--~-----------------------------------

KULTUROWY OBRAZ

TAJEMNICY

pod red. Jolanty Bujak-Lechowicz

Szczecin 2015

Recenzenci:

dr Dorota Majewicz

Uniwersytet Gdanski

Redakcja techniczna

Jerzy Chrapowicki

Korekta

autorka

Sklad komputerowy) projekt graficzny okladki

Dawid Pechan

Druk i oprawa

volumina.pl Daniel Krzanowski

Zadna czesc tej ksiazki nie moze byc powielana, kopiowana

ani wykorzystywana bez pisemnej zgody autorki.

ISBN: 978-83-7867-236-4

Wydawca

volumina.pl Daniel Krzanowski

ul. Ks. Witolda 7-9, 71-063 Szczecin

tel. 91 812 09 08

druk@volumina.pl, www.voluminamarket.pl

voluminailJl

••••••••

--Dominik Borowski

Uniwersytet JagiellonskiKraków

Tajemnica w strategiachnarracyjnych wybranych powiesci

Agaty Manczyk

Narracja i narratologia

Narracja stala sie obecnie kategoria interdyscyplinarna, która z wiedzy o li­teraturze przeniknela do innych dziedzin naukowych. Jej popularnosc mozetlumaczyc fakt, ze kazdy formulowany przez czlowieka przekaz tworzy jakasopowiescl. Nie da sie zatem nie prowadzic narracji i w niej nie uczestniczyc,podobnie jak w procesie komunikacji. Przyczynia sie do tego równiez odej­scie od postrzegania czlowieka z perspektywy przedmiotowej na rzecz ujecia,"które akcentuje specyficzna czasowosc tego bytu"2.

Samo pojecie narracji bywa definiowane w rózny sposób, co jest wynikiemprzyjmowania zróznicowanych perspektyw badawczych, wlasciwych poszcze­gólnym dziedzinom naukowym. W tej pracy istotna wydaje sie eksplikacja lite­raturoznawcza. W nauce o literaturze narracja okresla sie "wypowiedz monolo­gowa prezentujaca ciag zdarzen uszeregowanych w jakims porzadku czasowym,powiazanych z postaciami w nich uczestniczacymi oraz srodowiskiem, w któ­rym sie rozgrywaja'3. Przywolane wyjasnienie wskazuje na istnienie jakiegosnadawcy komunikatu, który przedstawia wydarzenia, tworzace fabule. Te rolespelnia narrator, czyli opowiadacz, mogacy przyjmowac rózne perspektywy.

Z jednej strony moze on funkcjonowac w swiecie przedstawionym, o którymopowiada, badz znajdowac sie poza nim. Niekiedy narrator jest bezposrednimuczestnikiem przedstawianych wydarzen, natomiast w innych przypadkach mówi

l Na kwestie wszechobecnosci narracji zwrócic juz uwage Fisher, wprowadzajac pojeciehomo narrans. Zob. W Fisher, Narration as a Human Comunication Paradigm, "Communica­tion Monographs" 1984, nr 51, s. 1-22.

2 K. Rosner, Narracja jako pojecie filozofii wspólczesnej, [w:] Narracja i tozsamosc.Tom 1. Narracja w kulturze, pod red. W Boleckiego i R. Nycza, Warszawa 2004, s. 7.

3 Slownik terminów literackich, pod red. J. Slawinskiego, Wroclaw 2008, s. 331.

- 99-

Dominik Borowski

tylko O tym, co widziaJ:4.Istotna jest równiez przyjmowana przez niego perspekty­wa opowiadania o zaistnialych zdarzeniach. Na tej podstawie wyróznia sie narra­cje pierwszoosobowa, narracje auktorialna i narracje personalna5. Pierwsza z nichodnosi sie do wypowiedzi narracyjnej prowadzonej w pierwszej osobie. Narracjaauktorialna ogranicza obecnosc narratora do ujawniania sie poprzez komentarze,natomiast w narracji personalnej oddaje on glos pojawiajacym sie bohaterom,z których puntu widzenia nastepuje prezentacja swiata przedstawionego.

Niekiedy prowadzona narracja ma dosc zlozony charakter i zawiera w sobieniejedna fabule. W takim wypadku wyszczególnia poziomy narracyjne6•

Jednym z nich jest fabula prymarna, która tworzy glówna opowiesc narrato­ra. Podrzedna pozycje wobec niej zajmuje fabula wlaczona, która pojawia siew wiodacej narracji. Moze ona uzupelniac przebieg zdarzen na poziomie fabulyprymarnej badz przypominac minione wydarzenia. Z drugiej jednak stronytekst wlaczony moze stanowic autonomiczna calosc znaczaca, która niekiedystaje sie wazniejsza niz fabula nadrzedna.

