Teorie osobowości

Wykład 3

Czym jest osobowość?

• W literaturze psychologicznej istnieją dziesiątki, jeśli nie setki, definicji osobowości. Każda z nich opisuje osobowość od innej strony, bądź prezentuje ją jako trochę inny konstrukt psychiczny. Osobowość jest często mylona z temperamentem, stąd wiele teorii przedstawia ją jako hybrydę czystej osobowości (zespołu cech) i temperamentu.

Czym jest osobowość?

• Najpopularniejszą definicją osobowości jest ta, która przedstawia ją jako zespół cech wzajemnie wpływających na siebie, które manifestowane są poprzez ludzkie zachowania.

Czym jest osobowość?

• Wielu psychologów uważa, że jedną z najbardziej specyficznych własności teorii osobowości jest to, że spełnia ona funkcję teorii integrującej. Oznacza to, że dzięki zrozumieniu czym jest osobowość, łatwiej jest zrozumieć czym jest temperament, inteligencja, czy emocje. Każdy z wymienionych konstruktów jest w pewien sposób „pod wpływem” osobowości.

Czym jest osobowość?

• Teorie osobowości zostały podzielone na osiem głównych części (nurtów), które powiązane są z różnymi koncepcjami rozumienia człowieka (jako całości).

Czym jest osobowość?

• Teorie typów,• Teorie cech,• Teorie psychodynamiczne i psychoanalityczne,• Behawioryzm,• Humanizm,• Teorie uczenia się społecznego,• Sytuacjonizm,• Interakcjonizm.

Teorie typów

• Teoria Hipokratesa – wyodrębnia cztery podstawowe typy temperamentu: choleryk, sangwinik, melancholik i flegmatyk;

• Teoria W.H. Sheldona – typy budowy ciała są ściśle związane z rozwojem osobowości.

Teorie cech

• Zakładają one, że osobowość człowieka jest zbiorem cech lub charakterystycznych sposobów zachowania, myślenia, odczuwania, czy regowania. Pierwsze teorie opierają się na listach przymiotników (np. otwarty, miły), które tworzą lingwistyczny obraz charakteru. Współczesne teorie wykorzystują metodę analizy czynnikowej w próbach wyodrębniania podstawowych wymiarów osobowości.

Teorie cech

• Teoria R.B. Cattella – oparta na zbiorze cech źródłowych. Cechy te mają istnieć w odpowiednich wielkościach u każdego człowieka i stanowić „rzeczywiste czynniki strukturujące, leżące u podstaw osobowości”. Celem tej teorii było takie sformułowanie zbioru cech osobowości, by można było przewidywać zachowanie jednostki.

Teorie psychodynamiczne i psychoanalityczne

• Wspólną cechą wszystkich teorii psychodynamicznych i psychoanalitycznych jest charakteryzowanie osobowości jako „integracji”. Silny nacisk kładziony jest na czynniki rozwojowe, przy domniemanym założeniu, że osobowość dorosłego człowieka stopniowo rozwija się w czasie, w zależności od sposobu, w jaki integracja różnych czynników zachodzi.

Teorie psychodynamiczne i psychoanalityczne

• Klasyczne teorie Freuda i Junga,

• Społeczne teorie Adlera, Fromma, Sullivana i Horney,

• Nowoczesne teorie Lainga i Perlsa.

Behawioryzm

• W centrum zainteresowania behawiorystów leży rozszerzenie teorii uczenia się na badanie osobowości. Chociaż w behawioryzmie nie istnieją żadne teorie osobowości, taki kierunek rozumowania jest popularny wśród psychologów, gdyż stałość zachowania ludzkiego może wynikać z typów, cech i dynamiki osobowości lub ze stałości środowiska i różnego rodzaju wzmocnień.

Humanizm

• Zakłada on, że z punktu widzenia osobowości, najważniejsze są subiektywne doświadczenia psychiczne jednostki.

Humanizm

• Piramida potrzeb Maslowa,

• Teorie Rogersa, Maya i Frankl.

Teorie uczenia się społecznego

• Większość tworzonych w obrębie tego podejścia teorii wywodzi się z problemu równoważenia oddziaływań środowiska i właściwości danych w sposób naturalny. Pojęcie osobowości jest traktowane tutaj jako te aspekty zachowania, które zostały nabyte w społecznym kontekście.

