1

Psychodrama jako

narzędzie edukacji

Podręcznik dla trenerów i nauczycieli

Projekt Leonardo da Vinci – Transfer Innowacji

Projekt nr: 2013-1-GR1-LEO05-14123

Ten projekt został sfinansowany przy wsparciu Komisji Europejskiej. Niniejsza publikacja odzwierciedla jedynie poglądy autorów.

Komisja Europejska nie ponosi odpowiedzialności za wykorzystanie zawartych w niej informacji w jakikolwiek sposób.

2

Spis treści

Przedmowa ........................................................................................................................... 3

1. Psychodrama w procesie edukacyjnym .......................................................................... 5

2. Wprowadzenie do materiałów szkoleniowych PaTiE ...................................................... 8

2.1. Zalecenia i kwestie kluczowe .................................................................................. 8

2.2. Wymagania, materiały i narzędzia ........................................................................... 9

2.3. Charakterystyka każdego z warsztatów ..................................................................10

MODUŁ 1: DOŚWIADCZENIOWA METODA PSYCHODRAMY .................................................... 10

MODUŁ 2: ROZGRZEWKA ................................................................................................. 12

MODUŁ 3: SIŁA GRUPY .................................................................................................... 13

MODUŁ 4: SOCJOMETRYCZNE MAPOWANIE GRUPY ............................................................ 15

MODUŁ 5: ZARZĄDZANIE KONFLIKTEM ............................................................................... 17

MODUŁ 6: PRACA Z SYMBOLAMI ....................................................................................... 18

MODUŁ 7: ODGRYWANIE RÓL ........................................................................................... 21

MODUŁ 8: DZIELENIE SIĘ W GRUPIE .................................................................................. 24

3. Ewaluacja ......................................................................................................................27

3.1. Formularz ewaluacyjny dla reżysera warsztatów w psychodramatycznych ćwiczeniach ......................................................................................................................27

3.2. Wzór ewaluacyjnego sprawozdania dla reżysera warsztatów .................................29

3.3. Formularze ewaluacyjne dla uczestników kursu (1 formularz dla każdego modułu)31

MODUŁ 1: “DOŚWIADCZENIOWA METODA PSYCHODRAMY”.................................................. 31

MODUŁ 2: “ROZGRZEWKA” ............................................................................................... 32

MODUŁ 3: “SIŁA GRUPY” .................................................................................................. 34

MODUŁ 4: “SOCJOMETRYCZNE MAPOWANIE GRUPY” .......................................................... 35

MODUŁ 5: “ZARZĄDZANIE KONFLIKTEM” ............................................................................ 37

MODUŁ 6: “PRACA Z SYMBOLAMI” ..................................................................................... 38

MODUŁ 7: “ODGRYWANIE RÓL” ......................................................................................... 39

MODUŁ 8: “DZIELENIE SIĘ W GRUPIE” ................................................................................ 41

3.4. Ocena wyników ......................................................................................................43

BIBLIOGRAFIA: ...................................................................................................................44

3

Przedmowa

Podręcznik dla instruktorów dotyczący psychodramatycznych metod szkoleniowych opartych

na działaniu został stworzony w ramach projektu „PaTiE – Psychodrama as a Tool in

Education (Psychodrama jako narzędzie edukacji), sfinansowanego przez IKY Agencję

Narodową Grecji, w kontekście projektu Leonardo da Vinci, Transferu Innowacji, Planowania

UE 2007-20013. Projekt został zatwierdzony w roku 2013, jego całkowity czas trwania to 24

miesiące, kończy się on 30 września 2015r., biorą w nim udział 4 państwa członkowskie UE

oraz 6 partnerów: Region Kreta/Wydział uczenia się przez całe życie/ Regionalna jednostka

Centrum Szkoleniowego Retimno, ECTE Retimno (Grecja). Placówka kształcenia

ustawicznego EST, Bielskie Stowarzyszenie Artystyczne Teatr Grodzki (Polska), Centro

Macchiavelli Firenze (Włochy), oraz ALECOP, S.COOP. (Hiszpania).

Nadrzędnym celem programu PaTiE jest przedstawienie nauczycielom kształcenia

zawodowego osób dorosłych doświadczeniowych metod psychodramy oraz nauczenie ich

jak efektywnie zastosować wybrane psychodramatyczne zasady i techniki w procesach

edukacyjnych. Co więcej, projekt PaTiE stara się przekazać partnerom psychodramatyczne,

doświadczeniowe metody uczenia się, rozwinięte przez polskich partnerów i wykorzystane

przez nich w kursach szkoleniowych. Polski partner „Stowarzyszenie Teatr Grodzki”

prowadził projekt POTENS (nr Projektu 142673-LLP-1-2008-1-PL-Grundtvig-GMP)

a “Placówka EST” była partnerem w konsorcjum. Poprzez wdrożenie projektu POTENS

polscy partnerzy stworzyli „Wskazówki dotyczące użycia psychodramy w edukacji osób

dorosłych” oraz książkę zatytułowaną „W poszukiwaniu kreatywności”. Te materiały

edukacyjne, oraz wiedza praktyczna zostały przeniesione do projektu PaTiE i przystosowane

do potrzeb uczestniczących krajów oraz sektora kształcenia zawodowego osób dorosłych.

Opracowanie wskazówek ma swoją podstawę we współpracy międzynarodowego zespołu

ekspertów. Wstępne wersje wskazówek zostały przetestowane podczas narodowych

warsztatów wprowadzających, zorganizowanych w celu oceny stworzonego uprzednio kursu

PaTiE oraz materiałów szkoleniowych. Zostało to osiągnięte poprzez przeprowadzenie

czterech kursów pilotażowych w każdym z krajów biorących udział [w projekcie] (Grecja,

Włochy, Polska i Hiszpania) w języku kraju, w którym się odbywały. Cztery pilotażowe

krajowe kursy odbywały się pod okiem doświadczonych psychodramatystów. Owe

pilotażowe kursy zostały przeprowadzone w 2015r, trwając łącznie 64 godziny w każdym

z krajów, razem uczestniczyło w nich 48 nauczycieli kształcenia zawodowego osób

dorosłych, którzy doświadczali i wypróbowywali psychodramatyczne techniki i metody.

Niniejszy podręcznik jest podzielony na trzy rozdziały; rozdział zatytułowany Psychodrama

w procesie edukacyjnym zawiera główne idee przewodnie wiążące się z użyciem

psychodramy w edukacji osób dorosłych. Większa część tego rozdziału została zaczerpnięta

z Wskazówek odnoście użycia psychodramy w edukacji osób dorosłych, stworzonych

w ramach wprowadzania unijnego projektu POTENS. Rozdział o tytule Wprowadzenie do

materiałów szkoleniowych PaTiE ma na celu udzielenie wskazówek jak używać książki

z ćwiczeniami oraz teorii a także gdzie znaleźć materiał, którego należy nauczyć.

Reżyserowie warsztatów PaTiE znajdą także wskazówki jak skonstruować każde warsztaty,

biorąc pod uwagę czas ich trwania oraz treść, a także jak określić cele każdego z ćwiczeń.

W ostatnim rozdziale, zatytułowanym Ewaluacja, mówi się o ocenie kursu. W tym rozdziale

reżyserowie warsztatów będą mogli znaleźć wskazówki dotyczące kryteriów według których

4

powinni oni ocenić ukończone w ramach warsztatów ćwiczenia. W tym rozdziale znajdują się

także zalecane wzory formularzy ewaluacyjnych i ankiet, zaprojektowanych w celu ułatwienia

oceny technik i metod przedstawionych w każdym module kursu PaTiE.

5

1. Psychodrama w procesie edukacyjnym

Punktami wyjścia edukacyjnej psychodramy są osobiste i zawodowe granice dwojga

relacyjnych partnerów: uczącego się i edukatora. Celem edukacji jest przekazanie wiedzy,

postaw i umiejętności. Psychodrama oferuje odpowiednią metodę i przydatne narzędzia,

nadające się zwłaszcza do zmieniania postaw i rozwijania umiejętności w różnych

dziedzinach edukacji, jak również w stosowaniu teoretycznej wiedzy. W sferze zmiany

postawy zawierają się należące do ucznia emocje, wartości, przekonania, uprzedzenia

i oczekiwania wobec ról, które wpływają na atmosferę nauki oraz relację ucznia

z edukatorem i samą edukacją, a także na proces i środowisko uczenia się. Głównie w tej

dziedzinie psychodrama może stworzyć scenę pozwalającą na dokonywanie kreatywnych

uwag odnoszących się do uczuć i przekonań zarówno uczniów jak i edukatorów, tworząc

możliwości jasnego określenia ról, oczekiwań, wartości, przekonań i przesądów.

Umiejętności to zdolność do wykorzystania konkretnej zdobytej wiedzy w praktyce.

Dziedzina wiedzy wiąże się zarówno z samą wiedzą teoretyczną jak i z jej zastosowaniem.

Psychodrama oznacza działanie, to znaczy wykonywanie w praktyce tego, co osoba wie, lub

nawet to czego nie wie, lub po prosu doświadczenie w praktyce tego, do czego osoba jest

zdolna i jakiego rodzaju efekt mogą odnieść niektóre działania. Psychodrama, zastosowana

w sferze postaw i zdolności interpersonalnych może, przede wszystkim, zapewnić wspaniałą

metodę i korzystne środki do szkolenia osób z wyższym i niższym wykształceniem, do

prowadzenia działań odnoszących się do uczenia się przez całe życie, co oznacza także

superwizję edukacyjnej pracy i grona pedagogicznego.

