Sumerowie Pierwszą cywilizację utworzyli w połu­

dniowej Mezopotamii Sumerowie, ta­

jemniczy lud, którego pochodzenie nie

zostało jeszcze ostatecznie wyjaśnione.

Około 3200-3100 roku p.n.e. powstały

pierwotne znane formy państwowości,

rozpoczynając wraz z pojawieniem się

pisma etap naszych dziejów, który odtąd

będziemy zwać historią.

Nazwę Sumer rezerwuje się tra­

dycyjnie dla aluwialnej równi­

ny ciągnącej się od rejonu mia­

sta Babilon na północy do wybrzeży

Zatoki Perskiej na obszarze dzisiejsze­

go południowego Iraku. Stanowi ona

część Mezopotamii, czyli Między­

rzecza, kraju między dwiema rze­

kami, jak ją nazwał w II wieku

p.n.e. geograf grecki Polibiusz.

Obejmuje obszar między Tygry­

sem a Eufratem, które -biorąc po­

czątek w górach Armenii -prze­

pływają kraj i łączą się w pobliżu

AI-Basry.

Zasadniczą cechą tego rejonu jest

niezwykla suchość. Niewielkie

opady, duże roczne

i dobowe wahania

temperatury oraz

wysokie tempe­

ratury średnie

powodowaly, że

uprawa ziemi w po­

łudniowej Mezopo­

tamii zawsze wy­

magała sztucznego

nawadniania. Rozwinę­

ły ię tam rolnictwo, handel,

medycyna, astronomia, system

prawny i religijny, szkolnictwo,

a także - stojące od początku

na wysokim poziomie -literatu­

ra, muzyka i sztuka.

Abu Salabich e

Isin e

• Nippur

Adabe

e Eridu

Linia brzegowa

SVMER

Zatoki Perskiej • __ ... �.\ w stlrożytn�i

Pamięć O starożytnych

mieszkańcach tej

krainy, Su­

merach,

wymarła

przed ty­

siącami lat

-nic o nich

nie wiedzie­

li dziejopisa­

rze tarogrec­

cy i dopiero

odkrycia no­

wożytne wydobyły

na światło dzienne

zapomnianą od

40 wieków fascy­

nującą cywilizację·

� Terakotowa figur­ka karmiącei matki, pochodząca z okresu ubajdzkiego. Kult bo­gini-matki, utożsamia­nej z rodzicielką i ogól­nie z plodnością, byl powszechny już u nai­starszych kultur me­zopotamskich.

SVMER

• Figurka byka wy­konana z różnych ma­teriałów, znałeziona w okręgu świątyn­nym Eana w Uruk.

.... Figurka kobieca z czasów wczesnosu­meryjskich, ok. 3000 r. p.n.e.

Pierwsi europejscy

podróżnicy i od­

krywcy, stykając się

z ruinami na południu

Iraku, nie przeczuwali na­

wet, że stają w obliczu tak

odległej w czasie kultury.

Trwając do końca w nie­

świadomości, dostarczyli

pierwszych glinianych tabli­

czek zapisanych nieznanym pis­

mem, z których objawił się nam

zaginiony świat.

Kiedy w 1869 roku asyriolog

francuski Juh!s Op pert ogłosił,

że utrwalonym na nich języ­

kiem jest sumeryjski, świat

nareszcie dowiedział się o tej

cywilizacji. Znakomity sumerolog ame­

rykański Samuel Noah Kramer przestu­

diował znaczną liczbę tabliczek odkry­

tych w Nippur (ob. ruiny Niffar)

i zestawił listę ,,39 pierwszych razy"

w historii ludzkości, począwszy od

pierwszego podlizywania się w szkole,

pierwszej nagany za młodzieżowe wy­

bryki, poprzez pierwszy urzędowy spis

leków, pierwszy kalendarz rolniczy,

po pierwszą zimną wojnę.

Obraz raju

"A zasadziwszy ogród w Eden na

wschodzie, Pan Bóg umieścił tam czło­

wieka, którego ulepił" - czytamy w Bi­

blii. Ziemie Dwurzecza znane z przeka­

zów biblijnych owiane były licznymi

legendami i pobudzały wyobraźnię

dawnych podróżników. Miała to być

kraina wszelkiej obfitości, niezwykle

urodzajna. Nowsze badania przynoszą

nieco inny obraz kolebki pierwszej cy­

wilizacji.

Raj ziemski, ogród w Edenie, był dla

autora Księgi Rodzaju oazą pośród te­

pu. Z Edenu wypływała rzeka, nawad­

niając ogród, tamtąd się rozdzielała

i dawała początek czterem innym rze­

kom. O ile odnalezienie dwóch z nich,

Piszonu i Gihonu, sprawiło uczonym

kłopot, to udało się ustalić tożsamość

Tygrysu i Eufratu.

Tradycja mówiąca o umieszczeniu

pierwszej pary ludzkiej pośród rozkoszy

rajskich jest obecnie konfrontowa­

na z opinią antropologów, według któ­

rych to właśnie gospodarka myśliwych­

-zbieraczy lub prymitywnych rolników

stworzyła pierwszą i jak dotąd jedyną

znaną w świecie społeczność obfitości.

A może to ludność koczownicza

po przejściu do osiadłego trybu życia

utrwaliła mit o raju utraconym?

Legendy Sumeru a Biblia

Wykopaliska ekspedycji amerykańskiej

w Nippur dostarczyły wielkiej liczby

glinianych tabliczek, głównie z teksta­

mi gospodarczymi, ale jedna z nich za­

wierała poemat o bogu Enkim i bogini

Ninhursag, którego treść może sugero­

wać związek z opowieścią biblijną

o Edenie.

Ninhursag stworzyła osiem szlachet­

nych roślin, których zaciekawiony

Enki skosztował. Rozzłoszczona tym

bogini rzuciła na niego klątwę śmierci

i opuściła go. Kiedy jednak osiem czę-

ści ciała Enkiego zaczęło niedomagać,

stworzyła osiem uzdrawiających bóstw,

po jednym na każdą, z których pierwszą

było żebro, wy tępujące również w bi­

blijnej opowieści o stworzeniu człowie­

ka. Sumerowie wierzyli, że człowiek

został ulepiony z gliny (podobnie jak

w Księdze Rodzaju, gdzie jest mowa

o stworzeniu z prochu ziemi).

Kraina wszelkiej obfitości?

Opinię o niezwyklej żyzności połu­

dniowej Mezopotamii utrwalił grecki

historyk Herodot, który odwiedził Ba­

bilonię w połowie V wieku p.n.e.

Mieszkańcowi HaLikamasu, przyzwy­

czajonemu do widoku jałowych

wschodnich wybrzeży śródziemno­

morskich, mu iala się ona jawić feno­

menem urodzaju.

Tymczasem wierzchnie warstwy osa­

dów w południowej Mezopotamii za­

wierają niewiele składników organicz­

nych, co powoduje niedobór azotu

w glebie. Wody spływające z gór nano­

szą dużo osadów wapiennych. Gleby

są stwardniałe, słabo przepu zczalne

i zasolone. Zawartość wysoce rozpusz­

czalnych oli hamuje wzrost roślin.

Istotna dla rolnictwa była znajomość ra­

dła, które zastąpiło motykę oraz kij ko­

pieniaczy i znacznie podniosło wydaj­

ność upraw. W efekcie pow tały

nadwyżki w produkcji rolnej, dzięki

którym mogla się rozwinąć pierwsza

cywilizacja. Sumerowie używali też

wozów ciągniętych przez onagry, czyli

dzikie osły, oraz żagli, kół garncarskich

i znali technologię wytopu miedzi.

Najwcześniej ze kultury Mezopotamii

pojawiły się w jej górzystej pólnocno­

-wschodniej części. Zagospodarowanie

aluwialnych obszarów na południu to

dzieło przy by zów, którzy przynieśli ze

obą wiele wcześniej nabytych umiejęt­

ności, w tym także znajomość techniki

irygacyj nej.

Dzieło pracowitych rolników

Zanim w Sumerze wykształciły się

pierwsze struktury państwowe i po­

wstały miasta, niewielkie samodzielne

osady zamieszkiwała ludność trudniąca

się przede wszystkim rolnictwem.

Rytm życia wyznaczały zbiory plonów

odbywające się dwa razy w roku, a zna­

jomość prostych technik uprawy i rze­

miosła wystarczała do zaspokojenia

podstawowych potrzeb. Ziemi było pod

dostatkiem i należy przypuszczać, że

wszyscy mieli do niej wolny do tęp.

Również plan domów i wyposażenie

grobów z najwcześniejszych osad

świadczą o raczej małym zróżnicowaniu

społecznym tej naj starszej cywilizacji.

Powstanie pierwszych kultur

Pierwsi mieszkańcy stworzyli

prehistoryczną kulturę na­

zwaną przez archeologów

ubajdzką (od miejscowości

TaLl al-Ubajd w południo­

wym Iraku), której obecność

poświadczona je: t od poło­

wy V tysiąclecia p.n.e.

