Świat wychowania przez sztuki pięknew polskiej szkole

Edukacyjne aspekty wychowaniaprzez sztukę w kształceniu nauczycieli plastyki

Mojej Rodzinie

Grażyna Stojak

Świat wychowania przez sztuki piękne w polskiej szkole

Edukacyjne aspekty wychowania przez sztukę w kształceniu nauczycieli plastyki

Ofi cyna Wydawnicza „Impuls”Kraków 2007

© Copyright by Ofi cyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2007

Recenzenci:prof. dr hab. Tadeusz Aleksander

prof. dr hab. art. mal. Irena Popiołek-Rodzińska

Redakcja wydawnicza:Małgorzata Miller

Korekta:Anna OdrowskaEwelina Wrona

Projekt okładki:Ewa Beniak-Haremska

ISBN 978-83-7308-750-7

Ofi cyna Wydawnicza „Impuls”30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5

tel. (012) 422-41-80, fax (012) 422-59-47www.impulsofi cyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsofi cyna.com.pl

Wydanie I, Kraków 2007

Spis treści

Wstęp .............................................................................................................. 9

Rozdział I Wychowanie plastyczne w teorii wychowania przez sztukę w Polsce .......................................................................................................... 13

Wychowanie przez sztukę: geneza i stan aktualny ............................... 13Wychowanie przez uczestnictwo w kulturze ........................................ 31Dawne i współczesne tendencje w kształceniuestetycznym – zarys ................................................................................. 38

Zakres i terminologia wychowania estetycznego .......................... 40Zarys dziejów kształcenia estetycznego .......................................... 43

Koncepcje wychowania plastycznego w naukach pedagogicznych w Polsce .................................................... 58

Rozdział II Formy i metody wychowania przez sztukę ................................................ 63

Miejsce wychowania przez sztukę w procesie dydaktycznym ........... 63Kompetencje nauczycieli ................................................................. 63

Okres od autonomii galicyjskiej do wybuchu II wojny światowej ..................................................................... 65Okres po II wojnie światowej .................................................. 72

Cele wychowania przez sztukę ........................................................ 77Ewolucja celów kształcenia w nauczaniu rysunkuw polskim szkolnictwie ogólnokształcącymw latach 1945–1963 ................................................................... 78Nowy etap: wychowanie plastyczne po 1963 roku(do 1978 roku w nauczaniu początkowym;do 1981 roku w klasach starszych IV–VIII) ........................... 82

6 Spis treści

Plastyka w tworzonej dziesięcioletniej szkoleogólnokształcącej (od 1978 roku w nauczaniu początkowym;w latach 1981–1986 w klasach starszych IV–VIII) ............. 85

Wychowanie przez sztukę w pracy lekcyjnej ................................ 88Wychowanie przez sztukę w pracy pozalekcyjnej ........................ 91

Formy i metody wychowania przez sztukę w instytucjach pozaszkolnych ................................................................ 96

Działalność domów kultury ............................................................ 96Domy ludowe, czytelnie i wypożyczalnie książek – do 1939 roku ........................................................................ 97Domy kultury, biblioteki, ogniska i świetlice(1945–1999) ............................................................................ 101Rola młodzieżowych domów kultury w wychowaniu artystycznym ........................................................................... 105Rola i zadania samorządów lokalnych w działaniachkultury i oświaty (od 1 stycznia 1999 roku) ....................... 107

Wychowanie przez sztukę w placówkach muzealnych ................ 111Ruch regionalistyczny ............................................................ 111Ruch krajoznawczy ................................................................ 113Muzea pedagogiczne i szkolne ............................................. 114Muzea regionalne ................................................................... 116Muzea uniwersytetami kultury ............................................ 117Uczeń w muzeum ................................................................... 119Pedagogika muzealna ............................................................ 121Z muzeum w świat ................................................................. 124

Działalność edukacyjna galerii sztuki ............................................ 125 Przedwojenne galerie i wystawy na ziemiach polskich ...... 125

Awangarda i jej oddziaływanie po II wojnie światowejw Polsce ................................................................................... 129Akcje i działania plastyczne ................................................... 133

Udział środków masowego przekazu w wychowaniu przez sztukę ............................................................ 135

Rola fi lmu i telewizji w popularyzowaniusztuk pięknych ........................................................................ 135

Pakiety multimedialne jako narzędzie nowoczesnej edukacji przez sztukę ................................................ 143

7Spis treści

Rozdział III Twórczość amatorska i samokształcenie jako elementy wychowania przez sztukę .................................................... 147

Kontakt z nauczycielem będącym artystą ............................................. 147Kształcenie artystyczne .................................................................... 148Edukacja plastyczna o charakterze masowym .............................. 151Postawa twórcza a środowisko ........................................................ 153

