1

WYŻSZA SZKOŁA FINANSÓW I PRAWA W BIELSKU-BIAŁEJ

STUDIA PODYPLOMOWE: MECHANIZMY FUNKCJONOWANIA STREFY EURO

Projekt realizowany z Narodowym Bankiem Polskim w ramach programu edukacji ekonomicznej

PRACA DYPLOMOWA

Słabości i wady strefy euro w świetle kryzysu finansowego

Autor: Dorota Zimroz

Promotor: Prof. nadzw. dr hab. inż. Jacek Binda

Bielsko-Biała, rok 2015

2

Spis treści

WSTĘP ................................................................................................................................................3

1 ISTOTA, ŹRÓDŁA I KONSEKWENCJE KRYZYSU STREFY EURO ..........................................................5 1.1 POJĘCIE KRYZYSU.......................................................................................................................5 1.2 ŹRÓDŁA I KONSEKWENCJE ŚWIATOWEGO KRYZYSU FINANSOWEGO .......................................................7

2 SŁABOŚCI I DYSFUNKCJE STREFY EURO........................................................................................ 16

3 POŻĄDANIE KIERUNKI ZMIAN I WNIOSKI DLA POLSKI PRZED PRZYJĘCIEM WSPÓLNEJ WALUTY. 28 3.1 PRIORYTETY I ZAŁOŻENIA PERSPEKTYWY UNIJNEJ I GŁÓWNE KIERUNKI ZMIAN ........................................ 28 3.2 POŻĄDANE KIERUNKI ZMIAN I WNIOSKI DLA POLSKI. ........................................................................ 31

ZAKOŃCZENIE................................................................................................................................... 40

3

Wstęp Współczesny kryzys finansowy, który rozpoczął się w latach 2008-2009 wywołał

wycofywanie się z tynku inwestorów, paniczne wyzbywanie się przez nich posiadanych

aktywów i lawinowy spadek wartości indeksów giełdowych, nade wszystko jednak obnażył

prawdziwy wizerunek podmiotów finansowych, które okazały się nie spełniać roli instytucji

zaufania publicznego, polegającej na wspieraniu realnej gospodarki lecz wskutek agresywnej,

ryzykownej a zarazem intratnej polityki kredytowej stały się dla niej źródłem niestabilności.

Oprócz spektakularnych upadłości banków, fuzji, przejęć i zmiany układu sił w systemie

bankowym, kryzys finansowy naznaczony jest osobistymi tragediami i indywidualnymi

dramatami spowodowanymi utratą źródła utrzymania lub domu, będącego dla tysięcy rodzin

miejscem do życia i jedynym majątkiem. Działania rządów państw podjęte w celu

przeciwdziałania całkowitemu załamaniu systemu bankowego doprowadziły ponadto

do ogromnego zadłużenia publicznego, którego ekonomiczne i społeczne skutki będą

spłacane przez następne pokolenia podatników. Rzeczywistość polityczno-prawna, która

doprowadziła do takiego stanu podważyła zaufanie społeczeństwa do istniejącego porządku,

ale też wywołała sceptycyzm co do słuszności wyznawanych dotychczas teorii

ekonomicznych i oblicza globalizacji, która nie spełniła pokładanych w niej nadziei na lepsze

jutro a przyjęta forma globalizacji nie zapewniała stabilnego rozwoju wszystkim jej

uczestnikom. Współczesne instytucje i organizacje międzynarodowe nie zapobiegły

pogłębiającym się nierównościom oraz uprzywilejowaniu silniejszej pozycji

i wykorzystywaniu słabszych uczestników rynku, jednostek, podmiotów oraz państw.

Liberalizacja rynku finansowego okazała się ideą trudną i obarczoną ryzykiem, która

wywołała problemy nawet w krajach wysoko rozwiniętych, ponieważ deregulacja oznaczała

brak przepisów ograniczających ryzyko napływu krótkoterminowego kapitału spekulacyjnego

oraz jego natychmiastowy odpływ. Globalizacja finansów i kapitałów inwestycyjnych oraz

groźba ich wycofania stała się swoistą formą szantażu wobec rządów państw i pozbawieniem

ich możliwości jakiekolwiek próby nadzoru. Globalnego wymiaru nabrały przepływ

finansów, towarów i informacji a lokalne mechanizmy kontroli, wobec groźby odpływu

kapitałów uniemożliwiają jakąkolwiek ich regulację. Społeczne i ekonomiczne skutki kryzysu wywołały niezadowolenie i protesty

w poszczególnych krajach, oraz obnażyły nieskuteczność lokalnego rozwiązywania

globalnych problemów podważyły zaufanie do instytucji międzynarodowych oraz zachwiały

poważnie proces integracji europejskiej, poddając w wątpliwość słuszność jej dalszego

pogłębiania.

4

Celem niniejszej pracy jest pokazanie, iż ostatni kryzys finansowy obnażył i uwypuklił

wady i słabości strefy euro a integracja walutowa nie przyniosła oczekiwanego pogłębienia

procesu integracji gospodarek, lecz utrwaliła narastające dysproporcje pomiędzy silniejszymi

krajami Europy środkowej jak Niemcy, Francja, Holandia a słabiej rozwiniętymi krajami

peryferyjnymi, jak Hiszpania czy Grecja. Kryzys finansowy stał się impulsem do refleksji

i zmian w ramach Unii Europejskiej o charakterze ratunkowym| i sanacyjnym, natomiast dla

Polski i całej Europy źródłem praktycznej wiedzy ekonomicznej i szansą na zrozumienie, iż

niemożliwe jest kontynuowanie trendu wzrostu opartego na rosnącym zadłużaniu się zarówno

sfery publicznej jak i prywatnej, ponieważ taki stan prowadzi nieuchronnie do stopniowego

ubożenia społeczeństw, kryzysów ekonomicznych a w konsekwencji problemów

politycznych. Analiza literatury i opinie ekonomistów potwierdzają, iż kraje tworzące strefę

euro nie spełniały kryteriów optymalnego obszaru walutowego, które mogłyby neutralizować

negatywne implikacje integracji w obszarach dotkniętych skutkami narastających

ekonomicznych dywergencji oraz nie respektowały ustalonych w Traktacie Unii Europejskiej

kryteriów zbieżności, zwłaszcza w zakresie bezpieczeństwa finansów publicznych,

dotyczących dopuszczalnego poziomu zadłużenia i deficytu.

Pierwszy rozdział zawiera definicje kryzysu ekonomicznego i finansowego oraz

wskazuje jego źródła i skutki dla gospodarek realnych poszczególnych państw w obliczu

wzajemnych powiązań i daleko idącej globalizacji rynków. Drugi rozdział jest rozwinięciem

analizy kryzysu w odniesieniu do strefy euro w świetle teorii optymalnego obszaru

walutowego i wskazuje na jej wady, dysfunkcje i słabe strony. W ostatnim rozdziale podjęta

została próba zarysowania kierunków zmian podjętych w ramach Unii Europejskiej,

zmierzających do uzdrowienia finansów publicznych i przywrócenia konkurencyjności

gospodarek. Rozdział ten zawiera również wyniki pilotażowego badania ankietowego

dotyczącego czynników konkurencyjności polskich przedsiębiorstw, ponieważ wzrost

konkurencyjności jest elementem przewodnim w nowej perspektywie unijnej na lata 2014-

2020 a także pokazuje realne problemy i oczekiwania przedsiębiorców, którzy teoretyczne

analizy i założenia ekonomistów weryfikują w codziennej walce o utrzymanie się na rynkach

i zmaganiach ze skutkami kryzysu, przekuwając swoje doświadczenie i umiejętności na

konkretne osiągnięcia i wiedzę. Z uwagi na dużą dynamikę zachodzących obecnie zmian

w analizowanym obszarze niniejsza praca nie wyczerpuje tematu, stanowi natomiast punkt

wyjścia do dalszej i bardziej pogłębionej analizy.

5

1 Istota, źródła i konsekwencje kryzysu strefy Euro

1.1 Pojęcie kryzysu Pojęcie kryzysu jest stosowane w wielu dziedzinach nauki jak psychologia, polityka,

socjologia, medycyna czy ekonomia dla określenia momentu impasu, regresu, załamania,

nagłej utraty harmonii i ciągłości jakiegoś zjawiska, relacji, związku lub systemu. Słowo

kryzys jest pochodzenia greckiego, znaczy tyle co „zobaczyć” a w szerszym znaczeniu

"rozpoznać”, „ocenić”. Etymologicznie rzecz biorąc nie ma więc negatywnej konotacji,

ponieważ na ogół refleksja i ocena sytuacji daje szansę zapoczątkowania ewentualnej

poprawy. W medycznym znaczeniu pojęcie kryzysu używane było początkowo do oznaczenia

przełomu, przesilenia choroby1 Kryzysem określana bywa również sytuacja niekorzystna dla

kogoś lub czegoś; poważniejsze załamanie procesu wzrostu gospodarczego, których

przyczyną są sprzeczności tkwiące w stosunkach produkcji2.

Jako kryzys uważa się także moment, okres przełomu, przesilenie, decydujący zwrot;

okres załamania gospodarczego3. Tomasz Grzegorz Grosse wskazuje, iż na gruncie ekonomii

kryzys definiowany jest przede wszystkim jako problem wzrostu, którego objawem są między

innymi spadek dobrostanu społecznego i wzrost nierównowagi4 Kryzys ekonomiczny to

gwałtowne zmniejszenie się aktywności gospodarczej, produkcji, zatrudnienia, inwestycji5,

natomiast kryzys finansów publicznych występuje wtedy, gdy państwo nie jest w stanie

w skuteczny sposób posługiwać się instrumentami polityki fiskalnej w celu realizacji swoich

zadań ustrojowych6 Kryzys charakteryzuje się spadkiem produkcji, bezrobociem, niskim

wykorzystaniem mocy produkcyjnych, zmniejszeniem inwestycji7. Według Tomasza

Gruszeckiego kryzys bankowy a w rezultacie kryzys finansowy przenosi się na gospodarkę

realną i pociąga za sobą poważne szkody8

Międzynarodowy Fundusz Walutowy określa kryzys finansowy jako sytuację,

w której znaczna grupa instytucji finansowych posiada aktywa o wartości rynkowej niższej od

ich zobowiązań. Prowadzi to do przesunięć w ich portfelach, upadku niektórych instytucji

finansowych oraz interwencji rządu9. Amerykański ekonomista Frederic Stanley Mishkin,

definiuje kryzys finansowy jako sytuację, w której pojawiają się poważne zakłócenia na rynku

finansowym. Objawiają się one znacznym spadkiem cen aktywów oraz upadłością wielu 1Wielka Encyklopedia Powszechna PWN, tom 2, s. 237, Warszawa 1968. 2Słownik języka polskiego, PWN, s. 1066, Warszawa 1982. 3Kopaliński:W.:Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych z almanachem, Wydawnictwo Muza SA, s.282, Warszawa 2000. 4Grosse T.G. Między polityka a rynkiem, Kryzys Unii Europejskiej Oficyna Wydawnicza Uczelnia Łazarskiego, s.9, Warszawa 2013. 5http://encyklopedia.pwn.pl/haslo/kryzys-ekonomiczny;3928086.html, 03.01.2015. 6Owsiak S.: Finanse publiczne. Teoria i praktyka, Wydawnictwo Naukowe PWN, s. 687, Warszawa 2005. 7http://dizionari.corriere.it/dizionario_italiano/C/crisi.shtml, 05.01.2015 8Gruszecki T.: Świat na długu, Katolicki Uniwersytet Lubelski, s. 235, Lublin 2012. 9http://www.wne.sggw.pl/czasopisma/pdf/EIOGZ_2009_nr78_s81.pdf, 04.01.2015, str. 82

6

instytucji finansowych i niefinansowych10 Definicję kryzysu bankowego podaje amerykański

specjalista w dziedzinie finansów George Kaufman, według którego jest to sytuacja, która

cechuje się brakiem zaufania do banków, upadkami instytucji finansowych bądź masową

interwencją rządu, jak również szerokim zachwianiem bezpieczeństwa innych instytucji11

Według ekonomistów Carmen Reinhard i Kenneth Rogoff kryzysowi bankowemu

towarzyszą dwa rodzaje zdarzeń: tak zwany szturm na bank (bank run), który prowadzi do

zamknięcia, połączenia lub przejęcia przez sektor publiczny jednej lub więcej instytucji

finansowych, lub - jeżeli nie wystąpi szturm na bank - zamknięcie, połączenie, przejęcie lub

państwowa pomoc na dużą skalę jednej z ważnych finansowych instytucji (lub grupy),

oznaczające początek łańcucha podobnych zdarzeń dla innych instytucji finansowych12. Takie

rozpoznanie kryzysu jest jednak w ich opinii zbyt późne i pozwala dostrzec jedynie skutki

problemów zaistniałych w tym sektorze o wiele wcześniej.

Kryzys gospodarczy to - zdaniem polsko-gwinejskiego ekonomisty Mamadou Wague

- gwałtowne załamanie się gospodarki w skali światowej, gdy większość krajów rozwiniętych

i krajów rozwijających się jest dotknięta kryzysem Objawia się głównie:

• zahamowaniem inwestycji ograniczeniem dostępu do kredytów

• ogłaszaniem upadłości firm

• zwiększeniem bezrobocia

• zniszczeniem części sektora bankowego

• spowolnieniem wymiany międzynarodowej

• ograniczaniem wpływów do budżetów państw bogatych

• spowolnienia tempa pomocy rozwojowej dla krajów rozwijających się13.

W ogólnym znaczeniu kryzys gospodarczy jest rozumiany jako recesja, depresja,

załamanie, zawirowanie czy chaos gospodarczy, które określają zjawisko ekonomiczne

w gospodarce narodowej spowodowane przez czynniki wewnętrzne i zewnętrzne, m.in. przez

błędną politykę gospodarczą i finansową14.

Kluczowe w opisywaniu istoty kryzysu jest istnienie momentu przełomu i zwrotu

w funkcjonowaniu obiektu czy systemu. Za sytuację kryzysową uważany jest zespół

okoliczności zewnętrznych i wewnętrznych wpływających na dany układ, podmiot czy

system w ten sposób, iż zaczyna się w nim i jest kontynuowany proces zmiany, w rezultacie

10Mishkin F.S.: The economics of money, banking and financial markets, s. 223, Harper Collins 1995. 11Kaufman G.: Banking and currency crisis: a taxonomy and review, s.1, Loyola University of Chicago Working Paper 1999. 12Reinhart C.M., Kenneth S. Rogoff K.S.: This time is different; a panoramic view of eight centuries of financial crises, Working paper,, National Bureau of economic research, s.80, Cambridge 2008. 13 http://www.wne.sggw.pl/czasopisma/pdf/EIOGZ_2009_nr78_s81.pdf, str.82. 14 Ibidem, str.82.

7

czego dochodzi do zachwiania równowagi a następnie jej przywrócenia, dzięki podjętym

środkom regulacji (nadzwyczajne działania)15.