Odkryto, że domostwa

budowane były wte­

dy z ubitego mułu

i trzciny, pośród zna­

lezi k wyróżniała ię

drobna plastyka terakoto­

wa. Do grobów, oprócz bi­

żuterii osobistej wkła­

dano naczynia, a cza­

sem kości ryb i innych

zwierząt. W IV ty­

siącleciu p.n.e. kul­

tura ubajdzka - jako

pierwsza kultura pra­

dziejowa -objęła ob zar

całej Mezopotamii, stając

się kulturą ogółnomezopo-

SVMER

... Okres ubajdzki re­prezentuje gliniana fi­gurka kobiety o wy­bujałych kształtach.

SVMER

.... Misy znalezione w Tell Hassunie oraz w Ta I I al-Arbadżijji ko­ło Niniwy. Takie wy­twory. pochodzące z późniejszego okre­su ubajdzkiego. są odkrywane na bardzo rozległym obszarze od Wyżyny Irańskiej po wybrzeże Morza Śródziemnego.

� Mężczyźni niosący dary ofiarne. przed­stawieni na alabastro­wej wazie ze świątyni Eana w Uruk.

tamską. Znacznie bogatszy

jest inwentarowytworów

kultury materialnej, obejmu-

jący m. in. liczne narzędzia

wykonywane z gliny wypala-

nej w wysokiej temperaturze.

Obok budownictwa mieszkalnego wystę­

powało też budownictwo sakralne. Waż­

ną rolę zaczynały odgrywać świątynie.

Kulturę ubajdzką zastąpiła urucka. Ten

ostatni etap pradziejów charakteryzował

się wielkimi przemianami demograficzny­

mi, technicznymi i kulturowymi, co doprcr

wadziło do powstania okołe 3200 roku

p.n.e. historycznych miast Sumeru.

Gwałtowny rozwój

Przemiany zaczynają teraz następować

coraz szybciej. Gwałtownie rosną roz­

miary osad i ich

Liczba. Rozwija

się monumen­

talne budownic­

two, którego za­

bytki odkryto

przede wszyst­

kim w Uruk (ob.

Al-Warka). Tam

też znaleziono

najstarsze ślady

pisma. Z następne­

go okresu, Dżam­

dat Nasr, pochodzą

teksty tworzone już

w języku sumeryj­

skim. Moment po­

jawienia się Sume­

rów w południowej

Mezopotamii jest

kwestią sporną. Za­

sadniczo dominują

dwie teorie. Pierw­

sza, wysuwana głów­

nie przez ftlologów,

zakłada przybycie

Sumerów w drugiej

połowie IV tysiącle­

cia p.n.e. drogą mor-

ską lub lądową obszarów leżących

daleko na wschodzie, być może w rejo­

nie Tybetu i północnych Indii. Druga

teoria, zyskująca coraz więcej zwolen­

ników wśród archeologów, przyjmuje,

że Sumerowie zamieszkiwali na tym

obszarze już od okresu kultury ubajdz­

kiej.

Historia a legenda

Odtworzeniu historii służą źródła ar­

cheologiczne i pisane. Sumeryjska lista

królów z początku II tysiąclecia p.n.e.,

podająca imiona władców południowej

Mezopotamii od czasów poprzedzają­

cych potop, zaczyna się słowami: "Gdy

królestwo zeszło z nieba, królestwo

było w Eridu"

. Następnie wylicza czte­

ry dalsze dynastie w miastach Badtil5i­

ra, Larak, Sippar i Szu­

ruppak. Imion ich

władców nie udalo się

dotychczas zweryfiko­

wać, ale "Po potopie,

kiedy królestwo zstąpiło

z nieba, królestwo było

w Kisz ... "

, na liście poja­

wia się imię Mebaragesi,

potwierdzone inskrypcja­

mi odkrytymi w trakcie

wykopalisk.

Sumerowie wierzyli, że

człowiek został ulepiony

z gliny, żeby służyć bo­

gom, a ci obdarowali go

narzędziarni pracy (np. mo­

tyką), nauczyli uprawy

zbóż, wynaleźli dla niego

sztukę pisania. Sięgając

do początków istnienia, nie

posługiwali się jednak wi­

zją rajskiego ogrodu, lecz

miasta. A pierwsze było

Eridu (ob. Abu asz-Szah­

rajn): "Trzciny nie było.

Drzewo nie zostało stwo­

rzone. Domu nie zbudowa­

no. Miasto nie zostało

wzniesione. W szędzie było morze.

A potem powstało Eridu".

Narodziny miast

Już od dawna zastanawiano się, czy po­

łożone najdalej na południu sumeryj­

skie miasta leżały pierwotnie nad mo­

rzem. W świetle najnowszych ustaleń

należy poważnie potraktować źródła

sumeryjskie z ID tysiąclecia p.n.e., mó­

wiące, że cień miasta Eridu kładł się

na morzu, a statki docierały do Ur (ob.

Tall al-Mukajjar). Leżące najdalej

na południu Ur, Eridu i Larsa (ob. Sin­

kara) musiały zatem mieć w bezpośred­

nim sąsiedztwie morze. Jego poziom

ulegał na przestrzeni wieków znacznym

wahaniom. W ich wyniku mogło ono

docierać nawet na odległość około

200 km na północ od dzisiejszej linii

brzegowej. Niesione przez rzeki osady

pokrywały stopniowo zatokę, tworząc

rozległą deltę.

To właśnie pośród społeczności wiej­

skich południowej Mezopotamii rozpo­

czął się długi proces urbanizacji,

obejmujący całe IV tysiąc­

lecie p.n.e. Z czasem

w miejscu początkowo

luźnej zabudowy, gdzie

wszystkie domostwa

były do siebie podobne,

pojawiło się zwarte, ałe

nieuporządkowane bu­

downictwo o cha­

rakterze komunal­

nym. Ulice były

raczej wąskie,

nie tworzyły re­

gularnego ukła­

du. Architektu­

ra kształtują­

cych się zespo­

łów miejskich

odzwierciedla

już znaczne

zróżnicowanie

ekonomiczne

i społeczne, coraz bru:,dziej zorganizo­

wane struktury polityczne i coraz więk­

szą hierarchizację zamieszkującej tu

ludności.

Rządy kapłanów

Pierwszoplanowa rola świątyni w życiu

ekonomicznym predysponowała kapła­

na stojącego na czele gospodarki świą­

tynnej do przejęcia funkcji kierowni­

czej nad całym państwem. Wraz ze

wzrostem znaczenia władców pojawiło

się zapotrzebowanie na budowę ich sie­

dzib. Najstarszy pałac z około 2700 ro­

ku p.n.e. odkryto w Kisz (ob. Tall al­

-Uhajrnir). Mieszkania znajdowały się

wokół centralnego dziedzińca. Prowa­

dziła tam monumentalna brama.

Do najważniejszych miast z okresu pre­

dynastycznego należały: Kisz, Nippur,

Umma (ob. Dżucha), Girsu, Lagasz

(ob. Tall al-Hi ba), Uruk, Larsa, Ur i Eri­

duo Otoczone były pasem ogrodów i ga­

jów palmowych, za którym rozciągały

się uprawy zbóż, dalej znajdowały się

wioski i obozy sezonowych robot­

ników rolnych. Cały teren po­

kryty był siecią kanałów iry­

gacyjnych.

Miasta­-państwa

Najwcześniej

znanymi orga­

nizmami pań­

stwowymi Su­

merów były

miasta-pań­

stwa. Wład­

ca takiego

terenu nazy­

wany był en,

lugal lub en­

si. Tytuł en -

pan, stoso­

wano w od-

SVMER

... Sumeryjska l ista królów.

� Pełna ekspresji fi­gurka kapłana-księcia, pochodząca z wczes­nego okresu sumeryj­skiego.

SVMER

... Sumeryjska figur­ka wotywna.

niesieniu do bogów i wielldch kapła­

nów. Lugal znaczy "wielki człowiek",

a ensi tłumaczy się jako król, namiest­

nik. Władca rządził państwem jako wy­

konawca woli bogów. Pierwszym zna­

nym z imienia był Mebaragesi z Kisz

(ok. 2700 p.n.e.).

Już do wczesnej fazy okresu wczesno­

dynastycznego dysponujemy przeka­

zem stanowiącym naj starsze świadec­

two konfliktów mjędzy sumeryjsldmi

rruastarni-państwami. W odkrytym epo­

sie i w hymnach jest mowa o zbrojnym

konflikcie Mebaragesiego z legendar­

nym władcą Uruk Gilgameszem. We­

dług póinjejszej tradycji babilońsldej to

Gilgamesz wznjósl mury obronne wo­

kół Uruk. Ich pozostałości, odkryte tam

przez archeologów, wydają się potwier­

dzać legendarne przekazy.

Wyjątkową pozycję wśród zachowa­

nych dokumentów zajmują iródła doty­

czące dziejów miasta-państwa Lagasz.

Toczyło ono spór graniczny z innym

ośrodkiem podobnej rangi, Ummą. Je­

den z konfliktów n'liał miejsce za pano­

wania Eanatuma (ok. 2470 p.n.e.), któ­

ry ostatecznie zawarł traktat pokojowy

z władcą Ummy, o czym mówi tzw. ste­

la sępów, pokryta z obu stron płasko­

rzeibami.