Jeden z wspomnianych przez Blatnera (2002) problemów, związany z najbardziej

rozpowszechnioną techniką zaczerpniętą z moreniańskiej tradycji – odgrywaniem ról,

„pochodzi z powszechnej skłonności do zakładania, że umiejętności interpersonalne są

łatwiejsze niż umiejętności techniczne – chociaż w istocie są one jeszcze trudniejsze –

dlatego też ludzie zazwyczaj myślą, że mogą brać udział w bezpośrednim odgrywaniu ról,

zanim zdobędą jakiekolwiek kompetencje (nie mówiąc o mistrzowskim opanowaniu). (…)

Czasami nauczycielom nie udaje się docenić poziomu skomplikowania umiejętności, jakiej

uczą, a należy podkreślić, że bezpośrednie odgrywanie ról jest niemal tak skomplikowane jak

uczenie się tego jak urodzić dziecko”. Umiejętność edukowania i nauczania jest, przede

wszystkim, umiejętnością interpersonalną, a właśnie na tym polu psychodrama może wiele

wnieść, jest to bowiem zasadniczo sposób rozwijania umiejętności interpersonalnych,

pogłębiania zawodowej samowiedzy a także lepszego zrozumienia potrzeb uczniów.

Zmiana postaw i rozwijanie umiejętności wymaga akomodacyjnego sposobu uczenia się.

Zgadzamy się z poglądem Adama Blatnera na wspólne potrzeby wszystkich uczniów

biorących udział w edukacji, który wiążące się z tym, co znany psycholog i epistemolog

Piaget nazwał asymilacją i akomodacją w procesie uczenia się. „Niestety tak duża część

edukacji jest ukierunkowana na typy uczenia się, które można w łatwy sposób sprawdzić

testowo, jest to asymilacyjny, oparty na zapamiętywaniu typ uczenia się. A tym, co świat

potrzebuje naprawdę to ludzie posiadający umiejętności, te zaś wykraczają poza samą

znajomość faktów. Umiejętności jednak wymagają bardziej skomplikowanego,

ukierunkowanego na osiągnięcia sposobu sprawdzania, który wymaga od nauczyciela

większej uwagi, zawiera też więcej subtelnych zmiennych. A umiejętności odzwierciedla

właśnie akomodacyjny typ uczenia. (…) Tych umiejętności nie można się nauczyć czytając

6

jakąkolwiek ilość książek, chociaż skromne materiały dydaktyczne mogą być pomocne

w tworzeniu intelektualnych ram dla akomodacyjnego uczenia. Należy raczej ćwiczyć,

praktykować i uczyć rodzaje umiejętności potrzebne do plastycznego, kreatywnego

i racjonalnego myślenia, poprzez proces interakcji, podejmowania ryzyka, wyrażania się,

wyrażania opinii, zachęcania oraz, mówiąc w skrócie, poprzez proces, któremu bliżej do

nauki pływania niż do uczenia się stolic różnych stanów” (Blatner, 2002). Psychodrama

oferuje cenne metody ponownego osiągnięcia równowagi między asymilacyjnym

a akomodacyjnym trybem uczenia się, wraz z ich dużymi możliwościami wsparcia

akomodacyjnego uczenia się poprzez swoje oparte na działaniu metody, rozwijające

spontaniczność

i kreatywność.

Stworzona przez psychodramę atmosfera uczenia się jest kolejnym podstawowym środkiem

psychodramy w edukacji. Psychodrama, jako metoda grupowa może stworzyć właściwe

środowisko uczenia się, dzięki budowaniu spójności grupy, atmosfery zaufania

i bezpieczeństwa, w której uczeń może skutecznie radzić sobie ze swoimi lękami,

wzbudzonymi przez sytuację uczenia się, nauczyciela/edukatora, czy członków grupy.

Z wieloma problemami, z którymi edukatorzy borykają się w swojej pracy (n.p. ludzie

rezygnujący z edukacji, brak motywacji) można sobie poradzić bardziej skutecznie, jeśli

poświęci się więcej uwagi rozwojowi spójności grupy oraz tworzeniu właściwego środowiska

uczenia się. Zazwyczaj przeznacza się zbyt mało czasu na kwestie bezpieczeństwa oraz

budowanie spójności grupy. Często klas nie traktuje się jak grupy przechodzącej przez różne

fazy od narodzenia do końca, lecz raczej jak masę, nie biorąc pod uwagę podstawowego

fenomenu dynamiki grupy. Zdolność radzenia sobie z fenomenem dynamiki grupy wymaga

szerszego i bardziej dogłębnego szkolenia, zwłaszcza jeśli chodzi o ważniejsze kwestie

dynamiki grupy takie jak rozwiązywanie konfliktu i radzenie sobie z oporem.

Używane w edukacji techniki psychodramy opierają się głównie na sposobie w jaki lider

psychodramy/ edukator rozumie zastosowanie psychodrama tycznych narzędzi. To zależy

od:

Sposobu, w jaki reżyserowie psychodramy/ nauczyciele osób dorosłych postrzegają

granice swojej zawodowej roli, kompetencji i odpowiedzialności (zawodowa

samowiedza)

Zawodowych relacji (spotkanie, następnie umowy) między różnymi wzorami ról

zaangażowanymi w proces edukacyjny

Tego, jakie są prawdziwe role, potrzeby, motywacje i inne cechy

uczestników/uczniów, i w jakim stopniu nauczyciele osób dorosłych je rozumieją

Celów psychodramatycznej interwencji w konkretnych edukacyjnych

(i organizacyjnych) warunkach, związanych z konkretną edukacyjną umową itd.

Wszystkie techniki psychodramy mogą służyć osiągnięciu celów wyznaczonych w projekcie

PaTiE, lecz sukces użycia psychodramy w edukacji zależy od ugruntowania kompetencji

edukatora przez kompleksowe szkolenie psychodramatyczne. Reżyserowie pilotażowych

kursów, wyszkoleni eksperci psychodramy, wykorzystali duży zakres zastosowań

psychodramy. Nauczyciele kształcenia osób dorosłych, uczestnicy pilotażowych kursów

PaTiE, będący, zgodnie z oczekiwaniami, głównie na pierwszych etapach psychodramy,

odkrywali przede wszystkim wykorzystanie ćwiczeń rozgrzewkowych i socjometrycznych,

7

pewnych wspólnych gier i odbywających się w podgrupach ćwiczeń odgrywania ról, a także

kilku sposobów samo wyrażania się, takich jak poruszania się i użycie symbolicznych

przedmiotów. Ćwiczenia rozgrzewkowe, lub przełamujące lody zostały użyte przez

nauczycieli kształcenia zawodowego w celu zmotywowania swoich uczniów/uczestników

kursów do lepszego poznania siebie nawzajem i stworzenia środowiska uczenia się.

8

2. Wprowadzenie do materiałów szkoleniowych PaTiE

Niniejszy rozdział zawiera wskazówki dla nauczycieli kształcenia zawodowego osób

dorosłych, dotyczących tego jak używać książki z ćwiczeniami oraz teorii a także gdzie

znaleźć materiały do nauczenia. Reżyserowie warsztatów PaTiE także znajdą wskazówki jak

budować każde warsztaty biorąc pod uwagę dostępny czas i ich treść, a także jak określić

cele każdego ćwiczenia. W sekcji poświęconej ewaluacji zostały określone kryteria, według

których reżyser powinien ocenić ukończone w czasie warsztatów ćwiczenia a także

odnoszące się do nich zalecane wzorce formularzy ewaluacyjnych oraz kwestionariusze.

2.1. Zalecenia i kwestie kluczowe

Uczestnicy: uczestnicy tych

warsztatów to nauczyciele kształcenia

zawodowego zajmujący się

szkoleniem i kształceniem

ustawicznym. Zaleca się, żeby grupa

liczyła od 10 do 16 uczestników.

Poziom zawartości: Powiedziano, że

moduły są od siebie niezależne,

jednak może się zdarzyć, że

uczestnicy nie brali udziału

w innych sesjach. W takim wypadku

mogą poprosić instruktora, żeby

rozważył, czy potrzebne jest bardziej

dogłębne zbadanie podstawowych

pojęć. Nauczyciele kształcenia

zawodowego osób dorosłych mogą

zapoznać się z treścią

wprowadzającego, pierwszego

Modułu, lub jakiegokolwiek innego

modułu kursu, żeby zrozumieć

wybrane kluczowe pojęcia.

Cel: celem niniejszego kursu jest

przedstawienie pewnych technik,

które mogą posłużyć do

przeprowadzenia psychodramatycznej

pracy podczas różnych ćwiczeń

w klasie. Jeżeli reżyser warsztatów

zastanawia się nad wprowadzeniem

któregokolwiek z modułów powinien

najpierw zapoznać się z jego celami

i zaprezentowanymi w nim

ćwiczeniami. Informacje na ten temat

można znaleźć we wprowadzeniu do

danych tematów, co pomaga

w podjęciu decyzji, który moduł będzie

najbardziej odpowiadał

zainteresowaniom grupy.

Cel: celem jest zarówno nauczenie jak

ważny jest symbol w pracy

psychodramatycznej w klasie a także

zaprezentowanie nauczycielom

kształcenia zawodowego oraz

nauczycielom kształcenia przez całe

życie ćwiczeń, które pozwolą im na

udoskonalenie pewnych

wielokierunkowych kompetencji,

określanych jako zasadnicze przez

samych członków sektora

edukacyjnego. Niektóre z nich to,

poprawa komunikacji z uczestnikami

kursu, prowadzenie zróżnicowanych

grup, tworzenie atmosfery większego

9

zaufania, motywowanie uczestników

kursu, rozwijanie wzajemnego

zrozumienia pośród członków klasy

lub wspieranie kreatywności

i spontaniczności.

