu roli, jak peni, i zaj, ktre sytuuj ich na obrze-

ach ycia spoecznego. Goman pisze, e w przednowoytnejEuropie pitno spoeczne dotyczyo przede wszystkim osb zaj-mujcych si tym, co w kulturze chrzecaskiej tego okresustanowio tabu: wizao si z rozlewem krwi (a wic onierz,kat, rzenik), ze mierci (onierz, kat, grabarz), z nieczysto-ci (praczka, krawiec, ogrodnik, kucharz), a take z pienidzmi(prawnik, notariusz, kupiec, lichwiarz). Inn grup tworzylici, ktrzy znajdowali si na samym dnie hierarchii spoeczneji byli bezproduktywni dla spoecznego adu: a wic prostytutki,aziebne, karczmarze, karczmarki, hazardzici, akrobaci, min-strele, a take wczdzy, ebracy, przestpcy. Zawsze nosicie-lami pitna byli ludzie luni, czyli wdowy, wdowcy i starepanny9.

8 Cyt. Za J. Kristeva, Etrangers nous-mme, Paris 1988, s. 225. 9 J. Tokarska-Bakir, Et(n)ologia pitna, wstp do E. Goman, Pitno,, s. 16.


40/339

40

Caa nasza kultura generuje obco jako niezbdny waru-nek swojskoci, jednoci, siy, praw, dobrobytu, solidarnocii braterstwa tych, ktrzy deniuj si jako lepsi, bo s Grekami,

chrzecanami, biaymi, istotami rozumnymi, obyczajnymi.Wreszcie Europejczykami.

Z drugiej jednak strony ta sama kultura generuje wielepostaw, ktre skonno do dyskryminacji i wykluczania innychmaj przezwyciy. Mona wyrni co najmniej sze takichpostaw, czy mwic szerzej tendencji duchowych Europy. S

to grecka postawa gocinnoci, chrzecaska postawa mio-ci, nowoytna idea racjonalnoci, owieceniowa tolerancja,heglowska kategoria uznania oraz idea solidarnoci. Zacznmyod greckiej loksenii ilantropii.

1. Greckie kseinosoznacza zarazem obcego i gocia. Prawogocinnoci, ktrego strzeg Zeus-kseiniosbyo bodaj najstarszym

greckim prawem, moemy je znale w przekazach homeryc-kich, a wedug historykw, zostao ono odziedziczone po kul-turze egejskiej. Grecy czsto uywali okrelenia loksenia,coznaczyo umiowanie gocia-obcego, a mio ta przejawiaa siw specycznym rodzaju gocinnoci. Zapraszajc obcego naposiek, nie dawali mu swoich wasnych potraw, lecz produkty,tak, aby go mg przygotowa sobie posiek wedug wasnychgustw i zwyczajw. Dzi powiedzielibymy, e uznawali prawokulturowej integracji, ktrego znamiennym elementem jest sza-cunek dla innoci, a nie prawo asymilacji, ktre nakazuje obcympodporzdkowa si zwyczajom kraju, ktry ich goci.

Znana w Grecji bya rwnie postawa lantropii, dzi niecospycona i ograniczona do zachowa charytatywnych. Sowo

lantropia pojawia si pierwszy raz w Prometeuszu skowanymAjschylosa. Bohater jak wiadomo zostaje przykuty do skaykaukaskiej, sp mu szarpie wtrob, a chr mwi: Niech ma


41/339

41

kar za czyn swj zbrodniczy i z Zeusa nich si wadz nie-uchronn liczy i zrzeknie si mioci, ktr ma dla czeka.W oryginale ostatnie sowa brzmi: philanthropu de pauesthai tro-pou, co znaczy, aby zaniecha usposobienia miujcego ludzi.Potem to nowe sowo powtarza Arystoanes w komedii Pokj,znajdujemy je rwnie w Platoskiej Uczcie(jako pochwaaErosa). Patronem lantropw zostaje jednak nie Prometeusz aniEros, lecz Herkules, ktry z powodw lantropnych uwolniludzko od potworw. Isokrates i Ksenoont traktuj lantro-

pi jako gwn zalet wadcw, bo lantropi skuteczniej niprzemoc mona zachowa wadz i zdoby inne miasta. Zmar-ego Cyrusa jak pisze Ksenoont sawili nawet barbarzycyjako najbardziej lantropnego z wadcw.

Grecka lantropia przeksztaca si w rzymskie humanitas, cooznacza kultur, jak rwnie w humanitaryzm, czyli postawszacunku nie tylko wobec obcych, ale i nawet wobec zwierzt.

Plutarch w ywocie Katona Starszegopisze: Traktowa niewolni -kw jak bydo zaprzgowe, wypdza ich na staro i sprzeda-wa, to uwaam za oznak zbyt twardego serca czowieka, ktrysdzi, e poza korzyci czowiek nie ma z drugim czowiekiemnic wsplnego. A przecie widzimy, e askawo ma szerszyzasig ni sprawiedliwo. Prawo i sprawiedliwo stosujemyz natury rzeczy tylko wobec ludzi, ale dobro i askawo naszaspywa nawet na nierozumne zwierzta, jakby z bogatego r-da naszej ludzkoci10.

W lozoi stoickiej, ktra spaja kultur greck z rzymsk,a i po czci z chrzecastwem, Senek po dzi dzie niektrzytraktuj jako chrzecanina, lantropia zyskuje nowe kosmopo-lityczne i uniwersalistyczne podstawy. W Listach moralnych do

Lucyliusza(95,51 n.) Seneka, zastanawiajc si nad sposobem

10Plutarch, ywot Katona Starszego, rozdz. 5.