Wapienna stela sępów znaleziona

w Girsu jest najwybitniejszym i zara­

zem najstarszym znanym dziełem ze

schyłkowego okresu epoki wczesnody­

nastycznej, które przekazuje konkretną

treść historyczną - opisuje konflikt

graniczny między miastami Lagasz

i Umma.

Rola świątyni

Działalność go podarczą i admirustra­

cyjną w Sumerze podejmowano

w irrueniu bogów. Ich przedstawiciela­

mi byli kapłani. Powstały tam jednak

również wielIde pałace świadczące

o kształtowaniu się władzy świecldej.

• Marmurowa głowa kobiety, pierwotnie in­krustowana. Najstarsza znana rzeźba pel na z te­renu Mezopotamii.

Każde mia to miało kilka świątyń,

z których jedna poświęcona była głów­

nemu bogu, a kolejne jego rodzinie

oraz pomniejszym bóstwom. Przywód­

ca religijny (wielki kapłan lub kapłan­

-król) pełnij rówrueż funkcję przywód­

cy świecIdego. Świątynja zawiadywała

różnego rodzaju gruntami rolnyrru, ale

nie była ich właścicielem - nie mogła

sprzedawać zierru. Pastwiska, stada, ło­

wiska, handel i rzemiosło z woli bó­

stwa pozostawały w gestU państwa.

• Real istyczne przedstawienia zwie­rząt na naczyniu slużącym do składania plynnych ofiar świadczą o wysoce roz­winiętym zmyśle obserwacji (ze świą­tyni Eana w Uruk).

Okres ubajdzki

(ok. 4500-ok. 3500 p.n.e.)

SVMER

K ALENDARIUM

kultury neolitu reprezentowane

przez kolejne fazy kultury ubajdz­

kiej; tworzą się nadwyżki w produk­

cji rolnej, będące podstawą do po­

wstania różnych zawodów

Okres urucki i Dżamdat Nasr rozwój handlu doprowadza do po­

(ok. 3500-ok. 2900 p.n.e.) wstania pisma; pojawiają się duże

miasta, tworzone są dzieła sztuki

o wysokiej wartości artystycznej

Okres wczesnodynastyczny

(ok. 2900-ok. 2340 p.n.e.)

Okres akadyjski

(ok. 2340-ok. 2200 p.n.e.)

Renesans sumeryjski

(ok. 2I50-ok. 2005 p.n.e.)

powstają miasta-państwa, zaczyna

się okres nieustannych konfliktów

na tle dostępu do ziemi i wody;

ok. 2378 p.n.e. na tron w Lagasz

wstępuje Urukagina

następuje zjednoczenie wojujących

ze sobą sumeryjskich miast-państw;

Sargon I Wielki z dynastii semickiej

zostaje pierwszym władcą Mezopo­

tamii; niepokoje wewnętrzne i na­

jazdy z zewnątrz, m.in. Gutejów,

doprowadzają imperium do upadku;

zniszczone miasto stołeczne Akad

nie zostało do dzisiąj odnalezione

ok. 2144 p.n.e władca Lagasz, Gu­

dea, rozpoczyna przebudowę świą­

tyń; król Umk, UtuhengaI, wypędza

ostatecznie Gutejów z Sumeru;

2110 p.n.e. Umammu, wstępując

na tron, daje początek m dynastii

z Ur - z czasów jego panowania po­

chodzi pierwszy znany na świecie

kodeks prawny;

2005 p.n.e. Sumer przestaje istnieć

w sensie politycznym

SVMER

... Figurka kobiety ze złota, drewna i prze­zroczystego alabastru, znaleziona w Nippur w ruinach świątyni Inany.

Gliniana tabliczka z Uruk ilustruje gospo­darcze zastosowanie wczesnego pisma. Pi­ktogramy symbolizu­ją konkretne towary, których ilość wskazu­ją glębsze dziurki i od­ciski .

Rozwój biurokracji

Obrzędy kultowe, wymierzanie sprawied­

liwości, zarząd i nadzór nad budownic­

twem, systemem kanałów nawadniają­

cych, produkcją rolniczą oraz rze­

miosłem, wydawanie przydziałów żyw­

nościowych i materiałowych -wszystko

to należało do zadań świątyni. Osoby

prywatne mogły posiadać ogrody, domy,

niekiedy gaje palmowe i dobra ruchome.

Cały system zarządzany był przez do­

skonale zorganizowaną armię urzędni­

ków. Pozostawione przez nich listy plac,

pokwitowania i rejestry zatrudnienia są

niezwykłym świadectwem rozwiniętych

stosunków społecznych oraz daleko po­

suniętej specjalizacji zawodowej już

u zarania dziejów ludzkości.

Kontakty handlowe

Znajdowane podczas wykopalisk

przedmioty wykonane ze szlachetnych

metali, rzadkich kamieni, minerałów

i niespotykanych w tej części świata ga­

tunków drewna świadczą o dalekosięż­

nych kontaktach handlowych istnieją­

cych od najwcześniejszych faz rozwoju

cywilizacji sumeryjskiej.

Za uzyskiwane nadwyżki ziarna, dakty­

li i oliwy sprowadzano z Górnej Mezo­

potamii kamienie, drewno i minerały.

Góry Iranu dostarczały metali, przede

wszystkim cyny (Azerbejdżan, Chora­

san), z Zagrosu pozyskiwano alabaster

i twardy wapień. Z Armenii przywożo­

no srebro, ze środkowej i wschodniej

Anatolii obsydian (szkliwo wulkanicz­

ne, z którego wykonywano bardzo ostre

narzędzia tnące), stanowiący uzupełnie­

nie tradycyjnie stosowanego rogowca

i krzemienia. O najdalszych kontaktach

świadczą pieczęcie z doliny Indusu,

kraju Melucha, znajdowane na stanowi­

skach sumeryjskich, czy wyroby z la­

pis-lazuli, półszlachetnego kamienia

z północnego Afganistanu. Ważną rolę

pośrednika w handlu z doliną Indusu

odgrywał często wspominany w tek­

stach klinowych kraj Dilmun (ob. Bah­

rajn). Inne wymieniane w nich pań­

stwo, Magan, to współczesny Oman,

z którego sprowadzano piękny czarny

dioryt oraz miedi.

.... Srebrny dzban świątynny z inskrypcją króla Entemeny z Lagasz i przedstawieniem lwio­głowego orła Imduguda, ofiarowany jako wo­tum dla boga Ningirsu (ok. 2450 p.n.e.). Złoto i srebro sprowadzano z odleglej krainy Me­lucha.

Najbardziej sensacyjnego od­krycia dokonano w Ur. Wyko­paliska amerykańskiego ar­

cheologa Charlesa Leonarda Wool­leya, prowadzone w latach 1922-

1934, stały się jednym z największych sukcesów w badanjach poszukiwaw­czych na Bliskim Wschodzie.

Groby królów

Bogato wyposażone groby królewskie z końca sumeryjskiej epoki archaicz­nej (2600-2500 p.n.e.) dostarczyły tak cennych przedmiotów, jak m.in. sztandar z Ur, złoty hełm Meskalam­duga, diadem ze złotych liści, ozdobne harfy, klejnoty, wazy oraz puchary ze złota i srebra, złote sztylety, a także wyroby z brązu, inkrustowane meble i zaprzęgi. Przy budowie grobowców zastosowano konstrukcje łuku i różne­go rodzaju sklepień (skrzynkowe,

SVMER

Sztuka Sumerów

Wczesne wykopaliska z końca XIX wieku dostar­

cry� dużej liczby zabytków sztuki sumeryjskiej.

Pierwszymi muzeami, które mogły się poszczycić

ich posiadaniem, by� paryski Luwr i muzeum suł-

tańskie (ob. Muzeum Archeologiczne) w Stambule.

Oprócz wsp ia�ch zespołów świątynnych i pałacowych

Sumerowie pozostawili nam wiele znakomitych przykła­

dów rzetby. wytworów rzemiosła artystycznego, w tym

złotniCtWa i .biżuterii oraz gliptyki. Wykopaliska archeologicz-

ne prowadzone przez liczne misje z różnych krajów, z któ­

rych największe dokonania przypadły w udziale Francu­

zom, Amerykanom i Niemcom, odsłoni� niezwykłe bo­

gactwo twórczości sumeryjskiej.

� Głowa byka wykonana ze złota i łapis-łazu­li zdobiła pudło rezonansowe harfy, znałezione w grobie Damy Puabi w Ur.

beczkowe) oraz fałszywą i prawdziwą kopułę, co było osiągnięciem liczą­cym się nie tylko w Mezopotamii, lecz także w całej Azji Zachodniej.

Świątynie

W Uruk świątynie tworzyły monumen­talny sakralny zespół poświęcony Ano­wi oraz bogini Inanie i jej malżonkowi Dumuziemu. Najbardziej charaktery­styczna jest Biała Świątynia, usytuowa­na na sztucznje usypanej górze o wyso­kości 12 m. Miała ona wielką nawę cen­tralną, do której prowadziło kilka wejść, oraz zespół trzech pomieszczeń kulto­wych dla posągów bóstw. Zewnętrzne mury świątyń ozdobione były niszami i pilastrami. Jednolite płaszczyzny ścian urozmaicano glinianymi pólkolumna­mi, na których umieszczano geome­tyczne rysunki. Wykonywano je spe­cyficzną techniką, polegającą na ukła-

... Długa i wysoka na ok. 1 m harfa ma 11 strun, jej pudło zakończone jest gło­wą byka.