Czas trwania: każdy z ośmiu

modułów, jest przeznaczony dla

prowadzenia warsztatów trwających

8-10 godzin (podczas pilotażowych

kursów dostrzeżono, że 64 godziny

mogą nie wystarczyć do zdobycia

wystarczającej pewności w roli

reżysera, dlatego też zaleca się

zwiększenie czasu trwania warsztatów

do 80 godzin. Rzeczywisty czas

trwania zależy od potrzeb danej

grupy. Zaleca się, żeby warsztaty na

podstawie każdego modułu zamykały

się w ciągu jednego dnia, lub jeśli nie

jest to możliwe, odbywały się w dwa

następujące po sobie dni.

Struktura: warsztaty będą odbywać

się zgodnie ze zwykłą

psychodramatyczną strukturą.

Rozgrzewka, odgrywanie i faza

dzielenia się. Psychodramatyczna

struktura jest zawsze zależna od klasy

oraz potrzeb i wymagań grupy.

Ćwiczenia: Psychodramatyczne

ćwiczenia, przedstawione w każdym

module, mają na celu zapoznanie

edukatorów z pewnymi zachodzącymi

w psychodramie procesami, dzięki

czemu zrozumieją oni jak zastosować

owe ćwiczenia w klasie. W przypadku

pracy z symbolami w psychodramie,

celem ćwiczeń, znajdujących się

w podręczniku, jest zapewnienie

nauczycielom kształcenia

zawodowego osób dorosłych narzędzi

pozwalających im radzić sobie

z różnego rodzaju sytuacjami, jakie

mogą pojawić się w klasie.

2.2. Wymagania, materiały i narzędzia

Reżyser warsztatów: reżyserem

warsztatów powinien być zawodowy

psychodramatysta. Te techniki są

bardzo potężne, dlatego też powinien

je przedstawiać ekspert.

W psychodramie ważna jest zasada

„oczekuj więcej niż to, czego się

spodziewałeś”, dlatego też potrzebny

jest doświadczony w wykorzystywaniu

tych technik instruktor.

Przestrzeń: do prowadzenia tych

warsztatów wymagane jest duże

pomieszczenie, takie, w którym jest

wystarczająco dużo przestrzeni, żeby

uczestnicy mogli się swobodnie

poruszać i wykonywać zalecane

ćwiczenia

Teoria: w celu włączenia

teoretycznych pojęć w

psychodramatyczną akcję, zaleca się,

żeby reżyser warsztatów zarysował

10

kluczowe pojęcia, które zostaną

zaprezentowane w głównym

ćwiczeniu danych warsztatów, biorąc

pod uwagę potrzeby uczestników, co

zostanie wyjaśnione później.

Narzędzia i materiały: narzędzia

potrzebne do planowania i oceny

ćwiczeń, które odbyły się w czasie

warsztatów a także materiały

potrzebne do przeprowadzenia

dramatycznego odgrywania zostały

określone w każdym module, zatem

do zaplanowania i przeprowadzenia

warsztatów PaTiE będziesz

potrzebować materiałów

szkoleniowych stworzonych na

potrzeby niniejszego kursu.

2.3. Charakterystyka każdego z warsztatów

Poniżej wymieniono główne teorie, zawarte w każdym z modułów wraz z konkretnymi

pojęciami, które powinny zostać wyjaśnione w każdym z warsztatów, oraz pewne porady

i techniki, które można wykorzystać. Niemniej, należy pamiętać, że w zależności od

doświadczenia reżysera warsztatów, może on czy ona zmienić ćwiczenia i dostosować

teorie.

Moduł 1: Doświadczeniowa metoda psychodramy

Kategoria

Instrukcje

Odnośniki

Czas

Prezentacja treści

modułu oraz jego

celów, po której

następuje

wprowadzenie do

teorii: 1-2 godzin

Praktyczna

prezentacja teorii

i konkretnych

podejść/technik

poprzez ćwiczenia

i dyskusję z uczniami:

5-6 godzin.

Ewaluacja: jedna

godzina (potencjalnie

może po niej

następować przesłanie

ankiet przez e-mail)

Strony 3-19

Materiały

Kolorowe szarfy

Kartki papieru

(mniejsze i większe)

Strony 20-31

11

Kawałki tektury, klej,

nożyczki, sznurki do

robienia masek

Ilustrowane

czasopisma lub gazety

Markery, ołówki, kredki

w różnych kolorach

Flipchart lub tablica

Rzutnik (opcjonalnie)

Rezultaty kształcenia

Po ukończeniu modułu,

uczestnicy będą potrafili:

Zarysować główne

pojęcia i zasady

psychodramy

Podać przykłady

zastosowania tej

metody w edukacji

Określić potencjalne

zagrożenia wynikające

z użycia psychodramy

poza kontekstem

terapeutycznym

Wskazać możliwości

wzbogacenia

kształcenia

zawodowego osób

dorosłych

psychodramatycznymi

technikami i

ćwiczeniami

Strona 3

Prezentacja teorii

J.L. Moreno i geneza

psychodramy

Kreatywność i

spontaniczność –

kamienie węgielne

psychodramy

Prymat spotkania

Na

psychodramatycznej

scenie

Repertuar ról

Dzielenie się

Strony 5-20

Ćwiczenia i zajęcia Powitania

Nazwy

Zaufanie

Społeczny atom

Ćwiczenia

Strony 20-33

12

uzupełniające

Maski

Tak-Nie

Ścieżka

Moduł 2: Rozgrzewka

Kategoria

Instrukcje

Odnośniki

Czas

Krótka prezentacja modułu,

celów, metod i instruktorów.

15 minut

Ćwiczenie rozgrzewające

15-30 minut

Wprowadzenie dla

uczestników (prezentacja

modułu, cele/zakres itd.

prezentacja teorii): 1-2

godzin

Zajęcia/ćwiczenia/dyskusja:

3-5 godzin

Ewaluacja: 1 godzina

Strony 4-7

Materiały

Kolorowe chusty

Papier i długopisy/ołówki do

pisania/rysowania

Kolorowe kawałki materiału

Maski

Kapelusze

Kolorowa farba (tempera)

Muzyka i odtwarzacz

Różnego rodzaju magazyny

poświęcone sportowi,

polowaniu, zagadnieniom

społecznym, rozrywce,

przyrodzie itd.

Nożyczki, klej, długopisy

i kredki

Strona 26

Rezultaty kształcenia

Oczekuje się, że uczestnicy

będą potrafili:

Wyjaśnić zasady rozgrzewki

i jej potencjalne korzyści w

edukacji zawodowej osób

dorosłych

Wymienić techniki

rozgrzewające i uzasadnić

jak

Strony 22-24

13

i dlaczego uczestnicy mogą

je zastosować (lub nie) w

swojej pracy

Zaproponować i

przeprowadzić odpowiednie

ćwiczenie w odpowiedzi na

konkretny

problem/wyzwanie w grupie

uczących się osób dorosłych

Dyskutować z grupą na

temat tego doświadczenia

Prezentacja teorii

Definicja Rozgrzewki

Pojęcie Tele

Tele i spotkanie

Pojęcie spontaniczności

Pojęcie kreatywności

Gra i psychodrama

Strony 5-30

Ćwiczenia i zajęcia Ćwiczenia mające na celu

ułatwienie prezentacji

Ćwiczenia wspierające

budowanie zespołu

Ćwiczenia wykonywane

w ruchu

Strony 30-40

Moduł 3: Siła grupy

Kategoria

Instrukcje

Odnośniki

Czas

Krótka prezentacja modułu,

celów, metod i instruktorów:

30 minut

Ćwiczenia rozgrzewające

i dyskusja dotycząca

dynamiki grupy: 1 godzina

Prezentacja teorii, teorie

dynamiki grupy: 1-2 godzin

Zajęcia/ćwiczenia/dyskusja:

5-6 godzin

Ewaluacja: 1 godzina

Strony 3- 4

14

Materiały

Kolorowe chusty

Maty/dywany

Różne zabawki: zwierzęta,

kukły różnej płci lalek, lalek

różnego rodzaju wróżek,

syren

Kartki papieru i kolorowe

markery, ołówki, pastele

olejne

Playmobil

Strony 26- 33

Rezultaty kształcenia

Wyjaśnić zasady grupy

i dynamiki grupy oraz

potencjalne korzyści

płynące

z ich zastosowania

w kształceniu zawodowym

osób dorosłych

Określić korzyści

psychodramy w procesie

edukacyjnym

z perspektywy członka

grupy

Wymienić trzy ćwiczenia

odnoszące się do pracy

grupowej oraz powiedzieć

jak można je zastosować w

klasie

Zaproponować i

przeprowadzić pewne

ćwiczenie, odnoszące się

do konkretnego wyzwania

w grupie uczących się osób

dorosłych

Strona 3

Prezentacja teorii

Historyczny zarys

naukowych badań grupy

Definiowanie grup

Opisywanie grup

Dynamika grupy

Stadia rozwoju grupy

Grupy i dynamika grupy

w psychodramie

Wartość dynamiki grupy

w edukacji

Strony 4- 20

Ćwiczenia i zajęcia Policz do 20

Zmiana pozycji

Kto zabierze mnie na drugą

stronę

Wprowadzenie do ćwiczeń.