Wracajac do cytowanej wczesniej definicji trzeba jeszcze zwrócic uwage nafunkcje, jaka spelnia narracja w tekscie literackim i poza nim. Fakt, ze stanowiona opowiesc o uporzadkowanych zdarzeniach, zwraca uwage na wskazywaniezaleznosci pomiedzy poszczególnymi wydarzeniamF. W ten sposób narracjaodgrywa role porzadkujaca, która umozliwia zrozumienie jakiegos fragmenturzeczywistosci badz swiata przedstawionego. Poza tym próbuje ona zaspoka­jac pragnienie poznania, odkrywajac prawdy czy rozwiazujac przedstawionezagadki. Narracja realizuje zatem zadania poznawcze poprzez rózne ognisko­wanie zdarzen, co pozwala na zrozumienie funkcjonowania swiata8•

Warte wspomnienia jest jeszcze badanie wypowiedzi narracyjnej w tek­stach literackich. Poczawszy od XX wieku wyróznia sie tutaj dwa znaczacenurty: plaszczyzne opowiadania i plaszczyzne zdarzen9• Plaszczyzna opowiadakoncentruje sie na badaniach wokól przyjmowanych strategii narracyjnych,konstruowania swiata przedstawionego, wprowadzania do tekstu narracji wy­powiedzi bohaterów itp. Natomiast plaszczyzna zdarzen, okreslana mianemnarratologii, stawia w centrum uwagi schematy fabularne opowiesci.

4 S. Rimmon-Kenen, Narrative Fiction: Contemporary Poetics, New York 2002, s. 107.5 Por. Stanzel F, Theorie des Erziihlens, G6ttingen 1995.6 M. Bal, Narratologia. Wprowadzenie do teorii narracji, Kraków 2012, s. 57-63.7 A. Burzynska, Kariera narracji. O zwrocie narratywistycznym w humanistyce, [w:]

Narracja i tozsamosc. Tom 2. Antropologiczne problemy literatury, pod red. W. Boleckiegoi R. Nycza, Warszawa 2004, s. 20.

8 J. Culler, Teoria literatury, przel. M. Bassaj, Warszawa 1998, s. 107.9 A. Lebkowska, Narracja, [w;] Kulturowe teoria literatury. Glówne pojecia iproblemy,

red. nauk. M. P. Markowski, R. Nycz, Kraków 2010, s. 182-183.

- 100 -

Tajemnica w strategiach narracyjnych wybranych powiesci Agaty Manczyk

Kategoria tajemnicy w powiesciowych narracjach

Narracja w powiesci pozwala na poznanie przez czytelnika swiata przed­stawionego. Epistemologiczny wymiar wypowiedzi narracyjnej uzaleznionyjest od przyjetej perspektywy ogladu powiesciowej rzeczywistosci i sposoburozwoju fabuly. W zwiazku z tym dostrzec mozna wiele strategii narracyjne,które na rózne sposoby realizuja zadanie narracji.

W tym artykule chcialbym przedstawic funkcjonowanie kategorii tajem­nicy w strategiach narracyjnych w wybranych powiesciach Agaty Manczyk.Wybór tematu i materialu badawczego nie jest tu przypadkowy, lecz wynikaz dwóch spostrzezen o narracji w twórczosci wspominanej powiesciopisarki.Po pierwsze kazda z analizowanych powiesci przedstawia fabule, w toku którejnarrator dazy do odkrycia przed czytelnikiem jakiegos sekretu. Poza tym to­warzysza temu niejednokrotnie wzmianki, w których bezposrednio wskazujesie na tajemnice (Wiedzialam, ze kryje si? za tym jakas tajemnica1°) i próbe jejrozwiklania przez narratora badz bohaterów.