W świetle powyższych definicji kryzys oznacza przełom dzielący dwie jakościowo

różne fazy jakiegoś procesu, kończący dotychczasowy stan rzeczy lub rozwój sytuacji, jest

więc naruszeniem stanu równowagi a nierozwiązany na czas powoduje przerwanie

dotychczasowego cyklu rozwojowego, jest źródłem niestabilności struktury i dysfunkcji

podmiotu kryzysu. Kryzys uwidacznia dysfunkcje i wady określonego systemu, stając się

okazją do wewnętrznych dostosowań i usunięcia podstawowych sprzeczności niezbędnych do

jego trwałości i stabilności16. Kryzysem bywa określana sytuacja nagła, kiedy owe dysfunkcje

zostają uwypuklone i wyostrzone17

Uważa się również, że wszystkie zagrożenia, sprzeczności, konflikty, patologie, które

nawet pomimo najbardziej katastrofalnych skutków nie zmieniają lub nie prowadzą do

zmiany istoty organizacji, nie mogą być uznane za kryzys18. Kryzys zatem jest zmianą

dotychczasowego status quo oraz szansą na przeprowadzenie zmian a im głębiej on przebiega

tym radykalniejszych wymaga przedsięwzięć.

1.2 Źródła i konsekwencje światowego kryzysu finansowego Przedstawione w poprzednim rozdziale definicje prowadzą do wniosku, że zjawiska

jakie pojawiły się w gospodarce w 2007 roku w Stanów Zjednoczonych a następnie

w kolejnych latach w wielu krajów Europy, posiadają klasyczne symptomy wszystkich

przytoczonych i opisanych rodzajów kryzysów.

Zapoczątkowany w istocie przez kryzys instytucji bankowych stał się źródłem

zawirowań rynków finansowych, wywołując niepewność i wycofanie się inwestorów, wzrost

ryzyka, kosztu i dostępności kapitału, zmniejszenie poziomu inwestycji, zachowawczość

w podejmowaniu decyzji biznesowych, zmniejszenie obrotów handlowych, redukcję miejsc

pracy a w konsekwencji bezrobocie, zmniejszenie popytu, spadek cen i recesję. Ponadto

interwencje rządów państw, dotkniętych kryzysem podjęte dla ratowania upadających

instytucji i banków spowodowały lawinowy wzrost poziomu długu publicznego, wystąpienie

niebezpiecznych deficytów, zwiększenie kosztu obsługi zadłużenia a w skrajnych

przypadkach zagrożenie destabilizacją finansów publicznych, niewypłacalnością rządów

i bankructwem państw. 15Szymonik A., Maciejewski J.: Logistyka w zarządzaniu kryzysowym, Systemy logistyczne wojsk, nr. 34/2008, Wojskowa Akademia Techniczna, s.3, Warszawa 2008. 16Grosse T.G op. cit, s. 8. 17Wielka Encyklopedia PWN, tom 15, s. 91, Warszawa 2003. 18Rutkowski C, Kasprzewski A:: Siły zbrojne w sytuacjach kryzysowych, Kryzys. Państwo w okresie kryzysu, AON, s. 40, Warszawa 1996.

8

Wymienione powyżej zjawiska zapoczątkowane w Stanach Zjednoczonych,

ze względu na globalizację i ścisłe powiązania na rynkach, przybrały charakter domina

i prędko objęły swym zasięgiem wiele innych krajów europejskich. W efekcie kryzys

finansowy przekształcił się w kryzys globalny, którego konsekwencje i skutki są trudne do

przewidzenia, gdyż jak obrazowo opisuje Marek Skała główne postaci ery lewarowania –

niedbali urzędnicy, lekkomyślni bankierzy, przemądrzali experci – w pełni odczuwają dziś

siłę przyciągania naszej planety. Planeta finansów z hukiem powróciła na ziemię19

Analiza istoty i pojęcia kryzysu ułatwia również sformułowanie źródeł i przyczyn

kryzysu, wskazując, że wynika on z patologii, dysfunkcji, wad, nierównowagi i sprzeczności

systemu, nierzadko jest konsekwencją niegospodarności, złego zarządzania, lekkomyślności,

krótkowzroczności lub zwykłej chciwości. Ostrą krytykę istniejącego systemu wyraża

amerykański ekonomista Joseph Stiglitz, stwierdzeniem, iż rynki nie funkcjonują tak jak

powinny, ponieważ ewidentnie okazały się nieefektywne i niestabilne, system polityczny nie

poprawił niedoskonałości rynku, zarówno system polityczny i ekonomiczny okazał się

z gruntu niesprawiedliwy20. Swoisty kryzys zaufania do istniejącego porządku

ekonomicznego usankcjonowanego politycznie wyraził Stiglitz w szczegółowej analizie ceny,

jaką obecnie płacimy za rosnące dysproporcje w poziomie dochodów i majątku znikomej

części społeczeństwa, w stosunku do całej jego reszty. Według Stiglitza system polityczny

okazał się niezdolny do kontrolowania wzrostu nierówności i ochrony tych, którzy znajdują

się na samym dole drabiny społecznej i zapobiegania nadużyciom społecznym. Zamiast

korygować niedoskonałości rynku doprowadził do ich pogłębienia i utrwalenia, pozwalając na

stworzenie takich regulacji, które nie tylko nie chronią zwykłych obywateli ale bogacą

dodatkowo bogatych, kosztem pozostałej części społeczeństwa21. Zdolność do samoregulacji

rynku została również zakwestionowana przez amerykańskiego psychologa Dana Ariely,

który w artykule o wymownym tytule „Schyłek tradycyjnej ekonomii” stwierdza, że globalny

kryzys ekonomiczny jest horrendalną ceną, jaką przychodzi nam dzisiaj płacić za naszą

niewzruszoną wiarę w „niewidzialną rękę rynku22 i zmusza do rewizji poglądów.

Marek Skała wskazuje, że to pazerność graczy finansowych doprowadziła do

rozregulowania rynku a pod pozorem większej wolności gospodarczej tworzono skrajnie

ryzykowne produkty finansowe23. Wybitny socjolog i wnikliwy obserwator współczesnych

problemów ekonomiczno-społecznych Zygmunt Bauman podkreśla, że to rodzaj 19Marek Skała M.: Psychologia zmiany, Wydawnictwo Helion, s. 12, Gliwice 2009 20Stiglitz J. E. Il prezzo della disugualianza, s.11, Wydawnictwo Giulio Enaudi, Turyn 2014 21Ibidem, s.16 22Ariely D.: Schyłek tradycyjnej ekonomii, s.29, Harvard Business Review Polska, Zarządzanie 2.0. nr 82-83, XII-I 2009. 23Skała M., op.cit., s. 12

9

lekceważenia rzeczywistości, jaką mogliśmy zaobserwować w przypadku zalewu kredytów

subprime, bańki spekulacyjnej na rynku nieruchomości i innych gier losowych uprawianych

na Wall Street24 i wskazuje iż te patologiczne zjawiska mają swe źródło w nadmiernej

deregulacji rynku, która może zagrażać całemu systemowi, ponieważ system bankowy, na

radykalnie zderegulowanym tle, funkcjonuje na coraz bardziej ryzykownych zasadach, …,

angażując się w ryzykowne transakcje, zachowując dla siebie zyski a ciężar strat

przerzucając na barki podatnika25. Kredyty subprime definiowane są przez Międzynarodowy

Fundusz Finansowy jako te, których udzielono mimo braku weryfikacji dochodu, złej historii

dłużnika lub wysokiego wskaźnika zadłużenia. Profesor Andrzej Sławiński uważa, iż kryzys

gospodarczy i finansowy jaki przeżywa obecnie Europa jest konsekwencją liberalizacji

rynków finansowych i zmian w bankowości, prowadzących w skali globalnej do masowego

udzielania kredytów hipotecznych, które doprowadziły do pojawienia się w wielu krajach,

w tym także w strefie Euro, niestabilnych boomów kredytowych, których załamanie

przyniosło globalny kryzys bankowy i recesję26. Tomasz Gruszecki podkreśla, że obecny

kryzys jest skutkiem dekad monetarnej ekspansji, nadmiernego zadłużenia,

niedokapitalizowania banków, zniekształcenia i zawyżenia ceny aktywów, ciągłej kreacji

pieniądza i sztucznie zaniżanych stóp procentowych, który obnażyły końcowy etap gnijącego

systemu pieniądza27.

Zachwianie stabilności i stanu równowagi w gospodarce zostało wywołane jej

nadmierną finanjeryzacją, czyli przerostem sfery finansowej nad sferą realną, przejawiającą

się dominacją finansów we współczesnych rozwiniętych gospodarkach: rynków,

instrumentów i instytucji finansowych w całokształcie działalności ekonomicznej28. Instytucje

finansowe przestały spełniać głównie rolę służebną i pomocniczą wobec produkcji i handlu,

będąc zainteresowane nieograniczonym tworzeniem długu i instrumentów finansowych, bez

względu na poziom ryzyka i możliwość spłaty. Banki udzielały drapieżnych kredytów,

oferowały pożyczki klientom, którzy nie mogli sobie na nie pozwolić, wymyślały programy,

przekonywujące do korzystania z usług obarczonych wygórowanymi opłatami. W celu

spreparowania wysublimowanej oferty, zachęcającej do ciągłego zwiększania zadłużenia

została wykorzystana psychologiczna wiedza na temat zaburzeń percepcji i przetwarzania

informacji cenowych przez konsumenta, stając się podstawą do tworzenia marketingowego

krajobrazu i decydując o określeniu produktów, które konsument widzi na rynku. Agresywne

24Bauman Z.: To nie jest dziennik, Wydawnictwo literackie, s. 29, Warszawa 2012. 25Ibidem,, s. 33. 26http://www.pte.pl/kongres/referaty/Andzrej Sławiński/Granice globalizacji: przypadek strefy Euro, 25.02.2015. 27Gruszecki T.: Kryzys a dług publiczny w krajach rozwiniętych, Wydawnictwo KUL, s. 206, Lublin, 2014. 28Bednarz J.: Państwo jako pośrednik na rynku finansowym, pod red. Gruszecki T, Bednarz J. Wydawnictwo KUL, s. 14, Lublin.

10

akcje reklamowe, które w sposób świadomy i przemyślany kształtują i utrwalają zwyczaje

oraz potrzeby konsumentów, z premedytacją uruchamiając produkty umożliwiające ich

zaspokajanie, gwarantując ich autorom osiągnięcie i utrzymanie zaplanowanego poziomu

penetracji rynku. Wybitni amerykańscy uczeni z dziedziny psychologii Daniel Kohneman,

Daniel Mc Fadden i Vernon L. Smith wykazali, że zbyt duża ilość istotnych, dostępnych

wiadomości, prowadzi do selektywnej uwagi wobec nowych informacji, wywołując

zniekształcenia przekonań oraz, że ludzie na ogół źle używają informacji i wyrabiają sobie

błędne opinie co do prawdopodobieństwa, stając się bezbronni wobec bardziej przebiegłych

uczestników rynku. Uczeni podkreślają, że badania ostatnich dwudziestu lat podważyły

przekonanie co do racjonalności i optymalizacyjnego charakteru ludzkich decyzji oraz

pokazały, że ludzie nie są w stanie znaleźć i przetworzyć informacji w sposób spójny, co

powoduje wiele zaburzeń poznawczych i wrażliwość konsumentów na wyzysk ze strony

rynków29. Wykorzystanie rosnącej wiedzy o mechanizmach psychologicznych jednostki

i możliwości wpływania na dokonywane przez nich wybory ostro potępił Joseph Stiglitz,

nazywając ten proceder upadkiem systemu wartości, który doprowadził do tego, iż cel

zrobienia większych pieniędzy usprawiedliwia środki, poprzez wykorzystanie najuboższych

i najmniej świadomych klientów30. W rezultacie banki udzielały drapieżnych kredytów

klientom, którzy nie posiadali zdolności kredytowej, uruchamiając konsumpcję i stymulując

wzrost oparty na systematycznie rosnącym zadłużeniu najuboższych i bogaceniu się

najbogatszych. W oparciu o rosnące ceny nieruchomości i wzrost wartości hipoteki banki

udzielały dłużnikom kolejne kredyty na edukację dzieci, wypoczynek lub inne dobra i dopiero

pęknięcie bańki spekulacyjnej obnażyło dramatyczny obraz nowoczesnego świata, w którym

– jak gorzko wyraził Joseph Stiglitz - miliony ludzi pozbawiani są domów, które pozostają

puste a ich mieszkańcy żyją na ulicy31.

Rosnąca ekspansja sektora finansowego w sferze funkcjonowania międzynarodowych

rynków towarowych i wpływ sektora finansowego na kształtowanie się cen towarów32,

agresywna polityka kredytowa sektora finansowego wzmacnia sloganami reklamującymi

karty kredytowe typu: It takes the wanting out of waiting (Spełnij pragnienia na poczekaniu)

spowodowały krach kredytowy, który - jak podkreśla prof. Zygmunt Bauman - paradoksalnie

nie jest skutkiem porażki systemu bankowego, ale w pełni przewidywalnym, choć

29Kahneman D., Mc Fadden D.V.,Smith L.: Critica della ragione economica, s.61,Wydawnictwo Saggiatore, Medliolan 2012. 30Stiglitz J. E.:op.cit., s.15 31Ibidem, s.12 32Aspadarec W.: Kryzys finansowy a finansyzacja rynków towarowych, Management and Business Administration. Central Europe tom 21, Nr. 2(121), Wydawnictwo Akademia Leona Koźmińskiego, s. 24, Warszawa 2013.

11

nieprzewidzianym efektem jego zawrotnego sukcesu, który polegał na przekształceniu

zdecydowanej większości ludzi w nową rasę dłużników33.

Słowa te okazały się prawdziwe nie tylko w kontekście zadłużenia sektora prywatnego

lecz ogromnego wzrostu zadłużenia publicznego, spowodowanego ratowaniem banków

komercyjnych, co w konsekwencji odbywa się kosztem podatników i obywateli.

Zaangażowanie rządów i banków centralnych w ratowanie sektora finansowego okazało się

konieczne, bowiem skutki kryzysu przejawiały się w osłabieniu gospodarek realnych34.

Ponadto jak podkreśla Joseph Stiglitz wydarzenia kryzysu unaoczniają, iż nie tylko podstawą

ustalania zysków finansjery nie był bynajmniej jej wkład dla społeczeństwa, ale hojne

odszkodowania, jakie otrzymali bankierzy przyniosły negatywny skutek dla pokoleń

przyszłych podatników35

Narastająca skłonność do życia na kredyt, wiąże się niewątpliwie ze swoistą kulturą

konsumpcji, scharakteryzowanej przez autorów książki „Siedem kultur kapitalizmu” Charlesa

Hampden-Turner i Alfonsa Trompenaars. Opisując przyczyny społeczno-kulturowe utraty

konkurencyjności podkreślają, że konsumpcja stała się synonimem prestiżu społecznego,

dając większe pole do demonstracji wyrafinowanych gustów niż produkcja, która

z konieczności musi zajmować się zwarta grupa osób36. Odwołując się do opinii

amerykańskiego socjologa Daniela Bella, wskazują iż rozrzutny konsumpcjonizm, który stał

się swoistą modą - wypierającą styl produktywnego przedsiębiorstwa przez agresywną

reklamę. Miejsce ekonomicznego myślenia i zdyscyplinowanych, ascetycznych wartości

produkcji, zajęła spontaniczna i impulsywna wartość konsumpcji.