Wybitni nauczyciele edukacji plastycznej będący twórcami .............. 162Indywidualny kontakt ucznia z dziełami sztuki .................................. 174

Twórcza ekspresja ............................................................................. 175

Rozdział IV Perspektywy wychowania przez sztukę w świetle potrzeb społeczeństwa (wnioski) ............................................... 179

Bibliografi a ..................................................................................................... 187

Summary ......................................................................................................... 213

Wstęp

Niniejsza praca powstała jako efekt doświadczeń w kształceniu oraz wychowaniu dzieci, młodzieży i dorosłych, którym czynnie zajmowa-łam się od 1986 roku, poprzez przybliżenie sztuk pięknych – w celu ich zrozumienia, odbioru oraz rozbudzenia potrzeby własnej twórczości. Blok tych zagadnień, nauczanych najpierw w ramach plastyki szkoły podstawowej, przygotowywał do odbioru sztuki i zachęcał do własnych działań. Najbardziej uzdolniona plastycznie młodzież rozwijała wraz ze mną swoje zainteresowania, najczęściej w ramach popołudniowych kó-łek plastycznych (prowadzonych w większości społecznie). Wspólnie organizowaliśmy także wystawy. Realizowanie tematyki wychowania przez sztuki piękne pokazało, jak duże są potrzeby dzieci oraz młodzie-ży w tym zakresie. Te cenne doświadczenia wykorzystałam, kształcąc nauczycieli w Studium Nauczycielskim, a następnie w Wojewódzkim Ośrodku Metodycznym w Przemyślu i zorganizowanym przeze mnie Kolegium Nauczycielskim im. A. Fredry w Przemyślu.

W związku z tą działalnością pedeutologiczną pojawiła się potrze-ba napisania pracy na temat tradycji wychowania przez sztuki piękne w przemyskich zakładach kształcenia nauczycieli. Przygotowanie pe-dagogów do pracy zawodowej poza uczelniami wyższymi jest specy-fi czne dla polskiego szkolnictwa, choć rzadko omawiane.

Dzięki opiece naukowej i merytorycznej prof. Jana Samka było możliwe usystematyzowanie informacji i pogrupowanie ich w zagad-nienia oscylujące między sztuką a pedagogiką, a także stosowanie wy-branych metod historyka sztuki do upowszechniania dziejów kultury polskiej wśród przyszłych nauczycieli. Szczególnie cenne były dla mnie wskazówki, które pokierowały opracowaniem wychowania przez sztu-

10 Wstęp

ki piękne w pracy pozalekcyjnej nauczycieli w ujęciu historycznym: w galerii sztuki, muzeum, na wycieczkach edukacyjnych.

Docenienie istoty problemu wszechstronnego wykształcenia na-uczyciela, w tym też edukacji plastycznej, który miałby pełnić rolę nie tylko nauczyciela plastyki, ale także ściśle z tą dziedziną związanego zagadnienia wychowania przez sztukę, było szeroko omawiane przez literaturę przedmiotu. Szczególnie zaznaczyła na tym polu swoje prze-myślenia I. Wojnar1, która złączyła estetykę z wychowaniem, a M. Zlat w publikacji pt. Wstęp do historii sztuki, omawiając przedmiot, metodo-logię i zawód, w części poświęconej dydaktyce pisał:

przede wszystkim jednak na nauczycielu wiadomości o sztuce spoczywa od-powiedzialność za to, by wykształcić i rozwinąć u uczniów ciekawość sztuki dawnej i potrzebę znajomości sztuki współczesnej, potrzebę stałego z nią ob-cowania i umiejętności znajdowania w tych kontaktach satysfakcji estetycz-nych i intelektualnych2.

Chronologiczne przedstawienie problematyki wychowania przez sztukę, poczynając od przełomu wieków, ma duże uzasadnienie z uwa-gi na konieczność prześledzenia tego procesu w realiach historycznych. Z tego powodu szczegółowe badania przeprowadzono w regionie po-łudniowo-wschodniej Polski (niniejsza publikacja nie obejmuje druku badań, które zostały przedstawione w dysertacji doktorskiej mojego au-torstwa). Odmienność tego terenu wymaga rozpatrywania zagadnień w kontekście położenia miasta na ziemiach etnicznie zróżnicowanych. Realia te wpływają decydująco na kształtowanie się i rozwój wszystkich dziedzin życia, zarówno gospodarczego, politycznego, kulturalnego, jak i oświaty3. Moim celem jest wykazanie, że jedyną przyszłością dla plasty-ki jest kształcenie bez granic: ideologicznych, etnicznych, kulturowych, warsztatowych i technicznych, a kształcenie języka plastyki umożliwia wypowiadanie samego siebie w marzeniach, w komunikowaniu się, w zabawie, w twórczości, w przeżywaniu i w życiu.