Powiesci Manczyk przynosza rózne modele prowadzenia narracji, którepozwalaja na pelne badz czastkowe odkrywanie swiata przedstawionego.Pierwszym z nich jest narracja pierwszoosobowa, która stanowi wypowiedzglównego bohatera. W konsekwencji powiesciowa rzeczywistosc i funkcjonuja­cy w niej bohaterowie zostaja przedstawieni wylacznie z perspektywy narrato­ra. To on, w miare swoich mozliwosci, odkrywa ich tajemnice. Poza zasiegiemjego wiedzy pozostaja jednak wewnetrzne przezycia i mysli otaczajacych gopostaci, których moze sie jedynie domyslac. Taki model realizuja Rupieciarniana koncu swiata i Facetz prosta instrukcja obslugi. Manczyk konstruuje równiezswoje powiesci, poslugujac sie narracja personalna. Wówczas wiodacy narratorpozostaje poza swiatem przedstawionym i oddaje glos poszczególnym bohate­rom. Trzeba tutaj zauwazyc, ze prowadzi to do wieloglosowosci wypowiedzi.W efekcie odbiorca powiesci poznaje swiat przedstawiony z róznych perspek­tyw, dzieki czemu moze uzyskac jego pelniejszy i bardziej wiarygodny obraz.Narracja personalna zastosowana zostala w Pierwszej nocy pod golym niebemiDuzej kieszeni na klopoty.

Rupieciarnia na koncu swiata to powiesc dwuplaszczyznowalI, która sku­pia sie wokól dwóch wiodacych watków. Utwór opowiada o zmianie miej­sca zamieszkania przez glówna bohaterke - szesnastoletnia Maryle Sykulska- i problemach zwiazanych z aklimatyzacja w nowym srodowisku. Z drugiejstrony bardzo dokladnie relacjonuje odkrywanie rodzinnych tajemnic przez

10 A. Manczyk, Rupieciarnia na koncu swiata, Warszawa 2012, s. 244.

11 E. Zienkiewicz, Renowacja familijnej rupieciarni, "Nowe Ksiazki" 2012, nr 6, s. 76.

- 101 -

Dominik Borowski

nastolatke, która postanawia poznac skrywana przed nia prawde. Obie plasz­czyzny lacza sie ze soba i wzajemnie przeplataja, tworzac przyciagajaca uwageczytelnika fabule. Rozpoczyna sie ona w momencie rozwodu rodziców Marylii wyjazdu dziewczyny z matka do Tomaszowa. Obie mialy zamieszkac z babciaMalgorzata i prababcia Marcelina do czasu znalezienia mieszkania w Lublinie.Pobyt w nowym miejscu nie zaczyna sie zbyt milo dla nastolatki, bowiem jejbliscy traktuja ja z niechecia i nie nawiazuja z nia kontaktu. Nawet matkaMaryli staje sie zamknieta i nie wyjasnia córce powodu pobytu w domu babcii prababci, w którym traktuje sie je jak intruzów. Stwierdza jedynie, ze to zmienicale jej zycie12, nie zdradzajac, w jaki sposób.

W takiej sytuacji nastoletnia narratorka staje sie tutaj detektywem, którystopniowo gromadzi material dowodowy, analizuje go i wyciaga wnioski.Dodatkowo motywuje ja do dzialania zachowanie mieszkanców Tomaszowa,którzy niechetnie rozmawiaja o jej rodzinie, co swiadczy o ukrywaniu jakisinformacji. Bez watpienie stosowana dedukcja determinuje rozwój wydarzeni odkrycie poszczególnych tajemnic. Wiaza sie one z czlonkami najblizszejrodziny Maryli: matka, babcia, prababcia i ciotkami. Skrywane przez nie tajem­nice stanowia wyjasnienie nieprzyjaznych relacji, jakie miedzy nimi zachodza.Matka Maryli trzyma w tajemnicy fakt, ze biologicznym ojcem bohaterki jest jejdawny ukochany z Tomaszowa. Kobieta pozostawila mezczyzne, nie informu­jac o ciazy, poniewaz byl on narzeczonym jej siostry, z która zaplanowany mialslub. O wszystkim jednak dowiedziala sie zdradzona panna mloda, w wynikuczego próbowala odebrac sobie zycie. Od tego momentu matka Maryli stracilakontakt z rodzina i zyla w przekonaniu, ze przyczynila sie do smierci wlasnejsiostry. Tajemnica babci dotyczy zarówno jej obecnego zycia, jak i przeszlosci.Kobieta spotyka sie w ukryciu z Feliksem - ojcem jej córek, z którym jednakzenigdy nie zawarla zwiazku malzenskiego. Mezczyzna byl kiedys narzeczonymsiostry Malgorzaty, która nie poradzila sobie z porzuceniem przez ukochanegoi popelnila samobójstwo. To wszystko bardzo przezyla Marcelina (prababciaMaryli), która obwiniala za wszystko druga córke. Kiedy dowiedziala sie, ze po­dobna sytuacja zaszla miedzy jej wnuczkami, zerwala kontakt z Magda (matkaMaryli). Opieka otoczyla Marianne, która przezyla próbe samobójcza i wstapilado zakonu. Kobiety caly czas utrzymywaly kontakt listowny, o którym nikt niewiedzial. Wnuczka przesyla listy podpisane zmyslonym nazwiskiem do kole­zanki swojej babci. W trakcie odkrywania tych tajemnic Maryla domyslila siesekretu swojej ciotki. Marianna zawsze byla romantyczka, która pragnela nie­szczesliwej milosci, przedstawionej w wierszach Agnieszki Osieckiej. Chciala,aby jej narzeczony Grzegorz zakochal sie w Magdzie, co skomplikowaloby

