DIALEKTOLOGIAMateriały pomocnicze

KOnTEKsTy sOcjOLInGwIsTycznE I ETnOLInGwIsTycznE

NR 121

Aldona Skudrzyk Elżbieta Rudnicka-Fira

DIALEKTOLOGIAMateriały pomocnicze

KOnTEKsTy sOcjOLInGwIsTycznE I ETnOLInGwIsTycznE

Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego Katowice 2010

Redaktor serii: Językoznawstwo PolonistyczneOlga Wolińska

RecenzenciStanisław DubiszKazimierz OżógJerzy SierociukUrszula Sokólska

5

Spis treści

Wprowadzenie (Aldona Skudrzyk, Elżbieta Rudnicka ‑Fira)

Dialektologia i inne nauki (Kwiryna Handke)

Problemy współczesnej dialektologii (Jerzy Sierociuk)

Część pierwsza

KONTEKSTY SOCJOLINGWISTYCZNE

1. Wybór tekstów gwarowych

ŚląskOpowieść z KnurowałO morze (Góra Świętej Anny, Strzeleckie)Mądrości ludowe (Dąbrówka Łubniańska na Opolszczyźnie)Łodzią w dół Odry (Stobrawa, Opolskie)Byeło mi trzi lata (Opolskie)Jak to kiedyś było (Istebna)Opowieść o Łazarzu (Istebna)Opowieść o ubogiej (Istebna)Sałasz na Girowej (Istebna)Za piyrszi wojny (Jabłonków)Nasz Chełm (Chełm Śląski, pogranicze Śląska i Małopolski)

MałopolskaDawne stroje (Stare Bystre, Podhale)O zbójnikach (Stare Bystre, Podhale)łO Świéntém Łukasowi (Orawa)Strajki chłopskie (Poręba Wielka, Nowosądeckie)O okupacji (Poręba Wielka, Nowosądeckie)Trudne dzieciństwo (Kasinka Mała) Jag downi wesela obchodzili (Pcim)Koń (Sucha Beskidzka)Wspomnienia o Jakubie Bojce (Wola Żelichowska)O Anielci (Dębno, Kieleckie)

14

11

18

25

252526262828292930303232

3333343536363737384040

6

O chorobach (Książnice Wielkie, Kieleckie)Prządki (Zakrzew, dawny powiat Krasnystaw)

WielkopolskaGodka łe jaskůłce (Kwiatków, Wielkopolska właściwa — Kaliskie)O szkole (Gorzupia, powiat krotoszyński, Wielkopolska właściwa)O pieczeniu chleba (Gorzupia, powiat krotoszyński, Wielkopolska właściwa)Ło moim nauczycielu (Ostrowąż w gminie Ślesin, Konińskie)Wspomnienia (Kujawy)Chodzenie z kozą — psoty i wróżby (Łąkorz koło Nowego Miasta Lubawskiego, Toruń- skie)O dawnym sposobie tuczenia gęsi (Kociewie)Łe sinółszku (Krajna)

MazowszeByło to jesce przed wojnu (Stare Bródno, dawny powiat warszawski)Jedan chłob wius (Stare Bródno, dawny powiat warszawski)Kedi ja buł małi dzieciak (Brodowo, powiat działdowski, Zachodnie Mazury)Chodzenie z gwiazdą (Pupki, gmina Łyse, Łomżyńskie)O Sybilii (Adamusy, gmina Łyse, Łomżyńskie)Dekorowanie mieszkań (Zdunek w Ostrołęckiem, północna część Kurpiów)Wypiekanie nowego latka (Zdunek w Ostrołęckiem, północna część Kurpiów)Jesce nie bąeńdzie pogodi (Burakowskie, powiat węgrowski)Jes takie śfyńskie bagno (Burakowskie, powiat węgrowski)O krolu Erodzie (Filipów, Suwalszczyzna)Wyrób masła i jego ważenie (Macharce, gmina Płaska, Augustowskie)O leczeniu zębów (Macharce, gmina Płaska, Augustowskie)

