Teoria gier i teoria wymiany w naukach

społecznych

dr Piotr Kulas

Projekt „Kulturalna inicjatywa edukacyjno-naukowa RAZEM DLA POGRANICZA” jest współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach

Funduszu Mikroprojektów z Programu Operacyjnego Współpracy Transgranicznej Republika Czeska – Rzeczpospolita Polska 2007-2013 i budżetu państwa za pośrednictwem Euroregionu

Śląsk Cieszyński

Teoria wymiany

• Przypowieść o człowieku inteligentnym • José Borges „Fortel” • Behawioryzm psychologiczny, Skinner, Pawłow, Watson • Unikanie niemiłych zachowań, kontynuowanie działań przynoszących

efekty, zaprzestanie ich, kiedy nie przynoszą efektów • George Homans, Peter Blau, James Coleman, Richard Emerson • Odrzucenie wymiany pośredniej, odrzucenie wymiany symbolicznej,

akcentowanie relacji face-to-face • Impuls ze strony ekonomii klasycznej, ze strony szkockich filozofów

moralnych • Klasycy ekonomii postrzegają jednostkę jako istotę racjonalną poszukującą

maksymalizacji własnych korzyści • Racjonalne jednostki mają pełne dane na temat rynku, mogą przemyśleć

wszystkie dostępne możliwości i wybrać najkorzystniejsze rozwiązanie

• Utylitarystyczna koncepcja natury ludzkiej – ludzie są racjonalni • Ludzie nie zawsze maksymalizują swoje korzyści, ale zawsze kierują

się pewnymi korzyściami • Nie są racjonalni w pełni, ale dokonują oszacowania kosztów i

zysków • Nie posiadają pełnej informacji o wszystkich możliwościach, ale są

najczęściej świadomi niektórych z nich (co jest podstawą szacowania zysków i kosztów).

• Współzawodniczą ze sobą w dążeniu do uzyskania korzyści poprzez swoje transakcje

• Dążą do osiągnięcia zysku, lecz są ograniczani przez swoje zasoby • Transakcje ekonomiczne odbywają się na rynku we wszystkich

społeczeństwach, są one jednak przypadkiem bardziej ogólnych stosunków wymiany zachodzących między jednostkami

• Cele ekonomiczne są podstawą wymiany, jednostki wymieniają jednak również inne rzeczy, niematerialne dobra: usługi, symbole, uczucia itp.

Teoria wymiany a teoria konfliktu

• Władza i konflikt – przedmiotem teorii wymiany • Aktorzy przystępują do transakcji z nierównym poziomem zasobów • Zasoby dają przewagę podczas transakcji, zwłaszcza, gdy są cenne i

rzadkie • Osoby z cennymi dobrami mają władzę • Będą one starały się powiększać swoje korzyści i uzyskać więcej

zasobów od osób kontrolowanych za niższy poziom swoich zasobów • To, co cenne zdefiniowane jest w odniesieniu do wzorów

kulturowych i społecznych, • Wartość przedmiotu jest proporcjonalna do potrzeb i rzadkości

przedmiotu • Wymiana zakłada ukrycie pragnienia przedmiotu i stworzenie

wrażenia, że jest on mniej dostępny niż to jest w rzeczywistości

Teoria racjonalnego wyboru

• Dlaczego ludzie są skłonni kooperować ze sobą? (Adam Smith udzielił dwóch odpowiedzi, niewidzialna ręki rynku, stworzenie norm moralnych, które będą odpowiadały nowej sytuacji zróżnicowanych społeczeństw)

• Teoria solidarności grupowej (Michael Hechter): jak ludzie tworzą grupę, wobec której są lojalni

1. Orientacja na cel 2. Hierarchie preferencji użyteczności 3. Racjonalne kalkulacje dotyczące: a) alternatywnych sposobów działania, b)

kosztów utraconej alternatywy w kategoriach utraconych możliwości, c) najlepszego sposobu maksymalizacji użyteczności

4. Emergentne zjawiska społeczne są wynikiem racjonalnych wyborów 5. Zjawiska społeczne determinują: a) dystrybucję zasobów pieniędzy pomiędzy jednostkami b) dystrybucję możliwości różnych typów działania c) normy i wymagania obowiązujące w danej sytuacji

