PDF wygenerowany przy użyciu narzędzi open source mwlib. Zobacz http://code.pediapress.com/ aby uzyskać więcej informacji.PDF generated at: Mon, 17 Jan 2011 01:06:26 UTC

Sumer, Sumerowie iMitologia Sumeryjska

TreśćArtykułyI 1

Sumer 1Sumerowie 6

II 8

Mitologia sumeryjska 8Anu 10Enlil 11Enki 12Nanna (bóg) 13Anat 14Dumuzi (bóg) 14Isztar 16Anunnaki 18

III 19

Potop 19

PrzypisyŹródła i autorzy artykułu 38Źródła, licencje i autorzy grafik 39

Licencje artykułuLicencja 40

1

I

SumerSumer (Szumer, Sumeria; sum. Ki-en-gir, hebr. רענש Szinar [1] [2] - por. Gen 10:10) – starożytna kraina leżąca wpołudniowej części Mezopotamii (dzisiaj południowy Irak). Zamieszkiwali ją Sumerowie. Sumerowie stworzyliwysoko rozwiniętą cywilizację, uznawaną za kolebkę kultur Bliskiego Wschodu i Europy. Wybudowali na terenieMezopotamii szereg miast, z których największe to: Eridu, Ur, Lagasz, Umma, Uruk, Kisz, Sippar.Sumerowie prowadzili osiadły tryb życia. Trudnili się głównie hodowlą, rolnictwem i rzemiosłem. Nie utworzylijednak scentralizowanego państwa, a jedynie system miast-państw. Każde miasto-państwo posiadało swojego króla,zarazem najwyższego kapłana, w którego rękach spoczywała władza religijna, administracyjna, jak równieżmilitarna.

Historia SumeruPochodzenie Sumerów stanowi dla nauki zagadkę. Jedynie nieliczne dane umożliwiają wnioskowanie w tej kwestii.Wedle podań sumeryjskich twórcy cywilizacji mezopotamskiej przybyli drogą morską do południowegoMiędzyrzecza i osiedlili się nad Zatoką Perską. Możliwe, że przybyli tu z gór Zagros. Część językoznawców skłaniasię nawet widzieć kolebkę Sumerów w Tybecie, Azji Południowo-Wschodniej lub nawet na Malajach, udowadniającrzekome pokrewieństwo języka Sumerów z językami ludów dziś zamieszkujących te obszary. Język Sumerów niewykazuje jednak tak naprawdę żadnych podobieństw z innymi językami. Jego geneza (podobnie jak całego ludu)jest całkowicie nieznana. Mimo tych niewiadomych można jednak postawić tezę, iż twórcami kultury Ubajd, Uruk ipierwszymi mieszkańcami dolnego biegu Tygrysu i Eufratu byli przynajmniej po części Sumerowie. Ostatnio corazbardziej doszukuje się korzeni Sumerów z powstaniem kultury Indusu. Istnieją również teorie powiązane zwierzeniami sumeryjskimi, jakoby twórcami kultury Sumeru jak i całej ludzkości były istoty pozaziemskie.Oprócz antropologii Sumerów nieznana jest również ich infiltracja z pierwotnymi Semitami. Najprawdopodobniejprzybysze pokojowo zasymilowali się z gospodarzami, a dzięki znacznie wyższemu stopniowi kultury, łatwoosiągnęli przewagę w dolnej Mezopotamii (zwanej przez Semitów Sumerem).

Okres Uruk (4300-3100 p.n.e.)Sumerowie pojawiają się w południowej Mezopotamii i rozpoczynają budowę kanałów oraz osuszanie rozlewisk wdelcie Tygrysu i Eufratu. Powstają pierwsze miasta, z których największym było Uruk, mające około 10 tysięcymieszkańców. Około 3400 roku p.n.e. pojawiło się pismo obrazkowe, a pod koniec IV tysiąclecia p.n.e. brąz. Wpoczątkowo zdominowanych przez rolników miastach pojawiało się coraz więcej rzemieślników. Rozwijał sięhandel.

Okres Dżemdet Nasr (3100-2900 p.n.e.)Okres ten jest w prostej linii kontynuacją poprzedniego, a jego wyodrębnienie jest czysto arbitralne, oparte naniewielkich różnicach w stylu i jakości, m.in. w rozplanowaniu świątyń, dekoracjach ścian; jedynie w rzeźbie możnazauważyć większe różnice w stosunku do okresu Uruk, głównie w zakresie jej większego rozwoju. Szerzej na tentemat w artykule Dżemdet Nasr.Sumerowie stworzyli pierwsze w świecie formy państwowości. Każde ich miasto było oddzielnym, niezależnympaństwem. Każde miało własnego władcę. Społeczeństwo ich miało hierarchię i podział ról. Jedni uprawiali ziemię,

Sumer 2

czy budowali; inni rządzili. Sumerowie zbudowali sztuczne kanały, które nawadniały suche tereny. Teraz rolnicymogli uprawiać ziemię tam, gdzie kiedyś nie było to możliwe.Sumerowie znali pismo. Pisali na glinianych tabliczkach o powierzchni najczęściej 25 centymetrów kwadratowych.Znaki wyciskali w glinie za pomocą rylca. Pismo Sumerów było obrazkowe, to znaczy każdy znak był ideogramem– oznaczał cały wyraz. Pisane wówczas teksty miały przede wszystkim charakter praktyczny. Spisywano żywyinwentarz i narzędzia rolne, pisemnie ustalano podział produktów rolnych i wytworów rzemiosła. Zapisywanoliczby: kreski oznaczały jedności, a koła dziesiątki. Pisano również listy. List dostarczał posłaniec i odczytywał go,adresatowi. Zdarzało się, że na jednej tabliczce pisano kilka listów do różnych osób. List zaczynał się słowami:"Mów do tego a tego: oto co rzecze ten a ten."¹Religia Sumerów była politeistyczna. Bogów widzieli w siłach przyrody, czyli upersonifikowali je. Wierzyli, żebogowie tworzą arystokrację Wszechświata, a ludzie są niewolnikami pracującymi dla nich.Sumerowie nieustannie byli nękani najazdami nomadów z zachodniej pustyni. Mniej więcej w tym okresie, napółnoc od Sumeru nad Tygrysem osiadły plemiona koczownicze mówiące w języku semickim. Wybudowali miastoAszur, dając początek państwu asyryjskiemu. Jednak słabsza Asyria pozostawała pod wpływem Sumeru.¹ J. Laessoe "Ludy Asyrii", Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Wrocław 1972

Okres wczesnodynastyczny (ok. 2900-2350 p.n.e.)Okres wczesnodynastyczny w historii Sumeru podzielić możemy właściwie na trzy części. O ile o pierwszym idrugim wiemy niewiele, to trzecia część tego okresu jest nam znana całkiem dobrze dzięki licznym inskrypcjomkrólewskim.Opis historii tego okresu możemy zacząć właściwie od pierwszego, historycznie potwierdzonego władcy jakim byłEnmebaragesi (ok. 2700 r. p.n.e.), władca Kisz. Powszechnie uznaje się go założycielem I Dynastii z Kisz.Wszystkie dostępne źródła potwierdzają dominującą rolę Kisz w świecie Sumeryjskim w III tysiącleciu przedChrystusem. Warto wspomnieć iż pochodził on z pierwszego, słabo znanego nam okresu. Enmebaragesi kontrolowałNippur, które było powszechnie uważane za stolicę wszystkich Sumerów ze względu na liczne obiekty religijneznajdujące się w tym mieście takie jak świątynia głównego boga Sumerów – Enlila. Ten kto kontrolował Kisz,kontrolował cały Sumer. Enme-baragesi toczył zwycięskie wojny z Elamem, jednak nie wiemy (z powodu niewieluinskrypcji) czy się tylko bronił, czy występował w roli agresora.Drugim głównym ośrodkiem politycznym ówczesnego Sumeru było miasto Uruk. Rządziła wtedy tam I Dynastia zUruk a zdecydowanie jej najwspanialszym przedstawicielem był niejaki Gilgamesz. Był to władca który prowadziłliczne wojny z wspomnianym wyżej miastem Kisz. Pokonał syna Enmebaragesi o imieniu Agga. Jednocześnieprzejął kontrolę nad Nippur przez co Uruk urosło w randze politycznej. Jednocześnie pokonanie Kisz spowodowałozatrzymanie ekspansji tego miasta. Mimo tego zwycięstwa nie możemy mówić o jakiejkolwiek stabilizacjipolitycznej w tym okresie. Historycy argumentują ten fakt tym, iż większość państw-miast budowało w tym czasiepotężne mury obronne. Świadczyło to o zagrożeniu ze strony sąsiadów lub barbarzyńskich (choć w tym okresie nieznano jeszcze takiego słowa) ludach północy.W tym momencie kończy się słabo znajoma nam historia I i II części okresu wczesnodynastycznego. Historię tegookresu warto zacząć od miasta Lagasz, które doszło do swej potęgi dzięki dynastii Ur-Nansze. Należy dodać tutaj, iżLagasz właściwie przez cały czas swego istnienia toczyło liczne boje z miastem Umma. Tematem sporów byłyzapewne żyzne gleby przygraniczne. Wprawdzie nie pierwszym ale najwybitniejszym przedstawicielem dynastiiUr-Nansze był niejaki Eanatum (ok. 2450 r. p.n.e.). Nie tylko rozgromił on Ummę, ale podporządkował sobiewiększość terenów Sumeru nie wyłączając Nippur i samego Kisz. Jego wojska dotarł nawet pod Marii.Z niewiadomych przyczyn (prawdopodobnie z powodu śmierci władcy) imperium Eanatuma rozpadło się a rolę hegemona sumeryjskiego przejął przedstawiciel I dynastii z Ur – Mesannepadda. Niestety jednak, ale już w tym okresie możemy mówić o osłabieniu każdej władzy, za sprawą umacniania się semickich ludów Akadów.

Sumer 3

Prawdopodobnie fala najazdów tego ludu wstrząsnęła tamtejszymi strukturami państwowymi. To oczywiste ibezpośrednie zagrożenie zmusiło władców poszczególnych miast do zawarcia sojuszów. Zrobili to po raz pierwszy(w historii świata) królowie Entemena z Lagasz oraz Lugal-kinisze-dudu z Ur. Nie był to jednak zwykły sojuszmilitarny. Porozumienie to dzieliło strefy wpływów oraz potwierdzało wzajemną pomoc wobec każdego agresorazewnętrznego.Około 2370 r. p.n.e. hegemona Sumeru przejął Ummyjski władca Lugalzagesi (ok. 2375-2350 r. p.n.e.), który zawszelką cenę chciał pokonać odwiecznego wroga jakim był Lagasz rządzone przez Urukaginę. Miał jednak równieżinny cel, znacznie ambitniejszy. Chciał zjednoczyć wszystkie miasta Sumeru (pod wodzą Ummy) by przeciwstawiłsię nowemu wrogowi jakim byli Akadowie. Niestety doznał katastrofalnej klęski i ugiął się pod naporem wojskAkadysjkich Sargona. Zwycięstwo Sargona Akadyjskiego (2350-2210 r. p.n.e.) było całkowite. Lugalzagesiskończył w pohańbieniu, uwiązany do bram świątyni Enlila w Nippur. Zdobyte zostały Uruk, Ur, Lagasz, Umma aich mury zniszczone. Inne miasta zapewne poddały się bez walki. Stolicę przeniesiono do nowo utworzonego miastaAkad, a Sumer od tego momentu stał się Sumero-Akadem. W ten sposób zakończył się okres wczesnodynastyczny arozpoczął okres staroakadyjski.

Okres staroakadyjski i gutejski (2350-2120 p.n.e.)

Okres staroakadyjski (2350-2210 p.n.e.)

Sargon po podbiciu Sumeru stworzył wielkie imperium, które rozciągało się od Zatoki Perskiej po północnąMezopotamię. Mimo dość rozpowszechnionej propagandzie, która ukazywała go jako wielkiego, sprawiedliwego imiłującego pokój władcę, podbite tereny sumeryjskie tylko czekały na zrzucenie jarzma tyrana. Po jego śmierciwładzę przejęli dwaj synowie Sargona Akadyjskiego o imionach Rimusza i Manisztusu. Jednak ich panowanie tylkokompromitowało pierwszego króla Sumero – Akadu. Stracili większość dziedzictwa ojca za sprawą licznych buntówmiast sumeryjskich. Najpierw Rimusza utracił liczne tereny północne imperium, a po wstąpieniu na tron jego brata,czyli Man-isztusu, odłączył się również podbity za Sargona Elam.Odrodzenia imperium dokonał wnuk Sargona Akadyjskiego o imieniu Naram-Sin (2270-2235 r. p.n.e.). Jegopanowaniu przypisywany jest wielki bunt, który wybuchł w południowym Sumerze. Zbuntowały się prawiewszystkie miasta pod przywództwem króla Uruk, jakim był w tym okresie Mamor-girida oraz króla Kisz noszącyimię Iphur-Kisz. Walki trwały kilka lat, ale bunt stłumiono. Naram-sin nie tylko ponownie podporządkował sobietereny buntownicze, ale zdobył również ważny rejon jakim był Chabur.Już za panowania Naram-sina poważnym zagrożeniem stały się ludy Gutejczyków i Lulubejów z gór Zagros, którepustoszyły północne tereny Sumero-Akadu. Mimo wielu zwycięstw wielkiego władcy, liczne bitwy zostałynierozstrzygnięte i były to pierwsze przejawy schyłku państwa. Władzę po Naram-sinie przejął Szar-kali-szarri,który utrzymał tereny imperium tylko na początku swego panowania. Atakowany ze wszystkich stron przezElamitów, koczownicze plemiona Amorytów oraz ludy Zagrosu, Gutejczyków i Lulubajów uległ potędze wroga akraj pogrążył się w ruinie na blisko 100 lat. Miało to miejsce w roku 2210 p.n.e.

Okres gutejski (2210-2120 p.n.e.)

Okres gutejski to prawdziwe ciemne wieki w historii Sumero-Akadu. Władzę objęli głównie Gutejczycy i Lulubajowie, zachowując typowo koczowniczy, lub półkoczowniczy tryb życia. Zadowalali się głównie daninami oraz łupami które zdobywali podczas regularnych najazdów na miasta byłego Sumero-Akadu. Sumeryjska Lista Królów wspomina o 21 królach barbarzyńskich. Najszybciej odrodziło się miasto Lagasz, dzięki swemu trudno dostępnemu położeniu. Prawdopodobnie nigdy nie zaznało obecności Gutejczyków na swym terytorium. W połowie XXII w. p.n.e. do władzy doszła tam lokalna II dynastia której najwspanialszym przedstawicielem był niejaki Gudea (2144-2124 r. p.n.e.). Uznał on zwierzchnictwo Gutejczyków i za ich zgodą zjednoczył południowy Sumer w tym Uruk, Ur, Eridu, Larsę i Zabalam. Doprowadził do rozkwitu gospodarczego podległych mu terytoriów. Jego panowanie było pierwszym przejawem "renesansu sumeryjskiego". Jednak to nie on ostatecznie wypędził wrogie

Sumer 4

ludy. Zrobił to Utuhengal, król uniezależnionego Uruk, założyciel i jedyny przedstawiciel IV dynastii. Zebrał wielkąarmię i stopniowo wypędzał barbarzyńców z Sumero-Akadu aż do ostatecznego zwycięstwa.

Okres neosumeryjski (2120-2005 p.n.e.)W roku 2113 p.n.e. władca z Uruk został obalony przez swojego gubernatora z Ur, niejakiego Urnammu, którynastępnie, głównie drogą dyplomatyczną, podporządkował sobie cały Sumero-Akad. Oficjalnym bogiem państwastał się bóg księżyca – Suena. Odbudowano struktury administracyjne oraz system irygacyjny i prawo. Postać tegokróla musiała być bardzo istotna w czasach gutejskich, gdyż dopiero w jego czasach sporządzono pierwszą wersjęSumeryjskiej listy królów jako programowego tekstu ideologicznego. Nie wiele wiemy o podbojach Ur-Nammu.Jednak pewne jest, że pokonał Utuhengala oraz głównego rywala, jakim był Nam-hani z Lagasz. Podporządkowałsobie cały Sumero-Akad oraz przejął wpływy i kontakty handlowe po następcach Gudei. Jednak prawdziwymtwórcą potęgi III dynastii z Ur był Szulgi (2095-2048 r. p.n.e.). Podbił on całą Mezopotamię oraz Elam. Dotarłnawet do Zatoki Perskiej. Doprowadził do perfekcji system zarządzania prowincjami i ziemią. Rdzeniem państwabył Sumer-Akad, a na terenach prowincji rządzili namiestnicy (ensi) w imieniu króla. Armią dowodzili dostojnicywojskowi (szagina). Za panowania Ur-Nammu państwo urosło do roli wielkiego imperium, jednak już jego następcyborykali się z wielkimi problemami, takimi jak rozwiązłość i kosztowność systemu administracyjnego. Do tegoogromnym problemem stało się utrzymanie odległych prowincji, w których lokalni namiestnicy uzurpowali sobiewładzę starając się odłączyć od rdzenia państwa. Prawdziwym problemem jednak były koczownicze ludyAmorytów, Hurytów i Elamitów regularnie atakujących prowincje imperium. Katastrofalne apogeum osiągnięto zapanowania Ibbisina (2029-2005 r. p.n.e.). Już na początku jego rządów amoryccy najeźdźcy przerwali główny pasumocnień zwany "murem przeciw Amorytom" wdzierając się do samego Sumero-Akadu. Chciano utrzymać władzęnadając najeźdźcom liczne tytuły z namiestnikami prowincji włącznie. Niestety nic to nie dało i barbarzyńskie ludyspustoszyły większość miast imperium. Ostatni król sumeryjski został prawdopodobnie uprowadzony, a wraz z nimw bezpowrotną przeszłość odeszła cała epoka w dziejach Mezopotamii. Skończył się czas Sumerów.Wydaje się jednak, że nawet już w tamtych czasach zdawano sobie sprawę z dokonującego się przełomu. Świadczyo tym spisany nieco później "Lament nad upadkiem Ur". Przemiany polityczne nie spowodowały upadkukulturalnego oraz ekonomicznego. Amoryci, w odróżnieniu od barbarzyńców z okresu gutejskiego, szybkozasymilowali się z ludnością podbitego imperium. Przejęli ich język, pismo a wymieszawszy kulturę sumeryjską zeswoją przyczynili się do jej rozkwitu.