KaszubyTeksty kaszubskie z Prusewa

2. Ze zjawisk dialektalnych — wybrane zagadnienia

Przełączanie kodu i wyzbywanie się gwary O słownictwie ludzi wyzbywających się gwary (Marian Kucała)Przełączanie kodu językowego, czyli socjolingwistyczne aspekty wzajemnego oddziały- wania języka literackiego i dialektów (Halina Kurek)O szczególnym typie przełączania kodów w gwarach, czyli o świadomym wprowa- dzaniu elementów literackich do rozmów z dziećmi (Halina Kurek)

Z zagadnień leksyki gwarowejO niewspółmierności leksykalnej między gwarą śląską a językiem ogólnopolskim (na przykładzie słownictwa uczniów) (Helena Synowiec)O językowych zakłóceniach w porozumiewaniu się nauczyciela z uczniami na lekcji (Helena Synowiec)Pomarańcza i jej warianty rodzajowe (Maria Brzezina)Geografia nazwisk a zasięgi cech gwarowych (Bogusław Kreja)

4243

444445454547

48

51515050

4948

555454535252

69

6161

61

5757

575655

83

76

76

73

8587

7

Ludowe słownictwo ekspresywne a polszczyzna ogólna (Anna Kowalska)Zmiany w słownictwie mieszkańców wsi w kontekście przemian społeczno -kulturowych (Stanisław Cygan)Gwarowa leksyka apelatywna podstawą kreacji przezwisk ludowych (na przykładzie Ży- wiecczyzny) (Elżbieta Rudnicka ‑Fira)Germanizmy w gwarze śląskiej — stopień przyswojenia (Jolanta Tambor)Wyrazy gwarowe w słownikach języka polskiego (Historia, stan obecny, postulaty) (Bogdan Walczak)

3. Współczesny status gwar ludowych — wybrane zagadnienia

Gwary polskie w końcu XX w. (Jerzy Reichan)

O przyszłości polskich gwar ludowych (Bogusław Nowowiejski)

Język mieszkańców wsi czy gwara? Problem nie tylko teoretyczny (Jerzy Sierociuk)

Zmiany społeczno -gospodarcze a język (Jacek Warchala)

Brak normy dla gwary (Jolanta Tambor)

Status gwary śląskiej w opisach i opiniach nie -Ślązaków (Aldona Skudrzyk, Krystyna Urban)

Współczesny komunikacyjny status gwar ludowych w opinii społecznej (Aldona Skudrzyk)

Gwara jako bogactwo kulturowe (Ewa Sławkowa)

Język a identyfikacja. Świadomość etniczna mieszkańców Górnego Śląska (Jolanta Tambor)

Sytuacja socjolingwistyczna kaszubszczyzny (Jerzy Treder, Edward Breza)

4. Teksty pisane gwarą w pozaprywatnym obiegu komunikacyjnym

Po śląsku Ślonsk sie traci (wprowadzynie do silezjologii apokaliptycznyj) (Zbigniew Kadłubek)Jak Ponboczek stworzoł świat i na nim miejsce dlo Ślązoków narychtował (według biblij- nej Księgi Rodzaju, rozdziały 1—2) (Marek Szołtysek)Śledczy nie rozumieją zeznań, korespondencja z Katowic (Sławomir Cichy)

Po góralskuEwangelijo podług św. Łukosa

Po kaszubsku Czëtanié z Ksãdżi proroka Amosa, Bóg ùkôrze tëch, co gnãbią biédôków Felietón Bëloka. Złotô ribka (Rómk Drzéżdżónk) Chcã żëc (Marian Selin)

116

137

134

132

126

123

120

116

111

10799

95

92

153

157

153

156

158

153

149

145

140

159159

158

160159

8

Część druga

KONTEKSTY ETNOLINGWISTYCZNE

1. Rok obrzędowy

Święta religijne w języku zapisane (Barbara Grabka)Wilia (Bukowiec, dawny powiat opoczyński)Kolędnicy (Korytnica, Kieleckie)Wielkanoc (Bukowiec, dawny powiat opoczyński)Śmigus dyngus (Korytnica, Kieleckie)Na łotpuście (Bielowice, dawny powiat opoczyński)Zwyczaje (Stróżna, gmina Bobowa, dawne Nowosądeckie)