`

Teoria racjonalnego wyboru • Szacowanie dobra – co jest dobrem • Dobra zbiorowe jako dobra publiczne (różny stopień upublicznienia) • Dobra prywatne – produkowane na własny użytek, chronione • Dylemat pasażera na gapę (free-rider). Oczekiwanie: ludzie będą

zbiorowo produkować dobra publiczne. Zachowanie racjonalne: konsumpcja dóbr bez uczestniczenia w produkowaniu. Unikanie kosztów. Dwa rozwiązania: przymus bądź wykluczenie. Bądź pobieranie opłat za konsumpcję.

• Solidarność jako efekt kontroli społecznej. Zdaniem Hechtera: monitorowania, zależności, możliwości użycia sankcji.

• Racjonalność w tym ujęciu jest regulowana w odniesieniu do systemu kar i nagród, bez precyzowania na czym miałyby polegać nagrody

• Dlaczego ludzie racjonalni i egoistycznie nastawieni są skłonni ze sobą współpracować

• Uznanie tej teorii możliwe po akceptacji założenia, że ludzie działają na podstawie kalkulacji użyteczności, kar i nagród

Założenia teorii wymiany

1. Człowiek to nie tylko Homo œconomicus. Człowiek ekonomiczny jako człowiek racjonalny. Teoria racjonalnego wyboru.

2. Ludzie kalkulują racjonalnie swe zachowanie oraz maksymalizują swoje korzyści:

a) nie zawsze maksymalizują korzyści b) nie zawsze kalkulują dalekosiężnie c) wartość wymiany nie wyraża się tylko w pieniądzach d) rolę odgrywają także m.in. szacunek, miłość, uległość e) nie tylko rynek, albo (paradoksalnie) wszystko jest rynkiem f) postrzegania korzyści i kosztów zależy od pozycji społecznej, obyczaj i tradycja również mają wpływ na preferencje (np. zachowania altruistyczne)

Twierdzenia o wymianie, cz. I

1. Twierdzenia o sukcesie: podejmowanie działań częściej nagradzanych 2. Twierdzenie o bodźcu: podobny bodziec (kojarzony przez jednostkę z

nagrodą) wywoła jej zachowanie 3. Twierdzenie o wartości: im większą wartość ma rezultat działania, tym

większe prawdopodobieństwo wystąpienia działania 4. Twierdzenie o deprywacji: im częstsza nagroda, tym mniej wartościowa

nagroda tego typu 5. Twierdzenie o agresji-uznaniu: a) niespodziewana kara – wywołuje agresję b) niespodziewana nagroda – zadowolenie 6. Twierdzenie o racjonalności Jednostka wybiera zachowanie, o wysokim iloczynie wartości i prawdopodobieństwa

Zasady rządzące wymianą P. Blau, cz. II

1. Zasada racjonalności: im więcej korzyści oczekują od siebie ludzie, wykonując określone czynności, tym większe prawdopodobieństwo, że będą je wykonywać

2. Zasada wzajemności: a) im częściej ludzie wymieniają nagrody, to prowadzi to obopólnych związków b) sankcje negatywne za naruszenie reguły wzajemności 3. Zasada sprawiedliwości a) stabilizacja wymiany – sprawiedliwość b) brak sprawiedliwości – sankcje karne 4. Zasada użyteczności krańcowej Im więcej nagród, tym mniej wartościowa czynność i tym mniejsze prawdopodobieństwo jej podjęcia 5. Zasada nierównowagi: im bardziej ustabilizowane i zrównoważone są określonego rodzaju stosunki wymiany, tym większa szansa, że inne staną się nierównoważone i niestabilne 6. Odwzajemnienie, żeby dostać więcej – interakcja – społeczna norma wzajemności – norma wymiany sprawiedliwej

Zasady rządzące wymianą P. Blau, cz. II

1. Co otrzymujemy w wyniku wymiany: pieniądze, akceptację społeczną, szacunek, uległość

2. Uległość: im mniej usług ludzie mogą zaoferować w zamian za szczególnie wartościowe świadczenia, w tym większym stopniu, strona świadcząca je może wymuszać uległość

3. Im mniej alternatywnych nagród… 4. Im mniejsza szansa i możliwość użycia przymusu 5. Jeśli ludzie nie są w stanie obejść się bez jakiegoś świadczenia

Integracja Prawomocność

Wymiana sprawiedliwa Zasada sprawiedliwości

Internalizacja wspólnych wartości uprawomocnienie

Konflikt Zbyt duże koszty wymiany

Deprywacja Komunikacja wewnętrzna

ideologia

Teoria uległości • Teoria uległości jest najciekawszym efektem teorii wymiany w ujęciu Petera Blau.