SVMER

.... Figurka kozła ska­czącego na drzewo życia - jedno z arcy­dzieł wczesnego okre­su sumeryjskiego.

daniu mozaiki z gl.inianych stożków (wbijanych ostrzem w ścianę kolumny) o główkach malowanych na kolory czarny, biały i czerwony. Dalsze bada­nia wykazały, że ta niezwykła technika była szeroko rozpowszechniona w po­łudniowej Mezopotamii, ale jedynie w IV tysiącleciu p.n.e. Lagasz odgrywał w Sumerze główną rolę już od okresu wczesnodynastycznego (ok. 2900-

2340 p.n.e.). Odkopano tu pozostałości okręgu świątynnego bogini Inany oraz świątynię Ningirsu, opiekuńczego boga miasta. Wśród znalezisk znajduje się słynna płyta wotywna króla Uman ze, założyciela (ok. 2S00 p.n.e.) dynastii z Lagasz, z wyobrażeniem władcy, są też liczne posągi przedstawiające inne­go władcę tego miasta - Gudeę.

Rzeźba

Sumeryjskie rzeźby wykonywano z jed­nego bloku. Twarze przedstawiano wy­raziście, ale bez cech indywidual-

nych. Pełna rzeźba osiągnęła wysoki po­ziom artystyczny zwłaszcza w okre ie sumeryjskiego odrodzenia. Kunsztow­nym wykonaniem odznaczały się pła­skorzeibione stele o tematyce historycz­nej. Charakteryzował je narracyjny styl, hierarchiczne proporcje i kompozycja pasowa. Najstarszym przykładem jest stela Eanatuma (stela sępów) władcy Lagasz, upamiętniająca zwycięstwo nad sąsiednim miastem, Ummą. Male tera­kotowe płaskorzeiby zawierały przed­stawienia kultowe i mitologiczne. Od ID tysiąclecia p.n.e. Sumerowie tworzyli również rzeźby w brązie. Wazy kamien­ne służące kultowi ozdabiano płaskim reliefem w układzie pasowym. Gliptykę sumeryjską znamy na podstawie pieczę­ci. Pierwotnie zdobiono je wzorami geo­metrycznymi, póiniej pojawiają się przedstawienia walki człowieka ze zwie­rzętarni oraz inskrypcje klinowe. W koń­cowym okresie często występowala sce-

na prezentacji właściciela pieczęci przez bóstwo opiekuń­cze bogu nadrzędnemu.

Akad i Ur

Imperium semickich Akadów trwało tylko niecałe

półtora wieku (ok. 2340-2200 p.n.e.), doprowadziło

jednak po raz pierwszy do politycznego zjednoczenia

całej Mezopotamii. Okres panowania władców

akadyjskich to nie tylko czas wielkich

podbojów.

Osiedlanie się semickich ko­czowników na obszarze Mezo­potamii było zjawiskiem po­

wolnym i nieciągłym, następowało fałami. Stawali się oni stopnjowo więk­szością w regionie Kisz, gdzie zbudo­wali stolicę w nieodkrytym dotąd mie­ście Akad. Pochodzenie Sargona I Wielkiego, pierwszego króla dynastii akadyjskiej, otoczone jest romantyczną legendą przypominającą losy Mojżesza i innych starożytnych bohaterów. Jego matka, wielka kapłanka, zostawiła go w trzcinowym koszyku na brzegu rzeki, której prąd zanjósł go do ogrodnika Ak­ki. Mężczyzna wychował chłopca i na­uczył swego zawodu. Jak mówi opo­wieść, w Sargonie I Wielkim zakochała się bogini Isztar, dzięki której przez 56 lat rządził on królestwem.

Powstanie państwa przestrzennego ...

Żeby prowadzić systematyczny podbój nowych ziem, konieczne było powstanie państwa przestrzennego. Scentralizowa­na administracja po raz pierwszy umożli­wiła powstanie organizmu państwowego

łączącego zarówno jednostki polityczne, jak i partykularne systemy irygacyjne. Trwałość państwa miała umacniać usta­nowiona w tym celu dziedziczność tronu. Sprzyjało to również rozkwitowi sztuki, w której pojawiły się nowe techniki i sty­le. Stawała się ona potężnym narzędziem propagandowym władzy królewskiej. Odnaleziona w Suzie słynna stela zwycię­stwa upamiętniająca triumf Naramsina (potomka Sargona I Wielkiego) nad Satunim, władcą plemienia Lulube­jów (Lulubi) w zachodnim Iranie, inicjuje nowy sposób przedstawia­nia wydarzeń historycznych, od­chodzący od stosowanego wcześ­niej podziału scen na poziome pasy, a także wprowadza po raz

pierwszy elementy krajobrazu w sztuce mezopotamskiej. Głównym tematem przedsta­wienia są wojownicy wiedzeni przez Naramsina na stromy stok wzgórza. Wyobrażenie króla przygniatającego nogą pokonanego wroga symboli­zuje triumf. Uderza wyrazi­stość sceny przeciwstawiają­cej zwycięskich żołnierzy Naramsina blagającym o li­tość Lulubejom.

SVMER

� Kamienny posążek byka z ludzką głową pochodzi

prawdopodobnie z okresu panowania Gudei.

� Posąg Gudei. In­skrypcja na todze sła­wi go jako budowni­czego świątyni Nin­girsu.

SVMER

... Urnammu niesie kosz z kamieniem fundacyjnym świąty­ni Enlila w Nippur.

... Stela zwycięstwa króla Naramsina z ok. 2250 r. p.n.e. przed­stawia triumf króla nad mieszkańcami gór Zagros.

... i jego upadek

Wybuchające bunty ludności sumeryj­

skiej, konflikty z sąsiednimi Elamitami,

a zwłaszcza nasilające się najazdy ob­

cych ludów przyczyniły się do stopnio­

wego upadku imperium akadyjskiego.

Ostatecznie Mezopotamię podbili Gute­

jowie, niszcząc na zawsze stolicę pań­

stwa Akad i obejmując prawie na całe

stulecie jej ziemie w swoje posiadanie.

Dopiero król Uruk, Utuhengał, zdołał

około 2 116 roku p.n.e. pokonać króla

Gutejów, Tirikana, i wypędzić go wraz

z podwładnymi z Sumeru.

Wielkie królestwo Ur

Panowanie ID dynastii z Ur, założonej

przez namiestnika tego miasta, Urnam­

mu, który wprowadził tytuł ,,króla Sume­

ru i Akadu", to jeden z najwspaniałszych

okresów historii Mezopotamii. Czasy te,

stanowiące syntezę cywilizacji Sumeru

i Akadu, zwane również okresem neosu­

meryjskim, przyniosły renesans kultury

sumeryjskiej. Umammu był wielkim bu­

downiczym. Jego imię występuje

na większości cegieł zachowanych w fun­

damentach budowli w Ur. Wzniósł on no-

wy mur otaczający stolicę, kopał kanały

irygacyjne, przebudowywał świą­

tynie w całym państwie. Wszę­

dzie stawiał zigguraty jako sie­

dziby bóstw. Najwspanialszą

i najlepiej zachowaną spośród jego budowli jest wielki zig-

gumt w Ur, poświęcony b0-gu księżyca Nannie. W po­

bliżu sakralnego okręgu

Nanny usytuowana była

świątynia boskiej pary Nanny i Ningał - Enu­

mah, oraz siedziba wład­

cy - pałac królewski.

Dzielnica ta była odgro­

dzona murem od reszty

miejskiej zabudowy.

Najstarszy kodeks praw

Umarnmu, lub może jego syn Szulgi -

jak sugerują nowsze odkrycia, ogłosił

najstarszy znany kodeks pmwny. W Nip­

pur odkryto wstęp do niego. Jest w nUr

mowa, że król ustanowił w swoim krajL.

równość, zakazał nadużyć, gwałtów

i wałk. Wziął pod ochronę wdowy i sie­

roty, zabronił wyrzucania żony z domu.

Stworzył też wzorzec miar objętości i standardową wagę. Wysokie kary za

łamanie praw płacone w srebrze świad­

czą, że społeczeństwo za jego panowa­

nia żyło w dobrobycie. Król wiedział

o wszystkim, co działo się w kraju, dzię­

ki niezwykle silnie scentralizowanemu

systemowi biurokratycznemu.

Ze znalezionego tekstu wynika, że

Urnammu nie dożył już rozkwitu stwo­

rzonego przez siebie systemu, bowiem

poniósł śmierć na polu walki. Nastąpił

wtedy długi, liczący 48 lat, okres pano­

wania jego syna Szulgiego. Archeolo­gom udało się zgromadzić ogromną

liczbę dokumentów ukazujących zor­

ganizowane w najdrobniejszych szcze­

gółach imperium Ur, którego władca,

idąc za wzorem akadyjskim, podniósł

siebie do godności "boga swego kraju".