Teorie uczenia się społecznego

• Teoria społecznego uczenia się Bandury.

Sytuacjonizm

• Jest pochodną behawioryzmu i teorii społecznego uczenia się. Sytuacjonizm głosi, że każda obserwowalna stałość zachowania jest bardziej zależna od cech sytuacji aniżeli od wewnętrznych typów, czy cech osobowości. Pojęcie cechy osobowości jest w tym przypadku rozumiane jest jako umysłowa konstrukcja obserwatora, który stara się zrozumieć zachowania innych i istnieje tylko w umyśle osoby postrzegającej. Podobieństwo zachowań przypisywane jest podobieństwom sytuacji.

Sytuacjonizm

• Teoria Mischela.

Interakcjonizm

• Łączy w sobie wszystkie przedstawione wcześniej podejścia. Osobowość wyłania się z interakcji między poszczególnymi cechami i predyspozycjami a tym, jak środowisko wpływa na sposoby przejawiania się tych cech i skłonności w zachowaniu. Osobowość nie jest tu rozumiana jako osobny konstrukt psychiczny, lecz jako termin ogólny, obejmujący złożone wzorce interakcji.

Koncepcja cech – teoria osobowości Allporta

• Allport traktując osobowość jako realną organizację psychofizyczną zdefiniował cechę jako strukturę neuropsychiczną mającą zdolność dostarczania wielu bodźców funkcjonalnie równoważnych oraz inicjowania i ukierunkowania równoważnych (spójnych znaczeniowo) form zachowania adaptacyjnego.

Koncepcja cech – teoria osobowości Allporta

• Obok cechy, która jest predyspozycją do reagowania w określony sposób, wspólną dla wszystkich ludzi, wyodrębnił on tzw. dyspozycję osobistą, którą zdefiniował tak samo, jak pojęcie cechy. Dało to początek dwóm zasadniczym podejściom do osobowości – uniwersalnemu i indywidualnemu.

Koncepcja cech – teoria osobowości Allporta

• Tak więc cecha jest wspólna dla wszystkich a dyspozycja osobista jest specyficzna dla jednostki.

• Istnieją trzy rodzaje cech i dyspozycji osobistych:

1. Dominujące,

2. Centralne,

3. Wtórne.

Koncepcja cech – teoria osobowości Allporta

• Cechy/dyspozycje dominujące wpływają na całe zachowanie (np. makiawelizm, osobowość autorytarna);

• Cechy/dyspozycje centralne najczęściej ujawniają się w działaniu (np. pewność siebie, towarzyskość);

• Cechy/dyspozycje wtórne dotyczą wąskiego zakresu bodźców i są nieistotne dla opisu osobowości.

Koncepcja cech – teoria osobowości Allporta

• Allport w roku 1936 w celu opisania osobowości wypisał ze słownika około 18000 wyrazów opisujących jednostkę. Wyraze te poklasyfikował, wyodrębniając kategorie słów, które opisują stałe i powtarzające się tendencje w zachowaniu (osobowość), talenty i zdolności, aktualne stany emocjonalne i zachowania – w ten sposób narodziły się badania leksykalne nad osobowością.

Czynnikowa teoria osobowości Cattella

• Cattell, podobnie jak Allport, uznawał cechy, ale badał osobowość za pomocą analizy czynnikowej. Zrezygnował on także z podejścia indywidualnego. Cattell za najważniejszy cel badań nad osobowością uznał ustalenie praw określających, jak ludzie o danych strukturach osobowości zachowają się w różnego rodzaju sytuacjach i środowiskach.

Czynnikowa teoria osobowości Cattella

• W celu ustalenia tych praw powstał wzór:

R = f(S x P)

R – nasilenie i treść reakcji czy zachowańf – funkcjaS – działające bodźce i sytuacjeP – osobowość danej jednostki

Czynnikowa teoria osobowości Cattella

Cattell wyodrębnił następujące rodzaje cech:• Cechy powierzchniowe – wnioskujemy o nich na

podstawie zachowań, a ponadto służą do wyjaśniania międzysytuacyjnej i międzyczasowej spójności tego zachowania.

• Cechy źródłowe – podstawowe zmienne, z których zbudowana jest osobowość. Do cech źródłowych dochodzimy poprzez analizę czynnikową.