Okres starobabiloński (2005-1595 p.n.e.)Po upadku Ur nastąpił okres ostrej rywalizacji między pozostałymi miastami. W tym czasie w wielu sumeryjskichmiastach dominowali Semici (np. Amoryci), a język sumeryjski powoli stawał się językiem martwym i w roku 1800p.n.e. był używany już tylko w literaturze i administracji.Początkowo najsilniejszym miastem było sumeryjskie Isin, które opanowało Akad, a w roku 1931 p.n.e. wypędziłoElamitów z Ur. Jednak pod koniec XX w. p.n.e. na czoło wysunęło się miasto Larsa i na przełomie XIX i XVIII w.p.n.e. ostatecznie podbiło Isin. W roku 1763 p.n.e. potęga Larsy została zniszczona przez Hammurabiego –amoryckiego władcę akadyjskiego Babilonu. Dwadzieścia jeden lat później w Larsie wybuchła rebelia przeciwkowładzy Babilonu. Po pięciu latach walk mieszkańcy Sumeru ulegli synowi Hammurabiego, Samsuilunowi.Na tym w zasadzie kończy się historia Sumerów. W roku 1595 p.n.e. Babilon został złupiony przez Hetytów, alemiasta sumeryjskie już się nie podniosły, a sami Sumerowie roztopili wśród ludów semickich.Za potomków Sumerów uznają się Mad'an (tzw. Arabowie z bagien), którzy wciąż zamieszkują mokradła w delcieEufratu i Tygrysu.

Sumer 5

Gospodarka i przemiany społeczneW drugiej połowie IV tysiąclecia nastąpiły na Bliskim Wschodzie istotne przemiany w życiu ludzi, mającedoprowadzić do powstania cywilizacji miejskiej. Wielu badaczy opierając się na wynikach badańpaleoklimatologicznych postuluje zmianę klimatu z wilgotnego na bardziej suchy w omawianym okresie, cospowodowało ruchy ludności i jej grupowanie się w osiedlach. Choć ten czynnik na pewno miał duże znaczenie, tojednak wydaje się, że nie było ono decydujące.Silniejszym czynnikiem mógł być autorytet religijnych sanktuariów istniejących w tym okresie. Stawały się oneośrodkami wyspecjalizowanego rzemiosła, a rolnicy potrzebowali przecież narzędzi pracy i ceramiki, których niemogli wytworzyć własnym sumptem. Wielu rolników musiało zamieszkiwać w sąsiedztwie świątyń i oddawać jejswe plony w zamian za narzędzia pracy wytwarzane przez świątynnych rzemieślników. Z czasem kapłani przejęlikontrolę nad gospodarką i irygacją, co zapewne zwiększyło wydajność rolnictwa. Ziemię poczęto uważać zawłasność bóstw. Kontrola nad wspólnym wysiłkiem społeczności w dziedzinie irygacji miała tu kluczowe znaczenie,ponieważ ta ważna dziedzina gwarantowała kapłanom kontrolę nad ludźmi i zasobami żywności.Dolny odcinek Niziny Mezopotamskiej to region gorący i parny, o kontynentalnym klimacie, obfitujący w bagna imokradła. Tylko dzięki wytężonej pracy ludzi nad nawadnianiem za pomocą systemu irygacyjnego tutejsze ziemiemogą dać bardzo wysokie plony. Tygrys i Eufrat wylewają na przełomie kwietnia i maja, tuż przed upalnym latem.Wylewy te są gwałtowne, albowiem zasilają je topniejące śniegi w górach Armenii. W szybkim czasie objętośćwody w rzekach wzrasta ośmiokrotnie zalewając niemal zupełnie płaski teren. Wylew nanosi ogromną ilość mułuskładającego się w większości z gliny i wapna. Dzięki całorocznemu nawodnieniu wodę kierowano na pola, gdzieżywiła rośliny, a muł użyźniał glebę. Niestety, kanały bardzo szybko się zamulały, a parująca woda pozostawiała napolach sól, która szybko uniemożliwiała uprawy.Każda społeczność miała odrębny system kanałów, tam i zbiorników zapasowych, co prowadziło do utrwalenia siępodziałów politycznych (system irygacji sprzyjał tworzeniu się odrębnych miast-państw). Taki system irygacyjnybył dziełem całej społeczności kierowanej przez przedsiębiorcze i ambitne jednostki kierujące całymprzedsięwzięciem, czyli przez władców kapłanów nadzorujących jednocześnie kult i gospodarkę oraz administrację.Podporządkowali sobie oni mieszkańców wiosek i pierwszych miast. Z czasem kopanie kanałów zaczęło byćpostrzegane jako święty religijny obowiązek kapłanów-królów (en), tak samo jak odbudowa świątyń. Władcypoczęli się uważać za namiestników bóstw, rządzących w ich imieniu (w rozumieniu Sumerów każdemiasto-państwo było domeną odpowiedniego boga zamieszkującego miejską świątynię). Odtąd każdy władca stawałsię namiestnikiem boskim, a wszelkie nieposłuszeństwo wobec niego stanowiło zbrodnię i świętokradztwo. Królowizyskali naczelną rolę w społeczeństwie. Powstał w ten sposób specyficzny ustrój państw starożytnego Wschodu.Przemiany te miały miejsce w późnym okresie Uruk. Wtedy to wskutek zmiany biegu rzek osadnictwoskoncentrowało się nad dolnym Eufratem i Tygrysem, blisko ujścia do Zatoki Perskiej. Osiedla w tym rejonieznacznie powiększyły swą powierzchnię. Świadectwem duże roli irygacji jest wyraźne usytuowanie osad wzdłużgłównych kanałów i rzek. Powstała wyraźna hierarchia osad, z dominującymi osiedlami, które już wkrótce staną sięmiastami.

Sumer 6

Przypisy[1] K. van der Toorn, P. W. van der Horst (Jan 1990). "Nimrod before and after the Bible". The Harvard Theological Review 83 (1).[2] Zdaniem niektórych biblistów nazwa Szinar odnosi się nie do Sumeru, lecz do całej Mezopotamii lub Babilonii (czyli terenów Sumeru i

Akadu). Porównaj: Wojna "Królów ze Wschodu" z pięcioma królami Pentapolis. Uprowadzenie Lota do niewoli. W: Alfred Tschirschnitz:Dzieje ludów biblijnych. Cz. VII: Dzieje starożytnego Izraela. Warszawa: M. Sadren i S-ka, 1994, s. 179. ISBN 83-86340-00-3.

Zobacz też• bala• en• ensi• gun mada• historia starożytna• mitologia sumeryjska• pieczęć cylindryczna• pismo klinowe• sztuka sumeryjska i akadyjska

SumerowieSumerowie (sumeryjskie Sag-gi-ga co oznacza ciemnogłowi) – lud nieznanego pochodzenia, posługujący sięjęzykiem sumeryjskim, który pod koniec IV tysiąclecia p.n.e. stworzył wysoko rozwiniętą cywilizację w dolnejMezopotamii (Sumer). Istnieje wiele hipotez dotyczących lokalizacji kolebki Sumerów oraz chronologii zasiedleniaprzez nich południowej Mezopotamii. Prawdopodobnie nastąpiło to w okresie Uruk lub nawet już w okresie Ubajd.Nie prowadzili jednolitej chronologii. Za punkty odniesienia służyły im ważne wydarzenia:• wstąpienie na tron króla (np. "w piątym roku panowania Hammurabiego, syna Sin-muballita, Babilon zajął miasto

Ur i Uruk").• ważne wydarzenie (trzy lata po ślubie króla zawarto sojusz).• kadencja eponimosa – był to ważny urzędnik państwowy jak konsul rzymski, czy archont w AtenachZestawienie dat z Mezopotamii i Europy umożliwił nam Klaudiusz Ptolemeusz, żyjący w II w. n.e. w Aleksandrii.W swym dziele o życiu Aleksandra Wielkiego zamieścił tablice porównujące wydarzenia w Grecji i na BliskimWschodzie.Sumerowie stworzyli kulturę, która najsilniej oddziaływała na terytorium całego dzisiejszego Iraku, północnej Syrii,południowo-wschodniej Turcji i południowo-zachodniego Iranu.Prowadzili oni osiadły tryb życia, zajmując się uprawą ziemi, hodowlą bydła, rybołówstwem, handlem i rzemiosłem.Zorganizowani byli w strukturach rodowych i plemiennych. Utworzyli pierwsze miasta-państwa już w ok.3000 r. p.n.e., źródła mówią o dwunastu sumeryjskich miastach: Eridu, Uruk i Ur, Akszak, Adab, Larsa, Umma,Sippar, Lagasz, Nippur, Szurupak, Kisz. Miasta były ośrodkami niezależnymi, toczącymi między sobą częste wojny.Zamieszkiwali w nich głównie rolnicy, uprawiający okoliczne tereny, ale także rzemieślnicy, zajmujący sięgarncarstwem, budownictwem, tkactwem, odlewnictwem brązu, oraz kupcy, którzy prowadzili wymianę towarów zSyrią, Palestyną, Egiptem, a nawet drogą morską z mieszkańcami doliny Indusu. Centralnym miejscem miasta byłkompleks świątynny, w którym oddawano hołd bogu, opiekunowi miasta. Miasta były rozległe. W Eriduzabudowania wzniesione na 10 hektarach powierzchni zamieszkiwało prawie 2 000 ludzi. W największych miastachwielkość populacji dochodziła do 50 000 mieszkańców.Społeczeństwa miast - państw sumeryjskich miały strukturę klasową, władzę w nich sprawował król-kapłan, zaś na dole drabiny społecznej znajdowali się niewolnicy. Zatrudniano ich głównie do budowy kanałów nawadniających i

Sumerowie 7

regulacji często wylewających rzek.Władca początkowo nosił trzy tytuły oznaczającego niezależnego władcę. Z biegiem czasu zmieniły częściowo sweznaczenie.• en – zarezerwowany dla szanowanego władcy. Potem używany przez władców Uruk mieszkających w świątyni.• lugal – król. Noszony przez władców Kisz mieszkających w pałacu.• ensi – książę.Król rządził z ramienia lokalnego bóstwa. Miał dbać o pomyślność swego ludu. Przejawiało się to w budownictwie,wyprawach wojennych, kasacją długów itp. Co pewien czas w świątyni zbierał się "sąd bogów" reprezentowanychprzez kapłanów, aby ocenić władcę. Nigdy żadnego nie potępiono, lecz czyniono aluzje do pewnych spraw, którewładca zaniedbywał.Wierzenia Sumerów oparte były na kulcie sił przyrody i bóstw astralnych, a władcy sumeryjskich państw opierali sięna radach astrologówWikipedia:Weryfikowalność i wróżbitów, bez których nie podejmowali poważniejszychdecyzji. Panteon Sumerów był bardzo rozległy, a jego wpływy odcisnęły się na wierzeniach ludów na terenieMezopotamii przez najbliższe tysiąclecia. Każde główne bóstwo miało swą główną świątynię w innym mieście. Donajważniejszych należeli:• Anu – bóg nieba, władca wszechświata, ojciec wszystkich bogów. Uruk;• Enlil – syn Ana, brat Enkiego, władca powietrza. Stworzył człowieka, lecz pozostawił go samemu sobie. Nippur;• Enki – syn Ana, bóg podziemnego oceanu, patron magii, mądrości i rzemiosła. Podobnie jak Prometeusz

zaopiekował się porzuconym człowiekiem. Eridu;• Nanna – bóg księżyca. Decydował o życiu i zdrowiu. Ur;• Anat – bogini wojny. Ma wiele imion, gdyż każde miasto chciało mieć własnego boga wojny. Jest znana jako

Nin-Girsu i Ninurta;• Dumuzi – bóg pasterzy i podziemia, mąż Inany;• Inana – bogini miłości i walki, określana mianem Królowej Niebios, najważniejsza bogini sumeryjska. Próbowała

uwieść Gilgamesza, lecz została odtrącona.Być może to właśnie Sumerowie wynaleźli pismo klinowe złożone ze znaków, odciskanych w miękkiej glinierylcem lub trzciną o trójkątnym przekroju. Jednakże w obliczu odkryć najnowszych zabytków pisma klinowego wNiniwie i na obszarach Iranu, kwestia wynalezienia tego pisma przez Sumerów została podważona, ale niewykluczona. Sumerowie zaczęli też stosować matematykę, wprowadzając między innymi:• sześćdziesiętny system pomiaru czasu – 24 godziny, 60 minut, 60 sekund i 360 stopni w okręgu;• system miar i wag: 1 talent = 30 min, 1 mina = 60 szekli;• kalendarz księżycowy.

Zobacz też• język sumeryjski• mitologia sumeryjska• sztuka sumeryjska i akadyjska

8

II

Mitologia sumeryjskaMitologia sumeryjska to mitologia z południowych terenów Mezopotamii z okresu, kiedy były pod panowaniemSumerów. Wiele przejęły z niej mitologie Akadu, Babilonii i Asyrii.Najstarsze dokumenty pochodzą z miasta Uruk, w którym znajdował się kompleks świątynny obejmującyposiadłości ziemskie i dwie wielkie świątynie (ziggurat), jedna boga nieba Anu i druga bogini płodności, miłości iwojny Inanny, uosobienia Wielkiej Matki.Każde z wielkich miast Sumeru stanowiło ośrodek kultu jakiegoś boga, w Nippur czczono Enlila, w Eridu czczonoEnkiego. Zazwyczaj główne bóstwo nazywano "Panem miasta". Utu był Panem Larsy, Nanna Panem Ur, a NinurtaPanem Lagasz. Pomniejszym bóstwom stawiano ołtarze w świątyniach głównych bogów i niewielkie kapliczki.Kultura Sumeru przeżyła swój okres świetności między III a II tysiącleciem p.n.e., wtedy powstały pierwszepoematy opowiadające o bogach, najstarsze z nich są datowane na około 2500 p.n.e., późniejsze na około 1700 p.n.e.W jednym z najstarszych mitów kosmologicznych stworzycielką życia jest bogini Nammu (pierwotne wody), któraprzez partenogenezę zrodziła pierwszą parę bogów: Niebo (An) i Ziemię (Ki). Oni byli rodzicami boga powietrzaEnlila.Według innego mitu, po oddzieleniu nieba i ziemi Enlil sporządził motykę i zrobił nią dziurę w ziemi, a z tej dziurywyrósł jak roślina pierwszy człowiek. Inny mit o tej samej tematyce przypisuje stworzenie pierwszego człowiekaEnkiemu i Inannie. Ponieważ bogowie byli zmęczeni staraniem o zapewnienie sobie pożywienia, Enki wpadł napomysł ulepienia z gliny człowieka, któremu dałaby życie Bogini Matka. Tak powstali ludzie i ich zasadniczymobowiązkiem jest zapewnić pożywienie bogom."Gdy królestwo boże zstąpiło na ziemię, rozkwitło w Eridu" – tym tekstem otwiera się najstarsza lista sumeryjskichkrólów, świadczy to o przekonaniu Sumerów, że władza zstąpiła z nieba i przez niebo jest usankcjonowana.Pierwszy król Alilim panował 28800 lat, a drugi Alagar 36000 lat, co przypomina długowieczność Adama i jegopotomków w Starym Testamencie. Ta długowieczność władców Sumeru kończy się wraz z potopem.Pierwsza triada najważniejszych bogów obejmowała: Anu, Enlila i Enki. Druga triada bogów astralnych składała sięz: Nanny (Księżyca), Utu (Słońca) i Inanny bogini gwiazdy Wenus.Obok ziemi istniał jeszcze raj Dilmun, w którym nikt nie chorował i nie umierał, oraz świat podziemny Kur, wktórym królowała starsza siostra Inanny Ereszkigal.Najważniejszym świętem religijnym Sumeru, było święto Nowego Roku (a-ki-til), obchodzone przezBabilończyków (akitu).Po części mitologia sumeryjska jest znana z eposu o Gilgameszu i poematu kosmogonicznego Enuma Elisz.