42/339

42

traktowania ludzi, stwierdza, e nie wystarcza nie szkodzitemu, ktremu powinno si pomaga, ale trzeba rozbitkowirk poda, zbkanemu drog pokaza, z akncym chlebem

si podzieli, poniewa Cay ten wiat, obejmujcy sprawyboskie i ludzkie, tworzy jedno: jestemy czonkami wielkiegociaa. Natura nas wydaa jako krewnych, skoro nas zrodziaz tego samego. Ona nam wszczepia wzajemn mio i uczynianas istotami spoecznymi. Wedug jej ustanowienia jest rzeczndzniejsz wyrzdzi krzywd ni j ponosi. Z jej rozkazu

gotowe s rce do pomagania. Miejmy wic w duszy i naustach ten wiersz: Czowiekiem jestem i nic ludzkiego nie uwaamza obce sobie11. T nauk koczy Seneka porwnaniem ludzkociz kamienn budowl, ktra upadnie, jeli jej czci nie bd sinawzajem podpiera i podtrzymywa.

2. W chrzecastwie znaczenie sowa lantropia zostaje

ograniczone do dobroczynnoci, a w jego miejsce pojawia sicaritas, postawa, ktra otwiera nas nie tylko na obcych, ale nanieprzyjaci.

Zgodnie ze Sownikiem teologicznym, mio bliniego to:mio autentycznej osobistej yczliwoci, ktra szuka innegoze wzgldu na niego samego, a nie dla wasnego poytku czyzadowolenia, ktra dlatego akceptuje go w jego absolutnej nie-powtarzalnoci, nie podporzdkowujc go swemu wasnemuideaowi, ktra stosuje si do innego, a nie dostosowuje innego dosiebie samego. Poniewa mio jest prawdziw i pen aktualiza-cj osoby duchowej, bezinteresowno nie oznacza tu ozibocii dystansu, ale oddanie caej swojej istoty w tej mierze, w jakiej tojest moliwe i w jakiej inny moe by adresatem takiej mioci.

11 L.A. Seneka, Listy moralne do Lucyliusza, tum. W. Kornatowski, Warszawa1961, XV, 95, 51-54 (s. 497-498).


43/339

43

Chrzecaska caritas jak zauway Scheller ma odwrotnykierunek do mioci greckiej, tej, ktr znamy z Platoskiej Uczty.Tam mio ma charakter wstpujcy, doskonalcy indywiduum,

mio pisze Scheller jest dla greckich mylicieli i poetwdeniem niszego ku wyszemu, mniej doskonaego kubardziej doskonaemu, nieuksztatowanego ku uksztatowa-nemu, me onku on, przejciem od pozoru do istoty, od miocido osb ku mioci idei, od piknych cia do Pikna samegow sobie. Mio chrzecaska przeciwnie ma charakter zst-

pujcy, to, co szlachetne, skania si i znia ku temu, co nieszla-chetne, zdrowy ku choremu, bogaty ku ubogiemu, pikny kubrzydkiemu, dobry i wity ku zemu i wulgarnemu, mesjaszku celnikom i grzesznikom bez antycznej obawy, e bdzie tostrat i e szlachetne stanie si nieszlachetne, lecz w osobliwiezbonym przewiadczeniu, e w tym akcie skonienia si, zni-enia, zatracenia zdobywa si to, co najcenniejsze dorwnuje

si Bogu12. Bg w chrzecastwie nie jest wedug Schellera przyczyn, lecz skutkiem odwrcenia porzdku mioci. Bgjest teraz ()wieczystym, nieruchomym celem mioci, ktrywprawia wiat w ruch, tak jak kochajcego wprawia w ruchukochany, przeciwnie miowanie i suba staj si sam jegoistot i dopiero std wnika tworzenie, wola, dziaanie13. I dalej:Nonsensem staje si teraz zdanie, i naley kocha dobrych,a nienawidzi zych. Przeciwnie: mio chrzecaska jestnadnaturaln intencj duchow, ktra amie i odrzuca wszelkieprawida naturalnych popdw yciowych, takich jak niena-wi do wrogw czy prawo do zemsty i odpaty.

Do tak rozumianej caritas nawiza w swojej pierwszejencyklice Benedykt XVI (Deus caritas est). Bg jest nie tylko

12M. Scheler, Resentyment a moralno, tum. J. Garewicz, Warszawa 1977, s. 88 n.13 Tame, s. 91.


44/339

44

monopolist Prawdy i dzierawc omnipotentnej wadzy moral-nej, lecz jest mioci. Wicej. Gwne treci chrzecijastwadadz si wpisa w wyzwanie, jakim jest mio. Papie pisze,

z nakim zdziwieniem, e czsto z imieniem Boga czy si idezemsty, a nawet obowizek nienawici i przemocy. A wszakBg i cae chrzecastwo to mio. I to nie tylko deklaratywnamio wobec rodziny czy sympatia wobec ludzi posiadajcychtak sam wiar, ale mio obcych i nieprzyjaci. Papie zwracauwag na unkcje praktyczne tak rozumianej mioci, a wic na

charytatywn dziaalno Kocioa, ale przede wszystkim nakonieczno troski o blinich, w szczeglnoci wykluczonych.I za w. Janem powtarza: Jeliby kto mwi: miuj Boga,a brata swego nienawidzi, jest kamc, albowiem, kto nie miujebrata swego, ktrego widzi, nie moe miowa Boga, ktrego niewidzi. (J 4,20)

3. Postaw otwartoci buduje rwnie rwnolegle dochrzecastwa, cho zarazem destrukcyjnie wobec niego nowoytny racjonalizm, ktry rewitalizuje grecki sceptycyzm,krytycyzm, ironi, otwarto i dialog.