Kolejnym czynnikiem rozchwiania równowagi współczesnych, rozwiniętych

gospodarek była również polityka oceny i wynagradzania menedżerów oparta głównie

na osiąganych rezultatach finansowych, gwarantująca udział w osiąganych zyskach,

doprowadzając do postrzegania korporacji i ich produktów jedynie w kontekście pieniądza

i rentowności, które stały się eleganckim kondensatem i jedynym miernikiem rzeczywistej

ich wartości. Coraz większego znaczenia nabrała rzeczywistość, w której dym

i zanieczyszczenia fabryk, brudne ręce i hałaśliwe maszyny zostały oczyszczone

przedestylowane, zamieniając się w wyraźny rząd cyfr na białym papierze lub na ekranie,

którymi mogą zręcznie posługiwać się dżentelmeni i parweniusze, nie brudząc białych

33Bauman Z.: Żyjąc w czasie pożyczonym, Wydawnictwo literackie, s. 57, Warszawa 2010. 34Waszkiewicz A.: Sekurytyzacja a kryzys subprime, Zeszyty Naukowe Zarządzanie zmianami nr 1/2010 (19), Polish Open University, s. 18, Warszawa 2010. 35Stiglitz J. op.cit., s.14 36Hampden-Turner Ch., Trompenaars A.: Siedem kultur kapitalizmu, Oficyna ekonomiczna, wydanie IV, s. 319, Kraków 2008.

12

mankietów37. Autorzy „Siedmiu kultur kapitalizmu” powołują się na opinię amerykańskiego

ekonomisty Michaela Portera, podkreślając iż ukierunkowanie na zysk powoduje podniesienie

rangi biegłych w księgowości i prawie a nie w zaawansowanej technologii, która pozwala

tworzyć innowacyjne projekty światowej klasy i rywalizować o udziały w rynku. Ocena kadry

zarządzającej uzależniona od zysków i realizacji krótkich, półrocznych lub rocznych celów

wywołuje swoistą krótkowzroczność działania i nie motywuje do planowania

perspektywicznego, pomimo iż aktualne zyski nie są jedynie skutkiem bieżących działań lecz

efektem skumulowanych starań i trafnych decyzji podjętych w latach poprzednich. Takim

podejściem kierują się obecnie nie tylko korporacje, ale również współcześni politycy, gdyż

jak podkreśla Kazimierz Tarchalski, szczególnie w demokracji trudno jest zyskać poparcie

elektoratu dla trudnych, kosztownych decyzji, które owocują w długim okresie, gdyż

demokracje preferują rozwiązania „tu i teraz”38.

Ponadto ocena osiągnięć a w konsekwencji rynkowa wycena przedsiębiorstwa oparta

głównie na podstawie zysków finansowych stwarza pokusę preparowania zysku księgowego,

obarczonego niejednokrotnie dużym ryzykiem na przyszłość. Charles Hampden-Turner

i Alfons Trompenaars charakteryzując politykę wynagradzania w nowoczesnych korporacjach

i jej daleko idące konsekwencje podają jako przykład równorzędne traktowanie milionowych

zysków osiągniętych dzięki wprowadzeniu kart kredytowych z milionowymi zyskami

z exportu wysokotemperaturowych przewodników, zwłaszcza w obliczu chronicznych

nierównowag w bilansach płatniczych i niskim poziomie oszczędności39. W konsekwencji

obecnie inwestuje się chętniej w szybkie, rokujące dobre zyski i dostatecznie płynne

przedsięwzięcia niż w długoterminowe inwestycje w rozwój i technologie. Oczekiwania

łatwych zysków i coraz większy udział inwestycji o charakterze spekulacyjnym spowodował

niedoinwestowanie rozwiniętych gospodarek oraz narastanie baniek spekulacyjnych

w sektorach rokujących ponadprzeciętne korzyści. Coraz większe przekonanie o szybkim

umieraniu towarów i rynków stymuluje działania zmierzających głównie do gorączkowej

eksploatacji istniejących produktów, w słownictwie biznesowym określanych jako „dojne

krowy”, pozbawiając „stare” przedsiębiorstwa środków na odnawianie i skazując je

w rezultacie na faktyczne wymarcie.

Globalizacja rynków a zwłaszcza rynków finansowych spowodowała rozlanie się

kryzysu, mającego swój początek w Stanach Zjednoczonych, na wiele krajów europejskich

37Ibidem, s. 322. 38Tarchalski K.: Fiskalizm a liberalizm, Kryzys a dług publiczny w krajach rozwiniętych, pod red. Tomasz Gruszecki, Wydawnictwo KUL, s. 18, Lublin 2014. 39Hampden-Turner J. Ch., Trompenaars A.:op.cit., s. 103

13

i wywołała swoisty efekt zakażania gospodarek kryzysem, czyli rozprzestrzenianie się

szoków. Wskazuje się iż kanałem transmisji i rozprzestrzeniania się kryzysu może być każdy

czynnik, który ma wpływ na działalność gospodarczą i dlatego kierunki przenoszenia

impulsów mogą być liczne i bardzo różne. Alojzy Nowak i Kazimierz Ryć obrazowo

przedstawiają taką sytuację zglobalizowanych gospodarek, jako świata uzależnionego od gry

na rynkach finansowych, działającego jako system naczyń połączonych z silnie falującą

cieczą40 Amerykańscy ekonomiści Randall Dodd i Paol Mills w artykule „Zaraza Subprime”

ostrzegają, że kryzys finansowy jest jak epidemia, w którym niewidzialny wirus infekuje

wielu ludzi i społeczności41.

Ekonomiści Carmen Reinhard i Kenneth Rogoff, analizując literaturę na temat

obecnych kryzysów finansowych, dostrzegli prawidłowość, polegającą na tym, iż zazwyczaj

kraje, które doświadczają nagłego przypływu dużego kapitału są narażone na wysokie ryzyko

kryzysu zadłużenia. Istnieje zatem uderzająca korelacja pomiędzy swobodnym przepływem

wolnego kapitału i występowaniem problemów w systemie bankowym a stany wysokiej

międzynarodowej mobilności kapitału powodują powtarzające się międzynarodowe kryzysy

bankowe42. Tomasz Gruszecki ostrzega ponadto, iż pomimo typowej dla tego zjawiska

szybkości rozprzestrzeniania się kryzysu i globalnego efektu zakażenia złymi aktywami, nie

było to proste zakażenie gospodarek sąsiednich przez gospodarkę dominującą, jego przyczyny

były raczej fundamentalne43. Wskazuje na łatwość kreacji pieniądza przez banki oraz fakt,

iż współczesne gospodarki rozwinięte oparte są na wzroście przez zadłużanie się a dług, który

musi zostać zapłacony przyszłym pieniądzem wymusza podaż pieniądza w przyszłości,

w konsekwencji prowadząc do ogromnego wzrostu sfery finansowej w stosunku do sfery

realnej44. Ponadto narasta zjawisko nierównowagi finansowej, gromadzenia rezerw

walutowych przez kraje rozwijające się i ciągłego zadłużania się krajów rozwiniętych,

którego skutki trudno dzisiaj przewidzieć. Za najistotniejsze przyczyny narastania długu

można wskazać:

• Stały wzrost długu publicznego w wyniku zobowiązań zaciąganych przez polityków

i rozrostu modelu państwa opiekuńczego (welfare state) oraz przejęcie części długu

sektora prywatnego (bankowego) przez państwo.

• Nadmierny rozrost sfery finansowej i powstanie nowych instrumentów dłużnych

opartych na sekurytyzacji czyli masowej transformacji zobowiązań w aktywa 40Nowak A.Z.:Ryć K.: Czy strefa euro może być dla Polski Arkadią, s. 8, Rzeczpospolita, 27 stycznia, 2015. 41 https://www.imf.org/external/pubs/ft/fandd/2008 /06/pdf/dodd.pdf, 03.01.2015 42Reinhart C. M.,Rogoff K. S.:op.cit., s. 7 43Gruszecki T.: op.cit., s. 235 44Ibidem, s. 240

14

• Rozwój swoistej kultury konsumpcji, nakręcanej niskimi stopami procentowymi,

ekspansywną polityką sektora bankowego i agresywną reklamą „korzystaj dzisiaj,

zapłacisz jutro”, finansowanej rosnącym długiem gospodarstw domowych

• Koncentracja instytucji finansowych na maksymalizacji zysku, bez dostatecznej

dbałości o jakość aktywów.

• Nieodpowiednia struktura bodźców przy premiowaniu sprzedaży

• Błędne techniki pomiaru i oceny ryzyka i nieodpowiednie zarządzanie ryzykiem

• Niedoskonałości systemu regulacyjnego.

Istotnym spostrzeżeniem jest opinia Gideona Rachmana wyrażona na łamach

Financial Times, iż większość wzrostu gospodarczego w latach poprzedzających kryzys była

spowodowana niebezpiecznym i nie do utrzymania na dłuższą metę boomem kredytowym45,

przy czym w Stanach Zjednoczonych w centrum kryzysu znaleźli się właściciele domów

i finansujący ich banki, natomiast w Europie całe kraje - jak Grecja, Hiszpania i Włochy -

które skorzystały z niskich stóp procentowych w sposób niezrównoważony. W konsekwencji

konsumpcja nakręcana masowym kredytem stała się głównym motorem zapewniającym

wzrost i utrzymanie koniunktury. Wzrastający systematycznie dług sektora prywatnego i dług

publiczny utrwalił jego funkcję w pobudzaniu koniunktury i spowodował iż wzrastające

zadłużenie stało się warunkiem wzrostu we współczesnych gospodarkach. Postępującemu

zadłużeniu nie towarzyszył ponadto poziom inwestycji, które mogłyby zaowocować

rozwojem w sferze gospodarki realnej a jedynie wzrost zadłużenia sektora finansowego,

którego nadmierny rozrost nie przekładał się na ogólny dobrobyt, lecz stał się źródłem

spekulacyjnego zniekształcenia wartości aktywów, prowadząc do licznych bankructw.

Niezalenie zatem od przyczyn pojawienia się kryzysu, jego najistotniejszą

konsekwencją jest dzisiaj ogromny i trudny do udźwignięcia dług publiczny i prywatny

a proces oddłużania (deleveraging) w warunkach recesji jest procesem niemal nierealnym do

przeprowadzenia. Jak podkreśla Mario Draghi - w udzielonym w styczniu 2015 roku dla

Coriere della sera wywiadzie – wzrost w warunkach kryzysu może być podtrzymywany

jedynie, jeśli nie towarzyszy mu niemożliwy do utrzymania poziom zadłużenia46. Gdy

warunek ten nie jest spełniony, po krótkich fazach wzrostu następują okresy głębokich recesji,

prowadzące do kurczenia się gospodarek i niosące ze sobą ogromne skutki społeczne.

Ostrą krytykę całego istniejącego systemu i nieefektywności rynku przedstawia Joseph

Stiglitz, pokazując, że w obecnym świecie nie funkcjonuje podstawowe, niezbędne dla

45 http://www.ft.com/intl/cms/s/0/8e68bc52-a671-11e0-ae9c-00144feabdc0.html#axzz3Qy4cVU00, 06.02.2015 46 Http://cinquantamila.corriere.it/storyTellerArticolo.php?storyId=54b7701c4536e, 04.02.2015

15

wydajnego funkcjonowania gospodarki, prawo teorii ekonomicznej, według którego popyt

jest równoważony podażą. Stiglitz postuluje, że ogromne ilości potrzeb pozostaje dzisiaj

niezaspokojonych: brakuje inwestycji, które pozwoliłyby wyjść ubogim z biedy, pobudzałyby

rozwój w krajach słabiej rozwiniętych i które dostosowałyby gospodarkę globalną do wyzwań

stwarzanych przez ocieplenie Ziemi, podczas gdy istnieją niewykorzystane zasoby w postaci

nieproduktywnych maszyn i ludzi lub pracowników zatrudnionych poniżej ich możliwości47.

Na nieefektywność rynku wskazuje również Włodzimierz Julian Korab-Kasprowicz wybitny

politolog, powołując się w swym eseju na opinię niemieckiego socjologa Jurgena Habermasa,

iż podział społeczeństwa tradycyjnego, uwypuklony na skutek działania mechanizmów

gospodarki rynkowej, tworzącej sfery bogactwa i sfery ubóstwa oraz spychającej na margines

niektóre grupy społeczne i regiony, jest głównym problemem moderności48 Joseph Stiglitz

wyraża również bardzo istotne stwierdzenie, że ostatni kryzys ekonomiczny pokazał,

iż niestabilność i nieefektywność systemu ekonomicznego z mniejszym wzrostem

i zagrożeniem dla demokracji jest zbyt drogą cenę jaką płacimy obecnie za nierówności

i że niemożliwe jest bezkarne kontynuowanie tej drogi, pomimo serii demonstracji

wybuchających ciągle na Wall Street oraz protestów w wielu innych miejscach na świecie.

Stiglitz postuluje konieczność ponownego oswojenia i ujarzmienia rynków i ostrzega,

że w przeciwnym wypadku nierealne będzie utrzymywanie systemu zglobalizowanego

i otwartego rynku, a przynajmniej w znanej nam obecnie formie, w której obywatele

z każdym rokiem ubożeją49

47Stiglitz J. E.: op.cit., s.12 48Korab-Karpowicz Julian, Włodzimierz: Religia, rozum i to co zostało utracowe: Dyskusja z Jürgenem Habermasem, s.177, Studia Erasmina Wratislaviensia, nr 5 2011. 49Stiglitz J. E.: op.cit., s.12

16

2 Słabości i dysfunkcje strefy Euro Motywem i bodźcem do utworzenia strefy euro było przekonanie, że przyjęcie

wspólnej waluty przyśpieszy wyrównanie poziomu rozwoju gospodarczego krajów południa

Europy w stosunku do lepiej rozwiniętych krajów północy. Wywołanie konwergencji miało

nastąpić w wyniku działania mechanizmów wolnego rynku i integracji walutowej. Przewaga

krajów słabiej rozwiniętych w zakresie niższych płac, większych zasobów siły roboczej oraz

mniejsze ich nasycenie kapitałem miały stać się bodźcem do napływu oszczędności z północy

strefy Euro, które pozwoliłyby zagospodarować tańsze, w pełni niewykorzystane zasoby

produkcyjne. Taki układ wydawał się korzystny dla wszystkich państw członków obszaru

wspólnej waluty i wyrównania poziomu PKB w całej strefie. Sytuacja ostatnich lat

w strefie Euro, zwłaszcza w obliczu kryzysu finansowego pokazała jednak, że nadzieje

wiązane z integracją walutową dotyczące wzrostu inwestycji bezpośrednich, wymiany

handlowej między krajami strefy i dalszej konwergencji nie zostały w dużej mierze spełnione.