12 A. Manczyk, Rupieciarnia na koncu swiata ... , s. 23.

- 102 -

•••••

--Tajemnica w strategiach narracyjnych wybranych powiesci Agaty Manczyk

sytuacje. W efekcie jednak siostra nie chciala niszczyc szczescia Marianny i wy­jechala z Tomaszowa. Z tej przyczyny panna mloda nie osiagnela stanu, o jakimmarzyla. Postanowila w dniu urodzin Maryli upozorowac próbe samobójcza,po której wstapila do klasztoru i zerwala kontakt z matka i siostra.

Wyjasnienie tych tajemnic wymagalo od narratorki olbrzymich umiejetno­sci dedukcyjnych i logicznego myslenia. Rozmowy z poszczególnymi miesz­kancami Tomaszowa stopniowo doprowadzily ja do rozwiazania wszystkichniejasnosci. Uwazna obserwacja ich zachowania w trakcie opowiadania o prze­szlosci pozwolilo Maryli na wychwycenie skrywanych watków. Nieprzyjaznenastawienie pani Kamili z rupieciarni i spotkanie jej przy grobie Mariannysugerowalo, ze zna niektóre sekrety. Duze znaczenia mialo tutaj równiez do­strzeganie róznych przedmiotów, które pojawialy sie na jej drodze. Przyklademjest chociazby niebieski pierscionek, który przypadkiem narratorka znalazlaw sklepie i w skrywanych rzeczach matki.

Obecnosc tajemnicy determinuje przyjecie przez narratora roli detektywa,który musi gromadzic rózne wiadomosci i na ich podstawie wyciagac wnio­ski. W ten sposób prowadzona przez niego narracja staje sie zapisem rozmówz mieszkancami Tomaszowa, zbiorem spostrzezen o rozwiazywanych spra­wach, a takze próba eksplikacji wszystkich pojawiajacych sie sekretów. Przyjetatutaj pierwszoosobowa forma wypowiedzi narracyjnej sprawia, ze odbiorcapoznaje przebieg sledztwa i jego efekty z perspektywy narratorki. W ten spo­sób niektóre rozwiklane tajemnice nie zostaja zweryfikowane. Pozostaje niewyjasnionym, czy odkryty przez Maryle sekret Marianny to prawda czy je­dynie domysly. Wprowadzenie kategorii tajemnicy w obreb narracji ma tezkonsekwencje dla fabuly. Rozwija sie ona zgodnie z wyjasnianiem poszcze­gólnych watków. Odkrycie jednej tajemnicy umozliwia poznanie kolejnej, coniewatpliwie przyczynia sie do budowania napiecia i zaciekawiania odbiorcy.Taka strategia narracyjna nadaje tej powiesci obyczajowej wlasciwosci powiescidetektywistycznej.

Zupelnie inaczej kategoria tajemnicy wplywa na narracje w utworze Facet

z prosta- instrukcja- obslugi. Jest to powiesc o zróznicowanej problematyce, któraudalo sie wplesc w tok fabuly. Z jednej strony pokazany zostal mechanizmfunkcjonowania zemsty i wszelkie tego konsekwencje, z drugiej zas mlodzien­cza milosc i przyjazn wsród nastolatków. Poza tym powiesc zwraca uwage narelacje, jakie panuja w domach glównych bohaterów. Cala opowiesc ma cha­rakter gawedy, co slusznie zauwazyla krytyka literacka13. Jej narratorem jestpietnastoletni Czejen, który przedstawia minione zdarzenia, co wielokrotniepowtarza w toku narracji (A jednak to wszystko sie wydarzylo i spapralo nasze