Julia Kristeva, w swojej doskonaej ksice Etrangers nous-mmes, twierdzi, e co najmniej od czasw Listw perskichMon -teskiusza, dziki racjonalizmowi i racjonalnemu podejciudo spraw ludzkich (a wic do polityki i spoecznoci), obcozaczyna peni w obrbie naszej kultury unkcje pozytywne.Po pierwsze: otwiera horyzonty na inne obyczaje, zachowania,mentalnoci, style bycia, po drugie wskazuje na nasze wasneograniczenia, miesznoci, dziwactwa, na nasz polityczny lubmentalny despotyzm. Obcy staje si gur wytworzon przez

bystry umys lozoa, jego mask, jego alter-ego. Staje si meta-or dystansu, ktry musimy nabra wobec samych siebie, bynasze przemiany ideologiczne i spoeczne stay si bardziej


45/339

45

radykalne14. Obrona obcoci staje si ermentem pozwalajcymkulturze na przekraczanie samej siebie. Szczytem tego ruchu jest wedug Kristevej Kuzynek Mistrza RameauDiderota. Kuzynek

jest zapowiedzi nadejcia czowieka ponowoczesnego, ktryobco zaczyna odkrywa przede wszystkim w sobie. Jego dotdstabilne i okrelone, zarwno metazycznie, jak i normatywnieja, odnajduje si poza wasn istot, w rnych odmiennychpozycjach, a wic poza konwencj, poza dobrem i zem. Tezao obcoci, ktra jest w nas, znamionujca lozo podmiotu

Kristevej, znajduje swoje korzenie w synnym popisie kuzynkaz kocowych partii ksiki: Czego to nie robi! Paka, miasi, wzdycha, spoglda czule, spokojnie, by kobiet, ktramdleje z boleci, nieszczliwcem rzuconym na up rozpaczy,wityni, ktra w gr si wznosi, ptactwem, ktre nie milknieo zachodzie soca, wod, ktra szemrze w miejscu samotnymi cienistym, skarg gincych zmieszan ze wistem wiatrw

i hukiem piorunw. By mrokiem, by cieniem i cisz, gdynawet milczenie okrela si dwikami15. Kuzynek jest proto-typem dzisiejszej tosamoci zdekonstruowanej, ktrej pewnreprezentacj (ale tylko pewn, bo zdekonstruowana tosamonie ma swojej reprezentacji) moe by np. Michael Jackson, o kt-rym do koca nie wiadomo, czy jest czarnym czy biaym, kobietczy mczyzn, dzieckiem czy czowiekiem dojrzaym, blondy-nem czy rudym, osob wyranowan czy prostaczkiem, oarczy sprawc.

Jaki czas przed Diderotem, Michel de Montaigne tak pisao obcoci: Stworzenia, ktre nazywamy potworami, nie s nimidla Boga. On, w ogromie swego dziea widzi nieskoczonoorm, jakie w nim zawar; mona przypuszcza, i niejedna

14J. Kristeva, Etrangers nous-mme, s. 196.15 Diderot, Kuzynek mistrza Rameau, tum. L. Sta, Warszawa 1953, s.112.


46/339

46

posta, ktra nas zdumiewa, ma zwizek i podobiestwoz innymi postaciami takiego rodzaju, nie znanymi czowie-kowi. Z jego wszechmdroci nie pynie nic, jeno samo dobro,

powszechno i porzdek; ale my nie widzimy zwizkw tegoi stosunku. Co czsto widzi, temu si nie dziwi, chociaby niewiedzia czemu to si dzieje. Czego przedtem nie widzia jelito si zdarzy, uwaa za nadzwyczajny dziw. Mwimy prze-ciw naturze, gdy co jest przeciw zwyczajnoci; tymczasemwszystko jest wedle natury, jakie bd by nie byo. Niechaj to

prawo rozumu, powszechne i przyrodzone, wynie z nas bdi cudowanie si, jakie nam przynosi kada nowo16.

4. fundamentalne znaczenie dla nowoytnych proceswoswajania obcoci ma idea tolerancji. Nie bd przytacza jejhistorii, bo jeszcze niejednokrotnie o niej mwi tu bdziemy.Zaczn od wyjanienia treci tego pojcia (za pro. Ij Laza-

rii-Pawowsk). Z tolerancj jako postaw moraln mamy doczynienia wtedy, gdy spenione s trzy warunki: po pierwsze warunek negatywny czego nie lubimy, nie podobaj namsi czyje pogldy, zachowania, wyznanie, kolor skry, orien-tacja seksualna; po drugie warunek pozytywny posiadamjak orm wadzy, mog osoby nielubiane zamkn w wi-zieniu, podda ostracyzmowi, obrzuci kamieniami. Po trzecie powstrzymuj si od dziaa negatywnych, poniewa uznajzasadno jednej z dwch poniszych racji. Pierwsza ma cha-rakter religny, wywodzi si z chrzecastwa, chodzi tu o sza-cunek dla osoby, jako istoty stworzonej przez Boga. Mona wicnegatywnie ocenia czyje zachowania, ale szanowa osob.Druga ma charakter owieceniowy i jest zwizana z liberalnym

uznaniem jednostkowych praw do wolnoci, do bycia innym.

16M. de Montagne, Prby, tum. T. Boy-eleski, t. 2, Warszawa 1985, s. 369.