Sumerowie odchodzą w cień zapomnienia

Pod naporem ludu Martu, czyli Amoryt6w

z Syrii i terenów pogmnicza Arabii, oraz

ataków ze wschodu - ze strony Elamu -

zaczął się stopniowy upadek państwa.

Ostatecznie około 2005 roku p.n.e. Elarni­

ci zdobyli i spustoszyli miasto Ur. Wpmw­

dzie przestało być ono ważnym ośrodkiem

polityki, jednak jego kultura przetrwała,

a dzięki jej przyswojeniu przez Amorytów

weszła do cywilizacji babilońskiej. Tmdy­

cja sumeryjska została ostatecznie wchło­

nięta przez element semicki i pamięć o jej

twórcach stopniowo zamarła

� SumeryjslCa plansza do gry, pochodzą­ca z nekropolii królewskiej w Ur. 0zdo­biona była mozaiką z muszli, kości, lapis­-łazuli i czerwonego wapienia, miala 20 pól gry. Każdy z graczy dysponowal siedmioma pionkami.

... Sztandar z Ur Iw rzeczywistości pu­dlo rezonansowe instrumentu struno­wego). Pokój � u góry, wojna - u dolu.

... Ziggurat w Ur, wzniesiony przez króla Urnammu o . 2100 r. p.n .e., wy­kończony przez jego syna Szulgiego, a w okresie nowobabilońskim rozbudo­wany przez Nabonida, byl poświęcony Nannie, bogu księżyca w pełni. Miał prostokątną podstawę o wymiarach 62,5 m x 43 m, na której wznosiły się, jeden na drugim, trzy masywne tarasy połączone trzema ciągami schodów. Jest on przykładem najwcześniejsze­go, południowego typu tych budowli, różniących się nieco od zigguratów wznoszonych późniei w pólnocnej Me­zopotamii.

Ur - miasto Abrahama

SVMER

Ur to jedno z najstarszych miast-państw starożytnego Sume­

ru, w III tysiącleciu p.n.e. było okresowo zależne od miast La­

gasz i Umma. Około 2340 roku p.n.e. zostało podbite przez

Sargona I Wielkiego i weszło w skład państwa akadyjskiego.

XXII i XX wiek p.n.e. to czasy największej potęgi politycznej,

a także rozkwitu gospodarczego i kulturalnego Ur. W pierw­

szej połowie XVIII wieku p.n.e. Hammurabi zdobył Ur, od tej

pory stanowiło ono jedno z miast-państw Babiloni i. W dru­

giej połowie I tysiąclecia p.n.e. przestało istnieć.

Biblia nie mówi nam nic o Sumerach (podczas jej redagowania pa­

mięć o nich dawno już zamarła), natomiast znajduje się w niej

wzmianka o Ur, mieście Chaldejczyków, jako kolebce Abrahama.

Wprawdzie identyfikacja miejsca pochodzenia patriarchy nastrę­

czała znacznych trudności, to jednak za punkt wyjścia żydowskiej

karawany, powracającej do Ziemi Świętej z babilońskiej niewoli,

przyjmuje się sumeryjski Ur. Ruiny zigguratu kryjące się pod

wzgórzem Tall a1-Mukajjar jako pierwszy Europejczyk odwiedził

w 1625 roku neapolitański kupiec i podróżnik Pietro deUa Valle.

Nie był on wówczas świadom, że stąpa po pozostałościach staro­

żytnego Ur. Dopiero wykopaliska rozpoczęte w 1854 roku przez

brytyjskiego wicekonsula z Al-Basry 1. E. Taylora dostarczyły in­

skrypcji umożliwiających ostateczne zidentyfikowanie ruin. Świat

obiegła sensacyjna wiadomość o odnalezieniu rodzinnego miasta

patriarchy Abrahama, wymienionego w Księdze Rodzaju. "Terach

był ojcem Abrama, Nachora i Harana, a Haran był ojcem Lota. Ha­

ran zmarł jeszcze za życia Teracha, swego ojca, w kraju, w którym

się urodził, w Ur chaldejskim ( ... ) Terach, wziąwszy z sobą swego

syna Abrama, Lota -syna Harana, czyli swego wnuka, i Saraj, swą

synową, żonę Abrama, wyruszył z nimi z Ur chaldejskiego, aby

się udać do kraju Kanaan" (Księga Rodzaju, 11,27- 1 1,31).

SVMER

Ziemia odsłania tajemnice

Ostateczne poznanie starożytnego Ur oraz odkrycie grobów królewskich z późnego okresu wczesnodyna­

stycznego, świadczących o niezwykłym bogactwie miasta, to wynik prac rozpoczętych w 1922 roku pod kierunkiem amerykańskiego uczonego Charlesa Leonarda Woolleya. Badania nie dostarczyły żadnych do­

wodów na obecność w tym mieście rodziny Abrahama, ale również nie przyniosły niczego, co by się sprze­

ciwiało tradycji biblijnej. Woolley zidentyfikował najważniejsze obiekty i ustalił porządek chronologiczny poszczególnych etapów

istnienia Ur, począwszy od epoki prehistorycznej. Najstarsze poziomy osadnictwa odkrył pod grubą war­

stwą mułu, którą uznano początkowo za ślady biblijnego potopu. Obecnie uważa się, że była to wielka lo­kalna powódź, a pozostałości podobnych kataklizmów stwierdzono również w głębszych warstwach Kisz

i Szuruppak. Sumeryjska lista królów dzieli dynastie rządzące Sumerem na panujące przed poto-

pem i po nim, a przedpotopowy władca Szuruppak, Utanapisztim (Atrachasis, Ziusudra),jest bohaterem legendy o potopie - bardzo przypominającej historię Noego.

*� . .. ' . , .

Plan miasta Ur

Ziggurat <D ulokowany na

ogrodzonym obszarze

świątynnym ® górował nad

miastem. którego granice

obejmowały też dwór królewski @, pałace wielmożów, świątynie @, warownię 5. dwa porty ®

i zwykle domy mieszkalne 0.

Ur otaczały mury ® i fosa ®. zasilana wodą z Eufratu.

.

• Sztylet ze złotym ostrzem rękojeścią z lapis-lazuli. Po­

chwa ze złotą granulacją wyko­nana jest w doskonałej techni­ce filigranowej.

• Złote kubki odnalezione grobowcu królowej Ur

Puabi, zwanej Damą Puabi Królową Szubad.

4 Krółewski hełm­-peruka Meskałam­duga - wykonany z jednego arkusza elektronu, szlachet­nego stopu złota i srebra.

SVMER

Groby królewskie

Woolley zakwaliftkował do kategorii mogił kr lew kich 17 pośród wielu przebadanych grobowców. Ich komory znaj­dowały ię głęboko pod ziemią. Chowano w nich z wielkim przepychem wysokiej rangi kapłanów, kapłanki, do tojników oraz władców dynastii panującej w Ur. Chociaż większość gro­

bów padła ofiarą tarożytnych rabu iów, to ich zawarto ć i tak

przeszła najśmiełsze oczekiwania badaczy - obok wielu cen­nych przedmiotów, jak słynny ztandar z Ur, oraz arcydzieł rze­mio ła ze złota i drogich kamieni znaleziono w nich świadec­

twa nieznanego dotąd rytuału pogrzebowego. Z żadnych zachowanych przekazów nie wynikało, że w Sumerze sldada­no ofiary z Judzi. Tymczasem w jednym z odkrytych zybów grobowych natrafiono na 74 zk:ielety o ób obojga płci, ułożo­

ne w równych rzędach. Był to niepodważalny dowód na to, że umeryj cy władcy kJa­dani byli do grobów wraz z grupą poddanych, którzy mieli im

prawdopodobnie łużyć na tamtym wiecie. Nie twierdzono żadnych śladów przemocy, a znalezione przy ługach czarki mogą wskazywać, że ponieśli mierć dobrowolnie - odurzeni

narkotykiem. Najprawdopodobniej, umierając, wierzyli, że wy­ru zają w drogę ze wym bo kim panem. Ciała zmarłych ubra­ne były odświętnie. W tak zwanym wielkim grobie ponad po­łowa dam dworu miała we wło ach złote w tążki.

• Wspaniałe nakrycie głowy Damy Puabi, w którym została pochowana na nekropolii królewskiej.

SVMER

... Alabastrowa figur­

ka przedstawia być może boginię Ningal,

słynną z namiętnei natury (Ur, 2100 r. p.n .eJ

SPosób, w jaki Sumerowie pojmo­

wali bogów, wywarł wpływ na ży­

cie religijne w całej Mezopotamii.

Ich niezwykle rozbudowany panteon

zdominował też późniejsze wyznania.

Z setek bóstw mezopotamskich III ty­

siąclecia p.n.e. tylko nieliczne można

uznać za semickie, a najważniejsze

z nich mają swoje odpowiedniki sume­

ryjskie. Jednolity system religijny obej­

mował wszystkie miasta-państwa, a każ­

de miało własne bóstwo opiekuńcze.