1 I. Wojnar, Estetyka i wychowanie, Warszawa 1964.2 M. Zlat, Dydaktyka [w:] P. Skubiszewski (red.), Wstęp do historii sztuki, Warszawa

1973, s. 536.3 W. Kramarz, Ludność Przemyśla w latach 1521–1921, Przemyśl 1930.

11Wstęp

***Świat wychowania przez sztuki piękne w polskiej szkole to część teo-

retyczna mojej rozprawy doktorskiej pt. Edukacyjne aspekty wychowa-nia przez sztukę w kształceniu nauczycieli. [Na przykładzie zagadnienia: Wychowanie przez sztuki piękne w przemyskich zakładach kształcenia nauczycieli (1871–1970)], napisanej pod kierunkiem nieżyjącego już prof. dr. hab. Jana Samka, któremu jestem wdzięczna za opiekę mery-toryczną.

Dziękuję także za życzliwe przyjęcie całej pracy przez recenzen-tów: prof. dr. hab. Tadeuszowi Aleksandrowi oraz prof. dr hab. Irenie Popiołek-Rodzińskiej. Gorące podziękowania za wskazówki i pomoc w przygotowaniach do obrony doktoratu kieruję do: prof. dr. hab. Bo-gusława Żurakowskiego i prof. dr. hab. Józefa Lipca. Jestem także nie-zwykle wdzięczna prof. dr. hab. Wojciechowi Kubiczkowi za rady z za-kresu metodyki nauczania wychowania plastycznego.

Rozdział I

Wychowanie plastyczne w teorii wychowania przez sztukę w Polsce

Wychowanie przez sztukę: geneza i stan aktualny

Historia badań nad problematyką wychowania przez sztukę sięga czasów okupacji. Właśnie okrucieństwa wojny spowodowały ostrą krytykę ówczesnego wychowania i zmianę pojmowania roli sztuki w społeczeństwie. W wyniku rozważań nad procesem wychowaw-czym, który może się spełniać za pośrednictwem sztuki, w 1940 roku H. Read przedstawił swoje poglądy dotyczące integracyjnej roli sztu-ki we wszystkich dziedzinach poznania i ogólnego rozwoju młodego człowieka. Read, fi lozof i teoretyk sztuki, swoją koncepcję o wkładzie sztuki w kształcenie i wychowanie człowieka, wyłożył w publikacji pt. Th e Education Th rough Art, wydanej w Londynie w 1943 roku. Pra-ca ta miała fundamentalne znaczenie dla późniejszych koncepcji wy-chowawczych, kształcących i poznawczych opartych na sztuce.

Nie znaczy to, że nie istniały wcześniej przemyślenia i propozycje wychowawcze dotyczące problematyki wychowania przez sztukę.

Metoda wychowania przez sztukę znana jest pedagogom co najmniej od końca XIX wieku. [...] Nie tylko ważne są przemyślenia Pestalozziego, lecz także Kerschensteinera, Luqueta i Cizeka, które doprowadziły do badań nad sztuką dziecka. Opracowania S. Szumana i H. Polichta w okresie międzywo-jennym w Polsce, mimo znachodzących się w ich publikacjach błędów są na-dal niezwykle współczesne i odkrywcze4.

4 E. Kieferling, 50 lat Państwowego Liceum Sztuk Plastycznych im. S. Wyspiańskiego w Ja-rosławiu 1948–1998, Jarosław 1998, s. 1.

14 G. Stojak, Świat wychowania przez sztuki piękne w polskiej szkole

Przytoczony fragment z okolicznościowego zeszytu poświęconego pe-dagogom z PLSP w Jarosławiu pokazuje aktualność tej tematyki i do-niosłe znaczenie prac badaczy, mimo upływu lat. S. Popek przedstawia ten problem następująco:

Po okresie traktowania dziecka jako „niedojrzałej miniatury człowieka dorosłego”, gdzie nawet strój stanowił pomniejszony model, a zabawa była for-mą naśladowczą codziennych zajęć domowników, zaczęły stopniowo docho-dzić do głosu postulaty J. J. Rousseau, hasła „szacunku dla dziecka” wysuwane przez H. Pestalozziego, tołstojowskie idee „swobodnego wychowania”, a także bergsonowskiej fi lozofi i zakładającej spontaniczne dążenie wewnętrznych sił witalnych do samorealizacji5.

Badacz ten w kilku zdaniach określił jak bardzo problematyka badaw-cza różniła się na przestrzeni ostatnich stu lat. Wyróżnił on trzy głów-ne okresy, wśród których najistotniejszy dla przedmiotowej tematyki jest trzeci. Datuje go od 1940 roku do czasów obecnych i zaznacza, że

ze względu na wartości wychowawcze i kształcące od czasów H. Reada po-przez plastykę dziecięcą realizowane są funkcje poznawcze świata6.