Mitologia sumeryjska 9

Panteon bóstwDo ważniejszych bóstw zaliczają się:• Anu (An) – bóg nieba• Abzu (Apsu) – ocean słodkich wód• Dumuzi (Tammuz) – bóg wiosny i urodzaju, opiekun pasterzy, kochanek Isztar• Enki – bóg słodkich wód, czczony w Eridu• Enlil – bóg powietrza, ojciec Nanna• Ereszkigal – bogini śmierci i świata podziemnego, siostra Isztar• Inanna – bogini miłości i wojny, czczona głównie w Uruk, utożsamiana z babilońsko-asyryjską Isztar• Iszkur – bóg burzy• Ki (Uras)- ziemia• Nammu – bogini pierwotnego morza• Nanna (Enzu) – bóg księżyca, syn Enlila i Ninlil, ojciec Utu• Ningal – żona Nanna• Ninhursag – bogini matka, symbol życia i płodności ziemi• Ninlil – żona Enlila, matka Nanna• Nintur – opiekunka ciężarnych kobiet• Tiamat – bogini słonego oceanu, matka bogów• Utu – bóg słońca, syn Nanna• Asag

Źródła(dla wymienionych bóstw)• M. Leach Leksykon bóstw, wyd Atena, 1992 Poznań, ISBN 83-85414-30-4• K. McLeich Leksykon mitów i legend świata wyd. Książka i Wiedza, Warszawa 2001 ISBN 83-05-13168-8

Zobacz też• Akitu

Anu 10

Anu

plan okręgu świątynnego boga Anu w Uruk

plan podwójnej świątyni bogów Anu i Adada w mieście Aszur

Anu (sum. An, akad. Anu, Anum) - wmitologii mezopotamskiej"Bóg-Niebo", "ojciec wszystkichbogów", "król Anunnaków", bógstojący formalnie na czele panteonusumeryjskiego i babilońskiego,tworzący wraz ze swym synemEnlilem "Panem Powietrza" i Enkim"Panem Ziemi" wielką trójcę bogów.

Był pierwszą siłą sprawczą w dzielestworzenia. Uważany za potomka bogaUrasza, a później z nimidentyfikowany. Jego żoną była boginiziemi, również o imieniu Urasz. Wpóźniejszej tradycji ożeniony został zboginią Ki. Jako babiloński bóg ma zażonę boginię Antu.

Jego imię pisano za pomocą znakuklinowego w kształcie gwiazdy, któryoznacza zarówno niebo (sum. AN), jaki boga (sum. DINGIR, akad. ilu). Panwszystkich bogów rozsądza ichkłótnie, a jego wyroki są nieodwołalne;niewiele obchodzą go jednak sprawyludzkie. Majestatyczny, szanowany,ale zajmujący najwyższą sferę niebapozostaje zawsze kimś dalekim i wgruncie rzeczy dosyć niewyraźnym.

W trzech niebach, umieszczonychjedno nad drugim, zajmuje onnajwyższe. W sztuce byłprzedstawiany bardzo rzadko, jeśli wogóle. Jego główna świątynia E-annaznajdowała się w mieście Uruk. WAszur dzielił świątynie E-sza-an (Dom- środek niebios) z bogiem burzyAdadem. Z kolei Hammurabi odnowił babilońską świątynie E-tur-kalam-ma (Dom - obora kraju) poświęconarównież boginiom Isztar I Nanai.

Renesans kultu Anu, mało popularnego w okresie nowobabilońskim, nastąpił za panowania perskiego w V wiekuprzed Chrystusem. Okupacyjne władze perskie traktowały kult Anu jako przeciwwagę dla kultu bogini Isztar,głównej patronki Uruk, której kapłani mieli powiązania z buntami antyperskimi, jakie wybuchały w północnej

Anu 11

Babilonii za panowania Kserksesa. Działania władz perskich spotkały się jednak z pozytywnym odzewemintelektualnych kręgów w Uruk, dążących do powrotu do korzeni, dzięki czemu kult Anu przetrwał także upadekAchemenidów. Dobudowano wówczas nowy ziggurat (największy w Mezopotamii) do jego świątyni Bit Reš wUruk. Za panowania Seleucydów Anu zdetronizował Marduka na czele panteonu w południowej Mezopotamii,aczkolwiek nie doszło do podważenia pozycji Marduka w samym Babilonie. Kult Anu zanikł za panowaniapartyjskiej dynastii Arsacydów, kiedy ziggurat w Uruk zamieniono na obiekt militarny."Drogą Anu" nazywano poziomy pas horyzontu, rozciągający się między 30° nad i 30° pod równikiem, znajdującysię między "Drogą Enlila" a "Drogą Enkiego".Imię O'n występujące w komiksie Szninkiel to zniekształcona wersja imienia Anu.

EnlilEnlil (sum. - den-lil

2, tłum. "Pan Wiatru/Powietrza" ) – w mitologii mezopotamskiej bóg stojący (jako

następca Anu) faktycznie na czele panteonu sumeryjskiego i babilońskiego; syn Ziemi (Ki) i Nieba (Anu), małżonekNinlil, ojciec Nanny, Nergala, Ningirsu, Ninurty i Nisaby; głównym ośrodkiem jego kultu była świątynia Ekur wmieście Nippur; razem z Anu i Enkim tworzył trójcę wielkich bogów.Według jednego z mitów, Enlil stworzył pierwszego człowieka wykopując motyką dziurę w ziemi, z której człowiekwyrósł jak roślina. Inny mit opowiada, jak Enlil rozdziela swych rodziców: Niebo (Anu) zostaje podniesiony w górę,a Matka Ziemia (Ki) pozostaje przy jego boku.Przyjazny w stosunku do ludzi, jednak potrafił być również okrutny zsyłając na ludzkość plagi. Nosił na głowiekoronę z rogami, która była symbolem jego siły.

Bibliografia• Marek Stępień: Kodeks Hammurabiego. Warszawa: ALFA, 2000, s. 150.

Enki 12

Enki

Bóg Enki

Enki w mitologii sumeryjskiej (Ea w mitologiibabilońskiej) – bóg słodkich wód, bóg mądrości,stwórca człowieka, czczony w Eridu. Razem zbogiem nieba Anu i bogiem Enlilem tworzył wielkątriadę głównych bóstw.

Jego żoną była Damgalnuna – bogini ziemi,natomiast córka Ninkasi była boginią piwa.

Według sumeryjskiego mitu Enki – organizatorświata Enki pod postacią byka zapełnił swoimnasieniem rzekę Tygrys i przydzielił pomniejszymbogom ich role oraz powierzył opiekę nad Ziemiąbogu słońca Utu.

Ea miał też stworzyć mędrca Adapę.

Bibliografia

• Praca zbiorowa, Mitologie Świata – LudyMezopotamii, New Media Concept sp. z o.o.,2007, ss. 38-39, ISBN 978-83-89840-14-1.

Nanna (bóg) 13

Nanna (bóg)Nanna, Nannar – sumeryjski bóg Księżyca. Nazywany też był Suen, Zuen (akad. Sin). Inne imiona: Aszimbabar,Namrasit, Inbu. Jego imię zapisywano również liczbą trzydzieści (tyle jest dni w miesiącu księżycowym).Był synem Enlila i Ninlil. Jego żoną została Ningal (Nikkal), z którą miał dzieci: Utu (Szamasza) i Inannę (Isztar).Głównym miejscem kultu Nanny była świątynia E-hulhul (Dom radości) w mieście Harran (dzisiejsza Turcja). Inneświątynie zlokalizowane były w Ur, Borsippie, Uruku, Aszur, Babilonie, Agade, Kalchu i Larsie, a także w oazieTema na Półwyspie Arabskim.. W Ur kapłanki tego boga były wybierane spośród rodziny królewskiej,najsłynniejszą kapłanką była Enheduanna, poetka, córka Sargona Wielkiego. Babiloński król Nabonid (555-539p.n.e.) dążył do wyniesienia boga Sina na głównego boga panteonu, co spotkało się z oporem kapłanów Marduka wBabilonie. Kult tego boga był żywy aż do 382, kiedy cesarz Teodozjusz I Wielki rozkazał zburzyć świątynię wHarranie.Kult Nanny popularny był wśród mezopotamskich kupców, których karawany chętniej podróżowały w nocy przyblasku księżyca niż w palącym świetle słońca[1] .Symbol: sierp Księżyca w pozycji leżącej lub barka, którą podróżował po nocnym niebie.Zwierzę: byk lub lew-smok.

Przypisy[1] Z Ur do Kanaanu (http:/ / www. luteranie. pl/ www/ biblioteka/ dbiblia/ st/ tschirschnitz4. htm). W: Alfred Tschirschnitz: Dzieje ludów

biblijnych. Wyd. I. Cz. VII: Dzieje starożytnego Izraela. Warszawa: M. Sadren i S-ka, 1994, s. 170. ISBN 83-86340-00-3.

Bibliografia1. Praca zbiorowa: Mitologie Świata – Ludy Mezopotamii. New Media Concept sp. z o.o., 2007, ss. 50-51. ISBN

978-83-86840-14-1.  (pol.)

Anat 14

AnatAnat (gr. Αναθ, fenic. ႐�႐�႑�, ugar. ���) - Kananejska bogini, siostra i równocześnie ukochana Baala, pomimo to częstotytułowana dziewicą. W jednym z aspektów swej osobowości jawi się nam jako zmysłowa bogini miłości ipłodności, w innym - jako budząca grozę wojowniczka.Według tekstów z Ugarit posiadała zdolność wprowadzania się w szał bojowy, podczas którego w bitwach ścinałagłowy "jak kłosy" i cała zbryzgana krwią zawieszała sobie odrąbane ręce pozabijanych wrogów wokół pasa a ichgłowy na swoich plecach. Z owego szału zabijania niełatwo było się jej potem wyprowadzić.Pomoc Anat odegrała znaczną rolę w zakończonych sukcesem staraniach Baala, syna Dagona o uzyskaniedominującej pozycji pośród bogów. Dzięki jej perswazjom a nawet groźbom najwyższy bóg El zdecydował sięprzekazać władzę Baalowi, pomijając przy tym własne dzieci.Kiedy Baal poniósł śmierć z ręki swego wroga - boga Mot, Anat okrutnie rozprawiła się z jego zabójcą a następniedoprowadziła do powstania z martwych swojego ukochanego.W sztuce zwykle przedstawiano ją nagą, z symbolami płodności - kwiatami lilii lub wężami w rękach, często jadącąna koniu. W czasie obrzędów ku czci Anat nierzadko składano w ofierze małe dzieci.

Anat whieroglifach

Kult Anat, podobnie jak kult bogini Astarte rozpowszechnił się także w Egipcie od czasów Nowego Państwa. Jakocórka Re i wojowniczka posiadała świątynie w Tanis - rammesydzkiej stolicy we wschodniej Delcie Nilu.

Dumuzi (bóg)Dumuzi, Tammuz, Tamuz – w mitologii mezopotamskiej bóg-pasterz, małżonek bogini Isztar (Inanny), skazanyprzez nią na pobyt w świecie podziemnym. Czczony też jako bóg wegetacji.

OpisDumuzi jako bóstwo przyrody, wegetacji i plonów czczono pierwotnie w Babilonie a następnie w innych krajachstarożytnej Mezopotamii. Jego symbolem była mistyczna litera tau, która z czasem przekształciła się w krzyż.Tammuz przedstawiany był również z kłosami w rękach lub na ramionach. Co roku pod koniec żniw schodził dopodziemi, by móc się ponownie powrócić wraz z budzącą się do życia przyrodą.Pod koniec żniw, z ostatnich kłosów, pleciono wachlarze albo koszyki. Miało to być symboliczne schronienie dlaboga przed następnymi zbiorami. Pochodne tej tradycji przetrwały do dziś wszędzie tam gdzie uprawia się zboża.Stary Testament wspomina o kulcie tego boga w czasach odstąpienia Izraela od kultu Jahwe (Księga Ezechiela 8:13,14).Tammuz utożsamiany jest z egipskim Ozyrysem oraz grecko-rzymskimi Attisem, Adonisem, Bachusem i/lubpersko(irańsko)-indyjsko-rzymskim Mitrą. Jego siostrą była Belet-seri, a za żonę przypisuje się mu boginię Isztar(Inannę).

Dumuzi (bóg) 15

Dumuzi i InannaPewnego dnia Inanna zdecydowała się zstąpić do Kur-nu-gi-a, "Krainy bez powrotu", gdzie władała jej mrocznasiostra Ereszkigal. Zawsze żądna władzy bogini zapragnęła objąć swoim panowaniem również to posępne, jałowemiejsce. Ubrała się w swe najlepsze szaty, włożyła najpiękniejsze ozdoby, starannie umalowała i wyposażona wboskie prawa me wyruszyła w drogę. Zdając sobie sprawę, że wyprawa do krainy zmarłych jest skrajnieniebezpieczna przed odejściem nakazała swej posłance Ninszubur, by ta odprawiła żałobne obrzędy i prosiła bogówEnlila, Nannara i Enki, by nie pozwolili umrzeć jej pani.Zstępując do podziemnego świata Inanna swoim zwyczajem zachowywała się władczo i wyniośle, lecz wkrótceokazało się, że jest bezsilna wobec praw me Krainy bez powrotu. Przy każdej kolejnej z siedmiu bram wiodących doKur-nu-gi-a Inanna musiała oddać strażnikom jakąś część swego odzienia, aż wreszcie stanęła naga przed obliczemEreszkigal i siedmiu sędziów umarłych. Na mocy ich decyzji bogini stała się martwym ciałem, które powieszono nasłupie.Gdy minęły trzy dni i trzy noce Ninszubur zaczęła błagać bogów o ratunek, Enlil i Nanna odrzekli jednak, że niemożna sprzeciwiać się wyrokom podziemnego świata. W końcu błaganiom posłanki uległ bóg Enki, który stworzyłdwie uskrzydlone, istoty Galaturra i Kurgarra. Przebiegły Enki nakazał swoim tworom, by wkradły się w łaskiEreszkigal okazując jej współczucie w cierpieniu a wówczas ona poprzysięgnie spełnić ich życzenie. Wtedy majązażądać wydania ciała Inanny. I rzeczywiście, stało się dokładnie wedle jego słów. Galaturra i Kurgarraprzystąpiwszy do ciała Inanny dały jej pokarmu życia i wody życia, dzięki czemu bogini zmartwychwstała. Jednakżegdy Inanna opuściła krainę śmierci, wciąż była eskortowana przez gromadę straszliwych demonów Galla, które niechciały jej opuścić, póki nie wskaże im następcy na opróżnione przez siebie miejsce w Kur-nu-gi-a, gdyż takie sąprawa podziemnego świata.Pierwszą osobą, którą spotkała na swej drodze była pogrążona w żałobie Ninszubura, lecz bogini ulitowała się nadnią. Idąc dalej napotykali kolejne bóstwa, ubrane w żałobne szaty, ale Inannie żal było wydać ich na śmierć.Tymczasem demony zaczynały się niecierpliwić.Bogini w eskorcie demonów wróciła do rodzinnego Uruk, gdzie odkryła, że jej małżonek, Dumuzi, król Kulab,wcale za nią nie rozpaczał ani nie tęsknił. Wręcz przeciwnie, gdy Inanna wkroczyła do pałacu, właśnie wesołobiesiadował. Rozzłoszczona bogini wskazała na niego i ogłosiła, że odtąd Dumuzi będzie ją zastępował wKur-nu-gi-a. Dumuzi po dwakroć wyrywał się z żelaznego uścisku demonów, lecz po dwakroć przegrawszy, musiałsię udać do krainy śmierci.

Bibliografia1. Mity Sumeryjskie w tłumaczeniu Krystyny Szarzyńskiej, Agade, Warszawa 20002. Davies Norman, Europa rozprawa historyka z historią, (przekł. Tabakowska Elżbieta), Wydawnictwo ZNAK,

Kraków 2003, ISBN 83-240-0004-63. Opracowanie Zbiorowe, Nowa Encyklopedia Powszechna PWN, Wydawnictwo PWN, Warszawa 1997, ISBN

83-01-11097-1

Isztar 16

Isztar

tzw. "Waza Isztar" z wizerunkiem nagiej boginiw otoczeniu zwierząt (wielorożna tiara na

głowie jest symbolem boskości); Larsa; pocz. IItys. p.n.e.; zbiory Luwru (AO 17000)

Inan(n)a (sum. dinana), Isztar (akad. dištar) - w mitologiimezopotamskiej bogini wojny i miłości, z czasem główna i jedynalicząca się bogini panteonu mezopotamskiego; jej kult rozpowszechniłsię szeroko na całym obszarze starożytnego Bliskiego Wschodu - wSyrii i Fenicji (Asztarte) oraz Anatolii (Szauszka); w Babilonii czczonagłównie w Uruk w świątyni E-anna ("Dom nieba").

Sumeryjskie imię bogini - "Inana" ("Inanna") - wywodzi sięprawdopodobnie z domniemanego Nin-anna ("Pani Nieba") i występujerównież w formie Innin. Znak dla zapisania imienia Inany (węgar zpierścieniem) znany jest już z najstarszych tekstów pisanych.

Imię Isztar (wcześniej Esztar) w języku akadyjskim jest spokrewnione zimieniem południowoarabskiego (męskiego) bóstwa Attar oraz zimieniem syryjskiej bogini Astarte (biblijna Asztoret), z którymi tobóstwami była niewątpliwie łączona.