13 L Mazurkiewicz-Krause, Tylko dla dziewczyn?, "Nowe Ksiazki" 2009, nr 3, s. 78.

- 103 -

Dominik Borowski

beztroskie, gangsterskie zycie14). Otwiera je niefortunny dowcip przygotowanyprzez Czejena i jego kolegów, wyniku którego dyrektor szkoly postanowil, zeusunie ich przy kolejnej skardze. Po tym incydencie w szkole pojawila sie bar­dzo atrakcyjna dziewczyna Jagoda, która zainteresowal sie narrator i Emeryt.Nastolatka próbowala pozyskac wzgledy obydwóch bohaterów, co w konse­kwencji doprowadzilo do konfliktu miedzy Czejenem i jego przyjaciólmi.W dalszym toku narracji nastepuje wyjasnienie zaistnialych zdarzen i zwia­zanych z nimi sekretów. Wiekszosc z nich koncentruje sie wokól tajemniczejZgagi i skupionych wokól niej postaci.

Sekret Zgagi siega do czasów dziecinstwa, kiedy mieszkala ona w pobli­zu narratora, Emeryta i Sznity. Chlopcy traktowali dziewczyne jako obiektzartów, które przybieraly róznorodne formy. Jedynym z nich bylo o obcieciewlosów Zgadze i posmarowanie ja fioletowa substancja. Najgorszym aktemmlodzienczych zabaw stalo sie jednak poinformowanie ojca dziewczyny o tym,ze jego zona ma romans. To zdarzenie spowodowalo rozpad rodziny Jagodyi jej matke sklonilo do próby samobójczej. Dla Zgagi bylo to przezycie bardzotraumatyczne, które utkwilo w jej psychice. Po latach postanowila sie zemscicna zartownisiach, a takze na mezczyznie, z którym spotykala sie jej matka.W tym celu dziewczyna przeniosla sie do szkoly, której uczniami byli Czejen,Emeryt i Sznita. Szybko zauroczyla soba dwóch z nich i stopniowo doprowa­dzala do destrukcji laczacej ich przyjazni. To pozwolilo jej na zemszczeniu siena swoich oprawcach. Emeryta namówila do uszkodzenia samochodu naleza­cego do bylego kochanka jej matki. W trakcie zdarzenia chlopak zostal ujetyprzez policje, która zatrzymala równiez Sznite, który przypadkiem pojawil siena miejscu. Specjalna zemste przygotowala dla Czejena, któremu podrzucilanarkotyki. W efekcie wszyscy trzej zostali zatrzymani w tymczasowym areszcie.

Ze Zgaga zwiazana byla tajemnica Maryski, która zgodzila sie byc przezjakis czas dziewczyna narratora, aby poznac jego slabe strony. Dzieki temuJagoda zdobyla cenne informacje, które pomogly jej opracowac plan zemsty.Po zakonczonym zwiazku dziewczyna zaczela spotykac ze Sznita, co obojeukrywali przed Czejenem.

Narratorowi nie zalezalo jednak na szybkim odkryciu przedstawionychtajemnic, wolal snuc rozlegla opowiesc o przeszlosci, która niejednokrotnieprzerywal wlasnymi refleksjami o sobie i swoim srodowisku. Przyjal w tensposób role gawedziarza, który opowiadajac jakas historie porusza rózne ko­jarzace sie mu z nia watki. Taki sposób ksztaltowania wypowiedzi narracyj­nej pobudza niewatpliwie zainteresowanie odbiorcy, który porcjami odkrywatajemnice swiata przedstawionego. Z drugiej strony stopniowe wyjasnianie

14 A. Manczyk, Facet z prosta instrukcja obslugi, Warszawa 2008, s. 7.

- 104 -

-----....---~-------j

Tajemnica w strategiach narracyjnych wybranych powiesci Agaty Manczyk

sekretów odzwierciedla zrozumienie ich przez narratora. Tym samym kate­goria tajemnicy staje sie tutaj determinanta toku narracji. Eksplikacja poja­wiajacych zagadek wprowadzi do zrozumienia wszystkich zdarzen, w którychuczestnicza bohaterowie.