Strony 21- 22

Czynniki I

15

Grupowe ciało

Jak film

Wymyślanie historii

Tylko jedno słowo

Przejdź się i skup

Grupowa rzeźba

Moja droga w grupie

niebezpieczeństwa użycia

metody przez edukatora.

Strony 22-25.

Ćwiczenia,

strony 25-34

Moduł 4: Socjometryczne mapowanie grupy

Kategoria

Instrukcje

Odnośniki

Czas

Prezentacja treści

modułu i jego celów,

po której następuje

wprowadzenie do

teorii: 1-2 godzin

Praktyczna

demonstracja teorii

i konkretnych

metod/technik poprzez

ćwiczenia i dyskusję

z uczestnikami: 5-6

godzin

Ewaluacja: 1 godzina

(po niej może

następować wysłanie

ankiet przez e-mail)

Strony 3-20

Materiały

Kolorowe chusty

Kartki papieru

(mniejsze i większe)

Markery, długopisy,

kredki w różnych

kolorach

Flipchart lub tablica

Rzutnik (opcjonalnie)

Strony 24-37

Rezultaty kształcenia

Po ukończeniu modułu

uczestnicy będą potrafili:

Wyjaśnić zasady

socjometrii i jej

potencjalnych korzyści

dla edukacyjnej pracy

w kształceniu

zawodowym osób

dorosłych

Wymienić trzy

Strona 3

16

socjometryczne

techniki i uzasadnić

dlaczego mogą ich

użyć (lub nie) w swojej

pracy

Zaproponować

i przeprowadzić

odpowiednie

socjometryczne

ćwiczenie

w odpowiedzi na

konkretny

problem/wyzwanie

w grupie dorosłych

uczniów

„zmapować” budowę

przykładowej grupy

i wzory nieodłącznych

jej relacji

Prezentacja teorii

Podstawy socjometrii

w pismach

J.L. Moreno

Społeczny atom

Nauka o działaniu

Socjometryczne

metody i techniki

Współczesne kwestie

dyskusyjne

Strony 5-19

Ćwiczenia i zajęcia Linia podziału

Społeczny atom

Co wybrać

Synergie

Trójkąt konfliktu

Mapa

Strony 23-37

17

Moduł 5: Zarządzanie konfliktem

Kategoria

Instrukcje

Odnośniki

Czas

Krótka prezentacja modułu,

celów, metod i instruktorów: 30

minut

Ćwiczenia rozgrzewające

i dyskusja: 1 godzina

Prezentacja teorii,

funkcjonowanie grupy, geneza

konfliktu itd.: 1-2 godzin

Zajęcia/ćwiczenia/dyskusja: 5-6

godzin

Ewaluacja: 1 godzina

Strony 3- 4

Materiały

Kolorowe chusty

Playmobil

Różnego rodzaju zabawki:

zwierzęta, lalki różnej płci

i różnego rodzaju, wróżki syreny

Kartki papieru i kolorowe

markery, długopisy, pastele

olejne

Strony 24- 31

Rezultaty kształcenia

Wskazać dodatkową wartość

psychodramatycznej interwencji

w zarządzaniu konfliktem.

Określić korzyści wynikające

z „otwarcia” i konfrontacji

jasnego, jawnego lub ukrytego

konfliktu w grupie oraz

wytłumaczyć jak wpływa to na

procedurę uczenia się.

Wskazać ograniczenia takich

eksploracji w klasie

Wymienić trzy ćwiczenia

wiążące się z zarządzaniem

konfliktem oraz wskazać jak

można je przeprowadzić

w klasie.

Zaproponować

i przeprowadzić właściwe

psychodramatyczne ćwiczenie

adresowane do sytuacji

konfliktowej zaistniałej w klasie

osób dorosłych.

Strona 3

Prezentacja teorii

Co oznacza normalne

funkcjonowanie grupy?

Strony 5- 19

18

Co oznacza anormalne

funkcjonowanie grupy?

Co oznacza anormalne

funkcjonowanie grupy?

Jak ujawnia się w grupie

konfrontacyjna sytuacja?

Jak rozwiązuje się grupowy

konflikt?

Jakie ukazują się słabości

w zarządzaniu?

Postawa lidera w sytuacji

konfliktowej

Elementy społeczne

w grupie

Zarządzanie konfliktem

w Psychodramie

Zarządzanie konfliktem

w Edukacji

Ćwiczenia i zajęcia Psy i koty

Konflikt

Wróg

Śledź i bądź śledzony

Nauczyciel – reaktywne dziecko

But

Coś, co nie zostało

rozstrzygnięte

Grupowa rzeźba

Tylko jedno słowo

Przejdź się i skup

Moja droga w grupie

Wprowadzenie do

ćwiczeń. Strony 20- 21

Czynniki I

niebezpieczeństwa

użycia metody przez

edukatora. Strona 22

Ćwiczenia strony 23-31

Moduł 6: Praca z symbolami

Kategoria

Instrukcje

Odnośniki

Czas

Przygotowanie

uczestników przed sesją

(prezentacja modułu:

cele/zakres itd.,

prezentacja teorii):

1-2 godzin

Sesja:

ćwiczenia/dyskusja

z uczestnikami:

5-6 godzin

Ewaluacja: 1 godzina

Strony 3-4

19

(powinna ona zostać

przeprowadzona przez

reżysera i uczestników

po warsztatach a jej

wyniki przesłane pocztą

elektroniczną).

Materiały

Teoretyczny zarys

edukatora osób

dorosłych

Różnego rodzaju

magazyny, dotyczące

sportu, polowania,

społeczeństwa,

rozrywki, przyrody itd.

są umieszczone na

środku pomieszczenia.

Nożyczki, klej i kolorowy

papier do zrobienia

kolażu.

Białe kartki papieru,

długopisy i kredki

Worek do przechowania

kartek papieru

Materiały, których instruktor

będzie potrzebował do

przeprowadzenia ćwiczeń są

w każdym ćwiczeniu

wymienione.

Dodatkowe informacje na

temat modułu znajdują

się na stronach 3-4

Rezultaty kształcenia

Wyjaśnić wagę użycia

semiotyki w pracy

edukacyjnej.

Podać różne symbole

i określić ich możliwe

funkcje.

Wybrać ćwiczenia

odpowiednie do

założonych celów

Docenić wagę ochrony

i zachowania

integralności zarówno

grupy jak i jednostki

Połączyć użycie

symboli z opartymi na

działaniu

psychodramatycznymi

technikami

Cele I rezultaty

kształcenia. Strona 3

20

Docenić wagę

dzielenia się

w psychodramie

Przeprowadzić proste

psychodramatyczne

ćwiczenie,

przeznaczone dla

edukacji osób

dorosłych, w którym

używa się symboli

oznaczających

prawdziwe sytuacje

zaistniałe w klasie

Prezentacja teorii

Wprowadzenie do teorii

symbolu zostanie

zapewnione poprzez

psychodramatyczne

działanie. W tym celu zaleca

się, żeby reżyser

przygotował i wykorzystał

konspekt, pozwalający na

połączenie istotnych

teoretycznych kwestii

w czasie warsztatów,

opierając się na

informacjach, które

pojawiają się w ćwiczeniach

Włączenie teoretycznych

aspektów w czasie

warsztatów pozostaje

w gestii reżysera. Nie jest

koniecznym wyjaśnianie

całej treści, wystarczy

dokonanie przeglądu

poniższych kluczowych

pojęć:

Różnica między

znakiem a symbolem.

Zasada „wolnych

skojarzeń”

Formalna i milcząca

treść w symbolach

Spontaniczność

i kreatywność

Odgrywanie ról

Funkcje obiektów

Teoria. Strony 5-22.

Przykładowe ćwiczenie

jak pracować z teorią.

Strona 22.

21

pośredniczących

w psychodramatycznej

sesji

Uczestnicy mogą znaleźć

bardziej szczegółowe

informacje w materiałach

szkoleniowych oraz w

bibliografii wykorzystanej

przy tworzeniu części

teoretycznej tego modułu.

Ćwiczenia i zajęcia Instruktor tego modułu może

w nim znaleźć

wprowadzenie do ćwiczeń

a także proste ćwiczenie

wprowadzające, które

pozwala wyjaśnić

uczestnikom jak mogą

wybrać najlepsze ćwiczenie

do przeprowadzenia

w klasie, według ich potrzeb

i celów. Spis ćwiczeń:

Pacynki

Karty i pocztówki

Maski

Malowanie - rysowanie

Rzeźby

Odgrywanie ról

Odgrywanie

przedmiotów

Ćwiczenia pełne

inwencji

Ćwiczenia z muzyką

i ruchem

Wprowadzenie do

ćwiczeń. Strony 23-24

Ćwiczenie

wprowadzające “określ

swoje cele”. Strona 24.

Niebezpieczeństwa i

czynniki, które należy

wziąć pod uwagę. Strony

25-26.

Ćwiczenia. Strony 23-45

Moduł 7: Odgrywanie ról

Kategoria

Instrukcje

Odnośniki

Czas

Krótka prezentacja

modułu, celów, metody i

instruktorów: 15 minut

Ćwiczenie

rozgrzewające: 15-30

minut

Budowa i czas. Strony

22-23

22

Wprowadzenie dla

uczestników

(prezentacja modułu,

celów/zakresu itd.,

prezentacja teorii):

1-2 godzin

Zajęcia/ćwiczenia/

dyskusja: 3-5 godzin

Ewaluacja: 1 godzina

Materiały

Kolorowe chusty

Papier i długopisy/

ołówki do

pisania/rysowania

Kolorowe kawałki

materiału

Maski

Kapelusze

Kolorowa farba

(tempera)

Muzyka i odtwarzacz

Różne magazyny

dotyczące sportu,

polowania,

społeczeństwa, rozrywki,

przyrody, itd.