2. Uroczystości rodzinne

Zrękowiny i wesele (Unewlo, dawny powiat opoczyński)

Śpiewki weselne (Psary Kąty, Kieleckie)

Wesele zamojskie (Zakrzew, dawny powiat Krasnystaw, Zamojskie)

Wesele kieleckie (Korytnica, Kieleckie)

Śpiewki weselne (Sucha Beskidzka)

Korowaj (Grażyna Bączkowska)

Śmierć (Bukowiec, dawny powiat opoczyński)

Tradycyjne obrzędy i zwyczaje pogrzebowe na Lubelszczyźnie (Janina Petera)

3. Funkcja słowa w kulturze ludowej

Rytuały słowne w kulturze ludowej. Próba klasyfikacji (Anna Engelking)

Urzeczyska (Książnice Wielkie, powiat Kazimierza Wielka, dawny powiat Pińczów)

O niektórych formach grzecznościowych mieszkańców wsi Rzepiska na Spiszu (Helena Grochola ‑Szczepanek)

Konwencjonalne zwroty grzecznościowe w gwarach (na przykładzie kilku gwar Małopolski południowej) (Józef Kąś, Kazimierz Sikora)

4. Ludowe wierzenia i zabobony

Semantyka jajka w rytach orki i siewu (Donat Niewiadomski)

Zmora (Feliks Czyżewski)

Strzygoń (Maria Kozioł)

Sennik ludowy z Wielkopolski (Stanisława Niebrzegowska)

175

174

173

172

172

170170169168168167163

163

192

187

187

183

183

179

179

177

176

206

205

202

199

199

9

O boginkach (Mszana Górna, powiat limanowski)O dziwnych strachach (Mszana Górna, powiat limanowski)O światłach (Mszana Górna, powiat limanowski)O płanetnikach (Mszana Górna, powiat limanowski)O siodłach (Mszana Górna, powiat limanowski)O topielicach (Mszana Górna, powiat limanowski)Strachy (Korytnica, Kieleckie)Kołtun (Dzierzga, Łomżyńskie)Kołtun (Szczepankowo, Łomżyńskie)O kołtunie (Milewo, Łomżyńskie)Brzytwą po kołtunie (Mieczysław Czuma, Leszek Mazan)

5. Życie codzienne

Sacrum i profanum w życiu kobiety kurpiowskiej (Dorota Cybulska)

Praca i sacrum w polszczyźnie ludowej (Małgorzata Mazurkiewicz)

Chleb w systemie wartości mieszkańców południowego Podlasia (Halina Pelcowa)Jak się żyło przed wojną (Poręba Wielka, Nowosądeckie)Len i jego obróbka (Stróżna, Nowosądeckie)O obróbce lnu i wełny (Poręba Wielka, dawny powiat limanowski)Pasienie gęsi (Korytnica, Kieleckie)Wspólny wypas bydła (Macharka, Suwalszczyzna)O gospodarstwie i spłatach rodzinnych (Poręba Wielka, dawny powiat limanowski)Choroby i leczenie (Stróżna, gmina Bobowa, Nowosądeckie)Jak dawniej leczyli chorych (Książnice Wielkie, powiat Kazimierza Wielka, Pińczowskie)Śpiewy (Korytnica, Kieleckie)Łopocyński strój (Bielowice, dawny powiat opoczyński)

Wykaz map

Bibliografia

Atlasy gwarowe

Wybrane polskie słowniki gwarowe

Literatura cytowana

215214214213213213213212212211

217

237236235234230

226

217

215

238

241

241

243

265

265

266

268

239240

241

11

Wprowadzenie

Do przygotowania tego zbioru materiałów dydaktycznych skłoniło nas wieloletnie doświad-czenie, jakie zdobyłyśmy, ucząc dialektologii polskiej, zwłaszcza zaś zmieniający się wyraźnie stan świadomości językowej i świadomości regionalnej słuchaczy.