47/339

47

Warto idei tolerancji jest niezaprzeczalna. Pozwolia onaEuropie wyj z wojen relignych i ustanowi jeden z najwa-niejszych undamentw demokracji, jakim jest neutralno

wiatopogldowa pastwa.Jeden z braci Polskich (socynianin) Jan Szlichtyng, w swojej

Apologii wydanej jeszcze przed Listem o tolerancjiJohna Loc -kea pisze: Rne bowiem s to rzeczy: Koci i pastwo;czc je wprowadza si wielkie zamieszanie. Mwi o tymliczne i straszne klski, wojny oraz smutne przykady obalonych

wraz z pastwami Kociow. Koci przyjmuje na swoje onotylko tych, ktrzy dostosowali si do wzoru pobonoci przy-kazanej przez Chrystusa () Pastwo przyjmuje i wspomagaludzi wszelkiego rodzaju i wyznania; i bawochwalcw i pogan,i heretykw i odstpcw od imienia Chrystusa () byleby tylkowszyscy yli w spokoju i dochowali wiernoci pastwu, ktrepord tak wielkiej niejednolitoci wszystkim w rwnym stop-

niu opieki swojej udziela. I nieco dalej, w tyme samym dziele:Na czyme polega wolno sumienia, ktra Bogu jedynemujest podporzdkowana, jeli nie na tym, by w sprawach reli-gii myla, co chcesz i swobodnie gosi to, co mylisz, i czyniwszystko, co nie pociga za sob krzywdy ludzkiej.

Demokratyczne pastwo zgodnie z owieceniow ide tole-rancji powinno wic troszczy si z jednej strony o ochron wol-noci relignej swoich obywateli, a z drugiej o neutralno tejsery, gdzie podejmowane s decyzje dotyczce wszystkich.

Problemem, ktry wie si z tolerancj, jest przede wszyst-kim kwestia jej granic. Wedug Lockea nie wolno by toleran-cyjnym wobec ateistw i katolikw, wedug Johna Stuarta Milla,ktry ogromnie poszerzy granice tolerancji, nie wolno by tole-

rancyjnym wobec tych, ktrzy ami prawo, i wobec tych, kt-rych zachowania przynosz innym cierpienie, krzywd czy upo-korzenie. Jeli dobrze rozumiem Milla, kategoria cierpienia jest


48/339

48

tu traktowana dosownie, nie hipotetycznie. To znaczy nie wolnoogranicza czyje wolnoci tylko dlatego, e wydaje mi si, eczyj styl bycia, kolor skry czy orientacja seksualna krzywdz

mnie samym swoim pojawieniem si w serze publicznej. Millpisa: Potrzebna jest ochrona przed tyrani panujcej opiniii nastroju; przed skonnoci spoeczestwa do narzucania zapomoc innych rodkw ni kary prawne swoich wasnych ideii praktyk jako regu postpowania tym, ktrzy si z nimi niegodz; do krpowania rozwoju lub, jeli mona, zapobiegania

powstaniu jakiejkolwiek indywidualnoci nie stosujcej si dozwyczajw oraz zmuszania wszystkich charakterw, by stoso-way si na jedn mod17. Mill gosi tolerancj wobec innoci,a nawet twierdzi, e wanie inno i wolno, ktra sprzyja jejujawnianiu si, jest najwaniejszym motorem dobrobytu. Mill,jak sdz, sprzeciwiaby si uywaniu argumentu obrazy uczurelignych w kwestiach ekspresji artystycznej, a tak zwany pro-

blem homoseksualizmu z pewnoci by dla niego nie istnia.Problem moralny pojawia si bowiem tam, gdzie pojawia sikrzywda, to natomiast, w jakich konguracjach pciowych yjze sob ludzie, jest neutralne z moralnego punktu widzenia.Nie moemy tolerowa dwch gejw, ktrzy si nad sob zn-caj, podobnie jak nie moe by przedmiotem tolerancji wszelkakrzywda, przemoc i cierpienie w obrbie heteroseksualnegomiru domowego. Przemocy tolerowa nie mona niezalenie odjej postaci, tolerowanie przemocy i zachowa prowadzcych docierpienia to nie tolerancja, lecz indyerencja moralna. Jeli ludziesi kochaj, mimo e w sposb nie stereotypowy, jeli zachowujsi ekscentrycznie lub wypowiadaj pogldy, z ktrymi komplet-nie si nie zgadzamy powodw do nietolerancji nie ma.

17 J.St. Mill, O wolnoci, [w:] Utylitaryzm. O wolnoci, tum. M. Ossowska, A. Kur-landzka, Warszawa 1959, s.122.


49/339

49

Mona si jednak zapyta, czy naley by tolerancyjnym dlaprzeciwnikw tolerancji? Andr Comte-Sponville odpowiadana to, e jak najbardziej: bycie tolerancyjnym wobec toleran-

cyjnych nie jest szczegln zasug, bycie tolerancyjnym dlanietolerancyjnych jest powan zasug18. Czym innym jestnatomiast problem: czy powinno si by tolerancyjnym dlaprzeciwnikw wolnoci. Mill odpowiedziaby, e nie. I to jestrwnie wana, jeli nie najwaniejsza, granica tolerancji. Niemona tolerowa zachowa i pogldw, ktre naruszaj un-

damenty niezbdne dla istnienia demokratycznego pastwa,czyli wolnoci i rwnoci.Mona te mwi o rodzajach i ormach tolerancji. Powszech-

nie odrnia si tolerancj pasywn (negatywn) od aktywnej(pozytywnej). Ta pierwsza polega na znoszeniu czyich zacho-wa, na powstrzymaniu si od agresji, ta druga na czynnymzaangaowania si w obron praw osb dyskryminowanych.

Jak mawia Wolter, nie lubi twoich pogldw, nie znosz two-jego stylu bycia, religii etc., ale do koca ycia bd walczy o to,by mia takie samo prawo goszenia tych pogldw i posiada-nia wasnego stylu ycia, jak ja mam, lub jakie ma wikszo.