Główne przekazy dotyczace Inany przedstawiają ją jako córkę bogaAna, blisko związaną z sumeryjskim miastem Uruk. Według innejtradycji była uważana za córkę boga księżyca Nanny (Sina) i siostręboga słońca Utu (Szamasza). W odmiennych przekazach uchodziła zacórkę Enlila a nawet Enkiego. Siostrą Inany była bogini Ereszkigal,królowa świata podziemnego Kur. Jej wezyrem (posłanką) była boginiNinszubur.

Inana nie ma stałego małżonka, ten fakt jest związany z tym, że jestboginią miłości cielesnej. Nawet z Dumuzim, który często jestokreślany jako jej "umiłowany", łączą ją niejasne stosunki, a ostatecznieto ona ponosi odpowiedzialność za jego śmierć. Również nieprzypisywano jej dzieci (z jednym możliwym wyjątkiem - bogiemSzara).

Wydaje się bardzo prawdopodobne, że w klasycznej postaci bogini Inanny/Isztar zsynkretyzowano pewną liczbępierwotnie niezależnych bogiń lokalnych. Najważniejszą z nich była oczywiście Inanna z Uruk. W Uruk znajdowałasię główna świątynia Inanny (E-anna - "Dom nieba"). Jednakże istniały też inne lokalne odmiany tej bogini,otoczone niezależnym kultem: Inanna z Zabalam (w północnej Babilonii), Inanna z Agade (szczególnie czczonaprzez królów dynastii z Agade), Inanna z Kisz oraz Isztar z Niniwy i Isztar z Arbeli w Asyrii.

Inana była również po przyjacielsku łączona z boginią Nanają i wraz z nią czczona w Uruk i w Kisz.W "osobowości" Inanny/Isztar można wyodrębnić 3 niezależne postaci (aspekty):

Isztar 17

terakotowa płytka z przedstawieniem Isztar; Esznunna;pocz. II tys. p.n.e.; zbiory Luwru (AO 12456)

detal z kudurru (steli) króla babilońskiegoMeli-Szipaka, ukazujący ośmioramienną gwiazdę -

symbol bogini Isztar

• bogini miłości cielesnej i zachowań seksualnych (jest onaszczególnie związana z seksem pozamałżeńskim i z prostytucją- w sposób, który do tej pory nie został jeszcze w pełnizbadany, pomimo uwag Herodota na ten temat. Tak zwaneświęte zaślubiny , w których uczestniczy Inana, nie niosą zesobą żadnych implikacji moralnych dla związków małzeńskichludzi. Szósta tabliczka babilońskiego eposu o Gilgameszu, wktórej Gilgamesz czyni wymówki bogini Isztar z powodusposobu, w jaki traktowała całą serię kochanków i nie chce staćsię ostatnim na tej liście, jest ważnym źródłem informacji o tejcesze bogini Isztar, podobnie jak różne wersje poematówsumeryjskich o Inanie i jej miłości do Dumuziego).

• bogini wojny (rozmiłowana w walce, metaforycznie określanejjako "plac zabawy bogini Isztar". Gwałtowna i żądna władzy,staje w czasie walki u boku swoich ulubionych królów. Wjednym z poematów sumeryjskich Inana prowadzi wyprawęwojenną przeciwko górze Ebih. Inny przedstawia jej podróż doEridu, aby uzyskać me, a jeszcze inny - jej zejście do światapodziemnego. Wszystkie ukazują dążenie bogini doposzerzenia władzy. Dla Asyryjczyków boginią wojny byłazwłaszcza Isztar z Arbeli).

• utożsamienie bogini z planetą Wenus ("jestem Inaną wschodusłońca" - mówi bogini o sobie w "Zejściu Inany do światapodziemnego". W tej formie występowała czasami podimieniem Ninsianna. Jej transformacja w gwiazdę poranną jestsławiona w poemacie ułożonym prawdopodobnie w okresiekasyckim). Bogini Inany dotyczą także mity: "Inana i Bilulu" -w którym Inana zmienia starą kobietę Bilulu w wóz skórzany,uważając ją za winną śmierci Dumuziego; "Inana iSzu-kale-tuda" - dotyczący ogrodnika Szu-kale-tudy oraz"Gilgamesz, Enkidu i zaświaty" - w pierwszej części tego mitubogini Inana przesadza do Uruk święte drzewo halub, z któregodrewna zostaną później wykonane jej tron i łóżko).

W sztuce Inana przedstawiana jest jako bogini-wojownik, częstouskrzydlona, w pełnym uzbrojeniu, albo też otoczona nimbem zgwiazd.

Zwierzęciem Isztar był lew, a jej symbolem gwiazda lub tarcza z gwiazd. W pewnym okresie symbolem mogła byćteż rozeta.

zapis imienia Inanna w piśmie klinowym (okres nowosumeryjski, XXI wiek p.n.e.)

Isztar 18

zapis imienia Inanna/Isztar w piśmie klinowym (okres nowoasyryjski, VII wiek p.n.e.)

Bibliografia• Praca zbiorowa, Mitologie Świata – Ludy Mezopotamii, New Media Concept sp. z o.o., 2007, ss. 46-47, ISBN

978-83-89840-14-1.• Marek Stępień, Kodeks Hammurabiego, Wydawnictwo ALFA, Warszawa 2000, s. 153.

Zobacz też• Brama Isztar

Anunnaki

Sumeryjska pieczęć cylindryczna przedstawiająca Anunnaki

Anun(n)a, Anun(n)aki (sum. da/e4-nun-na[1] , tłum.

"książęce potomstwo"[2] ; akad. A/Enūnakū,A/Enukkū[3] ) – w mitologii mezopotamskiej ogólnanazwa bóstw jako dzieci boga Anu, zamieszkującychniebo i ziemię; w odróżnieniu od paralelnegookreślenia Igigi zwykle oznacza bóstwa najstarsze inajznaczniejsze.

Przypisy[1] D.O.Edzard obok tradycyjnego odczytu da-nun-na proponuje

odczyt de4-nun-na w oparciu o później istniejące akadyjskie

formy Enūnakū i Enukkū; D.O.Edzard, Sumerian..., s.13.[2] tłumaczenie w oparciu o dane zawarte w: John A. Halloran,

Sumerian Lexicon (http:/ / www. sumerian. org/ sumerlex. htm) (dostęp 23 sierpnia 2010): "a/e4" (= "potomstwo", ang. "offspring") + "nun"

(= "książę", ang. "prince") + "na" (forma tworząca genetyw/dopełniacz) = "a/e4-nun-na" ("książęce potomstwo", dosł. "potomstwo księcia")

[3] D.O.Edzard proponuje zastąpienie powszechnie przyjętej akadyjskiej formy A/Enunnakū formą A/Enūnakū. Na poparcie swej tezy podaje onwystępowanie skróconej formy A/Enukkū, która powstać mogła jedynie w wyniku przejścia oryginalnego -n(a)k- w -kk-, lecz nigdy -nn(a)k- w-kk-, D.O.Edzard, Sumerian..., s. 13.

Bibliografia• Dietz Otto Edzard, Sumerian Grammar, Brill Academic Publishers 2003, ISBN 90-04-12608-2• Marek Stępień, Kodeks Hammurabiego, Wydawnictwo ALFA, Warszawa 2000, s. 146, ISBN 83-7179-192-5.

Zobacz też• Igigi• Anu• Grigori• Elohim• Nefilim

19

III

Potop

Potop ilustracja Gustave Doré

Potop – występująca w wielu dawnopowstałych wierzeniach wielka powódź zesłanaprzez Boga lub bogów i obejmująca całąZiemię. Najbardziej znana w Europie opowieśćo potopie pochodzi z Biblii. Istnieje wiele podańo potopie znajdujących się w tradycji ludów zewszystkich stale zamieszkałych kontynentów[1]

[2] . Opowieści te niejednokrotnie różnią się odsiebie w opisie kataklizmu, ale mają i elementywspólne.

Potop w kulturze europejskiej

W Europie znane są następujące podania opotopie: arkadyjskie, celtyckie, Cyganówtransylwańskich, germańskie, rosyjskie,rzymskie, samotrackie i walijskie[3] .

Grecja

Potop 20

"Potop świata". Rycina ze schrobenhausenowskiegowarsztatu Carla Poellath

Potop ilustracja Adi Holzer (1975).

Mity greckie

Potop 21

Deukalion i Pyrra zaludniający ponownie Ziemię

• Najbardziej bodajże znanym europejskim podaniem tegotypu jest to pochodzące z Grecji, którego bohaterami sąDeukalion i Pyrra. Wg tego podania król Likaon (Lykaon),aby sprawdzić wszechwiedzę bogów, nakarmiłpodróżującego po ziemi Zeusa ludzkim mięsem, a tenrozgniewany zesłał na ziemię potop. Uratowali się tylkoDeukalion i Pyrra, którzy z porady Prometeusza zbudowalisobie specjalną skrzynię. Płynęli w niej przez 9 dni i przez9 nocy, aż przybili do góry Parnas w Fokidzie. Wszyscyinni ludzie zginęli poza kilkoma, którzy schronili się wwysokich górach. Góry w Tesalii były podzielone i całypozostały świat poza Istmusem i Peloponezem byłprzykryty wodą. Starsza wersja opowiedziana przez

Hellanikusa określa miejsce lądowania "arki" Deukaliona jako górę Othrys w Tesalii. Inne podanie mówi oosadzeniu na szczycie, prawdopodobnie Phouka, w Argolidzie, o późniejszej nazwie Nemea. Gdy deszcze ustały,Deukalion złożył ofiarę Zeusowi. Po potopie Deukalion i Pyrra, przerażeni swą samotnością, udali się dowyroczni bogini Temidy, która nakazała rzucać im za siebie kości matki. Staruszkowie zaczęli rzucać kamieniami- kośćmi Ziemi-matki. Z kamieni rzuconych przez Deukaliona wyrastali mężczyźni, z kamieni zaś Pyrry kobiety.Inne stworzenia spłodziła po obfitym deszczu sama żyzna ziemia. Apollodoros z Aten podaje to jako etymologiędla greckiego laos (ludzie), które miało jakoby pochodzić od laas (kamień). Megaryci opowiadali, że Megaros,syn Zeusa, uciekł przed powodzią Deukaliona dopływając do szczytu góry Gerania, kierowany przez krzykżurawi[4] .

• Ogyges, Ogygus Nazwa "potop ogygiański" pochodzi stąd, że wystąpił on w czasie Ogygesa[5] , mitycznego królaAttyki. Ogyges oznacza "pierwotny", "najwcześniejszy świt". Inni mówili, że był on założycielem i królem Teb.Władał nad beockim ludem Hektenów. Jego ojcem miał być Bojotos lub Posejdon, wg mitów attyckich byłzięciem Okeanosa a ojcem Eleusis. Za jego czasów wylało jezioro Kopais[6] . Potop ogygiański pokrył cały świati dokonał tak wielkiego zniszczenia, że w kraju nie było królów aż do panowania Kekropsa[7] . Platon w IIIksiędze Praw, szacował, że potop ten wystąpił 10000 lat przed jego czasami.

Hipotetyczna mapa wschodniego obszaru Morza Śródziemnego iGrecji w 10000 pne.

Także w Timajosie (22) i w Kritiaszu (111-112) opisuje"wielki potop wszystkich" w czasie dziesiątegomillenium p.n.e. W tym ostatnim dziele dodatkowopojawia się stwierdzenie, że "dużo wielkich potopówmiało miejsce w ciągu dziewięciu tysięcy lat" odkądAteny i Atlantyda stały się znaczące[8] . Istnieje teoria,że powódź w basenie morza Egejskiego wystąpiła podkoniec miocenu. Powódź ta zbiega się w czasie zkońcem ostatniego zlodowacenia, które szacuje się, żenastąpiło 10 000 lat temu. Poziom morza podniósł sięwtedy o 130 metrów. Mapa z prawej strony pokazujejak ten region mógł wyglądać około 12 000 lat temu,kiedy poziom morza mógł znajdować się o 100 metrów niżej niż dzisiaj.

• Inną grecką wzmianką o potopie jest podanie o Dardanosie.

Potop 22

IrlandiaIrlandzka księga Lebor Gabála Érenn jest kompilującą podania, zmyślenia i fakty "pseudohistorią" Irlandiizawierającą m.in. informacje o potopie i opisującą kolonizację Zielonej Wyspy przez potomków Noego.

SkandynawiaSagi[9] zawierają mit o potopie, który nastąpił w czasach, kiedy nie istniały jeszcze karły ani ludzie. Według tychmitów, synowie Borra (Odyn, Wili oraz We) postanowili zabić Ymira, swojego praojca, aby z jego krwi utworzyćmorza i jeziora, jednak krew (lub też zimna woda[10] ), która trysnęła gdy dokonali planowanego przez siebie czynubyła nadspodziewanie obfita i spowodowała wielki potop, w którym zginęło całe "Pierwsze Pokolenie Olbrzymów".Wszystkie olbrzymy uciekały w góry lub do jaskiń starając się schronić przed niebezpieczeństwem. JedynieBergelmir ("Mruczący jak Niedźwiedź" lub "Wołający w Górach") syn Trudgelmera (Þrúðgelmir) a wnukAurgelmira lub Ymira ocalał wraz z żoną i dziećmi chroniąc się w statku - "ludrze" wykonanym z szuflady doprzechowywania mąki. Inna wersja mówi o tym, że wczołgali się do dziury wydrążonego pnia drzewa[10] . Falemiotały nimi przez wiele dni, aż w końcu dotarli do samotnej skały na rubieżach świata. Z ciała Ymira powstałświat, w którym obecnie żyjemy, a z jego krwi powstały oceany[10] . Rodzina Bergelmira dała początek "DrugiemuPokoleniu Olbrzymów", osiedlając się w Jotunheimie. Od czasu tej zagłady olbrzymy stały się zaciekłyminieprzyjaciółmi bogów[11] .Mitolog Brian Branston zwrócił uwagę na podobieństwo pomiędzy mitem skandynawskim a wydarzeniem opisanymw anglosaskim poemacie Beowulf, który według tradycji był utożsamiany z biblijnym potopem. Istniał zatemprawdopodobnie porównywalny incydent zarówno w szerszej germańskiej mitologii jak i w mitologii anglosaskiej.

Potop w kulturze ludów azjatyckich

Bliski Wschód

Wersja sumeryjska

Sumeryjska wersja opowieści o potopie zachowała się na czterech fragmentach jednej uszkodzonej tabliczki[12] .Ocalała jedynie jedna trzecia pierwotnego tekstu. Z powodu luk w utworze nie wiadomo, dlaczego na zgromadzeniubogów podjęto decyzję o wygubieniu ludzkości przez zesłanie potopu. Wiadomo jedynie, że niektórzy z bogówżałowali tego, co zaplanowano. Przychylny ludziom bóg Enki udał się do miasta Szuruppak, aby ostrzec oddanegomu bogobojnego króla Ziusudrę o zbliżającym się katakliźmie. Po kolejnej luce w tekście następuje opis potopu:"Wszystkie niszczycielskie wichury i nawałnice sunęły razem ławą,potop przetoczył się wraz z nimi nad stolicami.Po siedmiu dniach i nocach,po potopie, który przeszedł przez kraj Sumeru,a zły wicher zakołysał arką na wielkiej wodzie,(bóg słońca) Utu pojawił się roztaczając światło na niebo i ziemię.Ziusudra przebił otwór (w ścianie) arkii dał promieniom Utu zabłysnąć w jej wnętrzu.(Wówczas) król Ziusudrapadł na twarz przed Utu [...]Król ubił liczne woły i wiele owiec (na ofiarę dziękczynną)"[13]

Utwór kończy epilog, w którym bogowie obdarzają ocalonego z potopu Ziusudrę życiem wiecznym.