Nożyczki, klej, długopisy

i kredki

Materiały. Strony 24-29

Rezultaty kształcenia

Oczekuje się, że uczestnicy

będą potrafili:

Wyjaśnić zasady

odgrywania ról i jej

możliwe korzyści

w pracy edukacyjnej w

kształceniu zawodowym

osób dorosłych

Wymienić trzy techniki

odgrywania ról i

uzasadnić jak

i dlaczego mogą one

(lub nie) zostać

wykorzystane

w pracy uczestników

Zaproponować

i przeprowadzić

odpowiednie ćwiczenie

odgrywania ról

Rezultaty kształcenia.

Strona 23

23

w odpowiedzi na

konkretny

problem/wyzwanie

w grupie dorosłych

uczących się osób

Przedyskutować

z grupą to

doświadczenie

Prezentacja teorii

Teoretyczne zaplecze:

Definicja

Definicja roli

Definicja grupy

Pośród roli i grupy

w psychodramie

Rozróżnienie między

odgrywaniem ról

a psychodramą

Metody i możliwości

zastosowania

Zastosowanie

kluczowych teorii

w edukacji

Edukacyjne odgrywanie

ról

Rola reżysera

Struktura sesji

odgrywania ról

Ustalanie struktury

i uczenia się w klasie

Teoria. Strony: 3-13

Zajęcia i ćwiczenia Lista ćwiczeń/zajęć:

Pierwszy dzień

Zwykły dzień

Jak inni mnie widzą

Moja przyszłość

Moje wątpliwości

Piękne i brzydkie

Co będzie

Co chciałem/am

powiedzieć

Mówię to do siebie

Nieustrukturyzowane

odgrywanie ról

Ćwiczenia.Strony: 24-27

24

Moduł 8: Dzielenie się w grupie

Kategoria

Instrukcje

Odnośniki

Czas

Przed-sesyjne

przygotowanie

uczestników

(prezentacja modułu:

cele/ zakres itd.,

prezentacja teorii,

krótkie wprowadzenie

do teorii): 1-2 godzin

Sesja: ćwiczenia/

dyskusja z

uczestnikami: 7 godzin

Ewaluacja: 1 godzina

(instruktor oraz

uczestnicy powinni jej

dokonać po warsztatach

i przesłać pocztą

elektroniczną

Budowa. Strony 4-5

Materiały

Konkretne materiały, jeśli są

potrzebne zostały

wymienione w ćwiczeniach

znajdujących się

w materiałach

szkoleniowych:

Kartki

Kolorowe długopisy

Poduszki

Ćwiczenia. Strony 23-35

Rezultaty kształcenia

Wyjaśnić znaczenie

przeprowadzenia fazy

dzielenia

w pracy edukacyjnej

Zaproponować różnego

typu ćwiczenia i określić

ich potencjalne działanie

Wybrać ćwiczenia, które

służą spełnieniu

wyznaczonych celów

Zrozumieć istotność

ochrony i zachowania

integralności zarówno

grupy jak i

poszczególnych

jednostek

Połączyć użycie

Cele i rezultaty

kształcenia. Strona 4

25

dzielenia się z opartymi

na działaniu

psychodramatycznymi

technikami

Przeprowadzić proste

Psychodramatyczne

ćwiczenie,

przystosowane do

edukacji osób dorosłych,

w którym wykorzystuje

się ćwiczenia dzielenia

się, dotyczące sytuacji

z prawdziwego życia

klasy

Prezentacja teorii

Instruktor może zdecydować

w jaki sposób wyjaśnić

główne pojęcia tego modułu.

W każdym wypadku

szczególnie ważne jest to,

żeby podczas warsztatów

wyjaśnić uczestnikom

pewne kwestie, takie jak:

Wskazówki dotyczące

sesji dzielenia się

Rola lidera

Kwestie etyczne

Uczestnicy mogą znaleźć

bardziej szczegółowe

informacje w materiałach

szkoleniowych oraz

w bibliografii wykorzystanej

do stworzenia teoretycznej

części tego modułu.

Wskazówki dotyczące

sesji dzielenia się. Strony

14-15

Rola lidera. Strony 14-18

Kwestie etyczne. Strony

19-22

Ćwiczenia i zajęcia Instruktor prowadzący

warsztaty na podstawie tego

modułu znajdzie w nim

wprowadzenie do ćwiczeń

wyjaśniające ich cele.

Materiały szkoleniowe dla

tych warsztatów zawierają

między innymi kilka

szczegółowo opisanych

ćwiczeń a trener może

wybrać, według swoich

upodobań, jedno z nich,

Prezentacja ćwiczeń.

Strona 23

Ćwiczenia. Strony 23-35

26

i przeprowadzić je w czasie

lekcji. Spis ćwiczeń:

To, co mówisz jest

ważne

Uczenie się

o dzieleniu

w psychodramie

Inscenizacja dzielenia

Nie słuchanie

Wścibska piłka

Powód, żeby tu być

Wymienianie się

problemami

Kim jestem

Imię, litery, słowa

i zdanie

Tak lub nie

Pieniądze

Dzielenie się

twierdzeniami

Proszenie do tańca

Napisz opowiadanie

Pozytywna piramida

Strzał w dziesiątkę

Powstańmy razem

Pewnego razu

Wypuszczanie

narysowanych imion

Krąg aprobaty

Pozwól odejść

Uścisk

27

3. Ewaluacja

3.1. Formularz ewaluacyjny dla reżysera warsztatów

w psychodramatycznych ćwiczeniach

Poniższy wzór ma charakter orientacyjny a jego celem jest ułatwienie instruktorowi

dokonanie oceny psychodramatycznego ćwiczenia, przeprowadzonego podczas warsztatów.

Można go zastosować do każdego modułu.

Wskaźnik Opis Skala oceny

1 2 3 4

Zrozumienie

istotności

ochrony

i zachowania

integralności

zarówno

grupy jak

i jednostki.

Ocenianie,

czy

uczestnik

zrozumiał to

pojęcie i czy

odpowiednio

go użył

podczas

przeprowadz

ania

ćwiczenia.

Uczestnik nie

zrozumiał

pojęcia i nie

zastosował go

w

ćwiczeniach.

Propozycje

uczestnika podczas

prowadzenia

ćwiczeń wskazuję,

że zrozumiał/a on/a

wagę tej kwestii,

lecz nie

zastosował/a jej

odpowiednio.

Uczestnik rozumie

wagę tej kwestii i

potrafi to udowodnić

poprzez stosowanie

jej w ćwiczeniach

oraz budowaniu

właściwej atmosfery

zaufania.

Używanie i

zrozumienie

symboli/

technik

socjometrycz

nych,

dzielenia,

rozgrzewki

itd w

warsztatach.

Umiejętność

zaproponow

ania symboli

oraz technik

mających

istotną treść,

sprzyjającą

procesowi

edukacyjne

mu.

Zaproponowa

ne symbole i

techniki nie są

istotne dla

procesu

edukacyjnego,

ponieważ nie

zostały w pełni

zrozumiane.

Zaprezentowane

symbole i techniki są

dobrze określane,

jednak nie są istotne

dla klasy.

Zaproponowane

symbole i techniki są

poprawne i ułatwiają

proces edukacyjny

w klasie.

Stosowanie

symboli/

technik

socjometrycz

nych,

dzielenia się,

tozgrzewki

itd we

własnej

klasie.

Umiejętność

zastosowani

a technik

pracy z

symbolami/

socjometryc

znych,

dzielenia

się, itd w

celu

udoskonalen

ia procesu

Uczestnicy nie

są w stanie

zastosować

którejkolwiek z

przedstawiony

ch technik.

Potrafią

przeprow

adzić

zapropo

nowane

ćwiczeni

e tak, jak

uczono i

bez

trudu.

Stosują

techniki

tak, jak

ich tego

nauczon

o,

zmieniaj

ąc je,

jeśli to

konieczn

e.

Są w stanie wykonać

ćwiczenie tak, jak ich

tego nauczono oraz

stworzyć nowe,

przystosowane do

konkretnych potrzeb

w klasie.

28

edukacyjneg

o.

Określanie

sytuacji, w

których

symbole/

socjometria /

rozgrzewka

są

przydatne.

Określenie,

czy praca z

symbolami/

dzielenie

się/

rozgrzewka/

socjometria

itd. Mogą

ożywić

typową

sytuację w

klasie,

zgodnie z jej

potrzebami.

Nie

rozpoznają

sytuacji, gdzie

praca z

symbolami/

rozgrzewka/

socjometria/

dzielenie się

itd. mogą

znaleźć

zastosowanie.

Rozpoznaje takie

sytuacje, lecz nie

proponuje

odpowiednich

ćwiczeń

Określa sytuacje, w

których przydatne

jest użycie pracy z

symbolami/

socjometrii/

rozgrzewki/ dzielenia

itd. oraz proponuje

ćwiczenia

przystosowane do

każdego przypadku.

Rozumienie

ukrytej

dynamiki.

Umiejętność

obserwacji i

rozpoznawa

nia ukrytych

procesów,

które mogą

zablokować

proces

edukacyjny.

Nie

rozpoznaje

ukrytych

procesów,

leżących u

podstaw

edukacyjnej

blokady.

Intuicyjnie

rozpoznaje pewne

ukryte procesy, lecz

nie jest w stanie

jasno ich określić.

Rozpoznaje

przebiegające w

klasie ukryte

procesy, które stają

na przeszkodzie

uczeniu się.

