leszeksykulski.pl

Pamięci Profesora Pawła Wieczorkiewicza

Fragmenty książki w celach promocyjnych

(na prawach rękopisu; ograniczono liczbę przypisów)

8 VI 2018

Rzut oka na mapę Europy wskazuje,

że Polska to wielka rzecz

Eugeniusz Romer

ZE WSTĘPU

O czym i dla kogo jest ta książka

Najkrócej: o przeszłości, teraźniejszości i przyszłości naszego

kraju w globalnym układzie sił i interesów. Dedykuję ją każdemu,

kto chce zrozumieć, jak szerokość geograficzna, pod którą miesz-

kamy, wpływa na naszą politykę i bezpieczeństwo, rolę i miejsce

w systemie międzynarodowym.

W książce poszukuję odpowiedzi na szereg fundamentalnych

pytań, jakie zadawali sobie Polacy od wieków i tych, na które

poszukują odpowiedzi współcześnie.

Gdzie tak naprawdę leży Polska? Jakie są jej naturalne grani-

ce? Czy geografia to nasze przekleństwo? Co stanowi o sile, a co

o słabości naszego kraju? Czy jesteśmy skazani na ciągłe zagro-

żenie z dwóch kierunków geograficznych? Jakie czynniki spowo-

dowały upadek naszej ojczyzny w 1795 r., a jakie odrodzenie w

1918 r.? W jakim miejscu hierarchii światowych potęg znajdowa-

liśmy się w przeszłości i znajdujemy się dziś? Jakie scenariusze

geopolityczne mogą czekać Polskę w ciągu następnych 5, 10 i 15

lat? Czy wojna informacyjna stanowi dziś dla nas – jako wspólno-

ty – większe zagrożenie niż klasyczne operacje wojskowe? Jakie

znaczenie dla naszego kraju ma geopolityka rurociągów? Jakie są

najważniejsze cele geopolityczne głównych mocarstw świato-

wych, a także naszych sąsiadów? W jakim kierunku kształtuje się

system międzynarodowy i co to dla nas oznacza? Jakie są nasze

interesy narodowe?

Po co ją napisałem

Najkrócej: aby samemu lepiej zrozumieć otaczający świat i

miejsce mojego kraju na mapie Europy. Zagrożenia i szanse, jakie

los podarował Polsce, sytuując ją w takiej, a nie innej przestrzeni

geograficznej. Jednocześnie, aby podzielić się wynikami swoich

wieloletnich badań, przemyśleń i refleksji z szerszym gronem

Czytelników.

Żywię nadzieję, że wreszcie przyjdzie czas poważnej, publicz-

nej debaty o bezpieczeństwie i polityce zagranicznej naszego

kraju bez politycznej poprawności, autocenzury i udawania plu-

ralizmu poglądów.

Po zakończeniu II wojny światowej geopolityka stała się „na-

uką wyklętą” w Polsce. Nie można było jej uprawiać jako „nauki

burżuazyjnej”. Rodzimi dyplomaci czy oficerowie wysokiego

szczebla, kończący resortowe szkoły w kraju i w Związku Sowiec-

kim, nie byli dopuszczani do poziomu studiów strategicznych.

Moskwa skutecznie rugowała geopolityczny pułap myślenia

wśród elit swoich satelitów. Dopiero od lat dziewięćdziesiątych

XX wieku zaczęły pojawiać się pierwsze poważniejsze studia z

geopolityki.

Mimo to przestrzenne i realistyczne myślenie o polityce mię-

dzynarodowej nie jest niestety nawet dziś zbyt popularne ani w

polskiej nauce ani praktyce politycznej. A przecież geografia to

najbardziej stabilny czynnik polityki. Tezy o „końcu historii” i za-

panowaniu trwałego pokoju w Europie przez ponad dwadzieścia

lat III RP dominowały na salonach naukowych i politycznych. My-

ślenie o polityce globalnej w kategoriach układu sił i interesów,

stref wpływów, walki hegemonicznej ustępują nad rozważaniami

o wartościach i ideach w stosunkach międzynarodowych czy

problemach modernizacji.