W powiesci Pierwsza noc pod golym niebem wprowadzona zostala innastrategia narracyjna. Narrator wypowiada sie tutaj w trzeciej osobie i znajdujesie poza swiatem przedstawionym, nie do konca jednak pozostaje obiektywny.Niejednokrotnie przyjmuje perspektywe poszczególnych bohaterów, a niekiedynawet oddaje im glos. Powiesc przedstawia przygode, jaka przezyli wspólnieInka i Bazyl. Oboje uciekli z domu i przypadkowo wmieszali w gangsterskieporachunki. Ich zadaniem stalo sie dostarczenie grypsu wieziennego do lo­kalnego zbira. W trakcie wykonywania zadania spotykalo ich wiele naglychzwrotów akcji, a takze pojawilo sie duzo czasu na rozmowy, w trakcie którychmlodzi ludzie odkryli przed soba swoje tajemnice. Tak skonstruowana fabulapozwolila na poruszenie kwestii zwiazanych z codziennoscia wspólczesnychnastolatków, jak chociazby meska przyj azn czy wychowywanie jedynaka 15.

Odkrywanie wlasnych tajemnic przybiera w powiesci forme dialogu, którywpleciony zostal w wypowiedz narratora. Bohaterowie bowiem przemiennieprzywoluja historie ze swojego zycia. Co ciekawe Inka i Bazyl decyduja siena zwierzenia, choc poznali sie przez przypadek na dworcu kolejowym i nieposiadaja o sobie zbyt duzej wiedzy. Poza tym rózniaca ich plec nie wplywanegatywnie na chec wyjawiania sekretów zwiazanych z wlasnymi doswiadcze­niami, przezytymi wydarzeniami i przemysleniami.

Inka odkrywala przed Bazylem, jak wyglada codziennosc jedynaczki, wobecktórej rodzice maja wygórowane wymagania. Dziewczyna miala bardzo szcze­gólowo zaplanowany rozklad zajec, wsród których dominuje nauka. Jej ro­dzice chcieliby, aby byla najlepsza w jak najwiekszej ilosci dziedzin. Poza tymingerowali w prywatnosc swojej córki, decydujac za nia o gronie znajomych,z którymi nie powinna utrzymywac kontaktów. Nawet przy wyborze prezentuurodzinowego kierowali sie swoimi ambicjami zamiast upodobaniami Inki.Pojawiajace sie z dnia na dzien nowe problemy i napiecia sklonily poczat­kowo nastolatke do buntu wobec rodziców, który z czasem doprowadzil doucieczki z rodzinnego domu, przypominajacego obóz pracy. Bohaterka odkry­wala swoja tajemnice stopniowo, wysluchawszy najpierw poczatku zwierzenBazyla. Zaczyna ona od przywolania kulminacyjnego momentu jej zyciowejhistorii, który poprzedzil pojawienie sie na dworcu kolejowym. W toku dal­szych rozmów odslania szczególy, w których opowiada chociazby o pierwszym

15 D. Swierczynska-Jelonek, Udana kontynuacja, heca literacka i normatywny dydak­tyzm, "Nowe Ksiazki" 2008, nr 7 s. 77.

- lOS -

Dominik Borowski

zauroczeniu poznanym chlopakiem czy zrobieniem sobie tatuazu. Trzeba tutajzauwazyc, ze wyjawianie tajemnic niekiedy przychodzi ciezko i wiaze sie z sil­nymi przezyciami wewnetrznymi. Wyraz tego stanowi m. in. podniesiony glosczy nawet krzyk przy komentowaniu swoich doswiadczen (To nie jest smiesz­

ne! - krzyknela dziewczyna - Dlaczego oni nie pozwalajq nam byc po prostu

sobq? To chorep6). Ponadto opowiesci Inki sa czesciowo zdeterminowane przezzachowanie jej sluchacza, który komentuje badz zadaje pytania. Niekiedy wy­woluje on tym zdenerwowanie u nastolatki, która na chwile przestaje opowia­dac. Inka jednak po jakims czasie wraca do wyjawiania swoich sekretów, coswiadczy o tym, ze ma duza potrzebe zwierzenia sie. I w taki sposób odkrywaprzed poznanym chlopakiem i czytelnikami swoja tajemnice.