Na zakoczenie uwag o tolerancji warto te zaznaczy, etolerancja ma dwie ormy. Moe by osobist cnot lub zasadycia publicznego. Chc podkreli znaczenie tej drugiej ormy.O ile bowiem nie musz by tolerancyjny w yciu prywatnym(nie lubic gejw, ydw, Romw, kobiet, nie musz ich wpusz-cza do wasnego domu, jada z nimi kolacji, etc.), o tyle tole-rancja w yciu publicznym jest undamentem jego moralno-ci. W serze publicznej kady jest zobowizany przestrzegamoralnoci publicznej sormuowanej chociaby w zasadach

18A. Comte-Sponville, May traktat o wielkich cnotach, tum. H. Lubicz-Trawkow-ska, K. Trawkowski, Warszawa 2000, rozdz.13. Tolerancja.


50/339

50

politycznej poprawnoci. Zgodnie z nimi, trzeba si wystrze-ga zachowa dyskryminacyjnych, jzyka dyskryminacji, prze-mocy, nienawici, stereotypizacji, pogardy. Nawet wtedy, gdy

kto myli, e to zuboy palet jego ekspresyjnych zachowa,wolno sowa lub indywidualno. Zasady poprawnoci poli-tycznej tak rozumiane s niczym normy etykiety: nie trzebaich uzasadnia, trzeba ich przestrzega. I zasady te graj rolpodobn do norm etykiety cywilizuj Europ i stanowinarzdzie eliminacji przemocy ze sery publicznej. Im wysze

miejsce w hierarchii politycznej i medialnej wizualnoci zaj-muje osoba publiczna, tym bardziej rygorystycznie zasad tychpowinna przestrzega. Jest to miar nie tylko kultury osobistej,ale i poziomu cywilizacji.

5. Kolejn wan ide dla otwartoci kultury europejskiej jestuznanie (recognition). Chodzi mi o termin heglowski, z ktrego

korzystaa rwnie Simone de Beauvoir, piszc o wyzwoleniukobiet19, a z ktrego fukuyama uczyni wany element swo-jej tezy o kocu historii. Wedug fukuyamy, kiedy wybieramyycie w demokracji liberalnej, stawk jest co wicej ni akt, ezyskujemy wolno do zarobkowania, konsumowania i zaspo-kajania poda. Waniejsz i w ostatecznoci bardziej satysak-cjonujc rzecz, ktr zapewnia nam demokracja liberalna, jestuznanie naszej godnoci. Uniwersalne pastwo homogeniczne,ktre powstaje u kresu historii, opiera si na dwch larach,gospodarce i uznaniu. Proces historii ludzkiej, ktry do tegopastwa prowadzi, napdzany jest zarwno logik ekonomicz-nego dobrobytu, jak i walk o uznanie20. Dawniej, w ustrojach

19 Zob. S. de Beauvoir,Druga pe , tum. G. Mycielska, M. Leniewska, Warszawa2003.

20f. fukuyama, Koniec historii, tum. T. Biedro, M. Wichrowski, Pozna 2002,s. 293.


51/339

51

niedemokratycznych, zaspokajanie potrzeby uznania odbywaosi kosztem innych, obcych, gorszych, ktrych czowieczestwonie uzyskiwao potwierdzenia. Demokracja liberalna zniosa

rozrnienie na panw i niewolnikw i znosi rozrnienie naswoich i obcych, wszystkie bowiem istoty, niezalenie od oby-watelstwa, maj otrzyma w jej ramach prawa i ich ochron.Tak wic demokracja to nie tylko okrelona orma sprawowa-nia wadzy, czy procedury decyzyjne, ale przede wszystkimproces wkluczania wykluczonych. Chodzi nie tylko o wolno

i godno, ale o rwn wolno i godno, i nie tylko o rwnopraw, ale o rwno szans i moliwoci. Proces demokratycz-nego wkluczania rozpocz si w czasach Rewolucji francu-skiej, ale cigle trwa i pozostao wiele do zrobienia. Jedne grupyzostay do wczone, wczeniej, inne cakiem niedawno, jesz-cze inne dopiero walcz o uznanie w serze publicznej. I trzebaim pomc. Poprzez promowanie tolerancji, zasady mioci bli-

niego, poprzez polityk armatywn, odwrconej dyskrymina-cji czy polityk praw mniejszoci.

W Polsce mona te promowa warto, na ktr jestemyszczeglnie wraliwi, mianowicie solidarno.

6. Solidarno w moim przekonaniu stanowi siln wiemocjonaln, ktra ma charakter publiczny, jak niegdy przy-ja w greckim polis (dla Arystotelesa bya ona podstawowwartoci ycia politycznego wanie, a nie prywatnego),a ktrej celem jest artykulacja i realizacja okrelonych intere-sw, potrzeb i wartoci. Solidarno jest tym skuteczniejsza, imsilniejsza jest pami o historii (zwaszcza dotyczca niegdy-siejszych roszcze sprawiedliwoci, rwnoci, wolnoci) i im

silniejsze jest abstrahowanie od interesw i tosamoci prywat-nych. W Polsce solidarno powodowaa, e intelektualici staliu boku robotnikw, a cudzoziemcy, w okresie stanu wojennego,


52/339

52

u boku Polakw, mimo e wiele ich rnio. Solidarno niewymaga bowiem podobiestwa tosamoci, nie wymaga rw-nie wsplnych biograi czy wsplnej historii, ale uznania racji

innego w jego walce o rwno. Waciwie wymaga uznaniawartoci, jak jest rwno i wolno, lub co najmniej, odrzu-cenie dyskryminacji.