Potop 23

jedna z tabliczek z "Eposem o Atra-hasisie"; zbiory British Museum

wersja z "Eposu o Atra-hasisie"

Kolejną wersję opowieści o potopieodnajdujemy w akadyjskim "Eposie oAtra-hasisie", pochodzącym z okresustarobabilońskiego (XVIII-XVII w.p.n.e.)[14] . Mit ten mówi o stworzeniu ludzi,którzy mieli wyręczać w ciężkiej pracybuntujących się bogów, następnie o zesłaniuna niesforną, nadmiernie rozmnażającą sięludzkość potopu dla zmniejszenia populacjioraz o uratowaniu z tej katastrofyAtra-hasisa, jego rodziny i zwierząt. Opispotopu w "Eposie o Atra-hasisie" brzminastępująco:

"Pogoda zmieniła swe oblicze,naraz w chmurach Adad zagrzmiał.Gdy tylko usłyszeli głos boga,przynieśli asfalt, by uszczelnić wejście [dostatku].Skoro tylko (Atra-hasis) zamknął wejście,Adad zagrzmiał w chmurach,wiatr zawył dziko w swoich porywach.(Atra-hasis) odciął linę, statek uwolnił.[tekst uszkodzony][Nie] mógł zobaczyć brat brata,[nie] byli rozpoznawalni w katastrofie,[...]Przez siedem dni i siedem nocyszły wiatry, nawałnica i (potop).[tekst uszkodzony]Bog[owie wąchali] zapach,[jak muchy] nad ofiarą (Atra-hasisa) się zebrali"[15]

Potop 24

XI tabliczka "Eposu o Gilgameszu" z opisem potopu; zbiory British Museum

wersja z "Eposu o Gilgameszu"

Najbardziej znany wariant pochodzi z XItabliczki babilońskiego Eposu oGilgameszu, gdzie bohater uratowany zpotopu nosi imię Utnapisztim. Wraz z żonąbyli jedynymi ludźmi, którzy ocaleli zpotopu sprowadzonego na świat przez bogaEnlila. Ostrzeżony przez boga Ea(odpowiednika sumeryjskiego boga Enki) ozbliżającym się potopie, Utnapisztimzbudował statek, na którym pomieścił swojąrodzinę i dobytek oraz rośliny i zwierzętawszystkich gatunków. W ten sposób znaleźlischronienie w czasie potopu, który nastąpił.Przyczyny potopu są nieznane ("douczynienia potopu zachęciło bogów ichserce"). Można natomiast wnioskować zgniewnej przemowy Ea do Enlila po ustaniuklęski, że stało się tak wskutek nadmiernegorozmnożenia się ludzi, którzy zagrażalispokojowi bogów. Ponownie mamyprzemowę do ścian chaty, podanie rodakom fałszywych przyczyn budowy arki i siedmiodniowy potop. Ta wersjajest znacznie dramatyczniejsza i bardziej szczegółowa niż znana nam z tabliczki sumeryjskiej. Po zalaniu ziemiprzez wody potopu arka zatrzymuje się na górze Nisir, po siedmiu dniach Utnapisztim wypuszcza gołębia, którypowraca jednak wyczerpany, nie mogąc znaleźć miejsca na spoczynek. Jaskółka także nie może znaleźć suchegolądu. Dopiero wypuszczony kruk znajduje ląd ("jadł, grzebał, fruwał i nie powrócił"). Przybiwszy do lądu, złożyłofiary, wypuścił wszystkie zwierzęta i zasadził wszystkie rośliny. Po potopie bogowie żałowali zniszczenia, któregosię dopuścili i dlatego obdarzyli Utnapisztima z żoną nieśmiertelnością. Dali oni również na nowo początekrodzajowi ludzkiemu.

wersja Berossosa

Babiloński kapłan Berossos, żyjący w III w. p.n.e., w swoim trzytomowym dziele "Babyloniaka" przytacza historię opotopie, której bohaterem jest Ksisutros[16] . Bohater ten, ostrzeżony o potopie przez boga Kronosa, ratuje swojąrodzinę, przyjaciół i zwierzęta na statku, który sam zbudował. Gdy wody potopu zaczynają opadać, wypuszcza ptaki,aby sprawdzić, na ile wody ustąpiły. Trzecia grupa ptaków nie powraca. Ksisutros opuszcza statek wraz z żoną,córką i sternikiem, składa razem z nimi ofiary bogom, a następnie wszyscy oni znikają. Pozostali pasażerowie statkurównież go opuszczają i udają się pieszo do Babilonu, pozostawiając statek spoczywający w górach Armenii.

Potop 25

wersja biblijna

Zwierzęta wchodzące do Arki, obraz Edwarda Hicksa.

Najbardziej znanym na świecie opisem potopu jestbiblijne podanie z Izraela zawarte w rozdziałach 6-9Księgi Rodzaju. Przyczyna potopu wraz z krótkąilustracją stosunków panujących przed tymwydarzeniem opisane są następująco: "A kiedy ludziezaczęli się mnożyć na ziemi, rodziły im się córki.Synowie Boga, widząc, że córki człowiecze są piękne,brali je sobie za żony, wszystkie, jakie im się tylkopodobały. Wtedy Bóg rzekł: Nie może pozostawaćduch mój w człowieku na zawsze, gdyż człowiek jestistotą cielesną; niechaj więc żyje tylko sto dwadzieścialat. A w owych czasach byli na ziemi giganci"(Nefilim)[17] "; a także później, gdy synowie Bogazbliżali się do córek człowieczych, te im rodziły. Bylito więc owi mocarze, mający sławę w owych dawnychczasach. Kiedy zaś Pan widział, że wielka jestniegodziwość ludzi na ziemi i że usposobienie ich jest wciąż złe, żałował, że stworzył ludzi na ziemi, i zasmucił się.Wreszcie Pan rzekł: Zgładzę ludzi, których stworzyłem, z powierzchni ziemi: ludzi, bydło, zwierzęta pełzające iptaki powietrzne, bo żal mi, że ich stworzyłem. [Tylko] Noego Pan darzył życzliwością. Oto dzieje Noego. Noe,człowiek prawy, wyróżniał się nieskazitelnością wśród współczesnych sobie ludzi; w przyjaźni z Bogiem żył Noe. ANoe był ojcem trzech synów: Sema, Chama i Jafeta. Ziemia została skażona w oczach Boga. Gdy Bóg widział, iżziemia jest skażona, że wszyscy ludzie postępują na ziemi niegodziwie, rzekł do Noego: Postanowiłem położyć kresistnieniu wszystkich ludzi, bo ziemia jest pełna wykroczeń przeciw mnie; zatem zniszczę ich wraz z ziemią." (Ks.Rodzaju 6:1-13, Biblia Tysiąclecia)

Góra Ararat - jedno z miejsc związanych z podaniem o wielkimpotopie.

Dalej znajduje się opis tego, jak Bóg nakazał Noemuprzygotowanie arki: "Ty zaś zbuduj sobie arkę z drzeważywicznego, uczyń w arce przegrody i powlecz ją smołąwewnątrz i zewnątrz. A oto, jak masz ją wykonać:długość arki - trzysta łokci, pięćdziesiąt łokci jejszerokość i wysokość jej - trzydzieści łokci. Nakryciearki, przepuszczające światło, sporządzisz na łokiećwysokie i zrobisz wejście do arki w jej bocznej ścianie;uczyń przegrody: dolną, drugą i trzecią. Ja zaś sprowadzęna ziemię potop, aby zniszczyć wszelką istotę podniebem, w której jest tchnienie życia; wszystko, coistnieje na ziemi, wyginie, ale z tobą zawrę przymierze.Wejdź przeto do arki z synami twymi, z żoną i z żonamitwych synów. Spośród wszystkich istot żyjących

wprowadź do arki po parze, samca i samicę, aby ocalały wraz z tobą od zagłady. Z każdego gatunku ptactwa, bydła izwierząt pełzających po ziemi po parze; niechaj wejdą do ciebie, aby nie wyginęły. A ty nabierz sobie wszelkiejżywności - wszystkiego, co nadaje się do jedzenia - i zgromadź u siebie, aby była na pokarm dla ciebie i na paszę dlazwierząt. I Noe wykonał wszystko tak, jak Bóg polecił mu uczynić." (Ks. Rodzaju 6:14-22, Biblia Tysiąclecia)

Noe - (hebr. חונ) syn Lameka zgodnie z Bożym nakazem zbudował arkę i schronił się w niej wraz z żoną, trzemasynami oraz ich żonami.

Potop 26

Bóg nakazał Noemu zabrać na nią również zwierzęta lądowe i ptaki, by te mogły ocaleć. Zgodnie z tym nakazemNoe zgromadził wszelkiego rodzaju żywność dla swej rodziny i dla zwierząt, z których wziął po samcu i samicy zkażdego rodzaju (przy czym zwierząt "czystych" wziął po siedem par)[18] .Gdy Arka została ukończona, Bóg zesłał na ziemię wielki potop. Nieustanny deszcz podniósł poziom wody tak, żezakryła ona nawet najwyższe góry. Po 40 dniach deszcz przestał padać. Noe wraz z rodziną przetrzymał opadydeszczu na arce przez 40 dni i 40 nocy[19] (liczba 40 ma w Biblii znaczenie symboliczne) i dryfował po oceanieprzez następne 150 dni (Rdz 7,17-24 [20], Rdz 8,3 [21]. Miesiąca siódmego, siedemnastego dnia miesiąca arkaosiadła na górach Ararat. (Rdz 8,4). Woda nadal ustępowała. Czterdzieści dni po tym, jak dziesiątego miesiącaukazały się szczyty gór, Noe wypuścił najpierw kruka, aby sprawdził czy woda już opadła. Później wypuszczałgołębicę, która przyniosła mu w dziobie gałązkę drzewa oliwnego, a następnie, gdy nie wróciła do arki, Noestwierdził, że wody już opadły[22] . Noe zszedł na ląd i złożył Panu ofiary z czystego bydła i czystego ptactwa[23] .

Noe po ocaleniu

Po zakończeniu potopu Pan powiedział w swym sercu:"Już nigdy nie będę przeklinał ziemi z powoduczłowieka, gdyż myśli serca ludzkiego są złe odmłodości jego" (Genesis 8:21, Biblia Warszawska).Tak więc potop usunął przedpotopową ludzkość jakocałość nie posiadającą perspektywy nawrócenia, całośćktóra była skażona całkowicie i dogłębnie, ale sampotop nie rozwiązał problemu grzechu w sercuczłowieka. Bóg jednak zapowiadał rozwiązanie takżetego problemu[24] . Bóg obiecał nie sprowadzać więcejpotopu z powodu człowieka i na znak przymierzarozciągnął na niebie łuk - tęczę. Cała wcześniejszaludzkość została zniszczona. Noe, jego rodzina izwierzęta z arki na nowo zapełnili ziemię.

• Według tradycyjnej chronologii biblijnej Noe żył w latach 2902 p.n.e.-1952 p.n.e.• Tak jak w podaniach niektórych innych ludów, tak i w Biblii wspomina się o olbrzymach w kontekście potopu.• Niektórzy publicyści twierdzili, że wrak arki został zlokalizowany na podstawie zdjęć satelitarnych w górskim

lodowcu, i podejmowane są próby dotarcia do niego, utrudnione przez niedostępność miejsca.

Krytyka biblijna

Według teorii źródeł opowieść o potopie, którą znamy z Biblii, jest najprawdopodobniej połączeniem wersji dwóchróżnych umownych[25] , nie znających się wzajemnie autorów, którym nadano imiona : Jahwista oraz Priester (niem.Kapłan). Taka hipoteza stanowi wg tej teorii wiarygodne wyjaśnienie sprzeczności, jakie mają się jakoby znajdowaćw tym fragmencie Biblii dość często.Według tej teorii rozbieżności widać we fragmencie mówiącym o tym, że Noe miał wziąć na Arkę po parzewszystkich zwierząt a innym, mówiącym, że miał wziąć:• po siedem zwierząt czystych każdego rodzaju i każdej płci (tak podaje Świderkówna [26]), choć z niektórych

tłumaczeń można także zrozumieć, że po siedem zwierząt każdego rodzaju, w tym samce i samice.• podobnie po siedem ptaków każdego rodzaju i każdej płci (znów - być może po 7 każdego rodzaju, w tym samce

i samice)• po parze nieczystych.Być może różnica co do ilości zwierząt wziętych przez Noego wynika z tego, iż według relacji jednego z autorów Biblii człowiek na tym etapie żywił się wyłącznie roślinami (Rdz 1:29 [27]), stąd Noemu wystarczyło po parze każdego zwierzęcia. Drugi zaś autor wziął pod uwagę to, że rodzina Noego będzie zjadała zwierzęta czyste i w jego wersji Noe bierze po 14 (ewentualnie 7) zwierząt czystych. Jednak ten autor, w relacji którego Noe bierze po parze

Potop 27

wszystkich zwierząt, również zna podział na zwierzęta czyste i nieczyste, o czym świadczy Genesis 7,8-9.• Noe składa Panu ofiarę całopalną, zaś Pan obiecuje sobie w sercu, iż już nigdy nie ukarze ziemi potopem (źródło

jahwistyczne);• Bóg wygłasza ważne przemówienie, w którym m.in. przeznacza mięso zwierząt na żywność człowieka (wcześniej

u tego autora człowiek żywił się roślinami) i zawiera z Noem przymierze (źródło kapłańskie).

Inne ludy

U innych ludów starożytnego Bliskiego Wschodu odpowiednikami Ziusudry-Utnapisztima byli amorejski Nuabu,hetycki Ullusz[1] oraz chaldejski Xisuthru (imię to stanowi transpozycję imienia Ziusudra)[1] .

Środkowy Wschód

Inkarnacja Wisznu w rybie

Indie

W Indiach zapis o potopie odnajdujemy w Matsja Purana(Matsja - sanskr. Ryba) - pierwszym i najstarszym tekściehinduistycznym (opowiadającym w głównej mierze historiępierwszego wcielenia Wisznu w formie ryby) a także w innymstarym tekście Shatapatha Brahmana (I-8, 1-6). Pan Matsjastanowi wcielenie Wisznu, w którym ostrzegł on protoplastęludzkiego rodu, króla legendarnej Drawidy, który jest synemmędrca Wiwaswata lub albo zarazem synem "Boga Słońca"Surji, pobożnego Stayavatę znanego później jako Manu przedzbliżającym się kataklizmem. Manu mył ręce w rzece, gdy małarybka wpłynęła do jego dłoni i błagała go, aby ocalił jej życie,chroniąc przed większymi rybami. Włożył ją do dzbana, któryszybko stał się dla niej za mały. Przenosił ją kolejno do misy,zbiornika, rzeki i w końcu do oceanu. Wtedy ryba ostrzegła go,że za tydzień nastąpi potop, który zniszczy wszelkie życie.Manu zwany "Ojcem wszystkich Ariów" schronił się wraz zrodziną i siedmioma mędrcami, synami Angirasa, dozbudowanego w pośpiechu okrętu. Przed zagładą ocalił nasionawszelkich roślin, przedstawicieli wszystkich gatunków żywychstworzeń oraz Wedy, święte księgi hinduizmu objawione mu przez Matsję wraz z normami nowej aryjskiej lubwedyjskiej drogi życia. Wisznu-Ryba powiózł okręt, przytroczony do własnego rogu, na bezpieczną wyspę, czy tezgórę Himalaja. [1] Inną inkarnacją Wisznu związaną z potopem jest żółw Kurma.

Azja Południowo-WschodniaW tym regionie Azji podania te występują na Filipinach, w Wietnamie, u ludu Miao[28] .

Chiny

Nüwa (女媧) - Według mitologii chińskiej, w jednej z wersji mitu, w odległej przeszłości w wyniku potyczki dwóch z ważniejszych bogów cztery filary wszechświata zawaliły się po uderzeniach przegrywającego wodnego boga Gonggonga i świat pogrążył się w chaosie, firmament nie był w stanie dłużej przykrywać wszystkiego a ziemia nie była w stanie dłużej podtrzymywać samej siebie. Rozgorzał dziki ogień i nastąpiła wielka powódź. Dzikie bestie pożerały ludzi a okrutne ptaki atakowały starych i słabych. Nüwa załatała rozdzielone niebo roztapiając kamienie o

Potop 28

pięciu (lub siedmiu) kolorach. Łata stała się tęczą. Bohaterka odcięła też nogę wielkiemu żółwiowi aby podeprzećcztery filary i zabiła czarnego smoka aby pomóc ziemi. Zebrała również popiół z trzciny, aby zatrzymać powódź.Odtworzyła również ludzkość lepiąc pierwszych ludzi z gliny (lub żółtej ziemi)[29] .

Daleki WschódMożna wyróżnić co najmniej dwa rodzaje podań o potopie występujące w Korei. Wg jednego typu podania z potopuuratowało się rodzeństwo - brat z siostrą, którzy płynąc na pniu wielkiego drzewa dobili do szczytu wysokiej góry.Nie współżyli ze sobą aż do momentu otrzymania znaku z Nieba. Wydarzenie stanowiące oczywisty znak polegałona tym, że gdy pewnego razu staczali z góry kamienie na żarna to oba te kamienie spoczęły na sobie u podstawygóry chociaż jedno staczało kamień z zachodniego a drugie ze wschodniego zbocza. W wyniku tego stali sięmałżeństwem i mieli wiele potomstwa. Drugi typ podania jest bardziej rozbudowany. Bohaterem jest dobry chłopiecMok Dorjong, syn niebianki i wielkiego drzewa laurowego. Ojciec pomaga synowi uratować się z potopu. MokDorjong płynąc na drzewie laurowym ratuje z wód mrówki, komary a także innego chłopczyka. Potem dopływają doszczytu góry, na której mieszka kobieta wraz z rodzoną i przybraną córką. Ponieważ z powodzi nie uratował się jużnikt więcej kobieta postanawia wydać córki za chłopców. Dla swojej rodzonej córki chce jednak wybrać lepszegomęża. Mok Dorjongowi w zadaniu pomagają uratowane przez niego mrówki, które oddzieliły dla niego proso odpiasku oraz owady, które po ciemku doprowadzają go do jego wybranki. Drugiemu chłopcu mimo podstępuprzypada przybrana córka. Obie pary doczekały się wielu potomków oraz żyły długo i szczęśliwie[30] .Podania o potopie występują także u innych ludów azjatyckich oprócz tych wymienionych powyżej.