Nauka jak

dzielić się

doświadczen

iem

psychodram

atycznego

odgrywania.

Umiejętność

zapewnienia

przestrzeni,

w której

uczestnicy

mogą dzielić

się swoimi

doświadcze

niami

powstałymi

w wyniku

dramatyczne

go

odgrywania.

Nie szanuje

opinii innych i

nie zapewnia

przestrzeni, w

której wszyscy

mogliby się

swobodnie

dzielić

doświadczenia

mi.

Szanuje

kolej na

wypowie

dź

innych,

lecz

kiedy

sam/a

mówi,

dokonuje

ocen i

komentuj

e

doświad

czenia

innych.

Szanuje

kolej na

wypowie

dź

innych i

dzieli się

własnym

doświad

czeniem

lecz

analizuje

i ocenia

doświad

czenia

innych.

Szanuje kolej na

wypowiedź innych,

dzieli się swoimi

doświadczeniami i

nie ocenia ani nie

analizuje

doświadczeń

przywołanych przez

innych.

29

3.2. Wzór ewaluacyjnego sprawozdania dla reżysera warsztatów

Moduł __: “__________________________________” Imię i nazwisko reżysera warsztatów: _____________________________________________ Data: ____/____/2015 Niniejszy wzór ma charakter informacyjny i służy ułatwieniu instruktorowi przeprowadzenia ewaluacji materiałów szkoleniowych reprezentujących każdy moduł Programu Szkoleniowego PaTiE. Można go zastosować do każdego modułu Proszę odpowiedzieć na poniższe pytania: A1. Czy osiągnąłem/ osiągnęłam rezultaty kształcenia przedstawione w materiałach

szkoleniowych dla tego modułu? Odpowiedź proszę uzasadnić poniżej:

_______________________________________________________________

_______________________________________________________________

_______________________________________________________________

_______________________________________________________________

_______________________________________________________________

_______________________________________________________________

_______________________________________________________________

_______________________________________________________________

_______________________________________________________________

_______________________________________________________________

_______________________________________________________________

_______________________________________________________________

_______________________________________________________________

_______________________________________________________________

A2. Czy dostrzegłem/a, zmianę w postrzeganiu przez uczestników pracy grupowej?

Odpowiedź proszę uzasadnić poniżej:

_______________________________________________________________

_______________________________________________________________

_______________________________________________________________

30

_______________________________________________________________

_______________________________________________________________

_______________________________________________________________

_______________________________________________________________

_______________________________________________________________

_______________________________________________________________

_______________________________________________________________

_______________________________________________________________

_______________________________________________________________

_______________________________________________________________

A3. Proszę krótko przedstawić jak przeprowadziłeś/aś ten moduł oraz wymienić wszelkie przeszkody, lub problemy, które pojawiły się podczas warsztatów.

_______________________________________________________________

_______________________________________________________________

_______________________________________________________________

_______________________________________________________________

_______________________________________________________________

_______________________________________________________________

_______________________________________________________________

_______________________________________________________________

_______________________________________________________________

_______________________________________________________________

_______________________________________________________________

_______________________________________________________________

_______________________________________________________________

_______________________________________________________________

Podpis

31

3.3. Formularze ewaluacyjne dla uczestników kursu (1 formularz dla

każdego modułu)

Moduł 1: “Doświadczeniowa metoda psychodramy”

Imię i nazwisko uczestnika:

___________________________________________________

Data: ____/____/2015

Proszę odpowiedzieć na poniższe pytania:

A1. Jak sądzisz, czy psychodrama może wpłynąć na twoje postrzeganie pracy

grupowej i edukacyjnej? Odpowiedź proszę uzasadnić poniżej:

__________________________________________________________________________

__________________________________________________________________________

__________________________________________________________________________

_________________________________________________________________________

A2. Czy dostrzegasz realne sposoby połączenia konkretnych metod

i technik psychodramy z procesem edukacji zawodowej osób dorosłych?

□ Tak □ Nie

Proszę uzasadnić odpowiedź:

__________________________________________________________________________

__________________________________________________________________________

__________________________________________________________________________

__________________________________________________________________________

_________________________________________________________________________

A3. Czy dostrzegasz potencjalne zagrożenia wynikające z użycia psychodramy

poza kontekstem terapeutycznym?

__________________________________________________________________________

__________________________________________________________________________

__________________________________________________________________________

__________________________________________________________________________

_________________________________________________________________________

A4. Proszę udzielić odpowiedzi na pytania zadane w tabeli zgodnie ze stopniem w

jakim zgadzasz się z podanymi stwierdzeniami, używając poniższego klucza. Proszę

zaznaczyć odpowiedzi kółkiem:

1. Zupełnie się nie zgadzam

2. Nie zgadzam się w znacznym stopniu

3. Raczej się nie zgadzam

4. Nie potrafię powiedzieć czy się zgadzam czy nie

5. Raczej się zgadzam

32

6. Zgadzam się w znacznym stopniu

7. Zupełnie się zgadzam

Moduł 2: “Rozgrzewka”

Imię i nazwisko uczestnika:

___________________________________________________

Data: ____/____/2015

Proszę udzielić odpowiedzi na poniższe pytania:

A1. Proszę określić korzyści jakie niosą ze sobą techniki rozgrzewkowe oraz ich

znaczenie dla edukacji:

__________________________________________________________________________

__________________________________________________________________________

__________________________________________________________________________

__________________________________________________________________________

_________________________________________________________________________

A2. Jak sądzisz, czy jesteś w stanie wprowadzić zestaw technik rozgrzewających

w swojej klasie osób dorosłych?

□ Tak □ Nie

Jeśli tak, proszę poniżej napisać które z nich oraz uzasadnić odpowiedź:

Teraz inaczej patrzę na sytuację w grupie. 1 2 3 4 5 6 7

Uważam, że użycie tego typu techniki przyczyniło się do mojego rozwoju. 1 2 3 4 5 6 7

Podczas wykonywania ćwiczenia czułem/am, że cały zespół jest bardziej

zintegrowany. 1 2 3 4 5 6 7

Byłem/am w stanie wyrazić swoją opinię i uczestniczyć na oczach innych. 1 2 3 4 5 6 7

Czułem/am, że jestem częścią grupy i aktywnie uczestniczyłem/am w

kursie. 1 2 3 4 5 6 7

Ogólnie rzecz biorąc, po uczestnictwie w ćwiczeniach odczuwam większą

motywację. 1 2 3 4 5 6 7

Bardziej ufam swoim kolegom. 1 2 3 4 5 6 7

Rozumiem i doceniam różnice istniejące między członkami grupy. 1 2 3 4 5 6 7

Lepiej rozumiem swoich kolegów i darzę ich większym szacunkiem. 1 2 3 4 5 6 7

Mam więcej wiary w swoje umiejętności. 1 2 3 4 5 6 7

33

__________________________________________________________________________

__________________________________________________________________________

__________________________________________________________________________

__________________________________________________________________________

_________________________________________________________________________

A3. Proszę udzielić odpowiedzi na pytania zadane w tabeli zgodnie ze stopniem w

jakim zgadzasz się z podanymi stwierdzeniami, używając poniższego klucza. Proszę

zaznaczyć odpowiedzi kółkiem:

1. Zupełnie się nie zgadzam

2. Nie zgadzam się w znacznym stopniu

3. Raczej się nie zgadzam

4. Nie potrafię powiedzieć, czy się zgadzam czy nie

5. Raczej się zgadzam

6. Zgadzam się w znacznym stopniu

7. Zupełnie się zgadzam

Teraz inaczej patrzę na sytuację w grupie. 1 2 3 4 5 6 7

Uważam, że użycie tego typu techniki przyczyniło się do mojego rozwoju. 1 2 3 4 5 6 7

Podczas wykonywania ćwiczenia czułem/am, że cały zespół jest bardziej

zintegrowany. 1 2 3 4 5 6 7

Byłem/am w stanie wyrazić swoją opinię i uczestniczyć na oczach innych. 1 2 3 4 5 6 7

Czułem/am, że jestem częścią grupy i aktywnie uczestniczyłem/am w

kursie. 1 2 3 4 5 6 7

Ogólnie rzecz biorąc, po uczestnictwie w ćwiczeniach odczuwam większą

motywację. 1 2 3 4 5 6 7

Bardziej ufam swoim kolegom. 1 2 3 4 5 6 7

Rozumiem i doceniam różnice istniejące między członkami grupy. 1 2 3 4 5 6 7

Lepiej rozumiem swoich kolegów i darzę ich większym szacunkiem. 1 2 3 4 5 6 7

Mam więcej wiary w swoje umiejętności. 1 2 3 4 5 6 7

34

Moduł 3: “Siła grupy”

Imię i nazwisko uczestnika:

___________________________________________________

Data: ____/____/2015

Proszę udzielić odpowiedzi na poniższe pytania:

A1. Czy jesteś w stanie wyjaśnić zasady działania grupy i dynamiki grupy oraz

potencjalne korzyści płynące z ich zastosowania w kształceniu zawodowym osób

dorosłych?

□ Tak □ Nie

Jeśli tak, proszę wyjaśnić jakie są to korzyści:

__________________________________________________________________________

__________________________________________________________________________

__________________________________________________________________________

__________________________________________________________________________

__________________________________________________________________________

_________________________________________________________________________

A2. Czy potrafisz jasno określić kroki, jakie będziesz musiał/a podjąć, żeby

zaplanować/zmodyfikować swój program nauczania tak, żeby lepiej skupić się na

dynamice grupy?