Skrypt ten jest tak pomyślany, żeby typową wiedzę językową o gwarach i dialektach (teksty gwarowe) przedstawić na tle szerszym, w perspektywie socjolingwistycznej (część pierwsza) oraz etnolingwistycznej (część druga).

W dobie fuzji języka ogólnego z jego odmianami regionalnymi, w dobie ekspansji odmia-ny potocznej, licznych interferencji także w komunikacji oficjalnej istotna może się okazać świadomość dialektologiczna — pomocna w zrozumieniu tych procesów. Na językową i ko-munikacyjną sprawność słuchaczy niewątpliwie wpłynąć powinna wiedza o współczesnym komunikacyjnym statusie gwar ludowych, o regułach przełączania kodu, o dynamice procesu wyzbywania się gwary, a także o niewspółmierności leksykalnej gwar i polszczyzny ogólnej. Zjawiska te bowiem nierzadko są współcześnie podłożem niepewności lingwistycznej i ję-zykowych błędów. Wiedza socjolingwistyczna w prezentowanym tu zakresie może pomóc w świadomym rozpoznawaniu sytuacji komunikacyjnych, w których gwaryzmy i dialektyzmy są stosowne.

Przywołujemy więc autorów i opracowania teoretyczne ważne dla dialektologii socjologi-zującej i socjolingwistyki oraz etnolingwistyki. Prezentujemy owe teksty w wyborze, w postaci wypisów. Fragmenty artykułów są jednak na tyle obszerne, by służyły prezentacji całego spek-trum zagadnień, z których każde stanowi pewną spójną całość.

Opracowaniom teoretycznym towarzyszą teksty gwarowe, ich dobór powinien pomóc w ilustrowaniu teoretycznie rozpoznawanych zjawisk. Są to bowiem teksty i dawne, i najnow-sze. Można rzec: dydaktycznie sprawdzone — budzą bowiem zainteresowanie swą treścią, anegdotą, nie tylko językową formą.

Obecnie młodzi ludzie nie znają już dawnych obyczajów, wierzeń, obrzędów — choć wielu z nich magiczna moc słowa jest bliska (przesądy i zabobony kultury popularnej, horoskopy, numerologia itp.). Chcemy — pokazując tradycję i przeszłość, bogatą kulturę ludową — przy-czynić się do kształtowania poczucia własnej regionalnej tożsamości. Poznanie tradycji danej społeczności, jej wyjaśnienie i odtworzenie pozwalają głębiej zrozumieć specyfikę, kulturę i mentalność jej członków. Mała ojczyzna, miejsce zakorzenienia człowieka w jego regional-nym środowisku, chroni w pewien sposób przed zagubieniem w kulturze masowej i anonimo-wej społeczności. Odpowiedzią na cywilizację globalną, na uniformizację życia społecznego może być powrót do korzeni własnej kultury, do swej ojczyzny lokalnej. Niewątpliwie uznać trzeba, że konstytuującą funkcję dla owej kulturowej tożsamości pełni język.

12

Publikacja nasza nie jest podręcznikiem do dialektologii (w obiegu dydaktycznym od daw-na funkcjonują znakomite pozycje). Nie uwzględniamy zatem analiz tekstów, nie omawiamy cech poszczególnych dialektów. Nasz autorski wybór zagadnień ma prowadzić przez gąszcz tematyki dialektologicznej rozrzuconej w różnych opracowaniach książkowych i artykułach. Ma pomóc poszukującym w opanowaniu najważniejszych jej problemów, a prowadzącemu zajęcia ułatwić ich wybór poprzez proponowaną literaturę i teksty.