Natomiast Bazyl opowiada o tym, jak zyje mu sie z rozwiedzionymi rodzica­mi. Matka jest zajeta praca, a ojciec - swoim nowym zyciem, przez co oboje nieposwiecaja nalezytej uwagi swojemu dziecku. Jedynym wsparciem dla chlop­ca byla babcia, o której dosc czesto opowiada. Poza nia wazna osoba w jegozyciu byl Kornel - przyjaciel, z którym zawsze mógl porozmawiac i milo spe­dzic wolny czas. Ich przyjazn dostala jednak wystawiona na próbe, której nieprzerwala. Taka niekorzystna sytuacja w domu rodzinnym i zyciu prywatnymBazyla przyczynila sie do zmian w jego zachowaniu. Nastolatek zaczal zadawacsie z podejrzanym towarzystwem, ufarbowal sobie wlosy na czerwono, a takzestracil zaufanie dziewczyny, która mu sie podobala. Jego zwierzenia otwieraopowiesc o utracie przyjaciela, który zaczal spotykac sie z dziewczyna i odsunalBazyla na dalszy plan. W dalszym toku rozwoju fabuly przybliza swoje domowei szkolne trudnosci. Odkrywa tez przed Inka tajemnice wisiorka, który otrzy­mal od dziewczyny. Na koniec zostawia najtrudniejsze zwierzenie, które do­tyczy smierci ukochanej babci. Ujawnianiu sekretów towarzysza reakcje Inki,która nie stroni od zlosliwych komentarzy. Jej zachowanie wzbudza w Bazyluzdenerwowanie, które jednak nie blokuje jego opowiesci.

Wprowadzona do powiesci kategoria tajemnica obejmuje prywatne zycieglównych bohaterów. Jest ono odslaniane stopniowo i przemiennie zgodniez przyjeta strategia narracyjna. W narracje trzecioosobowa wplecione zostalywypowiedzi bohaterów, tworzace fabule wlaczona. Maja one forme dialogu,którego glównym zadaniem staje sie odkrywanie sekretów nastolatków. Ichtajemnice przedstawiane sa sukcesywnie pomiedzy rozwijajaca sie akcja po­wiesci. Wzajemne wyjawianie sekretów odgrywa tutaj role terapeutyczna, którapolega na wyzbyciu sie dreczacych problemów.

Kategoria tajemnicy obecna jest równiez w powiesci Duza kieszen na klo­

poty, której narracja przybiera forme trzecioosobowa. Przedstawia sie w niej

16 A. Manczyk, Pierwsza noc pod golym niebem, Warszawa 2008, s. 55.

- 106 -

••••••

Tajemnica w strategiach narracyjnych wybranych powiesci Agaty Manczyk

przygody, jakie przezyla grupa nastolatków, którzy przypadkowo natrafili nasiebie w nadmorskiej restauracji. Cala fabula koncentruja sie wokól próby roz­wiazania zagadki ukrytego skarbu. Jednak oprócz warstwy przygodowej utwórManczyk ma takze wymiar obyczajowy, który realizuje sie w tle wiodacychzdarzen. Wspólne dzialanie pozwala mlodym ludziom na wzajemne poznaniesie, zawiazanie przyjazni, a takze odkrycie wlasnych pragnien i ograniczeN7.Tym samym wraz z rozwiazaniem fabuly staja sie oni bardziej dojrzalsi niz napoczatku historii.

Duza kieszen na klopoty wykorzystuje kategorie tajemnicy w dwojaki spo­sób. Juz pierwsza scena przynosi odkrycie sekretów bohaterów. Dokonuje tegotrzecioosobowy narrator, który momentami oddaje glos postaciom. Dzieki za­stosowanej tutaj narracji personalnej, która pojawiac sie bedzie w calej ksiazce,czytelnik otrzymuje bardzo dokladny obraz Poli, Gutka, Grety i Nikodema.Wszystkie tajemnice personalne zostaja tutaj rozwiklane, co ma pomóc w póz­niejszym zrozumieniu postepowania bohaterów. Ich wyjawienie swiadczyo tym, ze narracja nie bedzie zmierzac do odkrywania osobistych sekretów.Zatem uwage czytelnika przenosi sie z postaci na zdarzenia, w jakich onepartycypuja·