Uległość ze strony innych staje się najbardziej wartościową nagrodą, jaką można otrzymać w stosunkach wymiany. Osoba dysponująca dobrem, którego inni nie mają, dysponuje pewną przewagą. Dzięki temu zyskuje władzę nad innymi.

• Kiedy szacunek zmienia się we władzę? W sytuacji, gdy nie istnieje alternatywny sposób postępowania.

• Różnice we władzy prowadzą a) do nacisku w kierunku interakcji b) nacisku w kierunku opozycji i konfliktu • Integracja ma miejsce wtedy, gdy wymiana zostanie uznana za sprawiedliwą.

Przywódca zyskuje autorytet. Grupa integruje się. Działają normy wzajemności i sprawiedliwości. Kształtują się normy wymiany (prawo), które uprawomocniają władzę i kształtują więzi w oparciu o uległość. Sami ludzie wymuszają uległość na innych. Ustanawiają normę wymiany sprawiedliwej. Wtedy ludzie nie manifestują swojej niezależności, ale manipulują wrażeniami, żeby potwierdzić swój status grupowy i zasłużyć na nagrody płynące z wymiany.

Teoria uległości – cd. • Opozycja, konflikt a) Brak wzajemności

b) Poczucie krzywdy doświadczanej zbiorowo Krzywda nasila się, gdy jednostki są skupione razem i mogą się komunikować c) Krzywda doświadczana zbiorowo – staje się ideologicznie skodyfikowana w formie postulatów d) Kodeks ideologiczny – solidarność w grupie – sprzeciw e) Solidarność ideologiczna – sprzeciw jako wartość sama w sobie

Teoria gier – wstępne informacje

• Teoria gier może zostać zdefiniowana jako studiowanie modeli matematycznych dotyczących konfliktu i kooperacji pomiędzy dwoma racjonalnymi i inteligentnymi aktorami, którzy podejmują decyzje. /Roger B. Myerson/

• Popularność teorii w czasach zimnej wojny (RAND Corporation) • Podejmowanie decyzji zakłada przyjęcie roli innego, rozumienie tej roli i sytuacji

innego. Decyzja opiera się na zrozumieniu najlepszej strategii przeciwnika. • Żadna racjonalna decyzja nie może być podjęta bez zrozumienia drugiej strony

(komentarz: zatem większość decyzji nie ma charakteru racjonalnego, lecz emocjonalny)

• Analiza w teorii gier zakłada studiowanie strategii jednej i drugiej strony • Gra to najczęściej konflikt pomiędzy dwiema osobami lub grupami osób, w którym

istnieją zasady określające możliwe sposoby postępowania (ruchy) • Studiowanie nie tyle zachowań, lecz strategii • Ruchy wykonywane są jednocześnie • Żadna ze stron nie wie, jaką decyzję podejmie przeciwnik.

Teoria gier – wstępne informacje

• Założenie: gracze są inteligentni. Analizują zyski i straty . • Teoria gier jest częścią teorii decyzji. Ale dotyczy ona sytuacji, gdy nie znane są

prawdopodobieństwa stanów rzeczy. jest to zatem teoria decyzji w warunkach niepewności i ryzyka.

• Stworzona z intencją optymalizacji zachowań ekonomicznych, stała się jednak szybko popularna w innych naukach.

• Nie mówi jak organizacje czy ludzie zachowują się, ale jak powinny się zachowywać, żeby maksymalizować swoje korzyści bądź minimalizować straty.

• Zwykle na wybór strategii wpływają różne elementy rzeczywistości, osobowość graczy itp. Dlatego część teoretyków gry zdaje sobie sprawę, że gra rozpatrywana jest w sytuacji idealnej. Jak pewien typ idealny.