Arendt napisaa kiedy, e w tak zwanych mrocznychczasach, gdy jedni s opresjonowani i wykluczani, a innym,bdcym u wadzy, wydaje si, e maj monopol na Prawd,

sprawiedliwo i wgld w porzdek naturalny, wymagajcy rzekomo nierwnoci i podporzdkowania, nie mona byobojtnym i mwi to nie mj problem, dyskryminacjaobcych mnie nie dotyczy, lub nie ma dyskryminacji. Bo to jak twierdzi zawiesza realno opresji. Solidarno polega natym, e gdy kto niszczy ydw, dyskryminuje kobiety, obraahomoseksualistw, sieje nienawi wobec cudzoziemcw, czy

innych obcych, trzeba krzycze, e jest si ydem, kobiet,gejem i obcym, by dyskryminacji poprzez solidarno siprzeciwstawi i by j znie21.

To bodaj najwaniejsze przesanie cywilizacji europejskiej.Jest ono trudne w realizacji, ale historia Europy i jej idei poka-zuje, e jest moliwe.

* Tekst opublikowany w: Przegld filozoczno-Literacki 2008, nr 2-3 (20).

21H. Arendt, O czowieczestwie w mrocznych czasach. Myli o Lessingu, tum.A. Jackl, B. Mynarz, Znak, 380-381/1986, s. 54, 59.


53/339

53

ELBIETA CZYKWIN

Dlaczego ludzie nie lubiobcych i innych?

We wszystkich spoeczestwach mamy do czynienia z gru-pami i osobami, ktre a priori s traktowane jako gorsi Inni.Sygnaem do takiej niechtnej czy zdystansowanej postawywobec nich jest kulturowo zdeniowany dezawuujcy atrybut.

Stanowi on impuls, wezwanie do budowania stereotypowego,uproszczonego obrazu Innego. Na og obraz ten ma konotacjenieprzychylne lub wrcz wrogie. Std nasz stosunek do Obcego,Innego jest najczciej, w najlepszym przypadku nieuny i zdy-stansowany, a w najgorszym jawnie wrogi.

Poniewa zjawisko ma charakter powszechny i dostrzegamyje nie tylko w spoecznociach ludzkich, warto zapyta o jegoetiologi? Mona bowiem sdzi, e przyczyny tego stanurzeczy maj charakter uniwersalny. Nasuwa si wic pytanieo przyczyny wspomnianej niechci.

Nim przystpi do prby udzielenia odpowiedzi w tej kwe-stii, warto zauway, e tylko niektre atrybuty s powszech-nie stygmatyzowane. Nale do nich choroby psychiczne,

widoczne wady twarzy oraz homoseksualizm. Zdecydowanawikszo stygmatw, a wic dezawuujcych atrybutw, jestzmienna w czasie i przestrzeni oraz nie jest powszechnie


54/339

54

podzielana w okrelonej spoecznoci. Tak np. staro jest nie-wtpliwym stygmatem w Stanach Zjednoczonych, ale zaletw Japonii. Leworczno bya stygmatem w Europie przez

wiele wiekw, ale dzi np. w Polsce staa si cech bez zna-czenia. Widzimy te, e w tym samym spoeczestwie bycierozwodnikiem moe by przedmiotem ostracyzmu i potpie-nia przez jeden segment spoeczny, a w innym niekonieczniebudzi negatywne emocje.

Wskazuje to niewtpliwie na akt, e wiele ze stygmatw

nie jest obiektywnie istniejcymi wadami, ale ma charakterlokalny i kulturowy oraz jest konstruowana spoecznie (por.np. badylarz, cinkciarz, komuch). Nasuwa to kolejnekwestie: dlaczego jeden atrybut jest przedmiotem stygmaty-zacji (np. zajcza warga), a inny nie (np. jasny kolor wosw)?A take kwestie: jak liczna ma by grupa osb negatywnieoceniajca ludzi z dezawuujcym atrybutem, aby mona byo

mwi o stygmatyzacji? Jest wszak oczywiste, e niektrzy nielubi brunetek, inni kobiet o duych biustach, ale nie oznacza towcale, e brunetki czy kobiety o obtych biustach musz czusi gorszymi Innymi.

Zauwaono, e w procesie interakcji dochodzi do ujedno-licenia pogldw w kwestii tego, jakie atrybuty s, a jakie nies (i w jakim stopniu) cenione przez grup. Takie uzgodnienieniesie ze sob lepsz komunikacj. Zarazem ludzie poszukujgrup, ktre podzielayby ich wartoci i normy oraz wi siz nimi chtniej ni z innymi.

1. Wyjanienia unkcjonalne

Wytumaczenia tych niechtnych postaw szukano w psy-chospoecznych czynnikach, takich, jak:


55/339

55

Podniesienie wasnej wartoci (czynnik tosamoci indywidualnej).Ludzie pragn by tacy, jak inni (konormizm), ale te w jakimstopniu si od nich odrnia. Ta druga tendencja pozwala

zaznaczy swoj odmienno i podkreli wasn wyjtkowoi niepowtarzalno, a take przyj uprzywilejowana postawarbitra wobec Innych. (fein, Spencer 1997).

Podniesienie wartoci grupy wasnej (czynnik tosamocispoecz-nej).Akcentujc warto grupy wasnej jako lepszej, war -tociowszej, cenniejszej ni inne grupy, czerpiemy psycho-

logiczny prot z przynalenoci do Swoich i skonni jestemyocenia tyche w sposb uprzywilejowany kosztem Obcych,ktrych chtniej dezawuujemy (Tajel, Turner, 1986) Podziay naSwoich i Obcych wedug klucza narodowoci, religii czy rasystanowiy kanw koniktw spoecznych XX w., kiedy wiat bybardziej jednoznacznie podzielony wedug tych modernistycz-nych kryteriw. Wspczenie, w wiecie nastpuje rozmycie

wspomnianych kryteriw podziaw i powstawanie nowych.Zdaniem eministek, w zglobalizowanym wiecie najistotniejszestay si podziay wedug kryterium pci, zamonoci i wadzy,a take by moe wieku. Przy czym wszystkie te kryteria monasprowadzi do szeroko rozumianego kryterium wadzy.