I tutaj pojawia sie drugi sposób wykorzystania kategorii tajemnicy, który do­tyka schematu fabularnego. Opowiadana historia to wieloetapowe wyjasnianiezagadki ukrytego skarbu. Otwiera je podsluchana rozmowa dwóch okolicznychopryszków, którzy wskazuja miejsce ukrycia pierwszej wskazówki do rozwikla­nia tajemnicy. Zaslyszana rozmowa zmotywowala zgromadzonych nastolatkówdo podjecia próby odnalezienia skarbu. Kazdy z nich osobno próbowal dotrzecna cmentarz, gdzie ukryto pierwsza poszlake. Na miejscu w wyniku nieocze­kiwanego spotkania bohaterów zdecydowali sie wspólnie wyjasnic te sprawe.Od tej pory na ich drodze pojawilo sie wiele nieoczekiwanych zdarzen, któreprowadzily ich do kolejnych elementów wyjasniajacych zagadke. Mlodzi ludziemusieli m. in. wykrasc obraz, który zawieral cenna wskazówke. Caly czas pró­bowali uciec przed banda lokalnych zlodziei, którzy chcieli wykrasc im zdobyteinformacje i w ten sposób jako pierwsi odnalezc skarb. Nastolatkowie musieliw maksymalny sposób wytezyc swoje umysly i w pelni wykorzystac wszystkieumiejetnosci, aby polaczyc zebrane informacji i dotrzec do poszukiwanegomiejsca. Ich dzialanie skonczylo sie jednak nieoczekiwanym rozwiazaniem,w które nie potrafili uwierzyc. Okazalo sie, ze tajemnica skarbu byla zmyslonaprzez dziadka Poli, który chcial zorganizowac gre dla nastolatków. Chcial onzapewnic im dobra zabawe i jednoczesnie oderwac ich od codziennosci (Sam

zrobilem mape i podrzucilem jej fragmenty w odpwiednie miejsca. Grzegorz [... ]

17 L Mazurkiewicz-Krause, Sposoby na powiesc, "Nowe Ksiazki" 2010, nr 9, s. 75.

-107 -

Dominik Borowski

i jego kumpel Wladek [... ] specjalnie poszli do smazali, w której siedzieliscie,i rozmawiali zbyt glosno o zaginionych pieniadzach. Mieli was podpuscic. Kiedyjuz zlapaliscie przynete, wypadki potoczyly sie blyskawicznie18).

Kategoria tajemnicy jako budulec konstrukcyjny fabuly powiesci sprawia, zetekst absorbuje uwage odbiorcy i zaciekawia go. Z jednej sceny na druga corazbardziej chce sie poznac rozwiazanie. Jednak zakonczenie zwraca uwage nazupelnie inny aspekt powiesciowej tajemnicy. Nie ma ona jedynie charakteruludycznego, pelni równiez funkcje psychologiczna. Pojawienie sie tajemnicydo wyjasnienia pochlania bohaterów, jak i czytelników, którzy wspólnie prze­zywaja pojawiajace sie przygody. Dzieki temu mozliwe staje sie zapomnienieo wlasnych problemach i niedoskonalosciach.

We wszystkich przedstawionych powiesciach Agaty Manczyk kategoria ta­jemnicy stanowi istotny element przyjetej strategii narracyjnej. Jednakze kazdyutwór przynosi zupelnie inny sposób jej wykorzystania i zwiazane z tym konse­kwencje. W Rupieciarni na koncu swiata odkrywanie sekretów stanowi zadanienastoletniej narratorki, której opowiesc uwarunkowana jest wynikami prowa­dzonego sledztwa rodzinnego. Wyjawianie tajemnicy w powiesci Facet z pro­sta instrukcja obslugi ma bardzo wolne tempo, które wynika z przyjetej przeznarratora roli gawedziarza, który swoja opowiesc przerywa róznymi komen­tarzami i spostrzezeniami. Oba te utwory posluguja sie narracja pierwszooso­bowa, dzieki temu wszystkie sekrety poznaje sie z ich perspektywy. NatomiastPierwsza noc pod golym niebem i Duza kieszen na klopoty maja narratora trze­cioosobowego, który niejednokrotnie oddaje glos poszczególnym bohaterom.W pierwszym przypadku pozwala to na wzajemne zwierzanie sie przez Inkei Bazyla, które umozliwia im pozbycie sie dreczacych ich problemów. Ostatniaz analizowanych powiesci wykorzystuje kategorie tajemnicy do pobudzeniazainteresowania, przez co zapomina sie o codziennych trudnosciach. Bez wat­pienia mozna stwierdzic, ze Manczyk bardzo zrecznie operuje sekretami w nar­racjach swoich powiesci. Pojawiaja sie one na róznych poziomach wypowiedzinarracyjnej i odgrywaja rózne role. Wiodacym zadaniem narracji pozostajejednak w kazdym przypadku odslanianie zdarzen, które pomagaja zrozumiecpowiesciowa rzeczywistosc, a takze otaczajacy swiat pozaliteracki.

18 A. Manczyk, Duza kieszen na klopoty, Warszawa 2010, s. 334.

- 108 -

----~~-~-----j