Stała się też ona przedmiotem zainteresowania innych nauk humani-stycznych, takich jak: socjologia, psychologia, psychiatria, teoria wy-chowania czy modna obecnie arteterapia. Wystąpienie Reada miało ogromne znaczenie dla wytyczenia nowych kierunków działalności w powyższych dziedzinach w wielu krajach europejskich.

Wychowanie przez sztukę pojawiło się nie tylko w teorii wychowa-nia w krajach anglosaskich. Miało duży wpływ na koncepcje wycho-wania w Stanach Zjednoczonych, gdzie rozwój umysłowy jest łączony z rozwojem twórczym7. Szczególne znaczenie tej tematyki odnoto-wano we Francji. Było to ściśle związane z tworzeniem się nowych kierunków artystycznych i powstawaniem licznych grup awangardo-wych, a co za tym idzie formułowaniem nowej estetyki, inspirowanej sztuką egzotyczną, prymitywną, ludową, a także sztuką dziecka. Takie poglądy można znaleźć w nurcie badawczym pionierskich prac z za-kresu estetyki w dorobku S. Szumana w okresie międzywojennym.

5 S. Popek, Dziecko jako twórca wartości plastycznych, „Akcent” 1984, nr 4, s. 166.6 Tamże.7 I. Wojnar, Estetyka i wychowanie, dz. cyt., s. 183–198.

15Rozdział I. Wychowanie plastyczne w teorii wychowania przez sztukę...

Czas okupacji okazał się dla Polski o wiele trudniejszy niż dla po-zostałej części Europy. Co prawda, polska konspiracja nauczycielska przygotowywała koncepcje oświaty powojennej8, jednak należy się zgodzić z W. Kubiczkiem, który zwrócił uwagę na

odcięcie polskiej dydaktyki od współczesnych nurtów rozwijających się czy pojawiających się w świecie9.

Nowe koncepcje nie zostały jednak wprowadzone zaraz po wojnie. Druga połowa lat czterdziestych w Polsce to okres, w którym rysunek był w szkole przedmiotem nauczanym według starych, przedwojennych schematów. Znakiem ówczesnych czasów stawały się poglądy sztanda-rowo głoszące, że „proces wychowania – to proces naszego życia”10.

Prym wśród badaczy wiódł B. Suchodolski, który zmienił swo-je przedwojenne przekonania. Nową ideologię i przemyślenia wyło-żył w licznych artykułach, a także publikacjach, z których jako jedna z pierwszych całościowo ujmujących problem wychowania, kultury i sztuki w społeczeństwie ukazała się w 1947 roku książka Wychowanie dla przyszłości.

Powojenne trudy lat czterdziestych nie sprzyjały rozwojowi pla-styki. Nauka rysunków odbywała się w taki sposób, aby można było wykorzystać zdobyte umiejętności do nauczania zawodu, zdobywania wiedzy ogólnokształcącej połączonej z wykonaniem pomocy szkol-nych, a także przyrządów w gospodarstwie domowym11. Zgodzić się więc należy ze S. Popkiem, który widzi w tym „rzemieślniczy system nauczania rysunku podporządkowany robotom ręcznym”12.

Wiedza o sztuce w takim systemie nauczania ograniczała się do wy-łożenia zasad perspektywy oraz zwracania uwagi na piękno zabytków podczas wycieczek, a także ogólnego omówienia polskiej architektury drewnianej i sztuki ludowej. Powyższą koncepcję nauczania plastyki

8 Powyższą problematykę omówił B. Pleśniarski w: Koncepcje oświaty powojennej w programach polskiej konspiracji 1939–1945, Warszawa 1982.

9 W. Kubiczek, Nauka rysunków i wiedzy o sztuce w polskim szkolnictwie ogólnokształ-cącym po 1945 roku, „Plastyka w Szkole” 1984, nr 5–6, s. 316.

10 I. Wojnar, Estetyka i wychowanie, dz. cyt., s. 16.11 W. Kubiczek, Nauka rysunków i wiedzy o sztuce..., dz. cyt., s. 316.12 S. Popek, Metodyka plastyki w klasach IV–VIII, Warszawa 1989, s. 15.

16 G. Stojak, Świat wychowania przez sztuki piękne w polskiej szkole

propagują poradniki dla nauczycieli, w których nawet wymieniana lite-ratura przedmiotu to tylko podręczniki do nauki rysunku13.