Sumerowie w swych mitach przypisywa­

li bóstwom cechy obserwowane w ota­

czającym ich świecie. Podobnie jak chi­

meryczny Eufrat niespodziewanie

sprowadzał powodzie lub susze, tak i po­

stępowanie bogów było meprzewidywal­

ne - raz sprzyjało ludziom, innym razem

obracało się przeciwko nim. Bogatym

Bogowie i Dlity

SUDlerów Wierzenia Sumerów

wywodziły się z pier­

wotnego kultu zja­

wisk przyrody. Po­

czątkowo siły rządzące

naturą wyobrażano sobie

pod postaciami zwierząt,

jednak dość szybko bóstwa

utraciły swe zwierzęce

atrybuty i upodobniły się

do ludzi. Wreszcie przybrały

sylwetki gigantów o nadludzkiej

mocy, ale nie wszechmocnych.

źródłem infonnacji na temat wierzeń su­

meryjskich są świątynie oraz utrwałone

na cylindrycznych pieczęciach obrazki

przedstawiające bogów z ich atrybutami.

Najważniejsi bogowie

W okresie rozkwitu cywilizacji sumeryj­

skiej najważniejszym bóstwem był En­

lil, władca przestworzy. Na czele pante­

onu stali ponadto An, Enki, Ningirsu,

Nergał i Inana.

Sumeryjski panteon tworzyło ponad trzy

tysiące bóstw, do najpotężniejszych, otoczonych najwyższą czcią należeli m.in.:

AD - bóg nieba, a jednocześnie władca

i zwierzchnik wszystkich bogów; Enlil - bóg wiatru, ziemi, atmosfery

i przeznaczenia, także władca ludzi, me zawsze im przychylny;

Enki - dawca słodkiej wody, bóg mądro­

ści, stwórca człowieka, opiekun rzemieśl­

ników;

Nanna (Sin) - bóg księżyca, opiekun rol­

nictwa, wegetacji roślin, bóg dobrobytu,

opiekun bogów i ludzi, pan przeznacze­

nia, zsyłał także ludziom prorocze sny;

Nintur - opiekunka ciężarnych kobiet,

a także uśpionej zimą roślinności;

Ioana - królowa nieba, patronka miłości,

płodów ziemi i spichlerzy; Ereszkigał - królowa śmierci, władczy­

ni świata podziemnego; Iszkur - bóg burzy, piorunów i zjawisk

natury napawających ludzi strachem;

Dumuzi - bóg odradzania się przyrody,

opiekun pasterzy;

Tiamat - matka bogów, jednocześnie

władczyni morza.

Narodziny ludzi

Mitologia sumeryjska zna wiele mitów

o pochodzeniu ludzi. Według najbar­

dziej rozpowszechnionej ich wersji ak­tu stwórczego dokonał Enki. Inna wer­

sja mówi, że człowiek był wspólnym

dziełem kilku bogów, jeszcze inna - że

z polecenia Enkiego ludzi ukształtowa­

ła Nintur ("Pani Narodzin"). Choć

wszystkie one podają także rozmaite

okoliczności pojawienia się istot ludz­

kich na świecie, w jednym są zgodne: ludzie zostali stworzeni wyłącznie

po to, by wyręczyć bogów w pracy

i wiernie im służyć.

Do obowiązków ludzi należało więc nie tylko oddawanie czci bogom, lecz

przede wszystkim stała opieka nad ni­

mi, karmienie ich, sporządzanie szat

i przedmiotów codziennego użytku, które były ofiarowywane bogom w prezencie.

Wierzono, że od szczodrości ludzi

i wielkości składanych w świątyniach

ofiar zależeć będzie przychylność bo­

gów, a co za tym idzie - obfitość plo­

nów. Ten element wiary był bardzo istotny, gdyż w czasie szczytowego roz­

woju cywilizacji sumeryjskiej nastąpiła

wielka rewolucja neolityczna. Polegała

na stworzeniu nowego typu kuJtury. Su-

meryjczycy odeszli od prymitywnego ło­wiectwa i zbieractwa i zaczęli się osied­

lać na urodzajnych terenach. Budowa­

li miasta i uprawiali ziemię. W tych

nowych warunkach cywilizacyjnych celebracja obrzędów religijno-magicz­

nych, zwłaszcza związanych z kultem

płodności i odradzania się przyrody, miała być gwarancją zabezpieczenia się

przed widmem głodu i niedostatku. Na-

... Wierzenia i mity Sumerów, choć nadal kryją pewne zagadki, zostały poznane do­syć dobrze. Wiedzy o nich dostarczyły ta­bliczki gliniane pokryte pismem klinowym.

stąpiła więc pełna symbioza i współ­

działanie pomiędzy bóstwami a ludimi

- bogowie mieli obdarzać ziemię uro­dzajem w zamian za otrzymywaną opie­

kę. Opieka ta przyjmowała różnorodną formę: od składania codziennych ofiar

z jedzenia i napojów począwszy, skoń­czywszy zaś na paleniu kadzidła oraz

adoracji posągów.

SVMER

S U M E RYJSKł PANTE O N

AN Oznacza w języku sume­

ryjskim niebo I jest Imieniem

boga nieboskłonu, najwyż­

szego władcy wszechświata,

będącego pierwszą siłą

sprawczą w dziele stworze­

nia i ojcem wszystkich bo­

gów. Głównym miejscem je­

go kultu był Uruk.

DAMGAlNUNA Pierwotnie

być może jedna z bogiń-ma­

tek, bogini ziemI. Już w okre­

sie wczesnodynastycznym

składano jej ofiary z ryb. By­

ła żoną Enklego.

DUM Uli Był bogiem paste­

rzy I małżonkiem Inany.

Zmuszony do zastąpienia jej

w świecie podziemnym,

umarł I stał się bogiem

podziemia oraz wegetacji .

Jego śmierć I zmartwych­

wstanie świętowane były ja­

ko dni żałOby I radości.

W obrzędzie świętych zaślu­

bin, podczas którego królo­

wie sumeryjscy rytualnie za­

ślubiali Inanę, władca był

utożsamiany z bogiem Du­

muzim.

ENKI Był bogiem podziem­

nego oceanu słodkiej wody

(abzu), zasilającego tródła

i rzeki, kojarzonym z mądro­

ścią, magią oraz znajomo­

ścią rzemiosła. Syn Ana

i mąż bogini Damgalnuny.

Głównym miejscem jego

kultu była świątynia E-abzu

w Eridu (według przekazów

sumeryjskich Eridu byłO

pierwszym miastem, a E-ab­

zu najstarszą świątynią).

Przedstawienia plastyczne

ukaZUją go w postaci siedzą­

cej, z długą brodą, tiarą wie­

lorożną I w długiej plisowa­

nej szacie. Z ramion Enkiego

wypływają strumienie wady

i małe ryby.

SVMER

S U M E RY J S K I PANTEO N

ENlIl Sumeryjski pan po­

wietrza. Jest jednym z naj­

wainiejszych bogów w me­

zopotamskim panteonie.

Uważano go za syna Ana lub

Enkiego. Wielkim ośrodkiem

jego kultu była świątynia

E-kur w Nippur. Określenia

Wielka Góra lub Król Obcych

Krajów mogą wskazywać

na jego pochodzenie z gór

Zagros.

INANA Królowa Niebios -

najważniejsze bóstwo żeń­

skie Mezopotamii. Bogini

miłości i walki oraz planety

Wenus. Przekazy przedsta­

wiają ją jako córkę Ana lub

Nanny. W żadnej z zachowa­

nych opowieści nie ma

wzmianki o tym, żeby miała

małżonka; nawet Oumuzi

określany jest jako jej .umi­

łowany·. Czczono ją w wielu

miejscach kultu, z których

najważniejszym był Uruk -

tam znajdowała się główna

świątynia bogini, E-ana

(Oom Nieba). W pófniej­

szym okresie utożsamiana

,6, Ważniejsi bogowie sumeryjscy mieli włas­ne wspaniale świąty­nie z ozdobnymi fryza­mi, których fragmenty odnaleziono w czasie wykopalisk archeolo­gicznych.

Co zrobić z nadmiarem

ludzi

Bogowie, jak

głoszą mity,

stworzywszy ludzi, cie zyli

się ze swego

dzieła przez po­nad ty iąc lat.

W tym czasie liczba ludno­

ści wzro ła jednak tak znacznie, że ziemianie zaczęli być dla nich uciążliwi. Naj­większe niezadowole­nie okazywał Enlil,

gdyż hała powodo­

wany przez ludzi nie

pozwalał mu zasnąć.

Zwołał więc bogów na naradę i przekonał ich, że spokój zapew-

ni zesłanie na ludz­

ko ć jakiejś zarazy.