Gospodarki krajów południa stały się niekonkurencyjne, zarówno w stosunku do północy

Unii, jak też do innych partnerów handlowych ze względu na zbyt mocne dla nich Euro,

ukształtowane przez silną gospodarczo północ. Pogłębianie się nierównowagi ekonomicznej

doprowadziło to wzrostu zadłużenia państw i powstania deficytów finansów publicznych,

które spowodowały niemożliwy do poniesienia przez państwa wzrost kosztów obsługi

długów. Analizując ten problem Profesorzy Kazimierz Ryć i Alojzy Z. Nowak wskazują na

szereg niekorzystnych zjawisk, które pogłębiły proces realnej dywergencji:

• duży napływ kapitału z północy przy znikomym poziomie inwestycji bezpośrednich

• stosunkowo mały wzrost bezpośredniej wymiany handlowej w ramach strefy

• nietrafione inwestycje finansowane kredytem pochodzącym z przypływu kapitału, co

spowodowało bańki spekulacyjne (Hiszpania, Irlandia)

• nadmierny wzrost długu publicznego (Grecja, Portugalia, Włochy)

• wzrost kosztów pracy nieproporcjonalny do wzrostu wydajności, który w przypadku

krajów o słabszym poziomie rozwoju spowodował ponadto wzrost inflacji,

• stały kurs waluty euro i wyższa inflacja w krajach słabszych wywołała spadek

konkurencyjności w stosunku do pozostałych partnerów handlowych,

• otwarta, globalna gospodarka, tak korzystna dla bogatej północy strefy okazała się

niekorzystna dla południa,

• południe strefy euro narażone zostało na deindustrializację50.

50 http://www.ekonomia.rp.pl/artykul/1067684.html?print=tak&p=0, 16-12-2014

17

Badając kryzys w strefie Euro, należy zastanowić się nad jej ograniczeniami

i dysfunkcjami oraz możliwościami wyeliminowania istniejących nieprawidłowości,

sprzeczności czy też luk instytucjonalnych niezbędnych dla trwałości i stałości jej

funkcjonowania jako systemu, ponieważ jak wskazują autorzy „Ekonomii kryzysu” Nouriel

Roubini i Mihm Stephen, kryzysy rzadko paraliżują zdrową gospodarkę, na ogół załamanie

gospodarcze wynika z fundamentalnych systemowych słabości i wad51

Analizując źródła kryzysu w strefie euro prof. Małgorzata Janicka i prof. Janusz Bilski

stwierdzają, iż testem trwałości ugrupowania integracyjnego nie jest okres gospodarczej

prosperity a czas kryzysu, który bezlitośnie obnaża wszelkie niedociągnięcia

i błędy w jego konstrukcji52. Ekonomiści są dziś zgodni, że kraje tworzące strefę euro, ani

w momencie jej tworzenia, ani w chwili obecnej nie spełniają warunków, które zgodnie

z teorią optymalnego obszaru walutowego zaproponowaną przez Roberta Alexandra

Mundell’a (Optimal Currency Area – OCA), łagodziłyby koszty rezygnacji z suwerennej

polityki kursowej i pieniężnej rządów państw ten obszar tworzących. Region stanowi

optymalny obszar walutowy, gdy używanie wspólnego pieniądza nie powoduje zmniejszenia

dobrobytu53.

Jako najczęściej wymieniane, konieczne warunki dla utworzenia optymalnego obszaru

walutowego - rozumianego jako takiego, którego kraje członkowskie są wystarczająco

podobne, aby moc dzielić wspólną walutę - których istnienie pozwoli znieść efekty szoków

asymetrycznych uważa się:

• elastyczność płac i cen

• mobilność środków produkcji (w szczególności siły roboczej)

• wysoki stopień otwartości gospodarek, czyli swoboda przepływu towarów,

prowadząca do ujednolicenia cen towarów w obrębie całego obszaru

• integracja rynków finansowych, na których cena kapitału dążyłaby do zrównania,

a kontrola rynków i przepływów kapitałowych zapobiegałaby nadmiernemu

napływowi kapitału spekulacyjnego

• podobny poziom bezrobocia podatków i stóp inflacji, których trwałe zróżnicowanie

przyczynia się do powstania nierównowagi bilansów handlowych i utrwala

dywergencję cenową w ramach obszaru

51Roubini N., Mihm S.: Ekonomia kryzysu, Wolters Kluwer Polska, s. 114, Warszawa 2011. 52Janicka M., Bilski J.: Kryzys w strefie euro a nierównowaga zewnętrzna krajów strefy, Kryzys a dług publiczny w krajach rozwiniętych, pod red. Tomasz Gruszecki, Wydawnictwo KUL, s. 223, Lublin 2014. 53Borowiec J.: Unia ekonomiczna i monetarna, Wydawnictwo AE Wrocław, s.32, Wrocław 2001.

18

• wysoka dywersyfikacja konsumpcji i produkcji wewnątrz poszczególnych krajów

tworzących obszar pozwalająca redukować szoki sektorowe

• integracja fiskalna, istnienie budżetu publicznego i jednolitego systemu podatkowego

dla łatwiejszego wchłonięcia szoków, poprzez automatyczne mechanizmy

przywracania równowagi (podatki, wydatki publiczne walfare).

• podobieństwa między gospodarkami (podobna stopa wzrostu efektywności pracy,

podobne tempo wzrostu i zbieżność cykli koniunkturalnych

• minimalne różnice kulturowe, pomiędzy krajami które zdecydują się utworzyć obszar

walutowy, pewna jednolitość kulturowa (język, podobne tradycje i zwyczaje

społeczne, wspólną historię), zbliżony dostęp do internetu dla złagodzenia

ewentualnych konieczności przemieszczania się ludzi w celach zarobkowych54

Mobilność czynników produkcji, czyli kapitału i pracy, rozumiana jest jako brak

przeszkód instytucjonalno-prawnych dla przepływu kapitałów fizycznych i finansowych

w ramach obszaru walutowego, gotowość pracowników do przenoszenia się oraz

towarzyszący temu przepływ kapitałów finansowych wewnątrz obszaru. Mobilność siły

roboczej i elastyczność kosztów pracy ma pomagać w łagodzenia napięć w krajach słabiej

rozwiniętych, czyli tak zwanej absorbcji szoków asymetrycznych. Spadek popytu mógłby być

łagodzony obniżeniem płac i cen dla odzyskania konkurencyjności.

Mobilność siły roboczej - wskazywana jako remedium w czasie kryzysu oznacza

emigracje bezrobotnych z krajów bardziej dotkniętych skutkami recesji do krajów

silniejszych, nie gwarantuje jednak przywracania równowagi, lecz może utrwalać i pogłębiać

dotychczasowe rozbieżności. Wskazuje na to przykład wieloletniego wyludnienia

mieszkańców miasta Detroit, wskutek kryzysu przemysłowego, które nie przyniosło korzyści

dla regionu (Michigan) ale spowodowało gwałtowny wzrost deficytu budżetowego w obliczu

braku dochodów podatkowych i konieczność wprowadzenia planu zmierzającego do

zbilansowania finansów w ciągu kilku lat, który obejmował cięcia kosztów osobowych,

zawieszenie płatności emerytur pracowniczych oraz wzrost opodatkowania55. Tak więc

hipotetyczny odpływ siły roboczej z krajów peryferyjnych strefy (Hiszpania, Grecja),

spowodowałby podniesienie średniej życia w wyludnianym rejonie i długotrwałą

destabilizację finansów publicznych, niemożliwą do zrekompensowania obniżeniem poziomu

zasiłków dla bezrobotnych. Ponadto emigracja trwale uzależnia regiony mniej rozwinięte od

transferów fiskalnych z regionów bogatych. Znaczny wzrost podaży siły roboczej

54Opracowane na podstawie: Kraciuk J.: Kryzys finansowy strefy Euro, Optimum Studia ekonomiczne nr 4 (64), s. 128, Białystok 2013. 55http://www.reuters.com/article/2011/04/12/us-detroit-budget-idUSTRE73B5GT20110412, 29.01.2015.

19

w uprzemysłowionych Niemczech wywołany imigracją z krajów południa spowodowałby

spadek płac, obniżkę kosztów i uczynił niemieckie produkty jeszcze bardziej konkurencyjne.

Nie znalazła ponadto potwierdzenia hipoteza endogeniczności optymalnego obszaru

walutowego, zakładająca, że przyjęcie wspólnej waluty intensyfikuje wymianę handlową

pomiędzy jej członkami prowadząc do zbieżności idiosynkratycznych (osobliwych) cykli

koniunkturalnych i przyspiesza integrację. Wprowadzenie wspólnej waluty nie stymulowało

realnej konwergencji, ponieważ kraje ją tworzące nie spełniały kryteriów optymalnego

obszaru walutowego. Bliżej opisał to zjawisko w okresie 1999-2010 Łukasz Hardt,

stwierdzając że jednolita stopa procentowa została ustalona na poziomie znacznie

odbiegającym od oczekiwań w Niemczech a zdecydowanie za niskim dla słabiej rozwiniętych

gospodarek południa. Doprowadziło to do spadku popytu krajowego w Niemczech

a w konsekwencji do zamrożenia płac realnych, jednocześnie powodując wystąpienie ujemnej

realnej stopy procentowej w krajach o wysokiej inflacji, wywołującej gwałtowny wzrost

konsumpcji i inwestycji a w konsekwencji wzrost plac - nie podyktowany wzrostem

wydajności pracy. Jak podkreślają Małgorzata Janicka i Janusz Bilski, wysoka inflacja

i towarzyszące jej niskie stopy procentowe, będące pochodną polityki europejskiego Banku

Centralnego, zdynamizowały gwałtownie konsumpcję, powodując jednocześnie spadek

konkurencyjności exportu i w konsekwencji ograniczenie produkcji56. Zmiany jednostkowych

kosztów pracy - uważanych za jeden z zasadniczych czynników konkurencyjności rynku -

w wybranych krajach strefy euro w latach 2000-2012 przedstawia poniższy wykres.

Wykres nr 1 Zmiana jednostkowych kosztów pracy w latach 2000-2012

Źródło: http://en.wikipedia.org/wiki/Economic_reforms_and_recovery_proposals_regarding_the_Eurozone_crisis, 07.01.2015

56Janicka M., Bilski J.: Kryzys w strefie euro a nierównowaga zewnętrzna krajów strefy, Kryzys a dług publiczny w krajach rozwiniętych, pod red. Tomasz Gruszecki, Wydawnictwo KUL, s. 230, Lublin 2014.

20

Proces ten wzmocniony był dodatkowo przez boom na rynku nieruchomości

(Hiszpania) oraz ekspansywną politykę fiskalną (Grecja), co w rezultacie doprowadziło do

skumulowania się nierównowagi na rachunku obrotów bieżących. Wystąpiło nierównomierne

i trwałe rozłożenie korzyści z integracji handlowej pomiędzy krajami unii opartej na modelu

eksploatacji wewnętrznych peryferii europejskich, która pozwoliła na zrealizowanie

niemieckiej nadwyżki w bilansie handlowym. Wskaźnik deficytu w rachunku obrotów

bieżących nie był jednak oceniany i uznawany jako kryterium konwergencji.

Nierównowaga wystąpiła zarówno na zewnątrz UE (szybki wzrost exportu Chin), lecz

również wewnątrz Unii, gdzie wykształciły się dwie grupy krajów: generujące nadwyżkę

w handlu zagranicznym, jak Niemcy, Holandia, Austria, oraz kraje notujące stały deficyt

w obrotach bieżących, jak Grecja, Portugalia, Hiszpania, Irlandia, Francja, Włochy. Stan ten

został wywołany rozbieżną tendencją wzrostu produktywności i płac, w rezultacie

doprowadzając do obniżenia konkurencyjności niektórych gospodarek w strefie euro. Ponadto

stosunkowo niskie stopy, zwłaszcza w mniej rozwiniętych krajach strefy euro sprzyjały

wzrostowi gospodarczemu i przegrzaniu koniunktury, czego efektem stał się wzrost

jednostkowych kosztów pracy i inflacji, jeszcze bardziej pogłębiając nierównowagę płatniczą

najmniej konkurencyjnych krajów, co pokazuje poniższy rysunek

Wykres nr 2 Nierównowaga na rachunku obrotów bieżących w latach 1997-2014

Źródło: http://en.wikipedia.org/wiki/Economic_reforms_and_recovery_proposals_regarding

the_Eurozone_crisis#mediaviewer/File:Current_account_imbalances_EN_(3D).svg, 07.01.2015

21

Tomasz Gruszecki wskazuje, iż dodatkowym czynnikiem powiększania się deficytu

rachunku obrotów bieżących oraz rachunku kapitałowego jest brak możliwości emisji własnej

waluty, która przez dewaluację czyli automatyczną akomodację kursu a zbyt niska dla słabiej

rozwiniętych krajów stopa procentowa, stwarza pokusę nadużywania kredytu i narastania ich

długów i zobowiązań w stosunku do gospodarek silniejszych57 Na zjawisko narastania

deficytów obrotów bieżących w mniej zamożnych krajach strefy euro wskazuje również

analiza sporządzona przez Komisję Nadzoru Bankowego podkreślająca, że integracja

gospodarcza i walutowa a zwłaszcza liberalizacja przepływów finansowych uruchomiła

wzrost obrotów na rynkach kapitałowych unii, jednocześnie nie sprzyjała gromadzeniu

oszczędności w sytuacji, gdy kredyt stał się dostępny i tani58. Tworząc lepsze warunki

pozyskiwania oszczędności zagranicznych. powodowała pogłębianie się ujemnego salda

obrotów bieżących w krajach o niższym wyjściowym poziomie dochodu.

Niższy poziom rozwoju gospodarczego, konkurencyjności oraz poziom zatrudnienia

w niektórych krajach strefy Euro, będące źródłem nierównowagi wewnętrznej oraz duże

zróżnicowanie w bilansach wymiany handlowej pomiędzy krajami - tworzące równowagę

zewnętrzną - były kumulowane jeszcze w okresie dobrej koniunktury a po wybuchu kryzysu

stały się źródłem pogłębienia recesji.

Istotną przyczyną kryzysu z jakim mamy do czynienia w krajach, w których

funkcjonuje wspólna waluta jest nadmierne zróżnicowanie strukturalne, powodujących

powstawanie nierównowag, wskutek kumulacji kosztów i korzyści wynikających z ich

rezygnacji z własnej waluty. Tomasz Grzegorz Grosse zwraca uwagę, że jednym

z podstawowych źródłem nierównowag i zakłóceń jest problem wzrostu związany najczęściej

z systematyczną utratą przewag konkurencyjnych w stosunku do innych aktorów

geopolitycznych lub może być skutkiem kumulowanych strat wynikających z dysfunkcji

własnego systemu,59 które prowadzą do stopniowego wyczerpywania się zasobów. Jednym

z procesów gospodarczych, które mogą wywoływać problem wzrostu są długotrwałe,

niekorzystne, mechanizmy wymiany gospodarczej, w której zyskują silne kraje

o wykwalifikowanej sile roboczej, nakierunkowane na export a tracą kraje o niskiej

wydajności pracy. Łukasz Handt pokazuje, że zagrożenie to zidentyfikowane jako efekt

Stolpera-Samuelsona, który wywołuje straty określonych grup społecznych w wyniku

liberalizacji handlu60, co może odnosić się też do krajów. Odwołuje się też do opinii

57http://www.obserwatorfinansowy.pl/tematyka/rynki-finansowe/euro-powtarza-bledy-z-lat-30-xx-w/, 21.01.2015 58http://www.mf.gov.pl/documents/764034/1002547/13_ZRME_KNF_zrodla_narastania_akcjii_kredytowej.pdf, 10.01.2015 59Grzegorz Grosse T. G.: op.cit., s.9 60Hardt Ł.: Kryzys zarządzania gospodarczego w strefie euro – brak optymalnego obszaru politycznego i kryzys koncepcji dobrego rządzenia, Między polityką a rynkiem, pod red. Grosse T. G., Oficyna Wydawnicza Uczelnia Łazarskiego, s. 69, Warszawa 2013.