Sytuacja taka trwała w Polsce aż do 1963 roku, oczywiste jest więc, że polskie realia utrudniły przeniesienie na nasz grunt nowatorskich rozwiązań, popularnych w powojennej Europie. Na tak zarysowanym tle, wyraźnie widać nowatorstwo postawy i działań B. Suchodolskiego. Uwidoczniła się tym samym ogromna rozbieżność między propago-waniem powyższych idei a praktyką szkolną ówcześnie funkcjonującą w polskiej oświacie14. Nowoczesne teorie z zakresu pedagogiki i este-tyki B. Suchodolskiego, które swoim rodowodem sięgają do przemy-śleń S. Szumana w dwudziestoleciu międzywojennym, budowały nową estetykę, wykorzystując prekursorskie hasła wychowania przez sztukę, znane już przed wojną w Europie. Biorąc pod uwagę ów dualizm po-staw kształcenia w polskim szkolnictwie, który szczególnie nasilił się w latach pięćdziesiątych, S. Popek wypowiedź na temat okresu budo-wania wielkich zmian w nauczaniu plastyki opartych także na ideach nowego wychowania zamyka stwierdzeniem: „w zasadzie trwał on aż do 1963 roku”15. Powyższy proces szczegółowo omówili w swojej pra-cy trzej badacze tego zagadnienia: W. Kubiczek, E. Najnert i S. Hnatik. Publikacja Ewolucja programu i doskonalenie warunków nauki rysun-ku i wiedzy o sztuce (wychowania plastycznego) w polskim szkolnictwie ogólnokształcącym w latach 1945–1963 wydana w 1985 roku przez Wydawnictwo Naukowe WSP w Krakowie pokazuje, jak trudno było doprowadzić do zmian programowych, które dokonały się 1963 roku. Ogromne znaczenie miały tu prace S. Szumana, w których określił on wytwory rysunkowe dziecka mianem sztuki dziecka. W poglądzie tym nie był odosobniony. Poparło go wielu badaczy europejskich. Wraz z rozwojem teorii estetycznych, a także psychologii i pedagogi-ki, w której interpretowano sztukę dziecka jako projekcję osobowości, jako specyfi czną formę poznania świata i kontaktu z nim, wytworzony został klimat dla zmian i przyjęcia nowych koncepcji kształcenia pla-stycznego dzieci i młodzieży16.

13 Poradnik dla nauczycieli zdobywających kwalifi kacje zawodowe drogą samouctwa, nr 1–2, Warszawa – Łódź 1947, s. 112–114.

14 A. Szczepkowski, Nauczanie rysunku w szkole podstawowej, Kraków – Warszawa 1947.15 S. Popek, Metodyka plastyki w klasach IV–VIII, dz. cyt., s. 15.16 S. Popek, Dziecko jako twórca..., dz. cyt., s. 168.

17Rozdział I. Wychowanie plastyczne w teorii wychowania przez sztukę...

Wyjątkowo twórczy okazał się przełom lat pięćdziesiątych i sześć-dziesiątych. W wychowaniu przez sztukę wiodącą rolę odgrywała I. Wojnar, która czynnie uczestniczyła w procesie upowszechniania nowych koncepcji europejskich w zakresie edukacji plastycznej. Rola przeszczepienia na polski grunt idei wychowania przez sztukę przy-padła I. Wojnar, która poświęciła temu zagadnieniu niemal całą swoją twórczość naukową. Jako adiunkt UW i stypendystka Fundacji Forda brała udział w licznych sympozjach naukowych, sesjach międzynaro-dowych i kongresach z zakresu zagadnień fi lozofi i sztuki i wychowa-nia. Szeroki dostęp do aktualnych nurtów i koncepcji spowodował, że mogła przeanalizować oddziaływanie sztuki i estetyki na wychowanie całościowe człowieka, jak podkreśla to w swoich publikacjach z tam-tych lat. Podjęte w 1958 roku studia doktoranckie na Sorbonie w Pa-ryżu pogłębiły refl eksję fi lozofi czną nad estetyką i jej znaczeniem dla wychowania społeczeństwa ku przyszłości17. Realizacje zadań, sfor-mułowanie koncepcji i perspektywy wychowania przez sztukę zosta-ły opublikowane przez autorkę już na początku lat sześćdziesiątych w „Kwartalniku Pedagogicznym”18.

Następne lata przyniosły publikacje książkowe, w których został upowszechniony zapożyczony z fundamentalnego dzieła H. Reada termin „wychowanie przez sztukę”. Samo dzieło Reada musiało cze-kać aż ponad piętnaście lat na przetłumaczenie i wydanie w języku polskim. W 1976 roku nakładem „Ossolineum” ta publikacja ukazała się ze wstępem I. Wojnar. Ale aż do tego czasu podstawowym źródłem informacji na temat wychowania przez sztukę były głównie publika-cje I. Wojnar. Dokonała ona w 1964 roku systematycznego przeglą-du przemyśleń z minionych lat na temat wychowania przez sztukę na łamach powszechnie znanej, cenionej i napisanej pięknym językiem publikacji pt. Estetyka i wychowanie. Przytoczenie tez i stanowisk my-ślicieli, fi lozofów, pedagogów i artystów przybliżyło problem człowie-ka w obcowaniu ze sztuką, umożliwiając zaprezentowanie aktualnej problematyki wychowania przez sztukę. Szczególnie ważny jest tutaj

17 I. Wojnar, Estetyka i wychowanie, dz. cyt.18 I. Wojnar, Drogi rozwoju nowoczesnej koncepcji wychowania przez sztukę, „Kwartalnik

Pedagogiczny” 1962, nr 1.