__________________________________________________________________________

__________________________________________________________________________

__________________________________________________________________________

__________________________________________________________________________

_________________________________________________________________________

A3. Proszę udzielić odpowiedzi na pytania zadane w tabeli zgodnie ze stopniem w

jakim zgadzasz się z podanymi stwierdzeniami, używając poniższego klucza. Proszę

zaznaczyć odpowiedzi kółkiem:

1. Zupełnie się nie zgadzam

2. Nie zgadzam się w znacznym stopniu

3. Raczej się nie zgadzam

4. Nie potrafię powiedzieć czy się zgadzam czy nie

5. Raczej się zgadzam

6. Zgadzam się w znacznym stopniu

7. Zupełnie się zgadzam

35

Moduł 4: “Socjometryczne mapowanie grupy”

Imię i nazwisko uczestnika:

___________________________________________________

Data: ____/____/2015

Proszę odpowiedzieć na poniższe pytania:

A1. Czy jesteś w stanie wyjaśnić zasady socjometrii i jej możliwe zastosowania

w praktyce edukacyjnej kształcenia zawodowego osób dorosłych?

□ Tak □ Nie

Proszę wyjaśnić stosowalność socjometrycznych technik w klasach kształcenia

zawodowego osób dorosłych:

__________________________________________________________________________

__________________________________________________________________________

__________________________________________________________________________

__________________________________________________________________________

__________________________________________________________________________

_________________________________________________________________________

Teraz inaczej patrzę na sytuację w grupie. 1 2 3 4 5 6 7

Uważam, że użycie tego typu techniki przyczyniło się do mojego rozwoju. 1 2 3 4 5 6 7

Podczas wykonywania ćwiczenia czułem/am, że cały zespół jest bardziej

zintegrowany. 1 2 3 4 5 6 7

Byłem/am w stanie wyrazić swoją opinię i uczestniczyć na oczach innych. 1 2 3 4 5 6 7

Czułem/am, że jestem częścią grupy i aktywnie uczestniczyłem/am w

kursie. 1 2 3 4 5 6 7

Ogólnie rzecz biorąc, po uczestnictwie w ćwiczeniach odczuwam większą

motywację. 1 2 3 4 5 6 7

Bardziej ufam swoim kolegom. 1 2 3 4 5 6 7

Rozumiem i doceniam różnice istniejące między członkami grupy. 1 2 3 4 5 6 7

Lepiej rozumiem swoich kolegów i darzę ich większym szacunkiem. 1 2 3 4 5 6 7

Mam więcej wiary w swoje umiejętności. 1 2 3 4 5 6 7

36

A2. Jakie potrafisz określić korzyści w uzyskiwaniu wglądu w budowę grupy oraz

ułatwianiu budowania zespołu i zarządzaniu konfliktem płynące z socjometrycznych

technik?

__________________________________________________________________________

__________________________________________________________________________

__________________________________________________________________________

__________________________________________________________________________

_________________________________________________________________________

A3. Proszę udzielić odpowiedzi na pytania zadane w tabeli zgodnie ze stopniem

w jakim zgadzasz się z podanymi stwierdzeniami, używając poniższego klucza. Proszę

zaznaczyć odpowiedzi kółkiem:

1. Zupełnie się nie zgadzam

2. Nie zgadzam się w znacznym stopniu

3. Raczej się nie zgadzam

4. Nie potrafię powiedzieć czy się zgadzam czy nie

5. Raczej się zgadzam

6. Zgadzam się w znacznym stopniu

7. Zupełnie się zgadzam

Teraz inaczej patrzę na sytuację w grupie. 1 2 3 4 5 6 7

Uważam, że użycie tego typu techniki przyczyniło się do mojego rozwoju. 1 2 3 4 5 6 7

Podczas wykonywania ćwiczenia czułem/am, że cały zespół jest bardziej

zintegrowany. 1 2 3 4 5 6 7

Byłem/am w stanie wyrazić swoją opinię i uczestniczyć na oczach innych. 1 2 3 4 5 6 7

Czułem/am, że jestem częścią grupy i aktywnie uczestniczyłem/am w

kursie. 1 2 3 4 5 6 7

Ogólnie rzecz biorąc, po uczestnictwie w ćwiczeniach odczuwam większą

motywację. 1 2 3 4 5 6 7

Bardziej ufam swoim kolegom. 1 2 3 4 5 6 7

Rozumiem i doceniam różnice istniejące między członkami grupy. 1 2 3 4 5 6 7

Lepiej rozumiem swoich kolegów i darzę ich większym szacunkiem. 1 2 3 4 5 6 7

Mam więcej wiary w swoje umiejętności. 1 2 3 4 5 6 7

37

Moduł 5: “Zarządzanie konfliktem”

Imię i nazwisko uczestnika:

___________________________________________________

Data: ____/____/2015

Proszę odpowiedzieć na poniższe pytania:

A1. Czy uważasz, że techniki zarządzania konfliktem można zastosować w klasach

kształcenia zawodowego osób dorosłych?

□ Tak □ Nie

A2. Jeśli tak, czy mógłbyś/mogłabyś wymienić dwa lub trzy ćwiczenia związane

z zarządzaniem konfliktem, oraz wyjaśnić jak można je zastosować w klasie?

__________________________________________________________________________

__________________________________________________________________________

__________________________________________________________________________

__________________________________________________________________________

_________________________________________________________________________

A3. Czym może się różnić twój obecny sposób radzenia sobie z konfliktem od

psychodramatycznego?

__________________________________________________________________________

__________________________________________________________________________

__________________________________________________________________________

_________________________________________________________________________

A4. Proszę udzielić odpowiedzi na pytania zadane w tabeli zgodnie ze stopniem w

jakim zgadzasz się z podanymi stwierdzeniami, używając poniższego klucza. Proszę

zaznaczyć odpowiedzi kółkiem:

1. Zupełnie się nie zgadzam

2. Nie zgadzam się w znacznym stopniu

3. Raczej się nie zgadzam

4. Nie potrafię powiedzieć czy się zgadzam czy nie

5. Raczej się zgadzam

6. Zgadzam się w dużym stopniu

7. Zupełnie się zgadzam

Teraz inaczej patrzę na sytuację w grupie. 1 2 3 4 5 6 7

Uważam, że użycie tego typu techniki przyczyniło się do mojego rozwoju. 1 2 3 4 5 6 7

Podczas wykonywania ćwiczenia czułem/am, że cały zespół jest bardziej

zintegrowany. 1 2 3 4 5 6 7

Byłem/am w stanie wyrazić swoją opinię i uczestniczyć na oczach innych. 1 2 3 4 5 6 7

38

Moduł 6: “Praca z symbolami”

Imię i nazwisko uczestnika:

___________________________________________________

Data: ____/____/2015

Proszę odpowiedzieć na poniższe pytania:

A1. Proszę wyjaśnić wagę użycia semiotyki w pracy edukacyjnej:

__________________________________________________________________________

__________________________________________________________________________

__________________________________________________________________________

__________________________________________________________________________

_________________________________________________________________________

A2. Czy potrafisz opisać proste psychodramatyczne ćwiczenie, przystosowane do

edukacji osób dorosłych, w którym używa się symboli oznaczających prawdziwą

sytuację z życia klasy?

__________________________________________________________________________

__________________________________________________________________________

__________________________________________________________________________

__________________________________________________________________________

_________________________________________________________________________

A3. Proszę udzielić odpowiedzi na pytania zadane w tabeli zgodnie ze stopniem

w jakim zgadzasz się z podanymi stwierdzeniami, używając poniższego klucza. Proszę

zaznaczyć odpowiedzi kółkiem:

1. Zupełnie się nie zgadzam

2. Nie zgadzam się w dużym stopniu

3. Raczej się nie zgadzam

4. Nie potrafię powiedzieć czy się zgadzam czy nie

5. Raczej się zgadzam

Czułem/am, że jestem częścią grupy i aktywnie uczestniczyłem/am w

kursie. 1 2 3 4 5 6 7

Ogólnie rzecz biorąc, po uczestnictwie w ćwiczeniach odczuwam większą

motywację. 1 2 3 4 5 6 7

Bardziej ufam swoim kolegom. 1 2 3 4 5 6 7

Rozumiem i doceniam różnice istniejące między członkami grupy. 1 2 3 4 5 6 7

Lepiej rozumiem swoich kolegów i darzę ich większym szacunkiem. 1 2 3 4 5 6 7

Mam więcej wiary w swoje umiejętności. 1 2 3 4 5 6 7

39

6. Zgadzam się w dużym stopniu

7. Zupełnie się zgadzam

Moduł 7: “Odgrywanie ról”

Imię i nazwisko uczestnika:

___________________________________________________

Data: ____/____/2015

Proszę odpowiedzieć na poniższe pytania:

A1. Czy uważasz, że techniki odgrywania ról mogą mieć korzystny wpływ na pracę

edukacyjną w kształceniu zawodowym osób dorosłych?