22

amerykańskich ekonomistów Paula Robina Krugmana i Masurice Obsfetla, którzy

podkreślają iż ostateczną ocenę korzyści z handlu uzależnia możliwość kompensowania strat -

przez tych którzy na tym handlu korzystają – tym, którzy na tym handlu tracą.61 Przyjęty

model unii walutowej nie przewidywał mechanizmów kompensujących nierównomierny

rozkład korzyści z handlu pomiędzy krajami członkowskimi, nie spełnia więc kryterium

optymalnego obszaru politycznego, określającego zbiór państw, które zgadzają się na

ustanowienie permanentnych i egzekwowalnych mechanizmów redystrybucji dochodu

pomiędzy nimi62. Czeski ekonomista Marek Loužek, analizując kryzys w strefie euro

podkreśla, że wielkość transferów budżetowych na poziomie całego eurolandu jest bardzo

mała, natomiast stopień międzynarodowej solidarności jest nieporównywalny z solidarnością

wewnątrz państw narodowych63.

Kolejnym źródłem kryzysu w strefie euro było jak wskazuje Witold Maciej Orłowski,

niespełnienie się założenia, iż dostęp uboższych krajów strefy do taniego kapitału przełoży się

w nich na dochodowe inwestycje i przyspieszony wzrost PKB64. Raport Komisji Nadzoru

Bankowego wskazuje, iż znacznej dynamice wolumenu kredytu towarzyszyło nieoptymalne

jego wykorzystanie, w tym stymulowanie konsumpcji i nadmierna alokacja kapitału w gałęzie

gospodarki o niskiej produktywności, co prowadziło do wzrostu jednostkowych kosztów

pracy.65 Dogodniejsze warunki finansowania nie przyczyniły się do optymalnego

wykorzystania napływającego kapitału, z powodu braku dostatecznych instrumentów polityki

krajowej tak zwanych „krajów doganiających”, wspierających efektywne inwestycje a zatem

wzrost kredytów był częściowo wykorzystywany na finansowanie rosnących potrzeb

konsumpcyjnych i zaspokajanie przyjemności, za które mogą zapłacić później66.

Rolę makro-ostrożnościowych regulacji bankowych i skutecznego nadzoru

w hamowaniu nadmiernej ekspansji kredytu i zapobieganiu nieoptymalnej alokacji kapitału

podkreśla również Dariusz Rosati67. Liberalizacja rynków finansowych, niewłaściwa polityka

i brak klimatu sprzyjającego inwestycjom spowodował w krajach południa Europy wzrost

konsumpcji prywatnej oraz publicznej, wywołując inflację. Tomasz Grzegorz Grosse określa

tę sytuację jako model oparty na eksploatacji wewnętrznej peryferii europejskich przez kraje

silniejsze i ostrzega, że wobec wyczerpania rezerw i trudności w poszerzeniu ekspansji 61Krugman P.R., Obsfeld M.: Ekonomia międzynarodowa. T. 2 Teoria i polityka, Wydanie II, Wydawnictwo Naukowe PWN, s. 69, Warszawa 2007. 62Hardt Ł, op. cit. s. 71. 63http://krakowskie.nazwa.pl/test/index.php?option=com_content&view=article&id=151:marek-louek-qkryzys-strefy-euroq&catid=1:artykuy&Itemid=2, 02.02.2015 64Orlowski W. O.: Poważniej o Euro, s. 12, Rzeczpospolita, 7 stycznia 2015. 65 http://www.knf.gov.pl/Images/KNF_Zrodla_narastania_akcji_kredytowej_tcm75-24075.pdf, 21.01.2015 66Hampden-Turner J. Ch., Trompenaars A.: op.cit., s.320. 67Rosati D.: Czy Polska powinna przystąpić do strefy euro, Gospodarka Narodowa, Szkoła Głowna Handlowa, s. 25, 10 (266) Rok LXXXIII/XXIV Warszawa 2013.

23

o nowe peryferia, konieczna jest przebudowa modelu rozwoju i oparcie go na innowacji|

i poszukiwaniu nowych technologii.68

Integracja monetarna, ułatwiając dostęp do taniego kapitału nie gwarantuje wzrostu

gospodarki, czego przykładem jest Grecja, w której rozwój nie był hamowany jedynie

brakiem kapitału, lecz czynnikami o charakterze strukturalnym, czyli nieefektywnymi

rynkami pracy, niesprawnymi instytucjami państwa, źle adresowanymi wydatkami

socjalnymi, niekonkurencyjnością przedsiębiorstw państwowych, wysokim poziomem

korupcji, niskim poziomem wydatków na badania i rozwój, co znalazło odzwierciedlenie

w malejącym poziomie PKB przedstawionym na poniższym wykresie.

Wykres nr 3 PKB - zmiany procentowe rok do roku w latach 2003-2013 i prognoza na 2014

Źródło: PKB - Dane EUROSTAT 201369

Innym przykładem nieoptymalnej alokacji kapitału są kraje południa Europy

Hiszpania, czy Portugalia, w których swoisty boom na rynku nieruchomości spowodował

nadmierny, spekulacyjny wzrost ich cen a następnie gwałtowne ich urealnienie w wyniku

kryzysu finansowego i pęknięcia bańki cenowej. Zjawisko to opisuje ekonomista Leszek

Skiba, podkreślając, że w krajach Południa Europy największy udział stanowią inwestycje

portfelowe, około 90 proc. PKB a inwestycje bezpośrednie, które pozytywnie przekładają się

na dynamikę PKB, jedynie około 20 proc. PKB70. Obecny kryzys jest efektem zbyt dużej luki

między dynamiką gospodarki realnej a dynamiką zadłużenia i ekspansją produktów

68Grosse T.G. Rozważania o teorii kryzysu w ekonomii politycznej, Między polityka a rynkiem, Oficyna Wydawnicza Uczelnia Łazarskiego, s. 38, Warszawa 2013. 69 http://euro-dane.com.pl/grecja, 02.02.2015 70http://krakowskie.nazwa.pl/test/index.php?option=com_content&view=article&id=173:leszek-skiba-qpolska-i-litwa-rone-oblicza-peryferyjnoci-gospodarczejq&catid=1:artykuy&Itemid=2, 02.02.2015

24

finansowych oraz rezultatem szokowej weryfikacji rzeczywistego stanu poszczególnych

gospodarek, których realna kondycja ulegała wcześniej uśrednieniu, a przez to

zniekształceniu we wskaźnikach obliczanych i podawanych wspólnie dla całej strefy Euro.

Wydaje się, iż w obliczu takiej sytuacji najbardziej pożądane byłaby działania

zmierzające do stworzenia - analizowanej przez Charlesa Hampden-Turnera i Alfonsa

Trompenaarsa - swoistej atmosfery wspierania przedsiębiorczości. Autorzy siedmiu kultur

kapitalizmu odwołują się do zakorzenionego w kulturze niemieckiej trzeźwego postrzegania

pieniądza jako potencjału do inwestowania w pewne i trwałe dobra, które zapewniają

stabilność i stają się wartością społeczną, gwarantując społeczeństwom dostęp do rynku pracy

i stabilizację ekonomiczną a gospodarkom gwarantując otwartość nowych rynków i wzrost71.

W gospodarkach krajów, które zapoczątkowały strefę euro istniały różne warunki

wyjściowe, które nie zmieniły się w kierunku konwergencji, zaprzeczając endogeniczności

optymalnych obszarów walutowych. Doświadczenie strefy euro pokazało przykład

mobilności kapitału i jego stosunkowo destabilizującej roli poprzez początkowy nadmierny

jego napływ do krajów peryferyjnych, następnie jego nagłe zatrzymanie i powrót do krajów

pochodzenia, który spowodował wzrost marży obligacji rządowych i innych papierów

dłużnych. Ekonomiczny skutek gwałtownego odpływu kapitału przedstawia poniższy wykres.

Wykres nr 4 Rentowność obligacji państwowych w latach 2006-2013

Źródło: http://streetlightblog.blogspot.com/2011_04_01_archive.html, 07.01.2015

71Hampden-Turner Ch. Trompenaars H.: Siedem kultur kapitalizmu, Oficyna ekonomiczna, wydanie s. 322, IV, Kraków 2008.

25

Powyższa analiza pozwala wyłonić następujące słabości i dysfunkcje strefy Euro:

• euro pozostaje nadal walutą regionalną wobec tego nie eliminuje w pełni ryzyka

kursowego:

• jednolita stopa procentowa dla jednych jest za niska a dla drugich zbyt wysoka

• brak mechanizmu dostosowania (amortyzacji kursowej przez dewaluację zewnętrzną)

• niedostateczna mobilność na rynku pracy, sztywność cen i płac

• brak centralnego budżetu na poziomie, który umożliwiłby odpowiedni poziom

redystrybucji dochodów w skali całej strefy

• brak pożyczkodawcy ostatniej instancji (niezależność od niekorzystnych warunków

oferowanych przez zagraniczne rynki finansowe, eliminacja ryzyka nieskuteczności

emisji długu poprzez wykup obligacji przez własne banki centralne)

• brak mechanizmów kontrolujących, zapobiegających lub kompensujących narastanie

nierównowagi handlowej

• brak mechanizmów zapobiegających nieoptymalnej alokacji kapitału oraz

nadmiernym, nieefektywnym wydatkom publicznym i nietrafionym inwestycjom

• brak jednolitej polityki z zakresie poziomu wzrostu cen i płac

• brak korelacji zmian jednostkowych kosztów pracy z efektywnością pracy

Nasilenie negatywnych zjawisk i uwypuklenie omówionych powyżej dysfunkcji

funkcjonowania wspólnej strefy walutowej w Europie nastąpiło wskutek zaistniałego kryzysu

finansowego i akcji ratunkowych skierowanych głównie dla ratowania prywatnego sektora

bankowego, doprowadziło do powstania ogromnego długu publicznego. Czynnikiem

ułatwiającym emisję obligacji rządowych przed wybuchem kryzysu było nadawanie papierom

skarbowym przez agencje ratingowe statusu aktywów o najwyższej gwarancji bezpieczeństwa

i zerowym ryzyku oraz wymóg stawiany inwestorom instytucjonalnym - zwłaszcza bankom,

funduszom emerytalnym i ubezpieczeniowym - posiadania odpowiedniej struktury bilansów.

Zdaniem Tomasza Gruszeckiego taki stan był swoistą pompą ssąco – tłoczącą zapewniającą

stały popyt i łatwość lokowania kolejnych ich emisji na światowych rynkach finansowych72.

Ponadto finanse publiczne podlegają tak zwanym cyklom politycznym i przyczyniają się do

ciągłego, cyklicznego wzrostu zobowiązań publicznych, umożliwiając politykom składanie

przedwyborczych obietnic w zakresie poziomu konsumpcji i bezpieczeństwa. Na zwiększanie

wydatków publicznych nie wystarczały bieżące wpływy budżetowe, co prowadziło do

utrzymywania się nierównowagi i nadmiernego zadłużania się państw na rynkach

72Gruszecki T. Kryzys a dług publiczny w krajach rozwiniętych, Wydawnictwo KUL, s. 14, Lublin 2014.

26

finansowych do poziomu przekraczającego 90%, od którego zaczyna się zwiększone ryzyko

niewypłacalności. Poniższy wykres przedstawia poziom zadłużenia publicznego krajów Unii

Europejskiej, kandydatów do strefy euro w roku 2013, jako % PKB. Jedynie nieliczne kraje,

jak Luksemburg, Estonia, czy Bułgaria wykazują się niskim zadłużeniem, natomiast

w większości krajów zadłużenie publiczne jest znacznie wyższe od kryterium przyjętego

w Mastricht a w niektórych państwach członkowskich strefy Euro, poziom zadłużenia

przekracza nawet 100%.

Wykres nr 5 Poziom zadłużenia publicznego w krajach UE w 2013 roku

Opracowanie własne na podstawie danych Eurostat73

73http://ec.europa.eu/eurostat/statistics-explained/index.php/File:Public_balance_and_general_government_debt,_2010-13_%28%C2%B9%29_%28%25_of_GDP%29_YB15.png, 26.02.2015.

10,10%18,30%

23,60%37,90%38,20%38,60%39,00%

45,00%45,70%

54,60%55,70%56,00%

68,60%69,80%70,40%

75,70%76,90%77,30%

81,20%87,20%

92,10%92,20%

102,20%104,50%

123,30%127,90%128,00%

174,90%

0,00% 50,00% 100,00% 150,00% 200,00%

EstoniaBułgaria

LuksemburgRumunia

ŁotwaSzwecja

LitwaDania

CzechySłowacja

PolskaFinlandiaHolandia

MaltaSłowenia

ChorwacjaNiemcyWęgry

AustriaWielka Brytania

HispzaniaFrancja

CyprBelgia

IrlandiaWłochy

PortugaliaGrecja

Dług publiczny krajów UE (jako % PKB) w 2013 roku

27

Kryzys unaocznił, że utrzymujący się wysoki poziom zadłużenia stanowi

prawdopodobnie poważniejsze zagrożenie dla stabilności finansów publicznych niż

przejściowy wysoki deficyt, gdyż ogranicza wzrost i pozbawia państwa członkowskie

możliwości prowadzenia antycyklicznej polityki fiskalnej w okresie dekoniunktury

i uzależnia je od rynków finansowych, czyniąc niejednokrotnie ich obsługę niemożliwą do

uniesienia.

Decyzja dotycząca poziomu i kształtu integracji była bardziej rezultatem konsensusu

politycznego niż ekonomicznego i wynikała z przekonania, że procesy rynkowe wywołają

zmiany dostosowawcze, które zniwelują początkowe dywergencje i słabości strefy euro, co

potwierdza ekonomista Witold Maciej Orłowski podkreślając, że wprowadzenie w kraju euro

ma poważne konsekwencje ekonomiczne, ale jest przede wszystkim decyzją polityczną74.

Realna konwergencja rozumiana jest w ekonomii jako zdolność gospodarki słabiej

rozwiniętej do szybszego wzrostu gospodarczego, w rezultacie którego początkowa różnica

w poziomie PKB na mieszkańca w stosunku do krajów bogatszych z czasem zanika.

Spełnienie formalnych kryteriów pozwoliło Hiszpanii, Portugalii, Słowenii dostać się do

strefy Euro, ale nie wystarczyło do tego, by uniknąć kryzysu, gdy euro było już w obiegu75

Unia walutowa utworzona została z założeniem, iż wspólna waluta ułatwi i przyśpieszy dalszą

integrację i poprzez pogłębienie współpracy gospodarczej wymusi postępy unii politycznej.