To wszystko ma miejsce na tle głębokich przemian w syste-

mie międzynarodowym. Odchodzący w przeszłość świat jedno-

biegunowy zwiastuje nowe wojny hegemoniczne. Na naszych

oczach rodzi się świat policentryczny, którego reguły i granice są

dopiero ustalane. Konflikty takie jak w Gruzji, na Ukrainie, w Syrii,

na Bliskim Wschodzie czy w Azji Południowo-Wschodniej wyraź-

nie wskazują, że nigdy nie było żadnego „końca historii”. Nie ma

także żadnego „powrotu geopolityki”.

Geopolityka z całym swoim aparatem pojęciowym, metodo-

logią badań i chłodnym, beznamiętnym podejściem do analizy

polityki globalnej jest dziś narzędziem niezbędnym do zrozumie-

nia przemian na świecie. Bez jej zrozumienia i użycia nie jest

możliwe, moim zdaniem, odpowiedzialne kształtowanie polityki

państwa i świadomości strategicznej elit w dobie dzisiejszej w

tym miejscu w Europie.

Ale nie uważam geopolityki za wszystko otwierający klucz,

antidotum na wszelkie bolączki bezpieczeństwa narodowego czy

polityki zagranicznej. W książce uczciwie wskazuję także na sła-

bości tego podejścia do analizy polityki globalnej.

Książkę napisałem specjalnie na 100. rocznicę odzyskania

przez Polskę niepodległości.

(…)

KRYTYKA GEOPOLITYKI

Do drugiej połowy lat pięćdziesiątych XX wieku w Polsce po-

wstało kilka prac naukowych krytykujących geopolitykę jako

„naukę faszystowską” bądź „naukę burżuazyjną”. Następnie ja-

kiekolwiek prace badawcze odnoszące się bezpośrednio do tej

szkoły myślenia o polityce globalnej były blokowane. Spójrzmy

na przykładowe zarzuty, formułowane przez propagandę komu-

nistyczną.

Geopolityka to faszystowska, pseudonaukowa „teoria”, która stara się uzasadnić politykę zagraniczną imperialistów przy po-mocy odwoływania się do czynników geograficznych. Geopolity-ka usiłuje dowieść, że samo położenie geograficzne mocarstw imperialistycznych wymaga rzekomo przesunięcia granic i roz-szerzenia „przestrzeni życiowej” kosztem terytoriów innych kra-jów. Pseudo-teoretyczną podstawą geopolityki jest z gruntu fał-szywa teza o decydującym znaczeniu środowiska geograficznego dla rozwoju społeczeństwa. Marksizm uczy, że środowisko geograficzne nie może być główną przyczyną rozwoju społecznego. Wynika stąd jasno, że polityka zagraniczna państwa, która (jak wskazuje doświadczenie historyczne) zmienia się zasadniczo wraz ze zmianą ustroju spo-łeczno-ekonomicznego, nie może być rezultatem bardzo powoli zmieniających się warunków geograficznych. Geopolityka jest wytworem kapitalizmu monopolistycznego z jego dążeniem do grabieży w imię maksymalnego zysku kapitalistycznego. Po raz pierwszy termin „geopolityka” puszczony został w obieg przez reakcyjnego szwedzkiego teoretyka zagadnień państwo-wości – pangermanistę R. Kjelléna podczas pierwszej wojny światowej. Jednakże próby udowodnienia, że środowisko geo-graficzne warunkuje politykę ekspansji i agresji, były dokonywa-ne już w zaraniu epoki imperializmu, na przełomie XIX i XX wieku w USA, Niemczech i Anglii. Propagowaniem „idei” geopolitycznych zajmował się w Niem-czech twórca burżuazyjnej geografii politycznej F. Ratzel, w An-glii – reakcyjny geograf Mackinder, w USA – wojujący marynista Mahan. (…) Po bankructwie geopolityki jako ideologii bandytów hitlerowskich, stała się ona jednym z podstawowych elementów

ideologii amerykańskich imperialistów, zmierzających z kolei do panowania nad światem. Już od czasu drugiej wojny światowej, geopolitycy amerykańscy (Spykman, Weller, Kieffer i inni) zaczęli wzywać otwarcie do otoczenia ZSRR i krajów demokracji ludowej pierścieniem bloków militarnych i baz wojskowych, powołując się na geopolityczną „teorię” o antagonizmie między półkulą wschodnią a zachodnią i temu podobne bzdury (…)1.