□ Tak □ Nie

Jeśli tak, proszę wyjaśnić dlaczego:

__________________________________________________________________________

__________________________________________________________________________

__________________________________________________________________________

__________________________________________________________________________

_________________________________________________________________________

Teraz inaczej patrzę na sytuację w grupie. 1 2 3 4 5 6 7

Uważam, że użycie tego typu techniki przyczyniło się do mojego rozwoju. 1 2 3 4 5 6 7

Podczas wykonywania ćwiczenia czułem/am, że cały zespół jest bardziej

zintegrowany. 1 2 3 4 5 6 7

Byłem/am w stanie wyrazić swoją opinię i uczestniczyć na oczach innych. 1 2 3 4 5 6 7

Czułem/am, że jestem częścią grupy i aktywnie uczestniczyłem/am w

kursie. 1 2 3 4 5 6 7

Ogólnie rzecz biorąc, po uczestnictwie w ćwiczeniach odczuwam większą

motywację. 1 2 3 4 5 6 7

Bardziej ufam swoim kolegom. 1 2 3 4 5 6 7

Rozumiem i doceniam różnice istniejące między członkami grupy. 1 2 3 4 5 6 7

Lepiej rozumiem swoich kolegów i darzę ich większym szacunkiem. 1 2 3 4 5 6 7

Mam więcej wiary w swoje umiejętności. 1 2 3 4 5 6 7

40

A2. Które z ćwiczeń “odgrywania ról” zastosowałbyś w swojej klasie kształcenia

zawodowego osób dorosłych i dlaczego?

__________________________________________________________________________

__________________________________________________________________________

__________________________________________________________________________

__________________________________________________________________________

_________________________________________________________________________

A3. Proszę udzielić odpowiedzi na pytania zadane w tabeli zgodnie ze stopniem w

jakim zgadzasz się z podanymi stwierdzeniami, używając poniższego klucza. Proszę

zaznaczyć odpowiedzi kółkiem:

1. Zupełnie się nie zgadzam

2. Nie zgadzam się w dużym stopniu

3. Raczej się nie zgadzam

4. Nie potrafię powiedzieć czy się zgadzam czy nie

5. Raczej się zgadzam

6. Zgadzam się w dużym stopniu

7. Zupełnie się zgadzam

Teraz inaczej patrzę na sytuację w grupie. 1 2 3 4 5 6 7

Uważam, że użycie tego typu techniki przyczyniło się do mojego rozwoju. 1 2 3 4 5 6 7

Podczas wykonywania ćwiczenia czułem/am, że cały zespół jest bardziej

zintegrowany. 1 2 3 4 5 6 7

Byłem/am w stanie wyrazić swoją opinię i uczestniczyć na oczach innych. 1 2 3 4 5 6 7

Czułem/am, że jestem częścią grupy i aktywnie uczestniczyłem/am w

kursie. 1 2 3 4 5 6 7

Ogólnie rzecz biorąc, po uczestnictwie w ćwiczeniach odczuwam większą

motywację. 1 2 3 4 5 6 7

Bardziej ufam swoim kolegom. 1 2 3 4 5 6 7

Rozumiem i doceniam różnice istniejące między członkami grupy. 1 2 3 4 5 6 7

Lepiej rozumiem swoich kolegów i darzę ich większym szacunkiem. 1 2 3 4 5 6 7

Mam więcej wiary w swoje umiejętności. 1 2 3 4 5 6 7

41

Moduł 8: “Dzielenie się w grupie”

Imię i nazwisko uczestnika:

___________________________________________________

Data: ____/____/2015

Proszę odpowiedzieć na poniższe pytania:

A1. Proszę wyjaśnić wagę użycia dzielenia się w pracy edukacyjnej:

__________________________________________________________________________

__________________________________________________________________________

__________________________________________________________________________

__________________________________________________________________________

__________________________________________________________________________

_________________________________________________________________________

A2. Czy jesteś w stanie wprowadzić zestaw technik “dzielenia się”

w swojej klasie kształcenia zawodowego osób dorosłych?

□ Tak □ Nie

Jeśli tak, proszę poniżej napisać które z nich byś zastosował/a,

w jakiej sytuacji i dlaczego:

__________________________________________________________________________

__________________________________________________________________________

__________________________________________________________________________

__________________________________________________________________________

__________________________________________________________________________

__________________________________________________________________________

_________________________________________________________________________

A3. Proszę udzielić odpowiedzi na pytania zadane w tabeli zgodnie ze stopniem

w jakim zgadzasz się z podanymi stwierdzeniami, używając poniższego klucza. Proszę

zaznaczyć odpowiedzi kółkiem:

1. Zupełnie się nie zgadzam

2. Nie zgadzam się w dużym stopniu

3. Raczej się nie zgadzam

4. Nie potrafię powiedzieć czy się zgadzam czy nie

5. Raczej się zgadzam

6. Zgadzam się w dużym stopniu

7. Zupełnie się zgadzam

42

Teraz inaczej patrzę na sytuację w grupie. 1 2 3 4 5 6 7

Uważam, że użycie tego typu techniki przyczyniło się do mojego rozwoju. 1 2 3 4 5 6 7

Podczas wykonywania ćwiczenia czułem/am, że cały zespół jest bardziej

zintegrowany. 1 2 3 4 5 6 7

Byłem/am w stanie wyrazić swoją opinię i uczestniczyć na oczach innych. 1 2 3 4 5 6 7

Czułem/am, że jestem częścią grupy i aktywnie uczestniczyłem/am w

kursie. 1 2 3 4 5 6 7

Ogólnie rzecz biorąc, po uczestnictwie w ćwiczeniach odczuwam większą

motywację. 1 2 3 4 5 6 7

Bardziej ufam swoim kolegom. 1 2 3 4 5 6 7

Rozumiem i doceniam różnice istniejące między członkami grupy. 1 2 3 4 5 6 7

Lepiej rozumiem swoich kolegów i darzę ich większym szacunkiem. 1 2 3 4 5 6 7

Mam więcej wiary w swoje umiejętności. 1 2 3 4 5 6 7

43

3.4. Ocena wyników

Jak widać powyżej Formularz ewaluacyjny dla reżysera warsztatów proponuje

czterostopniową skalę oceny, gdzie 4 jest najwyższą oceną i odnosi się do pełnego

przyswojenia wiedzy. Każdy wiersz w powyższych tabelach odnosi się do kompetencji

lub umiejętności, którą dorośli uczestnicy powinni uzyskać dzięki warsztatom

szkoleniowym. Litery oznaczają stopień, w jakim każda kompetencja została

zrozumiana. Dlatego też to lider jest odpowiedzialny za sprawdzenie wyników, jakie

osiągnęli uczestnicy; czy nie zrozumieli pewnych kwestii, dlatego, że są one na zbyt

wysokim poziomie, lub dlatego, że ćwiczenia nie są ukierunkowane na ich zdobycie itd.

Te elementy reżyser powinien rozważyć dokonując końcowej ewaluacji warsztatów.

Bardzo ważne jest także to, żeby reżyser warsztatów, oprócz dokonania

numerycznej/liczbowej oceny warsztatów, napisał sprawozdanie gromadząc bardziej

jakościowe spostrzeżenia z sesji. Psychodramatyczne interwencje zawierają ważny

emocjonalny komponent, który wyłania się poprzez przebłyski różnego rodzaju ekspresji,

których nie da się wyrazić poprzez numeryczną ocenę, lecz często są ważniejsze dla

funkcjonowania grupy oraz przebiegu ćwiczenia. Właśnie dlatego reżyser warsztatów

powinien napisać Szablon ewaluacyjnego sprawozdania, żeby być w stanie

monitorować postęp grupy na przestrzeni czasu.

Formularze ewaluacyjne dla uczestników kursu to połączenie pytań otwartych i skal

Likerta. Zarówno reżyser warsztatów jak i uczestnik mogą dodawać do istniejących

kwestionariuszy nowe stwierdzenia, o ile sądzą oni, że te będą konieczne do

przeprowadzenia pełnej ewaluacji. Wyniki uzyskane ze skali Likerta liczy się dodając

wszystkie liczby zaznaczone w polu odpowiedzi. Ustala się minimalne i maksymalne

wyniki. Robi się to poprzez dodanie najniższych liczb w skali – 1 – tyle razy, ile jest

pytań. Zatem w przypadku przywołanym poniżej jest to: 1+1+1. Najwyższą ocenę

7, dodaje się tyle razy, ile jest stwierdzeń, w tym wypadku jest to 7+7+7. Zatem minimum

jest tu 3 a maksimum 21. Poddając ewaluacji wynik kwestionariusza możemy

powiedzieć, że jeśli jest bliski 5, nastawienie takiego nauczyciela jest raczej

nieprzychylne. Wynik 17 wskazuje bardzo przychylne nastawienie:

W celu uzyskania średniego wyniku kwestionariusza stosuje się wzór PT/NT, gdzie PT to

całkowita liczba punktów w skali, uzyskana przez zsumowanie wszystkich odpowiedzi a NT

to całkowita liczba stwierdzeń.

Osiągnąłem/osiągnęłam wyznaczone cele 1 2 3 4 5 6 7

Dostrzegłem/am zmianę w klasie 1 2 3 4 5 6 7

Podczas ćwiczenia chroniłem/am integralność i dobrostan

uczniów

1 2 3 4 5 6 7

W tym przykładzie PT będzie wynosić: 11/NT: 3=3.6, co jest oceną na średnio-niskim

poziomie przy zaproponowanej skali od 1 do 7. W każdym wypadku analizowanie

odpowiedzi osobno pomaga dostrzec detale i lepiej zrozumieć nastawienie respondenta.

44

BIBLIOGRAFIA:

Bielskie Stowarzyszenie Artystyczne Teatr Grodzki (2009) GUIDELINES ON

PSYCHODRAMA USE IN ADULT EDUCATION. POTENS multilateral Grundtvig project.

Blatner, A. (2002) Role Playing in Education,

http://www.blatner.com/adam/pdntbk/rlplayedu.htm

Serafin, E. (2004) Psychodrama in der Erwachsenenbildung. (Psychodrama in the adult

education) in F. von Ameln, R. Gerstmann, J. Kramer (eds) Psychodrama, Berlin,

Heidelberg, New York: Springer