W AfryceW Afryce podania o potopie odnotowano w Kamerunie oraz u ludów: Basonge, Kikuju z Kenii, Komililo Nandi,Masajów, Pigmejów, Kwaya z Tanzanii, Mandingo z Wybrzeża Kości Słoniowej oraz Ababua, Bakongo iBena-Lulua z Zairu, Efik-Ibibio i Ekoi z Nigerii.• Joruba z Nigerii opowiadają tę historię w następujący sposób[31] :Po tym jak bóg Ifa zmęczony powrócił do Obatali w niebie ludzie nie mając jego pouczeń nie potrafili rozpoznawaćwoli bogów. Olokun w przypływie gniewu zniszczyła prawie wszystkich z pomocą powodzi.Bóg Obatala stworzył ludzi i wszyscy inni bogowie oprócz bogini Olokun byli z tego powodu szczęśliwi. Olokun -władczyni wszystkiego pod niebem, nie podobało się to, że Obatala zawłaszczył dla siebie tak dużą część jejkrólestwa i zalała ziemię. Wielu ludzi utonęło a przetrwali tylko ci, którzy dotarli do najwyższych punktów ziemi.Tam spotkali boga Eszu, który akurat wizytował ziemię. Bóg ów zgodził się (pod warunkiem złożenia Obatali orazjemu ofiar) zanieść wieść o tych wydarzeniach do nieba. Ludzie ofiarowali bogom kozy i Eszu dostarczyłwiadomość. Usłyszał o tym Orunmila i po spuszczeniu złotego łańcucha i wypowiedzeniu wielu zaklęć spowodował,że powódź ustąpiła.

W Amerykach

Ameryka Północna

Atabaskowie

Mit tego ludu opowiada o tym jak podczas srogiej zimy zwierzęta chcąc sie ogrzać skradły worek z ciepłem jaki znajdował się w posiadaniu niedźwiedzia (ówczesnego pana nieba). Pewnego wieczora mała myszka przez swoją lekkomyślność spowodowała, że w worze powstał otwór, z którego wydostało się ciepło i roztopiło śniegi tak, że błyskawicznie powstała powódź, która zakryła nawet najwyższe góry. Przewidział to stary Indianin o imieniu Etsie, ale nie chciano go słuchać. Etsie namawiał aby zbudować wielką łódź, ale został wyśmiany. Uratował się tylko Etsie oraz po parze wszelkich stworzeń, które ze sobą zabrał. Będąc w łodzi Etsie wypuścił gołębia, który wracając

Potop 29

przyniósł w dziobie gałązkę jedliny[32] .

Aztekowie

Jedno z podań głosi, że piramida w Choluli została wybudowana przez siedmiu gigantów, którzy uciekli przedpotopem. Miała posłużyć za ratunek przed mogącym się powtórzyć kataklizmem. Przywódcą tej grupy miał byćXelhua, który wraz z pozostałymi wspiął się w tamtym czasie na górę deszczowego boga Tlaloca. W indiańskimjęzyku nahutal miasto nosiło nazwę cholöllan lub chol-öl-tlan. Co oznacza "miejsce ucieczki, w którym spadawoda". Wierzono, że wyłamanie kamieni z piramidy doprowadzi do błyskawicznej powodzi[33] .

Kaddo

W mitologii Kaddo cztery potwory wzrastały rozmiarem i potęgą tak że aż dosięgnęły nieba. W tym czasie człowiekusłyszał że ma wyhodować pustą w środku trzcinę. Uczynił tak a trzcina w bardzo krótkim czasie urosła ogromnie.Człowiek wkroczył do wnętrza trzciny wraz ze swoją żoną i z parami ze wszystkich dobrych stworzeń. Wodypodnosiły się i pokryły wszystko oprócz szczytu trzciny i oprócz głów potworów. Następnie żółw wodny zabiłpotwory podkopując ziemię pod nimi. Wody opadły a wiatry wysuszyły ziemię.

Hopi

W mitologii ludu Hopi ludzie raz za razem oddalali się od stworzyciela Sotuknanga. On zniszczył świat za pomocąognia a potem poprzez mróz i za każdym razem wywodził ludzkość na nowo od tych, którzy wciąż byli posłuszniprawom stworzenia a którzy przetrwali kryjąc się pod ziemią. Także za trzecim razem ludzie stali się zepsuci iskorzy do wojny. Dlatego Sotuknang poprowadził ludzi do Kobiety - Pająka a ona ucięła olbrzymie trzciny i ukryłaich w pustym wnętrzu tych trzcin. Potem Sotuknang spowodował wielką powódź i ludzie unosili się na wierzchuwody w swoich trzcinach. Trzciny przybiły do małego skrawka lądu, na który ludzie wyszli z taką ilością jedzeniajaką mieli na początku. Ludzie wędrowali w swoich kanoe kierowani swoją wewnętrzna mądrością (która jakpowiadają przychodzi od Sotuknanga poprzez drzwi na czubku ich głowy). Podróżowali na północny wschódmijając większe wyspy aż dotarli do czwartego świata. Kiedy dotarli do niego wyspy zatonęły w oceanie.

Potop 30

Mikmakowie

W mitologii Mikmaków zło panujące pomiędzy ludźmi spowodowało, że zaczęli się zabijać nawzajem. To stało siępowodem wielkiego smutku dla stworzyciela-słońca-boga, który płacząc zalał łzami Ziemię tak, że spowodowało topotop. Ludzie próbowali przetrwać unosząc się na barkach kanoe, ale przeżyła tylko para staruszków, mężczyzna ikobieta, którzy na nowo zaludnili Ziemię.Podanie to posiadają także: Algonkini, Czejenowie, Czirokezi, Dakotowie, Inuici (Herschel-Eiland), Huroni,Lenape, Menomini,

Ameryka Środkowa

Majowie

W Ameryce Środkowej jedną z najstarszych relacji na temat potopu znaleźć można w majańskiej księdze Popol Vuhnarodu Quiche. Kataklizm dotknął pierwszych ludzi stworzonych przez bogów. Byli oni drewnianymi kukłami.Potrafili rozmnażać się, lecz nie mieli rozumu i nie oddawali czci swym bogom. Ci sprowadzili na nich wielkąpowódź. Powódź stała się karą za ich niedoskonałość. Opowieść ta wg Raphel Girard, jest symbolem zakończeniapierwszego etapu ewolucji człowieka i jego przejścia z koczowniczego trybu życia do zorganizowanych strukturspołecznych[34] . W innej majańskiej księdze Chilam Balam z Jukatanu potop jest przyczyna zniszczenia pierwszegosłońca Nahui-Atl. Zalanie ziemi trwało 52 lata. W kodeksie Chimalpopoca czytamy:

Kiedy nadeszło Słońce Nahui-Atl, minęło czterysta lat, plus dwa wieki, plus siedemdziesiąt sześć lat. Wówczas wszyscyludzie zginęli, potopili sie lub zostali zamienieni w ryby. Niebo zbliżyło się do wody. W ciągu jednego dnia wszystkozginęło. Nawet góry pogrążyły się pod wodami. Woda zaś pozostała spokojna przez pięćdziesiąt dwie wiosny, po czymwymknęło się dwoje ludzi w pirodze

Inne plemiona

Prócz Indian tworzących amerykańskie cywilizacje, pamięć o potopie przetrwała wśród mniejszych plemion.Indianie Cora, żyjący w wysokich górach Nayarit w Meksyku, wierzyli, iż świat otoczony jest wodą, która zalałaziemie zaraz po jej powstaniu. kataklizm spowodował wielki wąż żyjący w zachodnim morzu, symbolizujący nocneniebo. Po potopie pozostało jezioro Św. Teresy, znajdujące się na jednym z płaskowyżów. Dziś Indianie Corawierzą, iż Wąż codziennie zabijany jest przez Gwiazdę Poranną a jego ciało ofiarowane jest bogu słońcu, który sweniszczycielskie promienie zamienia w łaskę w postaci rosy. Cora wierzą, iż może nastać kolejny potop i z tegopowodu w każde święto zwracają się do Gwiazdy Porannej, by ta chroniła ich przed wężem.Wśród ludów karaibskich Arawaks, świat został zniszczony przez potop wody i ognia wywołany przez trzy wielkieduchy Mokanaimy, Aimon-Kindi i Morereway, które walczyły między sobą.

Potop 31

Ameryka PołudniowaObfitość różnych podań o potopie przechowywanych zwłaszcza przez plemiona górskie Ameryki Południowejzadziwiła Hiszpanów, którzy podjęli się gorliwego ich przebadania. Napisane na polecenie króla Francisco deToledo Informaciones (ok. 1570 r.) zawierają szczególnie bogaty ich zbiór[35] .

Inkowie

W Ameryce Południowej najwyżej rozwiniętą cywilizacje tworzyli Inkowie. W ich mitologii bogiem, który zesłał naludzi, którzy nie odnosili się do niego właściwie, potop był Paricia (być może inne imię Pacha Kamaqa)[36] . Winkaskich podaniach wywodzących się od Indian Ajmara Wirakocza Paczajaczaczi ("Stwórca Wszystkiego")pierwotnie stworzył olbrzymów. Uczynił ich z pomalowanych kamieni. To pierwsze stworzenie było niejakoszkicem, nie posiadało słońca ani gwiazd a olbrzymy przewyższały Wirakoczę znacznie wzrostem oraz nie miałydobrych manier. Z tego powodu stworzył ludzi wzrostu podobnego do niego jak to jest i w obecnym czasie.Ponieważ ludzie ci nie byli wierni nakazowi Wirakoczy by go czcić, szanować, służyć mu oraz żyć moralnie i wzgodzie to zesłał na nich klęski. Niektórzy zostali przemienieni w kamienie inni w zwierzęta; jednych pochłonęłomorze, innych zaś ziemia. W końcu nastąpiło uno pachacuti - "potop, który zgładził Ziemię". Ocalała tylko dwójkaludzi[37] . Po potopie Wirakocza stworzył na nowo zwierzęta i ludzi z gliny oraz stworzył księżyc i słońce[38] .Inną wersję legendy podawali inkascy Kipokamajokowie. Według nich, potop przetrwało tylko trzech sług boga,który stworzył potem ludzkość na nowo.

Pozostałe plemiona

Również wśród obecnie żyjących plemion Ameryki południowej istnieją różne wersje potopu i jego konsekwencje.Przeważnie z kataklizmu ratuje się przedstawiciel gatunku, mężczyzna lub kobieta, rzadziej para, która daje począteknowej populacji. W podaniach Indian Botokudów podczas potopu wszyscy Botokudzi siedzieli na drzewach. Ci znich, którzy zeszli po opadnięciu wody stali się ludźmi a pozostali zamienili się w małpy[39] . U Indian Chiriguano zpotopu uratowała się młoda para, która w czasie kataklizmu przebywali w glinianym dzbanie. W naczyniuprzechowali również nasiona wszystkich rodzajów roślin. Podobna wersja znajduje się u Yaruro, gdzie z potopuuratowało się dwóch mężczyzn oraz dwie kobiety U Maina samotny uratowany mężczyzna, zamieszkał w chacie,gdzie co dzień dostarczały mu jedzenia, dwie papugi, które następnie zamieniły sie w dwie kobiety. Jedna z nichzostała służącą a druga panią. Przez to, że mężczyzna wybrał panią na swoją małżonkę, kobiety obecnie są leniwe.Również i u Indian Patangoro z potopu uratował się jeden mężczyzna, któremu duch dostarczył kobietę. W podaniuNambicuara uratowała się jedynie stara kobieta. Ludzie wywodzący się od niej zasiedlili później ziemię[40] .Według tradycji kolumbijskich Indian Kagaba, ze względu na rozwiązłe zachowanie ludzi bogowie zniszczyliziemię potopem. Jedynie prawy kapłan Mulkueikai został ostrzeżony przed potopem i ocalał wraz ze swoją rodzinąbudując arkę, która osiadła na szczytach Sierra Nevada de Santa Marta.

W AustraliiPoświadczono istnienie podań o potopie u Aborygenów z: Arnhem Land (północne Terytorium Północne), Maung(Wyspy Goulburn, Arnhem Land), Gunwinggu (północne Arnhem Land), Gumaidj (Arnhem Land), Manger(Arnhem Land), obszaru rzeki Fitzroy (zachodnia Australia), Mount Elliot (wybrzeże Queensland), zachodniejAustralii, Andingari (Południowa Australia), Wiranggu (Południowa Australia), Narrinyeri (Południowa Australia),Wiktorii, okolic Jeziora Tyres (Wiktoria), Kurnai (Gippsland, Wiktoria), południowo-wschodniej Australii.

Potop 32

W OceaniiW Oceanii podania o potopie odnotowano u Dajaków z Borneo, na Markizach, w Indonezji, na Nowej Zelandii, naTahiti.• Wg podania z Wysp Banksa melanezyjski bohater Quat zbudował czółno na wzniesieniu i na nim oczekiwał

ustania potopu[41] .• Wg podania z Fidżi stwórca świata, wężowy bóg Degei rozgniewał się na dwóch braci z pierwszego pokolenia

ludzi (którzy podobno mieli ogony) i postanowił ukarać ich wielką powodzią za zabicie jego najlepszegoprzyjaciela jastrzębia Turukawy. Bracia próbowali ratunku wznosząc ostrokół jednak morze wezbrało ipochłonęło ich schronienie. Wtedy obydwaj ukorzyli się i zaczęli błagać o przebaczenie. Degei ulitował się izesłał im olbrzymią pomarańczę, która unosiła ich na wodzie. W tym kataklizmie zginęło całe pierwsze pokolenieludzi (wg niektórych były to wyłącznie kobiety). Po opadnięciu wód pomarańcza osiadła na innej wyspie[42] .

• Podanie z Hawajów przekazuje, że długo po śmierci pierwszego człowieka świat stał się przerażającym i złymmiejscem[43] . Jedynym dobrym człowiekiem jaki pozostał był Nu'u (Nu'u-pale "Nu'u modlący się").Jego żonąbyła Lili-noe. Uratował się wraz z rodziną przed globalną powodzią budując ogromne czółno z nadbudówką napokładzie. Nu'u zabrał ze sobą też psy, świnie, korzenie kava i orzechy kokosowe. Wody rozlały się nad całąziemią i wszyscy ludzie zginęli; tylko Nu'u wraz z rodziną pozostali przy życiu. W czasie gdy potop zaczynałustępować wielka łódź wylądowała na szczycie hawajskiej góry Mauna Kea. Następnie gdy omyłkowo złożyłofiarę księżycowi z kava, świni i orzechów kokosowych zszedł do niego z tęczy bóg Kane i wytłumaczył mubłąd. Innym hawajskim podaniem odnoszącym sie do potopu jest to mówiące o drzewie rosnącym nadKa-wai-o-ulu ("Wody Pokoleń"), które swoimi korzeniami skupia wody na jednym miejscu nie dopuszczając abyzatopiły one doliny[44] .

• Na Polinezji podanie głosiło, że "papa" - ziemia została zalana w wyniku wojny jaką w rozgniewaniu wytoczyłbóg burzy swoim boskim braciom - bogu lasów, bogu oceanów i innym, którzy tak jak on byli synamiuranicznego boga Rangi. Podanie wspomina o "Ua-Roa" - długim deszczu, który spowodował zalanie ziemi.Potem potop ustał i gdy woda opadła ukazały się wyspy Polinezji[45] .

Historyczność potopu

Skamieniałość trylobita

"The First Fossil Hunters" ("Pierwsi Łowcy Skamielin") Adrienne Mayor, poprzedzonyprzez "Fossil Legends of the First Americans" ("Legendy o Skamieniałościach uPierwszych Amerykanów"), spowodowały hipotezy, że podania o potopie zostałyzainspirowane starożytnymi obserwacjami skamieniałych muszli i ryb w górach i narówninach. Grecy, Egipcjanie, Rzymianie i Chińczycy - wszyscy komentowali w swoichpismach kwestię tych znalezisk. Grecy podejrzewali, że Ziemia została zalana kilka razyi jako dowód podawali skamieniałości znalezione na szczytach górskich. RównieżIndianie wyrażali to przekonanie wobec wczesnych osadników z Europy choć wcześniej nie spisali tych idei.Leonardo da Vinci postulował, że natychmiastowy potop nie mógł spowodować uwarstwionych i systematycznieułożonych pokładów, które znalazł we włoskich Apeninach.

Potop 33

Potop ogólnoświatowyZaistnienie ogólnoświatowego potopu w czasach współczesnych człowiekowi wielu uznaje za sprzeczne z biologią(rozmieszczenie i ewolucja gatunków) i geologią. Stanowisko świata naukowego nie zawsze było takie jak obecnie -dawniej osady polodowcowe uważano za ślad biblijnego potopu, dlatego plejstocen nazywano Dyluwium. W chwiliobecnej kreacjoniści są grupą, która najsilniej wspiera teorię o potopie ogólnoświatowym.

Teoria Ryana-Pitmana

Morze Czarne obecnie (jasnoniebieskie) i w 5600 p.n.e.(ciemnoniebieskie) wg kontrowersyjnej teorii Ryana-Pitmana.

Różni naukowcy uważają, że wydarzeniem, któreprzyczyniło się do powstania mitu o potopie w różnychkulturach, było zalanie terenów znajdujących się wobszarze Morza Czarnego ponad 8 tys. lat temu.Wydarzenie to miało być spowodowane dość szybkimroztopieniem się ogromnego lodowca Laurentide wAmeryce Północnej ok. 673 r. p.n.e. Uwolniło towielkie masy słodkiej wody i podniosło poziomoceanów o około 1,4 m. W wyniku tego nastąpiłoprzerwanie naturalnej bariery znajdującej się w miejscuobecnej cieśniny Bosfor i zalanie słodkowodnegozbiornika znajdującego sie za tą barierą. Poziom wód wpowstającym w ten sposób (szacunkowo w okresie 34lat) Morzu Czarnym podniósł się o 155 metrów. W wyniku tego zdarzenia naukowcy podejrzewają, że nastąpiłexodus mieszkających tam rolników i zasiedlenie Europy, która dotychczas miała być zasiedlona przez ludyłowiecko-zbierackie[46] .