[…]

ISTOTA SIŁY ROSYJSKIEJ

Zaplecze nieprzyjaciela – oto teren, na którym rozgrywają się istotne walki Rosji

ze światem zewnętrznym, gdzie Rosja odnosi zwy-cięstwa lub przegrywa. To co następuje potem,

bywa tylko finałem absorbującym uwagę, lecz najmniej ważnym i najmniej istotnym.

Włodzimierz Bączkowski (1905−2000)2

Tradycja polskiej szkoły wschodoznawczej (rosjoznawczej i sowieto-

logicznej) zwraca uwagę na to, że czynnikami rudymentarnymi, które

stanowią o sile, spoistości i ekspansywności rosyjskiego ośrodka siły

nie są ani gospodarka, ani zasoby surowcowe, ani siły zbrojne. Zgod-

nie z tą szkołą myślenia, głównym orężem rosyjskiego ośrodka siły

była i jest zdolność jej aparatu państwowego do prowadzenia akcji

politycznych o charakterze propagandowym, dezinformacyjnym, dy-

wersyjnym, sabotażowym w skali wielkoprzestrzennej (kontynental-

nej/globalnej) i długookresowej (nawet sekularnej). Same siły zbrojne

mają charakter drugoplanowy i próba budowy wiarygodnych analiz

1 M. Rozental, P. Juin (red.), Krótki słownik filozoficzny, Warszawa 1955, s. 200-201. 2 W. Bączkowski, Rosja wczoraj i dziś. Studium historyczno-polityczne, Jero-zolima 1946, s. 40.

na podstawie wyłącznie analizy liczebności, struktury czy nawet nasy-

cenia nowymi technologiami rosyjskiej armii jest niepełna3.

Źródła rosyjskiej kultury strategicznej

Warstwa fizyczna Warstwa poli-

tyczna Warstwa cywiliza-

cyjna

Rozciągłość geo-graficzna

Doświadczenia historyczne

Dziedzictwo mon-golsko-bizantyńskie

Klimat

Świadomość stra-tegiczna elit de-

cyzyjnych (militaryzacja

myślenia, czeki-stowski rodowód

decydentów)

Mitologia i symbolika naro-dowa (mity histo-

ryczne, np. Moskwa-Trzeci Rzym, mity geopoli-

tyczne, np. Rosja-Eurazja)

Struktura demo-graficzna

System organiza-cji resortów siło-

wych i dyplomacji

Relacje religie-państwo

(symfonia władz)

Surowce natural-ne

Technologia w służbie polityki

Dominująca ide-ologia („euroazja-tycki oświecony konserwatyzm”)

Oprac. własne

Dążenie do zrozumienia podstaw decyzji politycznych podejmo-

wanych przez elity rosyjskie powinno obejmować nie tylko analizę

czynników ilościowych, takich jak potencjał gospodarczy, siła militar-

3 W. Bączkowski, Uwagi o istocie siły rosyjskiej, [w:] W. Bączkowski, O wschodnich problemach Polski., Wrocław 2005, s. 98-118.

na czy relacja sił z sąsiadami, ale także warstwę cywilizacyjną i podło-

że kulturowe, które w sposób znaczący wpływają na kształtowanie się

percepcji świata. Kiedy Fiodor Dostojewski pisał w „Biesach”, że „Ro-

sja w dzień jest Europą, a w nocy Azją”, to zwracał uwagę na swoistą

dychotomię cywilizacyjną państwa rosyjskiego i zamieszkującego je

społeczeństwa (wielu narodów i etnosów). Dualizm ten sięga pano-

wania mongolskiego nad Rusią i silnych wpływów bizantyjskich, które

od XV wieku stały się nieodłącznym elementem składowych rosyjskiej

świadomości państwowej.

Oficjalne dokumenty Federacji Rosyjskiej w zakresie bezpieczeń-

stwa np. doktryny wojenne, nie powinny stanowić jedynej bazy do

szczegółowej analizy zamierzeń politycznych Moskwy, lecz raczej

dawać ogólny obraz jej głównych wektorów strategicznych. Doświad-

czenia historyczne wskazują, iż tego typu dokumenty są opracowy-

wane w Federacji Rosyjskiej przede wszystkim na potrzeby bieżącej

rozgrywki dyplomatycznej i stanowią jedynie odbicie stanu relacji

Rosji ze światem zewnętrznym.