Owe oczekiwania nie spełniły się jednak nie przynosząc również symetrycznych korzyści dla

jej członków. Czynnikami wpływającymi na duży spadek PKB w strefie euro była

niezadowalająca kondycja finansów publicznych wielu państw ją tworzących oraz obniżenie

efektywności wykorzystania czynników produkcji. Nadmiernie ekspansywna polityka

fiskalna doprowadziła wiele państw strefy euro do przekroczenia ustalonych w Traktacie

z Mastrich fiskalnych kryteriów konwergencji, natomiast skupienie się jedynie na chwilowym

spełnieniu warunków akcesji do unii walutowej nie chroniło przed spadkiem

konkurencyjności gospodarki Grecji po przyjęciu przez nią wspólnej waluty. Przyjęcie euro

bez odpowiedniego przygotowania gospodarczego, skutkowało dalszym pogłębieniem

nierównowagi zewnętrznej i wewnętrznej. Pogorszeniu stanu gospodarki nie towarzyszył

początkowo wzrost stóp procentowych od długów zaciąganych przez Grecję na rynkach

finansowych, działający jako mechanizm ostrzegawczy i dyscyplinujący władze do wdrożenia

niezbędnych działań naprawczych. Polityczne przesłanki do rozszerzenia Unii Gospodarczej

i Walutowej, potrzeba regionalnej integracji świata, tworzenia instytucji służących

74Orlowski W. M.: Poważniej o Euro, Rzeczpospolita, 7 stycznia 2015, s.12, . 75Ibidem, s.12

28

globalnemu rozwiązywaniu problemów społeczno-ekonomicznych i politycznych, oraz

rozbudowanie unii walutowej, umożliwiającej skuteczne konkurowanie euro z amerykańskim

dolarem okazały się być niewystarczające. Światowy kryzys gospodarczo-finansowy ujawnił

ponadto słabość mechanizmów koordynacji polityk gospodarczych i nadzoru nad polityką

budżetową w krajach Unii Europejskiej

We wstępie do Komunikatu KE przedstawiającej Strategię Europa 2020, były

przewodniczący Komisji Europejskiej José Manuel Durão Barroso, wyraził stwierdzenie,

iż kryzys zniweczył wyniki wielu lat postępu gospodarczego i społecznego oraz odsłonił

strukturalne słabości europejskiej gospodarki76 Podkreślił też konieczność gruntownych

zmian przestrzegając, iż najpilniejszym zadaniem jest wyjście z impasu, jednak nie należy

ulec pokusie powrotu do sytuacji sprzed kryzysu, który był dzwonkiem alarmowym

pozwalającym zrozumieć realną perspektywę stopniowej utraty znaczenia w światowym

porządku i dlatego należy wyjść poza horyzont celów krótkoterminowych i konsekwentnie

realizować strategię zrównoważonego rozwoju.

3 Pożądanie kierunki zmian i wnioski dla Polski przed przyjęciem wspólnej waluty.

3.1 Priorytety i założenia perspektywy unijnej i główne kierunki zmian

Analizując powyższe definicje kryzysu można stwierdzić, że może on mieć aspekt

zarówno negatywny jak i pozytywny, prowadzi bowiem na ogół do zmian, eliminowania jego

źródeł i ostatecznie do naprawy. Wybitna socjolog i filozof Citlali Rovirosa-Madrazo

wskazuje właśnie na możliwość potencjalnej szansy w kryzysie, uznając iż może stać się

okazją do rozważenia i zmiany naszej sytuacji, do próby zrozumienia drogi, która

doprowadziła nas tu, gdzie jesteśmy i zastanowienia się na tym, co możemy zrobić, aby

zmienić kierunek, w którym podążamy77. Tomasz Grosse natomiast, widzi w kryzysie nie

tylko uzewnętrznianie wad i dysfunkcji, ale okazję do wewnętrznych dostosowań78.

Kryzys unaocznił konieczność zbudowania solidnych fundamentów stabilności

makroekonomicznej i finansów publicznych jako nieodzownego warunku trwałego wzrostu

gospodarczego i zatrudnienia. W odpowiedzi na kryzys gospodarczy, finansowy

76 http://rpo2020.lubuskie.pl/wp-content/uploads/2013/01/Strategia_Europa_20203.pdf, 24-02-2015 77Bauman Z., Żyjąc w czasie pożyczonym, Wydawnictwo literackie, s.7, Warszawa 2010. 78T. Grosse, op.cit, s.2

29

i zadłużeniowy Unia Europejska zainicjowała działania wzmacniające zarządzanie

gospodarcze. Kierunki i obszary działań Komisji Europejskiej można podzielić na trzy grupy:

Tabela nr 1 Priorytety działań w perspektywie unijnej na lata 2014-2020

Cel działania Instrumenty działania

Wzmacnianie polityki zarządzania gospodarką

i równowagą makroekonomiczną

Cele i priorytety Strategia Europa 2020

Pakt Euro Plus

Wzmacnianie równowagi finansów

publicznych

Instrumenty nadzoru i przestrzegania Paktu

Stabilności i Wzrostu

Wzmacnianie stabilności sektora finansowego

i bankowego

Pakiet regulacyjny nadzorujący unijny rynek,

obejmujący nadzór korporacyjny i zasady

zarządzania ryzykiem, Unia bankowa

Wzmacnianie stabilności UGiW Europejski Mechanizm Stabilizacji Finansowej

a następnie Europejski Mechanizm Stabilności

W obliczu zaistniałego zagrożenia długotrwałym niskim wzrostem gospodarczym

Komisja Europejska zaleca realizację polityki gospodarczej i społecznej w oparciu o trzy

główne filary:

• pobudzanie inwestycji

• odnowienie zobowiązania do reform strukturalnych

• dążenie do odpowiedzialności budżetowej.79

Długoterminowy plan działań zmierzających do osiągnięcia wyznaczonych celów

określony został w strategii „Europa 2020”, która jest dziesięcioletnią strategią Unii

Europejskiej na rzecz wzrostu gospodarczego i zatrudnienia, zapoczątkowaną w 2010 roku.

Skierowana jest na rozwiązanie problemów, które wywołał kryzys, w jakim znalazły się kraje

członkowskie Unii Europejskiej a także na skorygowanie ułomności europejskiego modelu

wzrostu gospodarczego, opartego na rosnącej nierównowadze handlowej i stworzenie

warunków zrównoważonego i sprzyjającemu włączeniu społecznemu wzrostowi.

Tabela nr 2 Cele i priorytety Strategii Europa 2020

Ludzie Biznes i jego środowisko Infrastruktura i energia Badania i Rozwój

Zwiększenie zatrudnienia

(75% osób w wieku 20-64 lat

powinno mieć pracę)

Wspomaganie finansowe

przedsiębiorstw

Rozwój i modernizacja

infrastruktury

Inwestycje w badania

i rozwój (powinno być

przeznaczane docelowo 3%

PKB Unii)

79 http://europa.eu/rapid/press-release_IP-14-2235_pl.htm, 26-02-2015.

30

Walka z ubóstwem oraz

integracja społeczna

(zmniejszenie liczby osób

zagrożonych ubóstwem

i wykluczeniem społecznym

o co najmniej 20 mln)

Stymulowanie popytu na

pracę

Efektywność energetyczna

zwiększenie efektywności

zużycia do 20%, udział

energii ze źródeł

odnawialnych do 20%,

spadek emisji dwutlenu

węgla do 30%

Wspieranie innowacji

Edukacja

(ograniczenie

przedwczesnej edukacji do

poziomu poniżej 10%,

40% osób w wieku 30-34

powinno mieć

wykształcenie wyższe)

Poprawa otoczenia biznesu

szczególnie w zakresie

prawodawstwa, mechanizmy

sprzyjające inwestowaniu

Wsparcie ”czystych”

technologii

Zastępowanie technologii

„brudnych” – „ czystymi”

Promowanie wiedzy przez

ulgi podatkowe i inne

instrumenty

Poprawa dostępu do kapitału

i do funduszy

Zastępowanie technologii

„brudnych”, „ czystymi”

Nowoczesne formy

komunikacji

Partnerstwo, umacnianie

powiązań między światem

nauki, biznesu oraz badań i

innowacji

Odnawialne źródła energii do

20%

Regulacje w obszarze praw

autorskich i znaków

towarowych, ochrony

własności intelektualnej

Źródło: opracowanie własne na podstawie Komunikatu Komisji Europa 2020 Strategia na rzecz inteligentnego

i zrównoważonego rozwoju sprzyjającego włączeniu Społecznemu, Bruksela, 3.3.2010, KOM(2010) 2020 wersja ostateczna80

Nadrzędne cele wytyczone s Strategii Europa 2020 obejmują zatrudnienie, badania

i rozwój, klimat i energię, edukację, integrację społeczną oraz walkę z ubóstwem. Realizacja

oraz monitorowanie strategii Europa 2020 odbywa się w ramach europejskiego semestru,

rocznego cyklu koordynacji polityki gospodarczej i budżetowej oraz nowego systemu

nadzoru nad polityką gospodarczą a zwłaszcza budżetową oraz nowy harmonogram

przygotowania budżetów krajowych. Główną przesłanką utworzenia nowych regulacji

w systemie koordynacji polityki gospodarczej Unii Europejskiej po 2008 roku na rzecz

utrzymania równowagi finansowej w strefie euro jest zapobieganie destabilizacji a także

dopilnowanie, aby przepisy dotyczące sektora finansowego były respektowane, co wpłynie na

większą ochronę obywateli przed skutkami kryzysów a jednocześnie na odbudowę zaufania

do istniejącego systemu finansowego oraz przeciwdziałanie kryzysom finansowym81.

80http://www.mg.gov.pl/files/upload/8418/Strategia%20Europa%202020.pdf, 02.01.2015 81Sporek T.: Globalne konsekwencje kryzysu finansowego w Grecji, Studia Europejskie Centrum Europejskiego Uniwersytetu Warszawskiego, nr 3 (67) 2013, s. 11, Warszawa 2013,

31

3.2 Pożądane kierunki zmian i wnioski dla Polski. Już we wstępie do analizy Narodowego Banku Polskiego dotyczącej ekonomicznych

wyzwań, jakie stoją przed Polską w związku z perspektywą przystąpienia do strefy euro

podkreślone zostało, iż szansa na przyspieszenie wzrostu gospodarczego i wzrostu

zamożności społeczeństwa w Polsce w następstwie przyjęcia euro zależy od tego, czy

wzmocnione zostaną instytucje strefy euro oraz potencjał polskiej gospodarki.. Krytycznej

weryfikacji zostały poddane zbyt optymistyczne oczekiwania i opinie związane z akcesją

Polski do obszaru wspólnej waluty, formułowane przed wybuchem kryzysu, które już

w samej integracji upatrywały bodziec i akcelerator wzrostu gospodarczego. Obecnie

powszechny jest pogląd, iż proces ten powinien zostać poprzedzony dostosowaniem polskiej

gospodarki. W analizie zostały zdefiniowane obszary, które będą miały wpływ na sprawność

funkcjonowania Polski w strefie euro:

• Konwergencja realna i nominalna.

• Konkurencyjność kosztowo-cenowa i strukturalna

• Zróżnicowanie strukturalne gospodarek tworzących strefę Euro

• Efektywność mechanizmów prewencji i dostosowań82.

Dystans jaki dzieli gospodarkę Polski w stosunku do krajów wysoko rozwiniętych

strefy euro znajduje bezpośrednie odzwierciedlenie w wysokości płac, które są jednocześnie

jednym z głównych źródeł konkurencyjności cenowo - kosztowej na arenie międzynarodowej.

Stosunkowo wysoka pozycja polskich przedsiębiorstw wynika bowiem z systematycznego

utrzymywania się nisko-opłacanego wzrostu wydajności pracy.

Integracja walutowa przyśpieszyć może proces konwergencji poziomu cen

i wynagrodzeń, który nie poprzedzony wzrostem efektywności i innowacyjności wyeliminuje

ten czynnik przewagi polskiej gospodarki i wywoła wzrost inflacji, której poziom i tak

odbiega od krajów o dojrzałych gospodarkach. Poziom naturalnej stopy procentowej w Polsce

jest wyższy niż w strefie euro i dlatego polityka pieniężna stosowana przez Europejski Bank

Centralny, może okazać się źródłem ryzyka nadmiernej ekspansji kredytowej i powstawania

cenowych baniek spekulacyjnych.

W kontekście powyższych rozważań najistotniejszym problemem wydaje się być

utrzymanie konkurencyjności polskiej gospodarki w efekcie niezależnych procesów integracji

walutowej. Ponieważ konkurencyjność kosztowo-cenowa stopniowo podlega eliminacji

należy zwrócić uwagę na drugi, ważniejszy wymiar konkurencyjności jaką jest

konkurencyjność strukturalna, która z kolei zależy od pojmowanego ogólnie korzystnego 82 Narodowy Bank Polski, Ekonomiczne wyzwania integracji Polski ze strefą Euro, s. 118, listopad 2014.

32

klimatu dla biznesu, czyli otoczenia instytucjonalnego wspierającego działalność gospodarczą

i jakości kapitału społecznego, które determinują innowacyjność gospodarki, rozumianej jako

jej zaawansowanie technologiczne i wpływają na poziom zagranicznych inwestycji

bezpośrednich. Według raportu Krajowej Izby Gospodarczej słabości strukturalne polskiej

gospodarki związane są jest między innymi z:

• wytwarzaniem prostych produktów o stosunkowo niskim koszcie

• spadkiem poziomu oszczędności krajowych

• wzrostem zadłużenia towarzyszącemu zwiększonej konsumpcji

• sytuacją demograficzną i stanem systemu emerytalnego

• wysokim poziomem zużycia majątku trwałego i małymi nakładami inwestycyjnymi

• małą efektywnością systemu wsparcia publicznego na badania i rozwój

• niestabilnością rozwiązań prawnych

• niepewnością w zakresie obciążeń fiskalnych i zasadniczych składników kosztów

• brakiem sprawności i przejrzystości administracji publiczne, zwiększającej ryzyko

gospodarcze i koszty transakcyjne83.

Zdaniem powyższej analizy reformę gospodarki należałoby dokonywać przez jej

głęboką zmianę w kierunku sektorów wiedzo-chłonnych i wysoko innowacyjnych, co

przesunie nas do innego segmentu globalnej konkurencji, zarazem znacząco obniży naszą

surowcochłonność i energochłonność, zmniejszając wrażliwość gospodarki na wahania kursu

walutowego84, któremu podlegają kraje niezależnie od ich uczestnictwa w strefie Euro.

Powyższe spostrzeżenia nasuwają wniosek o nieskuteczności przejściowych

czynników konkurencyjności, opartych na aktualnym kursie waluty, wielkości stóp

procentowych, czy kosztów pracy i konieczności realnych i trwałych dostosowań gospodarki

polskiej, gwarantujących możliwość konkurowania i uczestnictwa na arenie

międzynarodowej. Zdaniem profesorów Alojzego Z. Nowaka i Kazimierza Rycia, Polska nie

jest Arkadią, lecz małą otwarta gospodarką, która nie powinna wykorzystywać polityki

pieniężnej dla potanienia exportu i podrożenia importu, ponieważ takie działania rozgrzeszają

niekonkurencyjność i nie wymuszają niezbędnych dostosowań realnych w zakresie

innowacyjności produkcji i oferty exportowej85. Doświadczenia ostatnich lat w krajach strefy

euro pokazały, że konkurowanie jedynie na płaszczyźnie niższych płac i kosztów

w warunkach integracji monetarnej zostaje łatwo zniwelowane pod wpływem zwiększenia 83Jerzy Hausner red. Raport Konkurencyjna Polska, Jak awansować w światowej lidze gospodarczej, s. 11, Krajowa Izba Gospodarcza, Kraków 2013. 84Ibidem, s. 15. 85Nowak A.Z., Ryć K.: Czy strefa euro może być dla Polski Arkadią,s. 8, Rzeczpospolita, 27 stycznia, 2015.

33

tempa wzrostu PKB a w rezultacie zwiększenia płac i cen, prowadzące do utraty

konkurencyjności i pogorszenia bilansu płatniczego.