Czynnikowa teoria osobowości Cattella

Wśród cech powierzchniowych i źródłowych wyodrębnił trzy kategorie:

• Cechy zdolnościowe – jak dobrze jednostka radzi sobie z rozwiązywaniem zadań (np. inteligencja).

• Cechy temperamentalne – charakteryzują tempo i ogólny styl, w jakim dana osoba wykonuje dowolne czynności.

• Cechy dynamiczne – opisują motywacyjny aspekt zachowań oraz rodzaje celów istotnych dla jednostki.

Czynnikowa teoria osobowości Cattella

Analiza czynnikowa, która dostarczyła Cattellowi danych, potrzebnych do stworzenia tej teorii, oparta była na analizie trzech podstawowych źródeł informacji:

• Obserwacji zachowania w codziennych sytuacjach życiowych (l-data),

• Samoopis polegający na wypełnianiu kwestionariuszy (q-data),

• Samoopis polegający na udziale w specjalnie aranżowanych sytuacjach eksperymentalnych (t-data).

Teoria PEN Eysencka

Koncepcja Eysencka przedstawia osobowość jako temperament i inteligencję. Jeżeli zatem usuniemy z rozważań inteligencję, to zasadniczą częścią osobowości jest temperament – tak też zrobił autor.

Teoria PEN Eysencka

Eysenck, drogą analizy czynnikowej, wyodrębnił trzy podstawowe wymiary osobowości:

• Psychotyczność – wymiar, który charakteryzuje się tym, że na jednym jego biegunie mamy cechy takie jak altruizm, empatia, czy uspołecznienie a na drugim przestępczość, psychopatia, czy schizofrenia.

Teoria PEN Eysencka

• Ekstrawersja – osoba ekstrawertywna przejawia cechy takie jak towarzyskość, żywość, aktywność, asertywność, poszukiwanie doznań.

• Neurotyczność (emocjonalność) – osoba wysoce neurotyczna posiada cechy takie jak lęk, przygnębienie, poczucie winy, niska samoocena, napięcie.

Teoria PEN Eysencka

Psychotyczność, rozumiana ogólnie jako zdrowie psychiczne, jest cechą nadrzędną w odniesieniu do ekstrawersji i neurotyzmu, co oznacza, że osoba o wysokiej psychotyczności ma zaburzone także wymiary ekstrawersji i neurotyzmu.

Teoria PEN Eysencka

Związek ekstrawersji i neurotyczności z typologią Hipokratesa-Galena:

• Wysoki poziom neurotyzmu i wysoki poziom ekstrawersji – choleryk,

• Wysoki poziom neurotyzmu i niski ekstrawersji – melancholik,

• Niski poziom neurotyzmu i wysoki ekstrawersji – sangwinik,

• Niski poziom neurotyzmu i niski ekstrawersji – flegmatyk.

Teoria PEN Eysencka

Uwagi podsumowujące teorię PEN:

• Potwierdzony empirycznie został tylko wymiar ekstrawersji.

• Biologiczne podstawy teorii są najlepiej udokumentowane także dla wymiaru ekstrawersji i, w mniejszym stopniu, neurotyczności.

Pięcioczynnikowy model osobowości

Teoria ta zostanie przedstawiona w skrócie, gdyż jest bardzo podobna do teorii PEN. Powstała ona na bazie badań leksykalnych Allporta, czyli jej podstawą jest analiza wyrazów (najczęściej przymiotników).

Pięcioczynnikowy model osobowości

Najbardziej znana jest typologia Costy i McCrae, która wylicza pięć czynników:

• Neurotyczność – lęk, agresywna wrogość, depresja, impulsywność, nadwrażliwość, nieśmiałość.

• Ekstrawersja – towarzyskość, serdeczność, asertywność, aktywność, poszukiwanie doznań, emocjonalność pozytywna.

Pięcioczynnikowy model osobowości

• Otwartość na doświadczenie – wyobraźnia, estetyka, uczucia, działanie, idee, wartości.

• Ugodowość – zaufanie, prostolinijność, altruizm, ustępliwość, skromność, skłonność do rozczulania się.

• Sumienność – kompetencje, skłonność do porządku, obowiązkowość, dążenie do osiągnięć, samodyscyplina, rozwaga.