Wieloletnie doświadczenie dydaktyczne wpłynęło na wybór formy zapisu tekstów gwaro-wych. Zdecydowałyśmy się na zapis uproszczony, półfonetyczny, który redukuje do niezbędne-go minimum zestaw znaków specyficznych. Konsekwentnie wprowadzamy go we wszystkich przywoływanych tekstach (jeśli w pojedynczych przypadkach jest inaczej, odnotowujemy to przy danym tekście). Zapis taki oddaje dla potrzeb dydaktycznych dostatecznie wiernie wymo-wę gwarową, pozostaje jednak maksymalnie blisko zapisu ortograficznego.

Zasady pisow ni

ł = u niezgłoskotwórcze, wargowe (np. łojciec)ł podniesione = artykulacja słabsza, element labialny (np. ło) przed samogłoskąj = i niezgłoskotwórczeh, ch = (przydechowe w nagłosie)γ = h (dźwięczne)rsz, rż, rż = r frykatywne ŋ = tylnojęzykowe nspółgłoski zmiękczone i miękkie = zapis ortograficznysamogłoski pochylone:

ó = o pochylone é = e pochyloneå = a pochylone

głoski pośrednie: oe = głoska pośrednia między o i ey i = samogłoska pośrednia między y oraz i ye = y rozszerzoneů = u rozszerzone

dwuznaki:sz = š cz = čdżj, szj, czj = sziakanie

samogłoski nosowe:ỹ = y nosoweõ = o nosoweờ = o nosowe zwężoneų = o nosowe silnie zwężone ã = a nosowe

Uwaga redakcyjna: w przywoływanych tekstach artykułów wprowadzamy ujednoliconą formę przypisów i odwołań bibliograficznych. Pod tekstami zostają jedynie przypisy meryto-ryczne, wewnątrz artykułów wprowadzono przypisy w systemie amerykańskim odsyłające do bibliografii na końcu tomu.

Aldona SkudrzykElżbieta Rudnicka ‑Fira

2 Dialektologia…

243

Wykaz map 1. Schematyczny podział dialektów polskich 2. Podział dialektów polskich (mapka ćwiczeniowa) 3. Realizacja szeregów: s, z, c, dz; ś, ź, ć, dź; sz, ż, cz, dż 4. Kontynuanty staropolskiego a długiego 5. Kontynuanty staropolskiego e długiego 6. Kontynuanty staropolskiego o długiego 7. Labializacja i dyftongizacja o 8. Samogłoski nosowe w dialektach 9. Przejście słabo artykułowanego -x w -k lub -f10. Przejście nagłosowego ra- w re- 11. Rozłożenie wargowych miękkich na grupy spółgłoskowe12. Uproszczenie grup stř, tř, zdř, dř na šč, č, ždż, dż13. Zanikanie kategorii rodzaju męskoosobowego14. Mapka analityczna: babka15. Mapka analityczna: dziadek16. Mapka analityczna: rodzice17. Mapka analityczna: brat ojca18. Mapka analityczna: córka19. Po ciemku, ćma ‘ciemność’20. Warianty formy i rodzaju rzeczownika pomarańcza

21*

Redaktor: Barbara Jagoda

Projektant okładki: Tomasz Gut

Redaktor techniczny: Barbara Arenhövel

Korektor: Aleksandra Gaździcka

Copyright © 2010 byWydawnictwo Uniwersytetu ŚląskiegoWszelkie prawa zastrzeżone

ISSN 1644‑0552ISBN 978‑83‑226‑1897‑4

WydawcaWydawnictwo Uniwersytetu Śląskiegoul. Bankowa 12B, 40 ‑007 Katowicewww.wydawnictwo.us.edu.ple -mail: wydawus@us.edu.plWydanie I. Nakład: 300 + 50 egz. Ark. druk. 23,5. Ark. wyd. 24,0. Papier offset. kl. III, 90 g Cena 38 zł

Łamanie: Pracownia Składu KomputerowegoWydawnictwa Uniwersytetu Śląskiego Druk i oprawa: EXPOL, P. Rybiński, J. Dąbek, Spółka Jawna ul. Brzeska 4, 87-800 Włocławek