Nieskuteczność dewaluacji wewnętrznej w przypadku spadku konkurencyjności,

prowadzącej do deficytu w wymianie handlowej z zagranicą i wskazywanej jako remedium

na odzyskanie pozycji na rynkach międzynarodowych argumentuje również włoski

ekonomista Mauro Gallegati, podkreślając, iż jest to droga politycznie bardzo trudna do

przeprowadzenia i może powodować zagrożenie jeszcze głębszej recesji, bowiem obniżenie

wynagrodzeń, oznacza pogorszenie warunków życia i spadek zagregowanego popytu oraz

wzrost szarej strefy, co z kolei obniża dochody podatkowe i zdolność państwa do

rekompensowania spadku dochodów pomocą socjalną lub inwestycjami publicznymi86.

Kryzys finansowy pokazał boleśnie, że suwerenność państwa kończy się wraz z jego

nadmiernym zadłużeniem na światowych rynkach finansowych. Należy zatem dołożyć

wszelkich starań, aby wzrost gospodarczy umożliwił trwałe, rzeczywiste polepszenie tego

wskaźnika oraz aby inwestycje publiczne przynosiły wymierne korzyści gospodarce.

Nieodzowne i pilne jest ponadto uporządkowanie systemu podatkowego i przeregulowanego

kodeksu pracy, zmniejszenie opodatkowania pracy na rzecz konsumpcji, reforma systemu

emerytalnego, wprowadzająca ulgi podatkowe zachęcające do oszczędzania dla zwiększenia

poziomu oszczędności i stworzenia dodatkowego zabezpieczenia emerytalnego.

Przewodniczący Rady Gospodarczej Janusz Lewandowski podkreśla znaczenie strategii rządu

wzmacniającej rozwój, która w roku 2015 powinna skupić się głównie na ochronie stabilności

gospodarczej przed zewnętrznymi ryzykiem geopolitycznymi, które podcinają perspektywy

ożywienia (sytuacja na Ukrainie, terroryzm w Syrii, wirus Ebola, dojście do władzy

populistów paraliżujących reform w Hiszpanii, Włoszech czy Grecji), co może wywołać

wycofanie inwestorów i rozchwiać rynki finansowe. Używając metafory iż kapitan

odpowiada za statek a nie za fale87, wskazuje na priorytety:

• wyprowadzenie Polski z procedury nadmiernego deficytu

• restrukturyzacja górnictwa

• selekcjonowanie najlepszych inwestycji

• realizacja wyzwań unii energetycznej

• otwieranie rynków innych kontynentów (umowy handlowe)

• przekonanie młodego pokolenia do przedsiębiorczości w kraju

• działania zmierzające do odwrócenie trendu demograficznego 86 http://www.huffingtonpost.it/mauro-gallegati/leuro-e-la-doppia-illusione-uscirne-sarebbe-un-disastro-ma-che-fare-per-restarci_b_5027208.html. 20-02-2015 87Lewandowski J.: Rozwijamy się za wolno, s. 7, Rzeczpospolita, 2 stycznia 2015.

34

• poprawa sytuacji na rynku pracy obniżenie składek ZUS.

Zdaniem Hansa Paula Burknera, przewodniczącego rady nadzorczej The Boston

Consulting Group państwo powinno finansować budowę infrastruktury, poprawiać jakość

ekosystemu innowacji, eliminować bariery biurokratyczne. Władze powinny koncentrować

się nad tym, aby miasta z potencjałem jak Wrocław czy Warszawa, stały się miejscem

przyjaznym i dostępnym, udostępnić infrastrukturę informatyczną, centra technologiczne

i system wsparcia dla biznesu, przyciągające inwestorów i utalentowanych ludzi i nowych

przedsiębiorców z całego świata88. Jako zagrożenia wskazuje za niski poziom oszczędności

oraz zbyt mały poziom innowacji.

Poniższy wykres prezentuje porównanie gospodarek światowych ze względu na

łatwość prowadzenia działalności gospodarczej, w którym wzięto pod uwagę 189 państw.

Łatwość prowadzenia biznesu oznacza w rankingu otoczenie regulacyjne bardziej sprzyjające

rozruchowi i rozwojowi lokalnej firmy. Badania przeprowadzono w 2014 roku przez projekt

pod patronatem Banku Światowego Doing Business.

Wykres nr 6 Ranking krajów ze względu na łatwość prowadzenia działalności gospodarczej

Źródło: opracowanie własne w oparciu o dane z portalu doing business 89

Przywoływanie w wielu publikacjach, raportach i wypowiedziach autorytetów

z zakresu ekonomii znaczenia konkurencyjności i możliwości jej utrzymania na rynkach

zagranicznych, zapewniających odpowiedni poziom exportu i zapewnienie równowagi

rachunku bilansu płatniczego skłania do prób sprecyzowania czynników warunkujących

potencjalną przewagę polskich przedsiębiorstw i atrakcyjność z punktu widzenia inwestorów.

Najlepszym źródłem wiedzy i doświadczeń wydaje się być opinia uczestników rynku, którzy 88Burkner H.P.L:,Polskie miasta mają potencjał, by się stać ośrodkami innowacji, s. 16, Rzeczpospolita, 9 luty 2015. 89 http://www.doingbusiness.org/rankings, 16.02.2015

4 6 7 8 9 11 12 13 14 17 20 21 25 27 31 32 33 3742 44

5156 59 61

010203040506070

Łatwość prowadzenia działalności gospodarczej

35

ową konkurencyjność budują codziennymi decyzjami, powszednią pracą oraz zmaganiami

z ograniczającymi i hamującymi czynnikami.

Na potrzeby podjętego w pracy tematu na przełomie roku 2014-2015 zostało

przeprowadzone pilotażowe badanie ankietowe, skierowane do kadry zarządzającej

lub właścicieli wybranych przedsiębiorstw w regionu śląskiego, opolskiego i dolnośląskiego.

Próba obejmowała grupę 19 osób, pochodzą w przeważającej części, bo aż 63% z dużych

i większych przedsiębiorstw z poziomem zatrudnienia powyżej 250 osób, natomiast pozostałe

36% respondentów pochodzą natomiast z grupy małych i średnich przedsiębiorstw

z poziomem zatrudnienia w przedziale 50-250 osób.

Około 63% przedsiębiorstw działa na rynkach międzynarodowych, 32% na rynkach

europejskich, natomiast jedynie 5% ma zasięg krajowy. Uczestnicy ankiety to głównie – aż

74% - menadżerowie wyższego stopnia, pozostałe 26% to menadżerowie średniego stopnia

Taki dobór firm i respondentów badania czyni jego wyniki miarodajne, ponieważ zostało

przeprowadzone wśród osób, podejmujących ważne decyzje inwestycyjne, posiadających

doświadczenie na arenie międzynarodowej i pochodzących z różnych branż.

Badanie polegało na przypisaniu odpowiedniej wagi proponowanym przez autora

ankiety dziesięciu czynnikom konkurencyjności. Ocena miała mieścić się w przedziale

od 1 do 10, z możliwością zastosowania takiej samej punktacji dla więcej niż jednego

czynnika, tak by nie ograniczać zakresu oceny i ewentualnie wyłonić kryteria jednakowo

ważne. Respondenci mieli także możliwość wymienienia dodatkowego czynnika, jeśli nie

został on wskazany w przygotowanej ankiecie. Dodatkowo wymienionymi przez

respondentów a nie zaproponowanymi w ankiecie czynnikiem były:

• brak jednolitej obowiązującej interpretacji przepisów podatkowych

• opieszałość sądów w orzecznictwie gospodarczym.

Wyniki ankiety zaprezentowane w poniższym wykresie pokazują, iż zdaniem

ankietowanych najważniejszym elementem warunkującym konkurencyjność polskich

przedsiębiorstw jest dostęp do wysokich, innowacyjnych technologii. Takie stanowisko

pozostaje zgodne z głównym nurtem postulowanym przez Unie Europejską i znalazło

odzwierciedlenie w unijnych celach i priorytetach wyznaczonych w Strategii Europa 2020,

wymieniających badania i rozwój jako jeden z nadrzędnych jej celów oraz wskazuje, iż

przewodnią inicjatywą są innowacje.

36

Wykres nr 7 Wyniki badania „Czynniki konkurencyjności polskich przedsiębiorstw

Opracowanie własne w oparciu o badanie ankietowe

Zarówno wykorzystania zaawansowanych technologii jak i podnoszenie kwalifikacji

i znaczenie potencjału ludzkiego należy traktować jako wyzwania stojące przed polskimi

przedsiębiorcami, firmami oraz uczelniami, które winny stać się wylęgarnią talentów

i wynalazków. Niepokojące jest jednak przypisanie przez respondentów niemniejszej wagi

czynnikom rozumianym raczej jako bariery hamujące przedsiębiorczość i konkurencyjność,

niewątpliwie determinujących decyzje inwestycyjne. Należą do nich koszty pracy, wsparcie

finansowe i instytucjonalne inwestycji, wsparcie nowych inicjatyw gospodarczych oraz

stabilność i przejrzystość prawa podatkowego, które składają się na tak zwany przyjazny

klimat dla biznesu i jego otoczenie, postulowane również w strategii Europa 2020.

Wydaje się iż czynniki wymienione w badaniu, uznane przez autora jako ważne

zostały trafnie wybrane, ponieważ nie ma zbyt dużych rozbieżności w wypowiedziach i żaden

czynnik nie został przez respondentów pominięty lub nie uzyskał skrajnie niskiej wagi, jako

mało istotny. Należy również zwrócić uwagę na fakt, iż w przeważającej większości

respondentów kwestia przystąpienia do strefy euro została uznana jako element najmniej

istotny, pomimo iż próba zawierała respondentów działających na arenie międzynarodowej.

Wydaje się iż polscy przedsiębiorcy nauczyli się radzić sobie z wahaniami kursów walut

a ponadto wymiana handlowa Polski nie ogranicza się jedynie do strefy euro i fakt przyjęcia

wspólnej waluty nie wyeliminuje w pełni ryzyka kursowego.

Do podobnych wniosków skłaniają wyniki sondażu przeprowadzonego w lutym 2012

roku na znacznie liczniejszej grupie 1086 przedsiębiorstw, wybranych spośród ponad 41 000

firm, które uczestniczą w programie Rzetelna Firma, mające na celu identyfikację obszarów,

w których polscy przedsiębiorcy napotykają najwięcej absurdów prawnych.

5,16,56,76,8

7,37,37,4

7,87,8

8,7

0,0 1,0 2,0 3,0 4,0 5,0 6,0 7,0 8,0 9,0 10,0

Przystąpienie do strefy EuroWsparcie dla osób rozpoczynających działalność gospodarczą

Infrastruktura komunikacyjnaObniżenie podatków

Cena i dostępność kapitałuStabilność i przejrzystość prawa podatkowego

Wsparcie finansowe i instytucjonalne inwestycjiPodniesienie kwalifikacji pracowników

Koszty pracyInnowacyjne technologie

Czynniki konkurencyjności polskich przedsiębiorstw - średnia ocena

37

Wykres nr 8 Wyniki badań „Absurdy prawnej w działalności polskich przedsiębiorców”

Źródło: Badanie Rzetelnej Firmy z 2012 r „Absurdy prawne w działalności polskich przedsiębiorstw”90

Niepokojącym jest fakt, iż na pytanie o zmianę sytuacji w tym zakresie w ciągu

ostatniego roku 54% ankietowanych udzieliła odpowiedzi, że ilość ta wzrosła lub

zdecydowanie wzrosła a 25% iż pozostała bez zmian, co oznacza iż 79% nie widzi poprawy

otoczenia swej działalności. Paradoksem wydaje się również fakt, że obie ankiety postrzegają

państwo, jego struktury i system prawny raczej jako hamulce i przeszkody do pokonania niż

sprzymierzeńców we wspólnej przecież sprawie. Wyniki badań skłaniają do wniosku,

iż poziom przedsiębiorczości w Polsce pozwala konkurować na rynkach zagranicznych

pomimo działań ze strony państwa, które tę przedsiębiorczość winno wspierać i podejmować

przez wszelkie możliwe działania eliminujące nadmierne bezrobocie, które według Josepha

Stiglitza jest niezdolnością rynku to wytworzenia miejsc pracy i staje źródłem najbardziej

dotkliwej nieefektywności oraz jedną z głównych przyczyn nierówności91.

Autorzy raportu wydanego przez Krajową Izb Gospodarczą: Konkurencyjna Polska,

uważają, że dla uzyskania dodatkowych korzyści wynikających z uczestnictwa w wymianie

międzynarodowej absolutnie niezbędne jest wdrożenie tak zwanej nowej polityki

przemysłowej, której kluczowym hasłem jest globalny łańcuch tworzenia wartości (global

value chain), szczególnie w zakresie technologii i sprzedaży a nade wszystko stopniowe,

ale systematyczne przesuwanie się na korzystniejsze pozycje tego łańcucha, które poza

rodzajem działalności zależy od przewagi konkurencyjnej w zakresie jakości kooperacji

z innymi uczestnikami łańcucha, rozumianej jako specjalizacji, która uczyni polskie oferty

atrakcyjniejsze od innych. Nowa polityka przemysłowa to również oddziaływanie państwa,

którego skuteczność uzależniona od jakości jego instytucji i sprawności ich działania a jak 90http://di.com.pl/news/43642,0,W_prawie_jest_coraz_wiecej_absurdow_-_twierdza_przedsiebiorcy.html, 24-02-2015 91Stiglitz J. E.: op.cit., s.12.

38

podkreślają autorzy wyżej cytowanego raportu, cechy te, nie są mocną stroną państwa

polskiego, ponieważ w Polsce panuje swego rodzaju dualizm polskiego potencjału

konkurencyjnego92. Przedsiębiorcom, którzy podejmują znaczny wysiłek i ryzyko, i dość

dobrze wykształconemu społeczeństwu towarzyszy słabe otoczenie instytucjonalne

i infrastrukturalne, które utrudnia prowadzenia działalności. Za najistotniejsze mankamenty

polskiego ładu instytucjonalnego, uważają:

• organizację życia gospodarczego

• ciężary złej regulacji

• sądownictwo utrudniające rozstrzyganie sporów

• niesprawiedliwość decyzji administracyjnym

• jakość usług rządowych93

Zarówno powyższe opinie jak i wyniki przeprowadzonego badania ankietowego

potwierdza zaprezentowany poniżej wykres przedstawiający ranking czynników najbardziej

utrudniających prowadzenie działalności gospodarczej w Global Competitiveness.

Wykres nr 9 Czynniki utrudniające prowadzenie działalności gospodarczej w Polsce 2012/2013

Opracowanie własne na podstawie Global Competitiveness Report 2012/2013

92Jerzy Hausner red. Raport Konkurencyjna Polska, Jak awansować w światowej lidze gospodarczej, s. 98, Wydawnictwo Fundacja Gospodarki i Administracji publicznej, Kraków 2014. 93J. Hausner, op.cit., s. 81.