Poczucie zagroenia (czynnik zagroenia). Kiedy ludzie postrze-gaj, e ich egzystencja jest zagroona, poszukuj i wyolbrzy-miaj rzeczywiste lub domniemane niebezpieczestwa. Stwier-dzono np., e liczba linczw na czarnych Amerykanach rosatym bardziej, im bardziej spaday ceny baweny. Tumaczy si towzrostem koniktw midzygrupowych na skutek rywalizacjio skromne zasoby. Ale zagroenie moe dotyczy nie tylko zaso-bw materialnych, ale take zagroenia zdrowia, co przejawia

si np. lkiem przed zaraeniem chorob. Lk ten jest zalenyod dwch czynnikw: oceny stopnia moliwoci zaraenia sioraz moliwoci sprawowania kontroli nad chorob. Na og


56/339

56

ludzie skonni s do nierealistycznych ocen zagroenia zarae-niem, np. obawiaj si kpieli w basenie z osobami umysowochorymi lub zabawy wasnych dzieci z dziemi chromymi.

Wiara w sprawiedliwy wiat (czynnik sprawiedliwego wiata).Ludzie chc wierzy, e wiat jest zasadniczo sprawiedliwy(por. np. oliwa na wierzch wypywa, co ma wisie, nie uto-nie) i nawet wbrew oczywistym aktom skonni s broni tegomniemania. To dlatego zasada sami s sobie winni jest cht-nie przyjmowana jako potwierdzenie reguy sprawiedliwego

wiata. Kiedy ludzie widz osoby, ktrych stygmat wydajesi niezasuon kar, aby zredukowa dysonans, skonne sodwoywa si do zasad sprawiedliwoci spoecznej i wzma-ga niech np. wobec Innego (wida sobie na to zasuy).Wiara w sprawiedliwy wiat moe by take rodzajem obrony,rzeczywicie lub rzekomo zagroonego porzdku spoecznegoopartego na adzie moralnym (por. np. homoseksualizm).

Akcentacja negatyww (czynnik akcentacji). Przygldajcsi Innym, mamy nieprzepart ochot porwnywania ich zeSwoimi. Protekcjonistyczny stosunek do Swoich, brak wiedzyo Innych oraz ich zamiarach stwarzaj sytuacj dyskomortu:moe ci Inni s lepsi, mdrzejsi? A moe s niebezpieczni?Wspomniany dyskomort wynika te z niejasnoci i brakuoswojenia Obcego. Budzi wic lk i potrzeb koncentrowaniasi na zagraajcych aspektach sytuacji. Taka akcentacja nega-tyww Innego kosztem jego pozytyww jest nastpnie uogl-niana (oni wszyscy s tacy) i projektowana na cao grupy(wszyscy Cyganie kradn).

Uatwienie sobie rozumienia zoonoci wiata spoecznego(czynnikepistemologiczny).Ludzie dokonuj poszuadkowania

rnych Innych, tworzc spoeczne kategorie, dziki ktrymmog lepiej orientowa si w wiecie spoecznym. Kategoriete opatrzone s etykietk i zawieraj w sobie stereotypowe


57/339

57

wyobraenia tych kategorii oraz wasne stereotypowe trecii emocje (Macrae, Milne, Bodenhausen 1994). Gdybymy niewierzyli, e nasz sposb percepcji wiata nie prowadzi nas do

prawdy, do waciwych odpowiedzi, niemoliwe byobywykonanie prostych codziennych czynnoci. Wiara, i nasz spo-sb percepcji wiata jest bez zarzutu, skania nas do aktywnegow nim uczestnictwa i potwierdza, i tak wanie jest i e naszymstereotypowym wyobraeniom kategorii spoecznych moemyzaua. Kiedy prosz asystentk: zarezerwuj pokj w hotelu,

przyjedzie proesor z Ameryki, to wie ona (ze stereotypu), ema to by hotel najlepszy i niekoniecznie tani. Kiedy prosz o tosamo w przypadku proesora z Biaorusi wie ona, e ma toby hotel przyzwoity (proesor), ale tani. Oczywicie prawdystereotypowe jako oglne czsto zawodz w transpozycji najednostkowe przypadki.

Niedoskonaoci kategoryzacji (czynnik midzykategorialny). wiat

spoeczny jest tak barwny i wieloraki, e ludzie musz go w jakisposb uporzdkowa i porangowa. Kiedy dokonuj kategory-zacji wiata spoecznego, niektre z osb czy grup wymykajsi porzdkowi kategoryzacji. Tak np. kobiety po menopauzienie daj si atwo zaklasykowa do kategorii kobiet, jakoe ta kategoria jest deniowana gwnie poprzez macierzy-stwo. Takie kopoty z klasykacja czyni kategorie pomidzyszczeglnie podatnymi na stygmatyzacj. To dlatego wiedmy,czarownice etc. s zazwyczaj w wieku balzakowskim. Podobnieydzi mog by traktowani jako Obcy z racji kopotw z klasy-kacj: innego wygldu, jzyka, obyczajw; zawodw (karcz-marza, kupca). Za gorszych innych uwaa si te homosek-sualistw czy schizorenikw. Jak wida, kategoryzacja dotyczy

zarwno treci stereotypowych obrazw Innego (jzyka), ktremog ulec rozmyciu, jak i aspektu antropologicznego: prze-strzeni czy czasu, ktry take staje si niejednoznaczny.