18 G. Stojak, Świat wychowania przez sztuki piękne w polskiej szkole

rys historyczny, który pokazuje przejście od koncepcji wychowania estetycznego do koncepcji wychowania przez sztukę. Niepowtarzal-ne możliwości wpływu sztuki na kształtowanie osobowości młodego człowieka zostały przedstawione w ostatniej części publikacji, pokazu-jąc niejako cel tych działań i ich perspektywy wychowawcze. Zagad-nienia te, zamieszczone w ostatniej części książki, stały się przedmio-tem kolejnych rozpraw I. Wojnar.

Szczególnie warte odnotowania są dwa opracowania: Wychowanie przez sztukę, będące zbiorem artykułów poświęconych wychowawczej roli różnych dziedzin sztuki19, a także Perspektywy wychowawcze sztuki, gdzie z dużym znawstwem tematu omówiła przedmiotowe zagadnie-nie, czyniąc z tej publikacji fundamentalną pracę20. Wyłożono tu tezy wychowania przez sztukę oraz nakreślono perspektywy współistnie-nia we współczesnym świecie sztuki i zapotrzebowania na nią, a także wzajemne relacje i rezultaty powyższego współgrania.

Wszystkie publikacje I. Wojnar pokazują miejsce, które powinna zajmować sztuka w wychowaniu współczesnego człowieka oraz w jego codziennym życiu. W ten sposób zostały spopularyzowane w Polsce idee readowskie, promujące cele wychowania przez sztukę w świet-le zarówno rozważań teoretycznych, jak i praktycznych przykładów w aspekcie doniosłej roli sztuki w życiu współczesnego człowieka.

Późniejsze prace I. Wojnar, z końca lat sześćdziesiątych, są poświę-cone szeroko rozumianym zagadnieniom wychowania estetycznego i jego miejsca w szkole21. Tematyka wychowania i sztuki zainteresowała szerokie kręgi nauczycieli za sprawą licznych kursów, szkoleń i spotkań edukacyjnych organizowanych przez placówki muzealne, domy kultury oraz kursów doskonalących organizowanych przez wyższe szkoły pe-dagogiczne. Wykładowcami ich byli pracownicy naukowi skupieni przy uczelniach wyższych i PAN-ie. Nie tylko popularyzowano zagadnienia związane z wychowaniem estetycznym i wychowaniem przez sztukę, ale również rozwinięto w ten sposób system doskonalenia nauczycieli, uzupełniających swoją wiedzę dla potrzeb nowego programu naucza-

19 I. Wojnar (red.), Wychowanie przez sztukę, Warszawa 1965. 20 I. Wojnar, Perspektywy wychowawcze sztuki, Warszawa 1966. 21 I. Wojnar, Nauczyciel i wychowanie estetyczne, Warszawa 1968.

19Rozdział I. Wychowanie plastyczne w teorii wychowania przez sztukę...

nia plastyki obowiązującego od 1963 roku. Wystarczy tu przytoczyć za I. Wojnar szkolenia (1964–1974), które dotyczyły integracji wychowa-nia i różnych dziedzin sztuki oraz nauki w Polsce Ludowej22. Zajmują-cy się tymi zagadnieniami młodzi intelektualiści i pedagodzy zarazem, plastycy i estetycy opisywali swoje doświadczenia w obcowaniu ze sztuką i jej nauczaniem. Zbiór takich artykułów opublikowała I. Woj-nar w książce W kręgu wychowania przez sztukę 23. Ci młodzi polscy pe-dagodzy stali się w nadchodzących latach siedemdziesiątych czołówką polskich badaczy i działaczy oświatowych, całkowicie poświęcających się problemom sztuki i jej związkom z kształtowaniem osobowości oraz twórczości młodzieży. Za I. Wojnar należy wymienić takie nazwi-ska, jak: Z. Czerwosz, Z. Krawczyk, M. Malicka, M. Przychodzińska, A. Trojanowska, H. Depa, S. Kościelecki, T. Marciniak24. Zespół tych osób, a także wielu innych, może mniej znanych pedagogów, włączył się do walki o nowe wychowanie plastyczne i jego właściwe miejsce w edukacji szkolnej. Aktywnie współdziałał z tymi pracami „Głos Nauczycielski”, udostępniając swoje łamy dla wypowiedzi wszyst-kich zainteresowanych problematyką sztuki i jej związków z kształ-ceniem. W latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych wielu z nich napisało własne książki o wychowaniu, sztuce i plastyce, w których mogli przedstawić swoje propozycje nauczania, oparte na wieloletnim doświadczeniu w kształceniu.