Jednak Enki o trzegł

mędrca Atrachasi a

(w innej wersji mitu miał on na imię Ziu­sudra) o niebezpieczeństwie. Ten naka­

zał ludziom, by przestali hałasować

i złożyli przebłagalne ofiary Namtarowi, bogu sprowadzającemu na świat różne

plagi. Życie wróciło do normy na na­stępne ty iąc lat. Potem hi toria się po­wtórzyła. Tym razem ludzie mieli wygi­nąć z powodu suszy. I znów uratował ich Enki. Problem powrócił po upływie ko-

lejnego tysiąca lat. Gdy znów

hała na Ziemi stał ię nie

do zniesienia, bogowie dali się

przekonać Enlilowi, że te głośne i toty należy zni­

szczyć, karząc je nie­

urodzajem. Zagrożo­

nych śmiercią głodo­wą uratował w ostat­

niej chwili Enk.i -skierował do kana­łów irygacyjnych ła­

wice ryb. Wre zcie

czwarta próba doko-

nana przez Enlila - po­top - niemal caŁkowicie uwolniła świat od ludzi. Enlil bardzo żałował, że jeden z nich (Ziu udra)

ocalał, natomia t pozo­stali bogowie nie mogli

przeboleć, że tylko je­den. Zaczęli odczuwać głód, gdyż nie miał kto

uprawiać ziemi i ich karmić. Prze zli więc

• Miasta sumeryjskie miały swoich bogów

opiekunów. Miastu La­gasz patronował Gudea.

na stronę Enkiego, a odnowiony rodzaj ludzki znów im służył.

Święta rolnicze

Sumerowie naj uroczyściej obchodzili święta związane z rytmem wegetacji roś­lin - święta rolnicze, w trakcie których

ymbolicznie przed tawiano zaślubiny

Inany i Dumuziego - bóstw odpowie­

dzialnych za plony i urodzaje. W trakcie

tego święta władca miasta Uruk - będący

uo obieniem Dumuziego, uroczy-

ście poślubiaJ kapłankę ym­

bolizującą Inanę. Barwna

procesja kapłanów, łudzi"

dworu i wszystkich mie­

szkańców miasta przy wtórze

recytowanych hymnów i mod-

litw odprowadzaJa króla-boga

do łoża kapłanki-bogini.

Obchody tego święta to

przedstawienie treści

mitu dotyczącego

urodzajności ziemi.

Głównymi bohate­

rami tej opowieści

była trójka bogów:

Dumuzi, zajmujący się

pasterstwem, Enkimdu,

opiekun rolników i Ina­

na, bogini płodności . Obaj

bogowie, zauroczeni wdzię­

kiem i urodą Inany, starali się

o jej rękę. Początkowo kon­

kurowali ze sobą, wychwala­

jąc w pieśniach własne zalety,

swoje bogactwo j gospodar­

ność. Bogini odtrąciła paste­

rza, kłonna poślubić rolnika

Enkimdu ale pod wpływem

pięknego hymnu, który za­

śpiewał dla niej Dumuzi,

zmieniła zdanie i pogodziła się

z nim. Zakochana, prosiła ojca

o pałac, w którym pragnęła za­

mieszkać razem z ukochanym.

Miała to być budowla bogato

rzeibiona, pełna ozdób i cen­

nych przedmiotów. W dniu ślu­

bu Inana w najcenniejszej szacie,

przystrojona biżuterią z lapi -Ia­

zuli czekała w swoim pałacu

na kochanka, który zedl do niej

prowadzony przez orszak bogów.

Boskie zaślubiny Inany i Dumu­

ziego mialy być dla Sumerów gwa­

rancją urodzaju ich pól i obfitości tad,

czyli życia w do tatku. Dlatego tak wiel-

ką wagę przywiązywano do corocznych

obrzędów.

Inana W świecie zmarłych

Jednak mimo wypełnienia

wszystkich powinności wzglę­

dem bogów nie zaw ze życie

układało się pomyślnie. Mitologia

znalazła odpowiednie wyjaś­

nienie. Otóż Inanę opano­

wała przemożna chęć

odwiedzenia świata

zmarłych, którym wła­

dała jej siostra Ere zki-

gal. Zamiast pilnować

ziemskich spraw, myślała

o tym nieustannie i wreszcie,

poczyniw zy odpowiednie

przygotowania - wyru zyła

w drogę. Wprawdzie udało

się jej zająć miejsce na tronie

należącym do siostry ale zo­

stala pokonana i uśmiercona

przez siedmiu sędziów zmar­

łych, którzy nie poddałi się

jej woli. Bogowie, choć bar­

dzo przejęli się lo em lnany,

jednak byli bezradni gdyż

ich władza nie ięgała

do podziemi. Dopiero Enki

wymyślił sposób na przy­

wrócenie I nany światu ży­

wych. Stworzył dwie bezpłcio­

we istoty, którym strażnicy

podziemi nie mogli zabronić

przekroczenia bram tej krainy

bezpłodno ci i śmierci. Wyposa­

żył je w pokarm życia i pouczył,

w jaki sposób mają wkraść się

w łaski Ereszkigal. Istoty owe

spełniły swoją misję, lecz znowu

� Popularnym sposobem pozy­skiwania laski bogów były figurki wotywne ofiarowywane przez

wiernych przy różnych okazjach i z różnych powodÓw.

SVMER

SUMERYJSKI PANTEON

byla z babilońską Isztar.

W sztuce przedstawiano ją

jako wojowniczkę, często

uskrzydloną, w pełnym

UZbrojeniu. Jej zwierzęciem

kultowym byl iew.

ISZKUR Sumeryjski bóg bu­

rzy, wiatru i deszczu. Bywal

też określany bogiem powo­

dzi. Początki jego kultu się­

gają prawdopodobnie okre­

su wczesnodynastycznego.

NANNA (SIN) Bóg księżyca,

syn Enlila i NinIiI. Jego żoną

została Ningil, a ich dziećmi

byli bóg slońca Utu i Inana.

Głównym miejscem kultu

Nanny (Sina) była świątynia

E-kisz-nugal w Ur.

NANSZE Opiekunka rybo­

łówstwa morskiego. Głów­

nym miejscem jej kultu było

Siraran, polożone w mie­

ście-państwie Lagasz. Nan­

sze uważano za córkę Enkie­

go. W szczególności była

związana z wróżbiarstwem

i wyjaśnianiem snów, a tak­

że odpowiedzialna za spraw­

dzanie prawidłowości miar

i wag.

NERGAL Syn Enlila i bogini

NiniiI. Pierwotnie zamieszki­

wał niebiosa, lecz po mał­

żeństwie z Ereszkigal, królo­

wą świata podziemnego,

został jego władcą.

NłNGłRSU Pan Girsu, czczo­

ny jako lokalna forma Ninur­

ty w panteonie miasta-pań­

stwa Lagasz. Wyjątkowym

znaleziskiem jest para ka­

miennych cylindrów z tek­

stem hymnu, opisującego

jak Gudei podczas snu obja­

wił się Ningirsu, pOlecając

odnowę swojej świątyni. Był

SVMER

S U M E RYJS K I PANTEON

bogiem wojowniczym, lą­

czonym takie z regulacją ka­

nalów nawadniających, upra­

wą i wegetacją.

NINGISUlOA Bóg wegetacji,

przedstawiany pod postacią

węża. Występuje nieraz jako

ojciec boga Dumuziego.

Był takie bóstwem świata

podziemnego. Władca Lagasz,

Gudea, uważał go za swoje

osobiste bóstwo opiekuńcze.

NINHURSAG Jedna z bogiń­

-matek, znana jako matka

bogów i matka-ziemia. Sym­

bolizowała tródło wszelkie­

go życia oraz płodność zie­

mi. Czczona była w świątyni

E-mah w mieście Adab.

NINlIL Żona boga Enlila, na­

zywana matką miłosierną, by­

ła bóstwem łaskawym i do­

broczynnym. W zachowanym

poemacie opowiedziana jest

historia gwałtu na młodej

Niniii, za który Enlil został wy­

gnany z siedziby bogów.

NINURTA Bóg wiatru połu­

dniowego, ulewy z pioruna­

mi, wojny i polowania, zwią­

zany również z rolnictwem

i powodziami. Jego kult był

bardzo stary. Ninurta, jako

syn Enlila, miał główny

ośrodek kultu w Nippur.

UTU Bóg słońca, akadyjski

Szarnasz. Był on personifika­

cją powracającego światła

słonecznego, którego ciepło

powoduje wegetację roślin.

Utu to syn Nanny i bogini

Ningal, brat Inany, bóg praw­

dy, sprawiedliwości, prawa

oraz wróżbiarstwa. Głów­

nym miejscem jego kultu by­

ły Larsa I świątynia E-babbar

(Biały Dom) w Sippar.

.... Relief ze świątyni bogini porodu Ninhursag w Tall al-Ubajd. Na miedzianej płycie, stano­wiącej część dekoracji fasady, przedstawiono Imdugada pod postacią orla trzymającego w szponach dwa jelenie.

na przeszkodzie stanęli sędziowie. Zgo­

dzil i się wypuścić Inanę pod warun­

kiem, że przyśle kogoś na swoje miej­

sce_ W drodze powrotnej towarzyszył

bogini orszak demonów. Pierwszą napo­

tkaną na ziemi osobą okazała się wierna

służka, lecz !nana nie wyznaczyła jej

na swoje zastępstwo. Gdy dotarła do do­

mu, zastała swego ukochanego na weso­

łej zabawie_ Dumuzi, zamiast posypać

głowę popiołem i przywdziać żałobne

szaty, ucztował w naj lepsze_ !nana po­

czuła się bardzo dotknięta i wskazała

demonom męża jako swego zastępcę

w świecie zmarłych. To oczywiście mu­

siało zachwiać porządkiem rzeczy, więc

by znowu zapanował ład, !nana, jak

opowiadają inne mity, postanowiła

ulżyć Dumuziemu w cierpieniu. Odtąd

w "krainie bez powrotu" zastępowała

go co pół roku jego io tra Gesztinana.