58/339

58

Istnienie jednej, uniwersalnej, statystycznej normalnoci (czynnikstatystycznej normalnoci).W wielu kulturach uwaa si za nor -malne normy, zachowania i sposoby mylenia podzielane przez

wikszo. W tym sensie wszelkie odchylenia od obowizuj-cego statystycznego standardu traktowane s jako ze, nie-przystojne czy nienormalne. I tak, rezygnacja z posiadaniadzieci lub posiadanie kilkanaciorga potomstwa, bycie singlem,wegetarianinem etc. traktowane s na og jako odmienne i sspoecznie karane. Rnicowanie si stylw ycia w postmoder-

nizmie uczy, e nie istnieje jedna dla wszystkich norma jedzenia,ubierania si, realizacji wasnej seksualnoci czy sposobu sp-dzania czasu wolnego i e istnieje szereg alternatywnych, aletake normalnych realizacji jednostkowych autonomii.

Kantowski wzorzec dychotomii (czynnik dychotomii). LogikaArystotelesa uczy, e to, co jest A, nie jest B, a to, co jest B, niejest A. Takie mylenie ley u podstaw traktowania wiata w spo-

sb czarno-biay. W tradycji europejskiej powszechnie przyjysi dychotomiczne okrelenia rzeczywistoci jako wzajemniesi wykluczajce i przeciwstawne. Ludzie s tu opisywanijako dobrzy versus li, mdrzy versus gupi, wadczy versusustpliwi etc. W tym ujciu, skoro istniej ludzie wartociowi,wysoko cenieni, pikni, to alternatywnie musz take istnieci gorsi: bezwartociowi, nisko cenieni, brzydcy. To logikawymusza istnienie ich przeciwstawie, ktre w praktyceycia spoecznego musz zosta obsadzone przez ludzi, kt-rzy je uosabiaj.

Usprawiedliwianie wasnej, uprzywilejowanej pozycji spoecznej(czynnik usprawiedliwiania pozycji).Ludzie zajmuj zrnicowanehierarchicznie i treciowo pozycje spoeczne. Zwizane s one

z penieniem komplementarnych rl (np. nauczyciel ucze,lekarz pacjent etc.). Penienie rl spoecznych moe przynosijednostce rozmaite proty, takie jak szacunek, dobra materialne,


59/339

59

wadz etc. Osoby penice przynoszce proty role spoecznestaraj si uzasadni, podtrzyma, a nawet powikszy przy-wileje, do jakich pretenduj z racji penionych rl. Wie si to

z kategoryzowaniem grupy wasnej jako uprawnionej do uzy-skiwania wikszych protw ni inni, a take z traktowaniemtych Innych jako mniej wanych czy wrcz zbdnych.

Zdobywanie i umacnianie wadzy (czynnik wadzy).Rozumieniewadzy jest bardzo niejednoznacznie pojmowane przez socjo-logw. Najpowszechniej przyjmuje si za Maxem Weberem, e

wadza jest umiejtnoci kontrolowania innych, zdarze czyzasobw, aby uczyni je powolnymi woli jednostki niezale-nie od przeszkd, sprzeciww czy oporowi (Marshall 2004).Wspczenie wskazuje si na bardziej subtelne rodzaje wa-dzy, np. mediw, rodzicielsk, nansow, edukacji etc. Deniedo wadzy (mocy jak sdzi A. Adler) zakada a prioriistnieniehierarchii, a wic zrnicowanie statusw spoecznych na lep-

szych i gorszych.Uatwienie w komunikacji (czynnik komunikacyjny). Rne seg -

menty spoeczne porozumiewaj si w ramach grupy wasnejdziki ustalonym i wsplnym kodom mentalnym (stereotypomi uprzedzeniom). Elementem takiego kodu jest te stosunek docaej gamy spoecznych Innoci. W ramach takiej grupy siwie, e np. Amerykanie s lepsi ni Rosjanie i dlaczego.Uatwia to porozumienie wzajemne na gbszym poziomie,ale take pozwala wrcz mechanicznie i bezreeksyjnie wcho-dzi w sytuacj drugiego i przyjmowa jego punkt widzenia.W trakcie komunikacji zastane kody kulturowe (tu dotyczceInnego) ulegaj dalszej konserwacji przez wzmocnienie ich jakowartociowych dla bezkolizyjnego przebiegu interakcji.

Porozumienie jzykowe (czynnik jzyka). Jzyk jest najbardziej natu-ralnym miejscem naszego bytowania (Gadamer 1979). To w jzykuzapisane s sensy i znaczenia tego wiata, ktre nabywamy


60/339

60

z mlekiem matki. W jzyku zapisane s te takie treci, jak: jakwiat wiatem nie by Niemiec Polakowi bratem, cygani czyjudzi, a take semantyczny sens sw opisujcych Innego. Opisy

te staj si mieszkacami masowej wyobrani ksztatujcymi, jak-kolwiek niejednoznacznie, stosunek do Innoci.

2. Teoria Opanowywania Trwogi(Terror Menagement Theory TMT)

Jedn z najnowszych, mao w Polsce znanych teorii prbu-jcych przeama dominujcy psychologizm w wyjanianiuniechci do Innego, zaproponowali Sheldon Solomon, Je Gre-enberg, Je Schmiel, Jamie Arnd i Tom Pyszczyski (Solomon,Greenberg, Schimel, Arnd, Pyszczynski 2004). To teoria opano-wywania trwogi (TMT). Badacze sugeruj, e ludzie trapieni

s egzystencjalnym lkiem zwizanym ze mierci, chorobi przemaniem. Lk ten w okresie dziecistwa jest niewiadomyi buorowany przez mio i opiek rodzicielsk, ale z czasemcoraz bardziej narasta, a w okresie po kryzysie rodka yciasta

Warto Zapytać o Kulturę - Obcy, Inny, Swój. Red. K.czyżewski. Białystok-Sejny 2008

Documents

Transcript of Warto Zapytać o Kulturę - Obcy, Inny, Swój. Red. K.czyżewski. Białystok-Sejny 2008