Zdolność do ekspandowania jest integralnym elementem rosyj-

skiego myślenia strategicznego. Źródła kultury strategicznej są często

dzielone na warstwę fizyczną, odnoszącą się do podstaw geograficz-

nych polityki państwa, warstwę polityczną, obejmującą analizę sys-

temu politycznego i świadomość strategiczną elit oraz warstwę cywi-

lizacyjną, korespondującą z obszarem tradycji i dominujących para-

dygmatów ideologicznych. Poniżej zamieszczono tabelę z „kodami

strategicznymi” mającymi wpływ na kształtowanie rosyjskiej polityki

zagranicznej oraz polityki gospodarczej.

(…)

INFORMACYJNY WYMIAR BEZPIECZEŃSTWA

Ważnym elementem do zrozumienia kierunków współczesnych

strategii informacyjno-dezinformacyjnej jest spojrzenie na współcze-

sne tendencje do prowadzenia wojen. Głównym wyznacznikiem po-

tęgi danego państwa nie jest już ani liczba ludności, ani terytorium,

ani nawet siła gospodarki. Najważniejszym czynnikiem staje się spo-

łeczne morale, tożsamość społeczeństw i narodów oraz zdolność do

narzucenia innym społeczeństwom swojej wizji porządku polityczne-

go. Ważniejsza od klasycznej dyplomacji staje się dyplomacja publicz-

na (w tym m.in. dyplomacja kulturalna czy dyplomacja konfesyjna).

Wiodącą formą realizacji celów politycznych staje się wojna informa-

cyjna. Jednymi z kluczowych trendów współczesnej przestrzeni walki,

charakterystycznymi dla wojny hybrydowej są:

Brak formalnego wypowiedzenia wojny; zatarcie różnic mię-

dzy okresem pokoju i wojny;

Unikanie oficjalnego zaangażowania się państwa w formalną

wojnę;

Brak linii frontu; rebelia może rozpocząć się wewnątrz pań-

stwa z dala od granicy państwowej;

Formalne „odpaństwowienie” grup zbrojnych, biorących

udział w walkach (brak państwowych oznak rozpoznaw-

czych);

Zrównanie roli uzbrojonych, zrewoltowanych grup społecz-

nych z wojskami regularnymi;

Wzrastająca rola wojsk specjalnych i tajnych służb;

Decydujące znaczenie długofalowych działań psychologiczno-

informacyjnych;

Pole walki przekształca się w przestrzeń walki, obejmują

przestrzeń mentalną (noosferę) i cyberprzestrzeń;

Jedną z formą przygotowania wojny jest inspirowanie i finan-

sowanie rozwoju ugrupowań radykalnych i ekstremistycznych

(m.in. politycznych czy religijnych) w państwach wrogich

i rozwijanie ich w oparciu o strategię oporu niekierowanego

(ros. bezlidernoje soprotiwlenije, ang. leaderless resistance);

Wzrastająca rola w stosunkach międzynarodowych roli

państw nieuznawanych i państw dysfunkcyjnych („upa-

dłych”);

Przeniesienie się głównego ciężaru walk w tereny zurbanizo-

wane;

Kluczowa rola oddziaływania psychologicznego na społeczeń-

stwo (wojny informacyjne);

Wzrastająca rola terroru, wraz z możliwym nad-terrorem (ros.

swierchterror), np. punktowe uderzenia jądrowe ładunkami

taktycznymi, lub użycie tzw. brudnej bomby w celu uzyskania

efektu psychologicznego;

Utrata monopolu państwa na prowadzenie działań zbrojnych.

Niskie koszty tego typu działań w stosunku do wojen trady-

cyjnych4.

(…)

4 L. Sykulski, Rosyjska koncepcja wojen buntowniczych Jewgienija Messnera, „Przegląd Geopolityczny” 2015, t. 11, s. 108-110.

WOJNA DYFUZYJNA

Dlatego sto zwycięstw w stu bitwach nie jest szczytem umiejętności.

Szczytem umiejętności jest pokonanie wroga bez walki.

Tak więc najważniejsze jest uderzenie w strategię przeciwnika.

Na drugim miejscu stoi rozbicie sojuszników.

Na trzecim jest rozbicie jego armii.