Listę tych publikacji otwiera Z. Czerwosz książką O zajęciach plastycznych młodzieży25. Jest to zbiór doświadczeń nabytych pod-czas kilkunastu lat pracy w szkole, poczynając od analizy twórczości dziecięcej oraz omówienia zdolności plastycznych, poprzez wszystkie formy aktywności artystycznej młodzieży szkolnej po próbę wska-zania możliwości zastosowania nabytej wiedzy w otaczającej dzieci rzeczywistości. Tym samym readowska koncepcja powiązania szkoły z życiem została zastosowana na tyle, na ile umożliwiały to polskie warunki oświatowe.

22 I. Wojnar, Wstęp [w:] I. Wojnar (red.), W kręgu wychowania przez sztukę, Warszawa 1974, s. 10.

23 Tamże.24 Tamże, s. 11.25 Z. Czerwosz, O zajęciach plastycznych młodzieży, Warszawa 1970.

20 G. Stojak, Świat wychowania przez sztuki piękne w polskiej szkole

Z myślą o kształceniu nauczycieli dla nowych potrzeb wychowania i sztuki w szkole powstała zbiorowa praca pod redakcją H. Hohensee--Ciszewskiej poświęcona metodyce wychowania plastycznego26. Re-daktorzy publikacji, grono doświadczonych nauczycieli o poważnym dorobku naukowym, przygotowali książkę, której układ rozdziałów odpowiadał programowi nauczania plastyki wyższych studiów na-uczycielskich. Nacisk położono na realizację nowych zadań wynika-jących z priorytetowego postulatu pedagogiki lat siedemdziesiątych, czyli wychowaniu przez sztukę. O doniosłości tego zadania świadczy przekonanie autorów tej książki, że:

przekazanie koncepcji przedmiotu i sposobów jego realizacji jest zarówno koniecznością chwili obecnej, jak i potrzebą przyszłości niezależną od zmian formalnych, jakie mogą zaistnieć w programach szkolnych27.

Przedstawione tu propozycje metodyczne są oparte na zdobyczach ówczesnej pedagogiki w zakresie wychowania przez sztukę, zawierając elementy sztuki najnowszej i doświadczenia wyniesione z artystycznej tradycji i warsztatu twórczego. Całość jest wsparta uwagami do pro-gramów nauczania w poszczególnych klasach szkoły podstawowej, jak również wytycznymi dla przygotowania przyszłych nauczycieli reali-zujących wychowanie przez sztukę. Książka ta jest więc metodycznym kompendium wiedzy i bez wątpienia była używana przez całe lata jako podręcznik dla nauczycieli.

Podobne zadania spełniała książka autorstwa S. Czajki, która skła-dała się z omówienia różnych zagadnień powiązanych w całość wspól-ną ideą przekazania metodycznych wskazówek w kształceniu plastycz-nym i estetycznym uczniów28. U podstaw metod stosowanych przez Czajkę leży

stara jak świat zasada pedagogiczna stopniowania trudności, dochodzenia do sprawności manualnej, efektów artystycznych i ogólnej kultury estetycznej poprzez szereg ćwiczeń wzajemnie zazębiających się, z których każde następ-ne będzie korzystać i czerpać z poprzedniego29.

26 H. Hohensee-Ciszewska (red.), Materiały metodyczne do wychowania plastycznego w szkole podstawowej, Warszawa 1973.

27 Tamże, s. 3.28 S. Czajka, Nauczyciel a twórczość plastyczna uczniów, Warszawa 1979.29 Tamże, s. 5.

21Rozdział I. Wychowanie plastyczne w teorii wychowania przez sztukę...

Zatem Czajka, wychodząc od problematyki teoretycznej i ogólnych zagadnień metodycznych, omawia wąską tematykę związaną między innymi z kształceniem wyobraźni, rozwijaniem środków ekspresji artystycznej, interpretacją form obserwowanych w naturze, po to, by w końcowej części książki przedstawić funkcje kształcące zadań użyt-kowych, czyli niejako korzyści z powyższego, długotrwałego i żmud-nego kształcenia. Tym samym książka, może być traktowana jako całościowe nakreślenie drogi we właściwie pojmowanej edukacji pla-stycznej. Osobne miejsce poświęca autor także Readowskiej koncepcji wychowania przez sztukę. Uważa ponadto, że przekształcone i dosto-sowane do naszych realiów idee wychowania przez sztukę realizują państwowe licea sztuk plastycznych. Czajka zaznacza także, że lekcje plastyki w naszych szkołach są odmienne od tego, co głosił H. Read. Jego zdaniem, koncepcja polskiego wychowania plastycznego jest rea-lizowana powszechnie w Polsce, nie zaś tylko w rozprawach teoretycz-nych. Docenia w niej równowagę między wiedzą o sztuce a działalnoś-cią plastyczną, widząc w tym wyższość polskiej koncepcji wychowania plastycznego nad koncepcją wychowania przez sztukę, nie ujmując jej jednak priorytetu wśród najciekawszych koncepcji powojennych.