Mity sumeryj kie tłumaczyły przeróżne

zjawiska zachodzące na ziemi. Wyjaś­

niały także m.in. pochodzenie kamieni

szlachetnych: Ninurta, bóg wojny, miał

bardzo porywczy charakter. Doprowa­

dziło to w końcu do buntu przeciwko

niemu. W wojnie wzięła udział cała na­

tura łącznie ze skałami. Wszystko, co

istnieje, podzieliło się na dwa obozy -

wspierających boga oraz jego przeciw­

ników. Ninurta odniósł zwycięstwo,

a następnie przeklął przeciwników i hoj­

n ie wynagrodził tych, którzy stanęli

po jego stronie. Wspierające go kamie­

nie i skały stały się kamieniami szla­

chetnymi.

Dziedzictwo Smneru

Świat Sumeru trwał blisko dwa tysiące

lat. W 200S roku p.n.e. padło Ur, a cały

kraj dostał się w ręce Amorytów, którzy

przez wiele lat atakowali ziemie Mezo­

potamii od północy i zachodu, stopnio­

wo zdobywając kolejne twierdze i pro­

wincje. Pomimo upadku państwa

cywilizacja sumeryjska przetrwała -

przede wszystkim w kulturach następ­

ców: Babilończyków i Asyryjczyków.

Dzięki nim system religijny Sumeru

rozprzestrzenił się na cały Środkowy

Wschód, aż po brzeg Morza Śródziem­

nego. Pismo, mity, a także odkrycia ma­

tematyczne i astronomiczne przejęli Ba­

bilończycy, a język sumeryjski jeszcze

przez kolejnych tysiąc lat był językiem

liturgii świątynnej na terenach Azji Za­

chodniej .

Pierwszy epos w literaturze światowej Literatura światowa zawdzięcza

Sumerom najstarsze, a zarazem

jedno z najdoskonalszych dzieł.

Epos o Gilgameszu, odkryty w bi­

bliotece asyryjskiego króla Asurbani­

pala w Niniwie, nie ma poprzednika

w historii literatury, a jego dojrzałość i przekaza­

ne wartości nas zadziwiają.

Pierwsze znaki pisane powstały ja­

ko efekt praktycznych potrzeb

wynikających z rozwoju handlu:

liczenia sztuk bydła lub worków ziama.

Za pomocą prostych piktogramów moż­

na było zanotować ilość oraz rodzaj to­

waru. Z czasem ewolucja pisma dopro­

wadziła do zapisywania idei i diwięków

oraz powstania literatury.

Powstanie pisma

Pismo zostalo wynalezione w celu zapi­

sywania wyników dzialalności gospo­

darczej. Człowiek żłobił pierwsze znaki

f r r·,1' f( i I r ". ł ,. l, , . 1" . � , .. , , � l'

/ ' . I , 0 0

l .".. � , - -

zaostrzonym patykiem lub trzciną

w wi lgotnej glinie. Były to naturali­styczne rysunki (piktogramy), które

p6iniej zostały zastąpione stylizowany­

mi przedstawieniami przedmiotów.

ewolu-

cji uległy

one dalszym

uproszczeniom i za-

razem ujednoliceniom, co umożłi­

wiło ich powszechne stosowanie. Do pi­

sania coraz częściej używano tępo

zakończonych drewnianych lub trzcino­

wych rylców, pozostawiających ślad

w formie klina. Jeszcze do niedawna utrzymywała się

teoria, że pismo zostało wynalezione

przez Sumerów z końcem IV tysiąclecia

p.n.e., prawdopodobnie w Uruk. Tym­

czasem tabliczki z naj wcześniejszymi

prymitywnymi jego przykładami odkry­

to także w Niniwie, w północnym Iraku, w Suzie i w innych miejscowościach za­

chodniego Iranu oraz w północnej Syrii.

Takie same teksty znaleziono również

we wschodnim Iranie, w pobliżu grani­

cy z Afganistanem. Dlatego równie

prawdopodobna jest hipoteza, że pierw­

szych zapisów dokonano na obszarze

Płaskowyżu Irańskiego. Wiele wskazu­

je, że wynalezienie pisma było proce­

sem stopniowym, dokonującym się

na rozległym obszarze, a nie wynalaz­

kiem jednorazowym.

SVMER

... Spis kóz i bara­nów. Prostokąt ozna­cza zagrodę z barana­mi, a gwiazda boga lub niebo (an).

• Rzeźba kamienna z początku I I I tysiącle­cia p.n.e. przedstawia scenę obrzędową. In­skrypcje piktograficzne stanowią ieden z na� wcześnieiszych przy­kładów pisma pikto­graficznego.

SVMER

• Jedna z tabliczek

znalezionych w Nini­wie z opisem cudow­nych przygód Gi lga­mesza.

.... Relief ukazujący boginię Ninsun. matkę herosa Gilgamesza.

Po wyjściu Z uży­

cia mówionego

języka sumeryj­

skiego tradycja

zapisywania

w nim tekstów

była kontynu­

owana bardzo

długo, bo aż

do okresu pa­

nowania hel­

lenistycznej

dynastii Seleu­

cydów en wiek

p.n.e.).

"Poemat o Gilgameszu"

Gilgamesz był prawdopodobnie po tacią

historyczną, królem miasta Uruk. Sume­

ryjska Jjsta królów ytuuje go jako piąte­

go monarchę miasta, który żył około

XXVIII wieku p.n.e. , współcześnie

z Mebaragesim, władcą Kisz, lub jego

synem Aggą. Rodzicami Gilgame za

byli Lugalbanda ubó twiony król mia­

sta Uruk, oraz bogini Ninsun. Przetrwa­

ło pięć niezależnych poematów z pierw­

szej połowy II tysiąclecia p.n.e., które

odznaczaly się żywością akcji i wysoce

rozwiniętą fonną poetycką; opowiadały

one o różnych przygodach bohatera.

Przygody Gilgamesza

Tytuły po zczególnych poematów zo ta­

ły nadane jeszcze przez ich tarożytnych

wydawców. "

Gilgamesz i Agga" opowia­

da o buncie Gilgamesza przeciwko swe­

mu dobroczyńcy, królowi Agdze z J(jsz.

"Gilgamesz i Las Cedrowy" jest opowia­

daniem o zabiciu przez Gilgamesza i jego

przyjaciela Enkidu potwora Huwawy,

trażnika Lasu Cedrowego. "

Gilga­

mesz i Byk Niebiański" przekazuje

historię zabicia przez dwójkę boha­

terów byka zesłanego przez boginię

lnanę. Poemat "

Śmierć Gilgame-

sza", zachowany w złym

stanie, mówi o pogrze-

bie bohatera i przy­

byciu zmarłego do

świata podziemne­

go. W opowieści

"Gilgamesz, En­

kidu i świat

podziemny" bo­

hater pyta przyja­

ciela o życie

w zaświatach. Do

najciekawszych

należy opowieść

o wyprawie Gilga-

mesza, jego przyjaciela

Enkidu i drużyny 50 towarzyszy po libań­

skie cedry. Pragnąc posiąść sekret nie­

śmiertelności, bohater wyru za do ,,krai­ny życia" w poszukiwaniu cedrów

potrzebnych do budowy świątyni. Wraz

z Enkidu zabija tam potwora Huwawę,

strzegącego Lasu Cedrowego.

W drodze powrotnej do Uruk Gilgamesz

wzgardził zalotami bogini Inany, która

z zemsty wysłała groźnego byka mające­

go zniszczyć miasto Uruk. Kiedy bestia

szerzy spustoszenia w szeregach wojow­

ników, Enkidu chwyta byka za rogi,

a Gilgamesz uderza go swoim mieczem.

Bogowie, nie mogąc ię jednak pogo­

dzić z przeciwstawianiem się ich woli ,

po tanawiają, że jeden z bohaterów mu­

si zginąć. Enkidu zapada na ciężką cho­

robę i umiera opłakiwany przez swego

przyjaciela. Przerażony wizją śmierci

Gilgamesz udaje się do Utanapisztima,

jedynego człowieka ocalałego z potopu,

którego bogowie obdarzyli życiem

wiecznym. Utanapisztim wyjawia mu,

że aby żyć wiecznie, trzeba wyłowić

z dna morza tajemniczą rośl inę życia.

Gi lgamesz, przywiązawszy sobie ka­

mieó do tóp, nurkuje po nią, ale kiedy

wraca ze zdobyczą, roślinę odbiera mu

wąż. Gi lgamesz, "

ten, który wszystko

widział", nigdy nie będzie nieśmiertelny.

Pozostaje mu tylko wieczna sława i nie­

śmiertelność człowieka, który wspania­

łymi czynami utrwali pamięć o obie.