Sun Tzu

Wojna dyfuzyjna to koncepcja strategiczna zakładająca rozproszony,

jednoczesny atak na wiele kierunków i płaszczyzn organizacji życia

politycznego i społecznego przeciwnika z pominięciem istniejącego

porządku prawnego (krajowego i międzynarodowego). Działania obli-

czone na efekty polityczne, militarne i gospodarcze są trudne do wy-

krycia. Trudność polega na powiązaniu konkretnych wydarzeń

z głównym celem strategicznym agresora, jak i udowodnienia, a cza-

sem nawet wykryciu inspiracji konkretnego państwa. Działania nieli-

niowe obliczone są na dekady, a wydarzenia w sferach odbiegających

często znacznie od strategicznych obszarów bezpieczeństwa mogą

przynieść wymierne rezultaty w procesie długofalowym. Jednym

z najważniejszych celów działań rozproszonych jest doprowadzenie

do głębokiego kryzysu we wrogim społeczeństwie i swego rodzaju

kontrolowanego chaosu. Konflikt z wydarzenia staje się długotrwałym

procesem, którego klasyczna wojna może być jedynie krótkotrwałym

elementem.

Koncepcja wojny dyfuzyjnej została przedstawiona plastycznie w

opowiadaniu, którego autorem jest Władisław Surkow, piszący pod

pseudonimem N. Dubovitsky , szara eminencja Kremla, doradca Wła-

dimira Putina, jeden z architektów strategii Rosji wobec Ukrainy. Sur-

kow podkreśla, że w klasycznych wojnach XIX i XX wieku przeważnie

walczyły dwie strony, dwa państwa, bądź dwie koalicje. Natomiast

XXI wiek to – zdaniem doradcy Putina – odejście od elegancji dycho-

tomicznego podziału. To czas walki wszystkich ze wszystkimi. Uczest-

nictwo całego państwa w wojnie stawać się ma rzadkością. W konflik-

cie może wziąć udział czasem kilka prowincji, niektóre miasta, spo-

łeczność zawodowa, a nawet płeć.

(…)

MAPY DO ROZDZIAŁU: „GEOGRAFIA WOJENNA POLSKI I EUROPY ŚRODKOWO-WSCHODNIEJ”

WYBÓR5

Taktyka to wiedza co robić, gdy da się coś zrobić; strategia to wiedza co robić, gdy nie da się nic zrobić

Ksawery Tartakower

5 Szczegółowy wykaz map i szkiców wraz z podaniem autora, jeśli praca nie jest opracowania własnego, znajduje się na końcu książki.

CYTATY Z PODROZDZIAŁÓW KSIĄŻKI WYBÓR

Jeśli myślisz rok naprzód, zasiej ziarno; Jeśli myślisz dziesięć lat naprzód, zasadź drzewo; Jeśli myślisz sto lat naprzód, kształć ludzi. Zasiewając ziarno, raz zbierzesz plon; Sadząc drzewo, zbierzesz plon dziesięciokrotny; Kształcąc ludzi (i siebie), zbierzesz plon stukrotny. Anonimowy autor chiński, VI w. p.n.e. Geografia jest najbardziej fundamentalnym czynnikiem polityki zagranicznej państwa, bo najbardziej trwałym. Ministrowie przychodzą i odchodzą, nawet dyktatorzy umierają, ale szczyty gór trwają niewzruszenie. Nicholas Spykman Wywoływanie wojny z góry skazanej na przegraną i klęskę stanowi największą zbrodnię, jakiej dopuścić się mogą politycy za los kraju odpowiedzialni. Stanisław Cat-Mackiewicz

Jesteśmy mali wobec potęgi przestrzeni, ale wielcy, jeśli przyjmiemy ją w siebie i staniemy się zdolni tworzyć wraz z nią. Adolf Grabowsky Dzisiejsi nasi politycy i publicyści tak się uwijają za zdobyciem popularności, że obsługują wszystkie życzenia, nadzieje i marzenia Polaków. Tego rodzaju nastawienie: „Śpij dziecino i marz, ciocia Ameryka zrobi dla ciebie wszystko” – nie posuwa na pewno ani na krok sprawy polskiej. Stanisław Cat-Mackiewicz

INFOGRAFIKI. PRZYKŁAD

PREMIERA: 17 WRZEŚNIA 2018 R.

PRZEDSPRZEDAŻ:

LESZEKSYKULSKI.PL