Oprócz publikacji metodycznych będących rezultatem pracy śro-dowiska polskich plastyków-pedagogów oraz prężnie działającej gru-py skupionej wokół B. Suchodolskiego i I. Wojnar, lata siedemdziesiąte przyniosły długo oczekiwane przekłady prac H. Reada na język polski, co należy przypisać również wymienianym badaczom i działaczom oświatowym.

Już w latach sześćdziesiątych ukazało się pierwsze tłumaczenie – opatrzone posłowiem S. Morawskiego – poświęcone istocie sztu-ki30. W dwóch pierwszych częściach zostały przedstawione poglądy Reada: najpierw ogólnie, poczynając od defi nicji sztuki i poczucia piękna, poprzez omówienie środków artystycznego wyrazu, by w dru-giej części prześledzić to wszystko w dziejach sztuki człowieka, poczy-nając od czasów pierwotnych, a kończąc na współczesności. Było to dzieło w tamtych latach wyjątkowe, pokazujące szerokie rozumienie sztuki i otwarte traktowanie jej dotychczasowego dorobku, co podkre-

30 S. Morawski, Posłowie [w:] H. Read, Sens sztuki, Warszawa 1965.

22 G. Stojak, Świat wychowania przez sztuki piękne w polskiej szkole

ślił Read w trzeciej, ostatniej części. Wagę takich publikacji zrozumie-my dopiero wówczas, gdy uświadomimy sobie, że w polskich szkołach dopiero od dwóch lat (od 1963 roku) nauczano wychowania plastycz-nego, a nie tylko rysunku!

Druga z przetłumaczonych publikacji nie dotyczyła bezpośrednio kształcenia plastycznego w szkołach, lecz zasad wzornictwa przemy-słowego. Napisaną jeszcze w 1934 roku książkę pt. Sztuka a przemysł, przetłumaczono na język polski dopiero w 1966 roku, prawdopo-dobnie chciano w ten sposób uczcić siedemdziesięciolecie urodzin H. Reada31. Warto w tym miejscu zacytować za S. Morawskim, że

jednogłośnie stwierdzono, iż jest on najwybitniejszym przedstawicielem an-gielskiej myśli o sztuce XX wieku oraz jednym z czołowych twórców w grani-cach całej współczesnej teorii sztuki32.

Jego koncepcje o pochodzeniu formy w sztuce, napisane jako zbiór szkiców wydanych w Anglii w 1965 roku pod tym samym tytułem, ukazały się w Polsce w 1973 roku ze słowem wstępnym A. Osęki33.

Natomiast fundamentalna praca w zakresie zagadnień sztuki i wy-chowania ukazała się w Polsce dopiero w 1976 roku w przekładzie A. Trojanowskiej-Kaczmarskiej, ze znakomitym wstępem I. Wojnar34. Już sam tytuł tej wypowiedzi: Wizja człowieka uskrzydlonego wyznacza odpowiedni poziom myślenia, w którym funkcje sztuki są nierozer-walnie związane z otaczającą i ukształtowaną przez niego rzeczywi-stością. Przytoczone tutaj i dzięki temu powszechnie znane niektóre fakty z biografi i Reada pokazują, jak głębokie blizny na społeczeństwie europejskim pozostawiły działania II wojny światowej. Obserwowa-nie rozbieżności między głoszonymi w teorii ideałami a stosowaniem w praktyce okrucieństwa wytyczyło główny kierunek działalności Reada. Wychodząc z założenia, że sztuka i społeczeństwo to pojęcia współistniejące ze sobą, postanowił przedłożyć swoim studentom w 1940 roku, a potem w 1943 roku całemu światu przez ogłoszenie

31 H. Read, Sztuka a przemysł, Warszawa 1964.32 S. Morawski, Posłowie do wydania drugiego [w:] H. Read, Sens sztuki, Warszawa 1982,

s. 221.33 A. Osęka, Wstęp [w:] H. Read, O pochodzeniu formy w sztuce, Warszawa 1973.34 I. Wojnar, Wstęp. Wizja człowieka uskrzydlonego [w:] H. Read, Wychowanie przez sztu-

kę, Warszawa 1976.

Niedostępne w wersji demonstracyjnej.

Zapraszamy do zakupu

pełnej wersji książki

w serwisie