Impakt• W 1932 r. Harry St. John Philby natrafił na krater meteorytu Wabar w Arabii Saudyjskiej. Pierwsze szacunki

datowały uderzenie na 4000 p.n.e. Uznawano, że mogło ono być przyczyną fali potopu. Później wiek fragmentówmeteorytu został oszacowany na 3500 lat. Ostatecznie uderzenie, które nastąpiło w okolicach starożytnego miastaIrem, przyjmuje się, że nastąpiło 300-500 lat temu. W związku z czym teoria jakoby meteoryt ten był przyczynąbiblijnego potopu stała się bezpodstawna.

• Inną teorią jest ta, że w czasach prehistorycznych (około 2800-3000 p.n.e.) kometa uderzyła w Ocean Indyjskitworząc podmorski trzydziestokilometrowy krater Burckle i powodując ogromną falę tsunami, która zalałaobszary przybrzeżne.

Zbieżność podańZ kolei liczne i w pewnym stopniu zbieżne ze sobą podania występujące na wszystkich kontynentach wskazują nakonkretne wydarzenie historyczne. Podobieństwa są następujące:1. gniew Boga lub bogów2. deszcz jako przyczyna potopu3. niewielka liczba osób uratowanych z potopu4. wraz z ludźmi uratowane zostały zwierzęta lub rośliny5. przybicie do góry6. ofiary złożone przez ocalonych7. pojawienie się tęczy

Potop 34

Potopy lokalneNiektórzy geologowie wierzą, że przyczyną mitów mogły być dramatyczne, większe niź zwykle wylewy rzek. Jednąz ostatnich takich teorii jest teoria Ryana-Pitmana, która podlegała znaczącej dyskusji oraz której poświęconoartykuł w National Geographic'u w 2009 r. W artykule tym padło stwierdzenie, że zatapianie mogło być "całkiemłagodne".• MezopotamiaNa obszarze Mezopotamii znaleziono grube warstwy osadów oddzielających znaleziska archeologiczne wpołudniowych miastach Ur, Kish oraz Fara, jednak wg współczesnych analiz archeologicznych i lingwistycznychowe powodzie nie są podstawą do uznania ich jako biblijnego potopu.• Morze CzarneZdarzeniem na dużo większą skalę było wlanie się wód Morza Śródziemnego w nieckę dzisiejszego MorzaCzarnego ok. 5600 p.n.e. (na tym zdarzeniu opiera się wspomniana powyżej teoria Ryana-Pitmana).• Tsunami na Morzu ŚródziemnymOk 1800-1500 lat p.n.e. wybuchł wulkan Thera na greckiej wyspie Santoryn powodując wystąpienie ogromnej falitsunami, której ślady odkryto m.in. na Krecie. Datowanie geologiczne wskazuje na okres 1630-1600 p.n.e. adatowanie archeologiczne na ok. 1500 p.n.e. Mimo tego, że tsunami uderzyło na południowe Morze Egejskie i Kretęnie dotknęło ono miast położonych w głębi Grecji, takich jak Mykeny, Ateny i Teby, dlatego wywarło ono raczejefekt lokalny a nie regionalny.

Dodatki

Cytaty biblijne dotyczące tekstuBiblia_Nehilim

duch Jahwe nie może / nie będzie pozostawał wczłowieku

duch Jahwe nie będzie walczył z człowiekiem duch Jahwe nie będzie oddziaływał naczłowieka

Biblia Warszawsko-Praska (fragment [47])

Biblia Tysiąclecia (fragment [48])

Biblia Warszawska (r. 1975, fragment [49])

Bible in Basic English (r. 1949, fragment [50])

Tłumaczenie Jewish Publication Society (fragment[51])

Revised Standard Version (r. 1952, fragment [52])

Biblia gdańska (r. 1632, fragment [53])

King James Version (r. 1611, fragment [54])

American Standard Version (r. 1901, fragment[55])

New American Standard Bible (fragment [56])

World English Bible (fragment [57])

Young's Literal Translation (fragment [58])

Tłumaczenie Artura Sandauera

Przekład Nowego Świata (r. 1997, fragment[59])

Artur Sandauer pisze o tłumaczeniu tego fragmentu: "Słowo jadon (>>wadzić się<<) tłumaczą niektórzy bibliści woparciu o akadyjskie znaczenie słowa dananu jako >>przebywać<<. Byłby to jedyny przykład takiego użycia tegowyrazu." [60]• 1  Genesis 6,5-6 :W serwisie Apologetyka: Biblia Tysiąclecia [61] | Biblia Warszawska [62] | Bible in Basic English [63]

W serwisie Biblii Tysiąclecia: Rdz 6,5-6 [64]

• 2  Rdz 7,17:24 [65]

• 3  Rdz 8,3 [66]

• 4  Genesis 1,29 :W serwisie Apologetyka: Biblia Warszawska [67] | Biblia Tysiąclecia [68] | Bible in Basic English [69]

Potop 35

W serwisie Biblii Tysiąclecia: Rdz 1,29 [70]

Zobacz też• Atlantyda• Lemuria (fikcyjna kraina)

Przypisy[1] Władysław Kopaliński: Słownik Mitów i Tradycji Kultury. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1988.  (pol.)[2] The Deluge Story in Stone, Appendix 11, Flood Traditions, B.C. Nelson, Augsburg, Minneapolis, 1931[3] Flood Stories from Around the World (http:/ / www. talkorigins. org/ faqs/ flood-myths. html)[4] Deukalion, legenda o Dukalionie w wersji opowiedzianej przez Apollodorosa w Bibliotece, http:/ / bragus. republika. pl/ mity/ potop. html[5] Ωγύγιος (http:/ / www. perseus. tufts. edu/ cgi-bin/ ptext?layout. reflang=greek;layout. refembed=2;layout. refwordcount=1;layout.

refdoc=Perseus:text:1999. 01. 0159;layout. reflookup=*)wgugi/ as;layout. refcit=book=9:chapter=8:section=5;doc=Perseus:text:1999. 04.0057:entry=#116049;layout. refabo=Perseus:abo:tlg,0525,001) w Liddell & Scott

[6] WIEM, darmowa encyklopedia: Ogygos (http:/ / 213. 180. 130. 202/ 45238,,,,ogygos,haslo. html) (pol.). [dostęp 22 sty 2009].[7] Gaster, Theodor H. Myth, Legend, and Custom in the Old Testament, Harper & Row, New York, 1969. (http:/ / home. earthlink. net/

~misaak/ floods. htm#Gaster)[8] Luce, J.V. (1971), "The End of Atlantis: New Light on an Old Legend" (Harper Collins)[9] MITOLOGIA GERMAŃSKA Opowieść o bogach mroźnej Północy, Artur Szrejter, Wydawnictwo L&L, Gdańsk 2006[10] Mark Isaac: Flood Stories from Around the World (http:/ / www. talkorigins. org/ faqs/ flood-myths. html) (ang.). W: The TalkOrigins

Archive [on-line]. [dostęp 22 sty 2009].[11] Artur Szrejter: Mitologia germańska - Opowieść o bogach mroźnej Północy. Gdańsk: Wydawnictwo L&L, 2006.  (pol.)[12] K. Szarzyńska, Mity..., s. 136[13] K. Szarzyńska, Mity..., s. 139-140.[14] Stephanie Dalley: Myths from Mesopotamia. Nowy Jork: Oxford University Press, 1991.  (ang.)[15] Krystyna Łyczkowska i inni, Mity..., s. 138-140.[16] hasło Ziusudra, [w:] Jeremy Black, Anthony Green, "Słownik mitologii Mezopotamii", Wydawnictwo "Książnica", Katowice 1998, s.

232-233[17] Ze względu na problemy z tłumaczeniem tego wyrazu wiele przekładów Biblii go nie tłumaczy lub oddaje się to słowo jako mocarze,

olbrzymi lub herosi.[18] Pismo Święte: Rdz 7:2 (http:/ / online. biblia. pl/ rozdzial. php?id=6& werset1=8& werset2=22#W8) (pol.). [dostęp 22 sty 2009].  Cytat: Z

wszelkich zwierząt czystych weź z sobą siedem samców i siedem samic, ze zwierząt zaś nieczystych po jednej parze: samca i samicę;[19] Pismo Święte: Rdz 7:4 (http:/ / online. biblia. pl/ rozdzial. php?id=6& werset1=8& werset2=22#W8) (pol.). [dostęp 22 sty 2009].  Cytat: Bo

za siedem dni spuszczę na ziemię deszcz, który będzie padał czterdzieści dni i czterdzieści nocy, aby wyniszczyć wszystko, co istnieje napowierzchni ziemi - cokolwiek stworzyłem».

[20] http:/ / en. wikipedia. org/ wiki/ Potop#endnote_2[21] http:/ / en. wikipedia. org/ wiki/ Potop#endnote_3[22] Pismo Święte: Rdz 8:10-11 (http:/ / online. biblia. pl/ rozdzial. php?id=6& werset1=8& werset2=22#W8) (pol.). [dostęp 22 sty 2009]. 

Cytat: Przeczekawszy zaś jeszcze siedem dni, znów wypuścił z arki gołębicę i ta wróciła do niego pod wieczór, niosąc w dziobie świeży listekz drzewa oliwnego. Poznał więc Noe, że woda na ziemi opadła.

[23] Pismo Święte: Rdz 8:18-19 (http:/ / online. biblia. pl/ rozdzial. php?id=6& werset1=8& werset2=22#W8) (pol.). [dostęp 22 sty 2009]. Cytat: Noe wyszedł więc z arki wraz z synami, żoną i z żonami swych synów. Wyszły też z arki wszelkie zwierzęta: różne gatunki zwierzątpełzających po ziemi i ptactwa, wszystko, co się porusza na ziemi.

[24] Księga Jeremiasza 31:31-34: Oto nadchodzą dni - wyrocznia Pana - kiedy zawrę z domem Izraela i z domem judzkim nowe przymierze. Niejak przymierze, które zawarłem z ich przodkami, kiedy ująłem ich za rękę, by wyprowadzić z ziemi egipskiej. To moje przymierze złamali,mimo że byłem ich Władcą - wyrocznia Pana. Lecz takie będzie przymierze, jakie zawrę z domem Izraela po tych dniach - wyrocznia Pana:Umieszczę swe prawo w głębi ich jestestwa i wypiszę na ich sercu. Będę im Bogiem, oni zaś będą Mi narodem. I nie będą się musieliwzajemnie pouczać jeden mówiąc do drugiego: Poznajcie Pana! Wszyscy bowiem od najmniejszego do największego poznają Mnie -wyrocznia Pana, ponieważ odpuszczę im występki, a o grzechach ich nie będę już wspominał.

[25] umownych autorów, ponieważ uznaje się, że nie były to pojedyncze osoby, ale raczej tradycje.[26] http:/ / en. wikipedia. org/ wiki/ Potop#endnote_Świd[27] http:/ / en. wikipedia. org/ wiki/ Potop#endnote_4[28] wg Edgara A. Truax[29] autor: Qu Yuan (屈原), książka: "Elegie Chu" (楚辞, lub Chuci), rdz. 3: "Prosząc Niebo" (天問, lub Wentian), autor: Lie Yukou (列圄寇),

książka: Liezi (列子), rdz. 5 (卷第五 湯問篇), paragraf 1, autor: Liu An (劉安), książka: Huainanzi (淮南子), rdz. 6: Lanmingxun (覽冥訓)[30] Mitologia Korei, Halina Ogarek-Czoj, Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, Warszawa 1988, str. 92-93

Potop 36

[31] African Flood Myths (http:/ / www. mythome. org/ fludmyt5. html)[32] „U źródeł cywilizacji” Juliusz Lips za zbiorem mitów kanadyjskich E. Petitita z 1886 r.[33] Zmierzch Azteckich Bogów, W. Konrad Osterloff, Nasza Księgarnia, Warszawa 1969, str. 129 i 135[34] Loc Chortis ante el Probleme Maya. Histria de las Culturas indigenas de America, desde su origin hasta hoy Meksyk 1949[35] Państwo Inków, Siegfried Huber, Biblioteka Problemów, PWN, Warszawa 1968[36] Paricia: Information from Answers.com (http:/ / www. answers. com/ topic/ paricia)[37] Informacja ta znajduje sie w Parfleche Marka Cichomskiego (http:/ / www. huuskaluta. com. pl/ marekc/ parfleche25. php) wraz z opisem

podania Indian Attacapa oraz Indian z wyspy Sitka[38] http:/ / www. meta-religion. com/ World_Religions/ Ancient_religions/ South_america/ flood_myth_of_the_incas. htm, http:/ / www.

labyrinthina. com/ flood. htm[39] Śladami Indian, Maria Paradowska, Ossolineum 1979[40] Kobieta w życiu Indian, Rudolf H. Nocoń, Wydawnictwo 'Śląsk', Katowice 1967, str.119[41] Arthur Cotterell, Wydawnictwo Książnica, Katowice 1996[42] Jan Knappert: Mitologia Pacyfiku, Dom Wydawniczy Rebis, Poznań 2001[43] Flood Legends - Answers in Genesis (http:/ / www. answersingenesis. org/ articles/ am/ v2/ n2/ flood-legends)[44] Mitologia Pacyfiku, Jan Knappert, Dom Wydawniczy Rebis, Poznań 2006, Słownik mitów świata, Arthur Coterell, Wydawnictwo Książnica,

Katowice 1996, str. 312[45] Jan Knappert:Mitologia Pacyfiku, Dom Wydawniczy Rebis, Poznań 2001[46] Biblijny potop wygnał rolników do Europy - Nauka - Dziennik.pl (http:/ / www. dziennik. pl/ nauka/ article84731/

Biblijny_potop_wygnal_rolnikow_do_Europy. html)[47] http:/ / apologetyka. com/ biblia/ ?menu=show& language=pl& submitShow=WY%C5%9AWIETL& txt=Rdz+ 6%2C1-6&

bible%5B%5D=Br& polish=on& numbered=on& format=1& strongs=0[48] http:/ / apologetyka. com/ biblia/ ?menu=show& language=pl& submitShow=WY%C5%9AWIETL& txt=Rdz+ 6%2C1-6&

bible%5B%5D=BT& polish=on& numbered=on& format=1& strongs=0[49] http:/ / apologetyka. com/ biblia/ ?menu=show& language=pl& submitShow=WY%C5%9AWIETL& txt=Rdz+ 6%2C1-6&

bible%5B%5D=Bw& polish=on& numbered=on& format=1& strongs=0[50] http:/ / apologetyka. com/ biblia/ ?menu=show& language=pl& submitShow=WY%C5%9AWIETL& txt=Rdz+ 6%2C1-6&

bible%5B%5D=BBE& polish=on& numbered=on& format=1& strongs=0[51] http:/ / apologetyka. com/ biblia/ ?menu=show& language=pl& submitShow=WY%C5%9AWIETL& txt=Rdz+ 6%2C1-6&

bible%5B%5D=JPS& polish=on& numbered=on& format=1& strongs=0[52] http:/ / www. hti. umich. edu/ cgi/ r/ rsv/ rsv-idx?type=citation& book=Genesis& chapno=6& startverse=1& endverse=5[53] http:/ / apologetyka. com/ biblia/ ?menu=show& language=pl& submitShow=WY%C5%9AWIETL& txt=Rdz+ 6%2C1-6&

bible%5B%5D=Bg& polish=on& numbered=on& format=1& strongs=0[54] http:/ / apologetyka. com/ biblia/ ?menu=show& language=pl& submitShow=WY%C5%9AWIETL& txt=Rdz+ 6%2C1-6&

bible%5B%5D=KJV& polish=on& numbered=on& format=1& strongs=0[55] http:/ / apologetyka. com/ biblia/ ?menu=show& language=pl& submitShow=WY%C5%9AWIETL& txt=Rdz+ 6%2C1-6&

bible%5B%5D=ASV& polish=on& numbered=on& format=1& strongs=0[56] http:/ / www. biblegateway. com/ passage/ ?search=Genesis%206;& version=49;[57] http:/ / apologetyka. com/ biblia/ ?menu=show& language=pl& submitShow=WY%C5%9AWIETL& txt=Rdz+ 6%2C1-6&

bible%5B%5D=WEB& polish=on& numbered=on& format=1& strongs=0[58] http:/ / apologetyka. com/ biblia/ ?menu=show& language=pl& submitShow=WY%C5%9AWIETL& txt=Rdz+ 6%2C1-6&

bible%5B%5D=YLT& polish=on& numbered=on& format=1& strongs=0[59] http:/ / apologetyka. com/ biblia/ ?menu=show& language=pl& submitShow=WY%C5%9AWIETL& txt=Rdz+ 6%2C1-6&

bible%5B%5D=NS& polish=on& numbered=on& format=1& strongs=0[60] http:/ / en. wikipedia. org/ wiki/ Potop#endnote_Sand[61] http:/ / apologetyka. com/ biblia/ ?menu=show& language=pl& submitShow=WY%C5%9AWIETL& txt=Rdz+ 6%2C5-6&

bible%5B%5D=BT& polish=on& numbered=on& format=1& strongs=0[62] http:/ / apologetyka. com/ biblia/ ?menu=show& language=pl& submitShow=WY%C5%9AWIETL& txt=Rdz+ 6%2C5-6&

bible%5B%5D=Bw& polish=on& numbered=on& format=1& strongs=0,[63] http:/ / apologetyka. com/ biblia/ ?menu=show& language=pl& submitShow=WY%C5%9AWIETL& txt=Rdz+ 6%2C5-6&

bible%5B%5D=BBE& polish=on& numbered=on& format=1& strongs=0,[64] http:/ / online. biblia. pl/ rozdzial. php?id=6& werset1=5& werset2=6#W5[65] http:/ / online. biblia. pl/ rozdzial. php?id=7& werset1=17& werset2=24#W17[66] http:/ / online. biblia. pl/ rozdzial. php?id=8& werset=3#W3[67] http:/ / apologetyka. com/ biblia/ ?menu=show& language=pl& submitShow=WY%C5%9AWIETL& txt=Rdz+ 1%3A29&

bible%5B%5D=Bw& polish=on& numbered=on& format=0& strongs=0[68] http:/ / apologetyka. com/ biblia/ ?menu=show& language=pl& submitShow=WY%C5%9AWIETL& txt=Rdz+ 1%3A29&

bible%5B%5D=BT& polish=on& numbered=on& format=0& strongs=0l

Potop 37

[69] http:/ / apologetyka. com/ biblia/ ?menu=show& language=pl& submitShow=WY%C5%9AWIETL& txt=Rdz+ 1%3A29&bible%5B%5D=BBE& polish=on& numbered=on& format=0& strongs=0