• Być może (teza Williamsa) teoria gier nie daje odpowiedzi na wybór właściwej strategii w przypadku gier ekonomicznych, wojennych itd. (które są zbyt skomplikowane, żeby można było ją ustalić)

• Analiza dotyczy zwykle umyślnie uproszczonych teorii. Teorie mogą (i powinny być) proste, natomiast zjawiska proste nie są.

•

Teoria gier – pojęcia

• Gra … • Gracze … raczej określona grupa interesów, tworzenie koalicji (większa część

dotyczy gier parzystych) • Strategie – sposoby podejmowania decyzji przez graczy • Wypłaty – wygrane lub przegrane jako wynik poszczególnych decyzji • Reguła minimaksu (Twierdzenie Minimax): najlepsze zło spośród możliwych,

należy wybierać to działanie, którego najgorszy skutek jest lepszy niż najgorsze skutki innych działań

• W grze o sumie zero istnieje wartość będąca średnią wysokością wygranej, którą gracz A otrzymuje od B (jeśli obaj grają, żeby optymalizować swoje zyski)

Możliwe to jest z trzech powodów: 1. Istnieje strategia pierwszego gracza, dzięki której może otrzymywać wartość oczekiwaną, niezależnie od strategii drugiego gracza 2. Istnieje strategia dla drugiego gracza, dzięki której może on tracić średnio co najwyżej wartość oczekiwaną, niezależnie od ruchów drugiego gracza. 3. Jest to gra o sumie stałej, wszystko co traci B, zyskuje A. Istnieje więc średnia wartość, na którą zgadzają się dwaj gracze. Używają powyższych strategii, bo najbardziej im się opłacają. • Matryce wypłat: macierze (postać normalna gry), grafy (postać rozszerzona gry,

ruchy naprzeminne)

Gra o sumie stałej

K

C D

W C 2 1

-2 -1

D -1 -2

1 2

K

C D

W C 4 3

4 3

D 2 1

2 1

Teoria gier – pojęcia

Gra bezkonfliktowa

DYLEMAT WIĘŹNIA

Teoria gier – pojęcia

GRA KURCZĄT

K

C D

W C 3 1

3 4

D 4 2

1 2

K

C D

W C 3 2

3 4

D 4 1

2 1

GRA BEZKONFLIKTOWA 2

Teoria gier – pojęcia

K

C D

W C 4 2

4 3

D 3 1

2 1

Teoria gier – gra w życie, dylemat więźnia

• Gry nie będące totalną wojną • Gry częściowego konfliktu – strategie współpracy od strategii bez współpracy • Ten rodzaj gier zakłada wzięcie pod uwagę komunikacji pomiędzy graczami,

współpracy • Napięcie pomiędzy współpracą a rywalizacją (te gry bardziej odpowiadają

życiowym strategiom) • Jakie decyzje podejmuje gracz? To rodzi dylemat. Dlaczego? Bo nie wiadomo, jak

zachowa się drugi z graczy. Nawet jeśli współpraca przynosi najwięcej korzyści. • Analiza tych gier następuje na styku matematyki stosowanej i psychologii. • Są ciekawsze, ponieważ wskazują na realne podmioty i zdarzają się w prawdziwym

życiu częściej niż wcześniejsze rodzaje gier o sumie zerowej. • Na jednym skraju znajdują się typowe gry o sumie zerowej, na drugiej gry o pełnej

współpracy (Kierowca samochodu rajdowego i nawigator itp.). • Większość mieści się chyba pośrodku. Interesy graczy są zarówno wspólne, jak i

rozbieżne (Sprzedawca mieszkania i potencjalny nabywca. Zarówno współpraca, jak i konflikt – wokół ceny mieszkania, inne przykłady: kooperujące firmy, nieużywanie broni jądrowej)

Projekt „Kulturalna inicjatywa edukacyjno-naukowa RAZEM DLA POGRANICZA” jest współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Funduszu Mikroprojektów z Programu Operacyjnego Współpracy Transgranicznej Republika Czeska –

Rzeczpospolita Polska 2007-2013 i budżetu państwa za pośrednictwem Euroregionu Śląsk Cieszyński