[70] http:/ / online. biblia. pl/ rozdzial. php?id=1& werset=29#W29

Bibliografia• Marian Bielicki, Zapomniany Świat Sumerów, PIW, Warszawa 1966• Fried  Richard Elliott Friedman Księga ukryta w Biblii, Da Capo, 2000, ISBN 83-7157-554-8• Sand  Artur Sandauer, "Bóg, Szatan, Mesjasz i...?", WL, Kraków 1977 ISBN 08-01063-6• Krystyna Szarzyńska, Mity sumeryjskie, seria Antologia Literatury Mezopotamskiej, Wydawnictwo AGADE,

Warszawa 2000 ISBN 83-87111-13-4• Krystyna Łyczkowska i inni, Mity akadyjskie, seria Antologia Literatury Mezopotamskiej, Wydawnictwo

AGADE, Warszawa 2000 ISBN 83-87111-16-3• Krystyna Łyczkowska, Krystyna Szarzyńska, Mitologia Mezopotamii, WAiF, Warszawa 1981 ISBN

83-221-0132-5• Stiller  Gilgamesz - epos babiloński i asyryjski ze szczątków odczytany i uzupełniony także pieśniami sumerskimi

przez Roberta Stillera, vis-a-vis etiuda, Kraków 2004 ISBN 83-89640-20-1• Świd  Anna Świderkówna, Rozmowy o Biblii, PWN, Warszawa 2004 ISBN 83-01-11474-6• Alexander i Edith Tollmanowie A jednak był potop: Od mitu do historycznej prawdy, przeł.: Elżbieta i Józef

Kaźmierczakowie, Prószyński i S-ka, Warszawa 1999, ss. 327, ISBN 83-7180-141-6

Linki zewnętrzne• Zbiór mitów z różnych stron świata opisujących potop (http:/ / www. talkorigins. org/ faqs/ flood-myths. html)

(ang.)• Teksty o potopie z www.sacred-texts.com (http:/ / www. google. com/ custom?domains=www. sacred-texts.

com& q=flood& sitesearch=www. sacred-texts. com&cof=GALT:#008000;GL:1;DIV:#336699;VLC:663399;AH:center;BGC:FFFFFF;LBGC:336699;ALC:000000;T:0000FF;GFNT:0000FF;GIMP:0000FF;FORID:1;&hl=en) (ang.)

• Artykuł na temat potopu z portalu Racjonalista.pl (http:/ / www. racjonalista. pl/ kk. php/ s,2356) (pol.)• Artykuł na portalu kreacjonistycznym dotyczący potopu i różnych podań na jego temat (http:/ / www.

answersingenesis. org/ articles/ am/ v2/ n2/ flood-legends) (ang.)

Źródła i autorzy artykułu 38

Źródła i autorzy artykułuSumer  Źródło: http://pl.wikipedia.org/w/index.php?oldid=22845356  Autorzy: &ry, A+a, Airwolf, Apophis, Azureus, Beno, Buldożer, Canaris, CiaPan, F14thetomcat, Fanalion, Gaj777,Galileo01, Gatorek, Gregul, Hashar, Holek, IMPERATOR, Jordi Polo, Katsy, Krzysiek10, Lcamtuf, Lucasse, Mir, Monika, Nolik, P, Pawelkg, Picus viridis, Pufacz, Radomil, Raz1el, Silthor,Smyru, Stoigniew, Stv, Tomekpe, Topory, Trismegistos, Turtlezzz, Yenidai, Łukasz Kowalczyk, 39 anonimowych edycji

Sumerowie  Źródło: http://pl.wikipedia.org/w/index.php?oldid=24094578  Autorzy: Beau, Bonio, Burchix, CiaPan, Gdarin, Hairoth Spansey, Holek, IMPERATOR, Invisible kid, Jakubhal, Jersz,Katsy, Kazik, Krzysiek10, Lamashtu2006, Liburna, Louve, LukKot, Lzur, MTM, Monika, Monopol, Mzopw, Nolik, P, PMG, Picus viridis, Piott, Siałababamak, Silthor, Smyru, Steifer, Stepa,Tdudkowski, Trismegistos, Tsca, Ultra, Vuvar1, Wiosna35, Wkotwica, Wlk, Wojtalik, Yenidai, conversion script, Łukasz Kowalczyk, 36 anonimowych edycji

Mitologia sumeryjska  Źródło: http://pl.wikipedia.org/w/index.php?oldid=21495533  Autorzy: Adamt, Airwolf, BartekChom, Brosen, Cancre, Chepry, CrowWoman, IMPERATOR, Janmad,Lingedolf, Lukasz Lukomski, Monika, Mozgulek, Nous, P, P100, Paradox, Picus viridis, Przykuta, Selena von Eichendorf, Steelrose, Stok, Tweety86, 8 anonimowych edycji

Anu  Źródło: http://pl.wikipedia.org/w/index.php?oldid=24570977  Autorzy: Adamt, CarlosPn, Ejdzej, Enkidu666, Jersz, Lamashtu2006, Marmale, Monika, Mozgulek, Mzopw, Olaf, Orlica,Pauba1, Pufacz, Semiramida, Silthor, Slaweks, Steelrose, Togo, Wames, Yarpen Zirgin, 10 anonimowych edycji

Enlil  Źródło: http://pl.wikipedia.org/w/index.php?oldid=22912197  Autorzy: Adamt, Alfons6669, DRB, Edi smooth, Felix 2007, Lamashtu2006, Malyadik, Monika, Pawelekj76, Pimke, Polinik,Slawomir D-K, Togo, Trismegistos, Wkotwica, 10 anonimowych edycji

Enki  Źródło: http://pl.wikipedia.org/w/index.php?oldid=24571018  Autorzy: Adamt, BartekChom, Chepry, Getoryk, Lukasz Lukomski, Maikking, Malarz pl, Masti, Monika, Mozgulek,Pawelekj76, Picus viridis, Pufacz, Skitof, Wkotwica, 9 anonimowych edycji

Nanna (bóg)  Źródło: http://pl.wikipedia.org/w/index.php?oldid=24589302  Autorzy: Adamt, Ausir, CarlosPn, CiaPan, Felix 2007, IMPERATOR, Karol007, Krzysiek10, Likho On The Grave,Mozgulek, P, PMG, Pufacz, Steelrose, WTM, Wames, Wikipek, 3 anonimowych edycji

Anat  Źródło: http://pl.wikipedia.org/w/index.php?oldid=24527875  Autorzy: Adamt, Adrien, Basik07, Bon presage, Ethbaal, Gładka, Janmad, Kaszkawal, Madcap, Marcin Suwalczan, Mathel,Przykuta, Sidriel.13, Sobol, Togo, Wikipek, 3 anonimowych edycji

Dumuzi (bóg)  Źródło: http://pl.wikipedia.org/w/index.php?oldid=23620919  Autorzy: Adamt, Chrumps, CrowWoman, Erud, Ethbaal, Gdarin, Ignasiak, Jarorox, Lamashtu2006, Maire, Paweł ŁZawada, Picus viridis, Pojdulos, Steelrose, Tilia

Isztar  Źródło: http://pl.wikipedia.org/w/index.php?oldid=24479887  Autorzy: Adamt, Ausir, Bukaj, Cancre, CrowWoman, Darked, Emiel73, Farary, Gdarin, Helaq, Kosiarz111, Lamashtu2006,Li-on, Malarz pl, Masti, Mozgulek, Panterka, Paweł ze Szczecina, Picus viridis, Pufacz, Siałababamak, Skalee, SpiderMum, Steelrose, Stepa, Thealx, 9 anonimowych edycji

Anunnaki  Źródło: http://pl.wikipedia.org/w/index.php?oldid=24451121  Autorzy: Adamt, Asfarer, CommonsDelinker, DRB, Gwiazdosław, Lamashtu2006, MacFly, Mario58, Matis99, Mpfiz,Mpn, Mrug, Olaf, Rafostry, Roo72, Sathorn, Stepa, Stoigniew, Tashi, Tomac, Trismegistos, Trivelt, Turkusowy smok, Vril14, 20 anonimowych edycji

Potop  Źródło: http://pl.wikipedia.org/w/index.php?oldid=24965381  Autorzy: Adam Cuerden, Adamt, Belfer00, Beno, BibliotekaRoduJung, Birczanin, Bukaj, Buldożer, Cień,CommonsDelinker, D kuba, Delta 51, Derbeth, Ed88, Edk, Energo, Felis domestica, Galileo01, Gregok, Gładka, Hoa binh, IX0, Jadwiga, Janek37, Kala Nag, Koliat, Lamashtu2006, LukaszLukomski, Maria Nowak, Masur, Merdis, Micpol, Miggawka, Nolik, Ohtnim, Oreus, Ośmiornica, P100, Pablo000, Pawmak, Picus viridis, Piotr967, Red 81, Roo72, Sidriel.13, SolLuna, Stefeck,Stoigniew, Stok, Triskaidekafil, Turkusowy smok, WTM, Wicki, Wiggles007, Wiklol, 22 anonimowych edycji

Źródła, licencje i autorzy grafik 39

Źródła, licencje i autorzy grafikFile:Anu district.svg  Źródło: http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Plik:Anu_district.svg  Licencja: Creative Commons Attribution-Sharealike 3.0  Autorzy: Lamassu Design Gurdjieff (talk).Original uploader was Gurdjieff at en.wikipediaFile:Assur anu adad temple.png  Źródło: http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Plik:Assur_anu_adad_temple.png  Licencja: Creative Commons Attribution-Sharealike 3.0  Autorzy:User:ZunkirFile:Cuneiform sumer dingir.jpg  Źródło: http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Plik:Cuneiform_sumer_dingir.jpg  Licencja: Public Domain  Autorzy: User:Enlil2File:Cuneiform en-lil2.jpg  Źródło: http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Plik:Cuneiform_en-lil2.jpg  Licencja: Public Domain  Autorzy: User:Enlil2Plik:Copia de Enki.jpg  Źródło: http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Plik:Copia_de_Enki.jpg  Licencja: Public Domain  Autorzy: Boricuaeddie, Deadstar, Gospodar svemira, Xalva, 2anonimowych edycjiPlik:Ishtar vase Louvre AO17000.jpg  Źródło: http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Plik:Ishtar_vase_Louvre_AO17000.jpg  Licencja: Creative Commons Attribution 2.5  Autorzy:User:JastrowPlik:Ishtar Eshnunna Louvre AO12456.jpg  Źródło: http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Plik:Ishtar_Eshnunna_Louvre_AO12456.jpg  Licencja: Creative Commons Attribution 2.5 Autorzy: User:JastrowPlik:Kudurru Melishipak Louvre Sb23 Ishtar-star.jpg  Źródło: http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Plik:Kudurru_Melishipak_Louvre_Sb23_Ishtar-star.jpg  Licencja: Public Domain Autorzy: unknown ancient artist, photographed by User:JastrowPlik:Cuneiform sumer dingir.jpg  Źródło: http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Plik:Cuneiform_sumer_dingir.jpg  Licencja: Public Domain  Autorzy: User:Enlil2Plik:Cuneiform sumer inana.jpg  Źródło: http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Plik:Cuneiform_sumer_inana.jpg  Licencja: Public Domain  Autorzy: User:Enlil2Plik:B010ellst.png  Źródło: http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Plik:B010ellst.png  Licencja: Public Domain  Autorzy: Margret StudtPlik:B153ellst.png  Źródło: http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Plik:B153ellst.png  Licencja: Creative Commons Attribution-Sharealike 2.5  Autorzy: Margret StudtPlik:Annunaki.jpg  Źródło: http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Plik:Annunaki.jpg  Licencja: nieznany  Autorzy: -Plik:Gustave Doré - The Holy Bible - Plate I, The Deluge.jpg  Źródło: http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Plik:Gustave_Doré_-_The_Holy_Bible_-_Plate_I,_The_Deluge.jpg  Licencja:Public Domain  Autorzy: Gustave Doré (1832-1883) The "Pannemaker" in the lower right refers to Adolphe François Pannemaker (1822-1900) one of Doré's assistants in turning his art into afull-fledged engraving, and a reasonably notable engraver in his own right.Plik:Potop świata (Carl Poellath).jpg  Źródło: http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Plik:Potop_świata_(Carl_Poellath).jpg  Licencja: Public Domain  Autorzy: unknown artist from CarlPoellath's atelier in Schrobenhausen. Original uploader was BibliotekaRoduJung at pl.wikipediaPlik:Adi Holzer Werksverzeichnis 260.jpg  Źródło: http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Plik:Adi_Holzer_Werksverzeichnis_260.jpg  Licencja: Attribution  Autorzy: Adi HolzerPlik:Virgil Solis - Deucalion Pyrrha.jpg  Źródło: http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Plik:Virgil_Solis_-_Deucalion_Pyrrha.jpg  Licencja: Public Domain  Autorzy: Scan by Hans-JürgenGüntherPlik:Aegiis 2007 01.jpg  Źródło: http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Plik:Aegiis_2007_01.jpg  Licencja: GNU Free Documentation License  Autorzy: Mmcannis, Odysses, VelikiKategorizator, W!B:File:Bm-epic-g.jpg  Źródło: http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Plik:Bm-epic-g.jpg  Licencja: Public Domain  Autorzy: Mmcannis, PopolonFile:British Museum Flood Tablet 1.jpg  Źródło: http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Plik:British_Museum_Flood_Tablet_1.jpg  Licencja: nieznany  Autorzy: Fæ, JMCC1, Mike PeelPlik:Noahs Ark.jpg  Źródło: http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Plik:Noahs_Ark.jpg  Licencja: Public Domain  Autorzy: AnonMoos, Concord, MHM55, Raymond, Superm401, WmpearlPlik:MountArarat.jpg  Źródło: http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Plik:MountArarat.jpg  Licencja: GNU Free Documentation License  Autorzy: Aivazovsky, Sardur, 1 anonimowychedycjiPlik:Joseph Anton Koch 006.jpg  Źródło: http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Plik:Joseph_Anton_Koch_006.jpg  Licencja: Public Domain  Autorzy: AndreasPraefcke, BeatrixBelibaste,Erikwkolstad, Goldfritha, Kersti Nebelsiek, Mattes, Melkom, Rsberzerker, Shakko, Skipjack, Wst, Xenophon, 3 anonimowych edycjiPlik:Matsya painting.jpg  Źródło: http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Plik:Matsya_painting.jpg  Licencja: Public Domain  Autorzy: Original uploader was BorgQueenPlik:Boundary Waters canoes minnesota.jpg  Źródło: http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Plik:Boundary_Waters_canoes_minnesota.jpg  Licencja: Creative Commons Attribution 2.0 Autorzy: Original uploader was BlueCanoe at en.wikipediaPlik:Quote-alpha.png  Źródło: http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Plik:Quote-alpha.png  Licencja: GNU Free Documentation License  Autorzy: Aotake, SanguinezPlik:Peronopsis.jpg  Źródło: http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Plik:Peronopsis.jpg  Licencja: GNU Free Documentation License  Autorzy: DanielCD, Glenn, Kevmin, Saperaud, Snek01Plik:Black-sea-hist.png  Źródło: http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Plik:Black-sea-hist.png  Licencja: GNU Free Documentation License  Autorzy: Bogdan, Mmcannis, Predavatel,Wikiborg

Licencja 40

LicencjaCreative Commons Attribution-Share Alike 3.0 Unportedhttp:/ / creativecommons. org/ licenses/ by-sa/ 3. 0/