0,4

0,5

1,1

1,3

2,1

2,6

2,7

2,8

3,2

8,2

10,3

11,5

13,4

13,6

20,4

0 5 10 15 20 25

regulacje rynku walutowego

przestepczość

zagrożenie zamachami politycznymi

jakość publicznej służby zdrowia

niestabilność polityczna

korupcja

inflacja

słaba etyka pracy

wykształcenie pracowników

niewystarczająca infrastrukrura

dostęp do finansowania

stopy podatkowe

nieefektywność administracji publicznej

restrykcyjne prawo pracy

regulacje podatkowe

Czynniki utrudniające prowadzenie działalności gospodarczej w Polsce

39

Wyniki powyższych badań wskazują państwo, jego struktury i kompetencje

postrzegane są jako najistotniejsze czynniki negatywnie warunkujące, bo wręcz utrudniające

działalność gospodarczą i mogą stać się źródłem przekonania iż, jak to wyraził dobitnie

niemiecki filozof Jurgen Habernas, obywatele zostali zmarginalizowani i zepchnięci do roli

klientów, którzy są zobowiązani płacić podatki i w żaden sposób nie mogą wpływać na

władze wybrane w wolnych wyborach a wybierani przez nich przedstawiciele miast

reprezentować interesy i rozwiązywać problemy swych wyborców dbają o swoje własne

interesy94. Utrzymywanie się takiego stanu zniechęca skutecznie do podejmowania ryzyka nie

tylko inwestorów, ale skłania wielu uzdolnionych i wykształconych Polaków do realizowania

swych zawodowych ambicji poza jej granicami.

Należy zatem zrobić wszystko, aby kryzys, którego skutki nie były w Polsce tak

dotkliwe i spektakularne jak w innych częściach Europy, stał się okazją do

przewartościowania polityki państwa, w taki sposób, aby przestało być postrzegane jako

utrudnienie w prowadzonej działalności, ale też mogło aktywnie wspierać procesy

dostosowawcze gospodarki. Istotne jest dostrzeżenie, iż spowolnienie wzrostu nie jest jedynie

przejściowym skutkiem warunków zewnętrznych i minie wraz z nadejściem lepszej

koniunktury na świecie, ale składa się na nią struktura polskiej gospodarki oraz ogół

warunków, regulacji instytucji i wszelkich barier, których jakość i stabilność niewątpliwie

determinuje decyzje istniejących i potencjalnych inwestorów, których poziom zaufania

i ocena ryzyka przekłada się na decyzje dotyczące wzrostu produkcji, wdrażania nowych

technologii, poziomu wydatków na innowacje, czy – co najważniejsze - skłania do

zwiększenia zatrudnienia. Ważne jest, aby bodźcem dla napływającego kapitału nie była

doraźna chęć szybkiego zysku, opartego na spekulacjach i wahaniach na rynkach

finansowych, ale stabilność i przewidywalność warunków gospodarowania, które staną się

źródłem trwałych korzyści na przyszłość, pozwalających budować dobrostan obywateli oraz

sukcesy przedsiębiorców. Rozwój i umocnienie pozycji realnej gospodarki jest ponadto

szansą na zatrzymanie pogłębiających się nierówności społecznych, przed którymi ostrzegają

ekonomiści i socjologowie z tych części świata, w których przyniosły one największe

spustoszenie.

94http://www.psz.pl/127-unia-europejska/pawel-fereszkiewicz-juergen-habermas-czyli-szkola-frankfurcka-w-natarciu, 17-02-2015

40

Zakończenie Parafrazując tytuł książki wybitnego polskiego socjologa Zygmunta Baumana, można

określić, iż jednoczona Europa to niedokończona przygoda, której kształt wykuwany jest

stopniowo w obliczu bieżących wyzwań politycznych i ekonomicznych, której idea wyrosła

z pragnienia utrwalania i umacniania pokoju a której podstawą jest zgodność oparta na

uznaniu tych samych wartości, wzajemny szacunek dla partnerów z zachowaniem

poszanowania dla odmienności i różnorodności kultur.

Ważnym krokiem integracji stało się stworzenie Unii Gospodarczej i Walutowej, które

okazało się projektem trudnym i wymagającym wzajemnego wsparcia dla jej najsłabszych

członków oraz lojalności i współpracy w przestrzeganiu przyjętych norm i zasad jej

funkcjonowania, ponieważ - jak zauważył na konferencji poświęconej kryteriom optymalnego

obszaru walutowego Krzysztof Biegun - Unia walutowa jest przedsięwzięciem niezwykle

ambitnym, ale też eksperymentem ekonomicznym o niespotykanej dotąd skali i charakterze95.

Istotne jest zatem, aby kryzys ekonomiczny nie złamał idei wspólnej Europy i nie cofnął

krajów w drodze do dalszej integracji. Konieczność i nieuchronność takich wspólnych

działań, bardziej od ekonomistów wydają się rozumieć i postulować socjologowie

historycy i politolodzy, którzy postrzegają ten problem wielopłaszczyznowo. Zygmunt

Bauman odwołując się do opinii niemieckiego socjologa Jurgena Habernasa wskazuje, iż

w obliczu rosnącej potęgi globalnego kapitału skuteczne zamknięcie rynków pracy a także

rynków kapitałowych, finansowych i towarowych coraz zbilansowanie książki rachunkowej

w obrębie pojedynczego państwa staje się zadaniem coraz bardziej karkołomnym96.

Należy więc doskonalić ten pionierski projekt starając się zrekonstruować na poziomie Unii

sieć instytucjonalno-prawną i utworzyć nowy ład, w którym działaniami gospodarczymi nie

będzie kierowała wyłącznie perspektywa chwilowych zysków i lokalnych korzyści

z nieprzewidywalnych ruchów globalnych sił, nie licząca się z kosztami społecznymi i która

będzie potrafiła nadążyć za globalnymi rynkami, ponieważ jak twierdzi Zygmunt Bauman,

powstająca na naszych oczach europejska federacja staje dziś przed zadaniem powtórzenia

wyczynu, jakiego dokonało państwo narodowe, …. Musi połączyć ze sobą ponownie władzę

i politykę obecnie rozdzielone i żeglujące w przeciwnych kierunkach97.

Działania naprawcze podjęte w ramach Unii Europejskiej a szczególnie w obrębie

Unii Gospodarczej i Walutowej skłaniają do wniosku, iż istnieje wśród jej członków idea

wspólnego rozwoju i kształtowania jednolitej polityki zmierzającej do ustabilizowania 95http://www.konferencja.edu.pl/ref8/pdf/pl/Biegun-Wroclaw.pdf, 07.01.2015. 96Bauman Z.: Europa niedokończona przygoda, Wydawnictwo literackie, s. 204, Kraków 2008. 97Ibidem, s. 196.

41

i uzdrowienia sytuacji zwłaszcza w sferze finansowej. Główne kryteria przyjęte na lata

2014-2020 zdają się również dostrzegać problemy społeczne, związane z bezrobociem,

wykluczeniem społecznym i jego ekonomicznymi skutkami. Wszystkie cele sformułowane

w wieloletniej perspektywie rozwoju skierowane są na odzyskanie i utrzymanie

konkurencyjności gospodarek jej tworzących.

Kryzys ekonomiczny potwierdził iż równomierny rozkład korzyści płynących

z integracji walutowej uzależnione są od kondycji poszczególnych gospodarek, warto jest

zatem zadbać o to, aby w momencie przystąpienia do unii walutowej Polska była partnerem

pewnym i konkurencyjnym, pozwalającym jej na równoważenie rachunków obrotów

handlowych z zagranicą. Należy zadbać o stabilność finansów publicznych, tak aby państwo

mogło pobudzać wzrost gospodarczy i podtrzymywać popyt wewnętrzny w okresach

dekoniunktury i łagodzić skutki szoków asymetrycznych, które może w niektórych obszarach

wywołać dalsza integracja. Rola państwa wydaje się być niebagatelna i jak wskazują autorzy

raportu Konkurencyjna Polska, niezbędne są jednoczesne trzy rodzaje działania państwa:

umożliwianie, wspieraniu oraz zapewnianiu. Nie wystarczy więc jedynie usuwać bariery dla

rozwoju przedsiębiorstw i pozwalać im rosnąć, trzeba również wspomagać ich zdolność

konkurowania – pomóc im rosnąć, czyli prowadzić nową politykę przemysłową98.

Niezwykle istotne jest wprowadzenie takiego ładu instytucjonalno-prawnego, które

spowoduje postrzeganie państwa przez inwestorów i przedsiębiorców jako partnera

i promotora innowacji a nie jako hamulec dla przedsiębiorczości i zbuduje w społeczeństwie

zaufanie do prowadzonej polityki i obowiązującego prawa oraz wykształci powszechne

przekonanie co do słuszności decyzji o akcesji do unii walutowej.

Konieczne jest, zbudowanie procedur, które chroniłyby przez agresywną polityką

kredytową instytucji finansowych, ponieważ nieskuteczność zakazów, których przestrzeganie

gwarantowane jest jedynie względami etycznymi dostrzegł i wyraził obrazowo Stanisław

Lem w słowach, iż wszelkie zastrzeżenie, obiekcje religijne i prawne ulegają zmieceniu we

współczesnym świecie przez lawinowo ruszający kapitał99. Niezbędne jest jednocześnie

tworzenie warunków, które budowałyby zaufanie inwestorów i skłaniały do inwestycji

bezpośrednich, tworzenia nowych miejsc pracy, budowania dobrostanu obywateli, tak aby

móc w niedalekiej przyszłości oprzeć wzrost gospodarczy na powiększających się

oszczędnościach obywateli a nie na rosnącym ich zadłużeniu.

98J.Hausner op. cit. s. 7. http://konfederacjalewiatan.pl/legislacja/wydawnictwa/_files/publikacje/2014/GAP_Konkurencyjna_Polska_Rekomendacje.pdf, 10-02-2015. 99 Lem S.: Świat na krawędzi, Wydawnictwo literackie, s. 219, Kraków 2010.

42

Bibliografia Spis wykresów: Wykres nr 1 Zmiana jednostkowych kosztów pracy w latach 2000-2012

Wykres nr 2 Nierównowaga na rachunku obrotów bieżących w latach 1997-2014

Wykres nr 3 PKB - zmiany procentowe rok do roku w latach 2003-2013 i prognoza na 2014

Wykres nr 4 Rentowność obligacji państwowych w latach 2006-2013

Wykres nr 5 Poziom zadłużenia publicznego w UE w 2013 roku

Wykres nr 5 Poziom zadłużenia publicznego w krajach UE w 2013 roku

Wykres nr 6 Ranking krajów ze względu na łatwość prowadzenia działalności gospodarczej

Wykres nr 7 Wyniki badania ankietowego

Wykres nr 8 Wyniki badań „Absurdy prawnej w działalności polskich przedsiębiorców”

Wykres nr 9 Czynniki utrudniające prowadzenie działalności gospodarczej w Polsce 2012/2013

Spis tabel:

Tabela nr 1 Priorytety działań w perspektywie unijnej na lata 2014-2020

Tabela nr 2 Cele i priorytety Strategii Europa 2020

Bibliografia:

Pozycje książkowe: pozycje książkowe:

Aspadarec Waldemar, Kryzys finansowy a finansyzacja rynków towarowych, Management and Business

Administration. Central Europe tom 21, Nr. 2(121), Wydawnictwo Akademia Leona Koźmińskiego 2013

Bauman Zygmunt: Europa niedokończona przygoda, Wydawnictwo literackie, Kraków 2008

Bauman Zygmunt: To nie jest dziennik, Wydawnictwo literackie, Warszawa 2012

Bauman Zygmuunt.: Żyjąc w czasie pożyczonym, Wydawnictwo literackie, s. 57, Warszawa 2010.

Borowiec Jan, Unia ekonomiczna i monetarna, Wydawnictwo AE Wrocław, Wrocław 2001

Grosse Tomasz Grzegorz: Rozważania o teorii kryzysu w ekonomii politycznej, Między polityka a rynkiem,

Oficyna Wydawnicza Uczelnia Łazarskiego, Warszawa 2013.

Grosse Tomasz Grzegorz: Między polityką a rynkiem, Oficyna Wydawnicza Uczelnia Łazarskiego, Warszawa

2013

Gruszecki Tomasz, Bednarz Jacek: Państwo jako pośrednik na rynku finansowym, pod red. Gruszecki T,

Bednarz J. Wydawnictwo KUL, Lublin,

Gruszecki Tomasz: Kryzys a dług publiczny w krajach rozwiniętych, Wydawnictwo KUL, Lublin, 2014

Gruszecki Tomasz: Świat na długu, Katolicki Uniwersytet Lubelski, Lublin 2012

Gruszecki Tomasz: Świat na długu, Wydawnictwo KUL, Lublin 2012.

43

Hampden-Turner Charles, Trompenaars Alfons, Siedem kultur kapitalizmu, Oficyna ekonomiczna , wydanie IV,

Kraków 2008

Hardt Łukasz Kryzys zarządzania gospodarczego w strefie euro – brak optymalnego obszaru politycznego i

kryzys koncepcji dobrego rządzenia, Między polityką a rynkiem, pod red. Grosse T. G., Oficyna Wydawnicza

Uczelnia Łazarskiego, Warszawa 2013.

Hausner Jerzy red., Raport Konkurencyjna Polska, Jak awansować w światowej lidze gospodarczej, s. 81,

Wydawnictwo Fundacja Gospodarki i Administracji publicznej, Kraków 2013

Janicka Małgorzata, Janusz Bilski Janusz: Kryzys w strefie euro a nierównowaga zewnętrzna krajów strefy,

Kryzys a dług publiczny w krajach rozwiniętych, pod red. Tomasz Gruszecki, Wydawnictwo KUL, Lublin 2014

Kahneman Daniel, Mc Fadden, Vernon L.Smith: Critica della ragione economica, Wydawnictwo Saggiatore,

Medliolan 2012.

Kaufman George: Banking and currency crisis: a taxonomy and review. Loyola University of Chicago Working

Paper, November 1999

Kopaliński Władysław" Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych z almanachem, Wydawnictwo

Musa S.A. Warszawa 2000

Krugman Paul Robin, Obsfeld Maurice, Ekonomia międzynarodowa. T. 2 Teoria i polityka, Wydanie:

drugie,Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2007

Lem Stanisław: Świat na krawędzi, Wydawnictwo literackie, Kraków 2010

Mishkin Frederic Stanley.: The economics of money, banking and financial markets. Harper Collins 1995

Narodowy Bank Polski, Ekonomiczne wyzwania integracji Polski ze strefą Euro, listopad 2014.

Owsiak Stanisław: Finanse publiczne. Teoria i praktyka, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2005

Reinhart M.Carmen, Rogoff Kenneth S.: This time is different; a panoramic view of eight centuries of financial

crises, Working paper, National Bureau of economic research, Cambridge 2008

Roubini Nouriel, Mihm Stephen, Ekonomia kryzysu, Wolters Kluwer Polska, Warszawa 2011

Rutkowski Cesary, Kasprzewski Andrzej: Siły zbrojne w sytuacjach kryzysowych, Wydawnictwo AON,

Warszawa 1996

Skała Marek: Psychologia zmiany, Wydawnictwo Helion 2009

Słownik języka polskiego, PWN, Warszawa 1982

Stiglitz Joseph Eugene: Il prezzo della disugualianza, Wydawnictwo Giulio Enaudi. Turyn 2014

Wielka Encyklopedia Powszechna PWN, tom 2 Warszawa 1968, t.VI,

Wielka Encyklopedia PWN, tom 15, Warszawa 2003

44

Strony internetowe Strony internetowe

http://cinquantamila.corriere.it/storyTellerArticolo.php?storyId=54b7701c4536e, 04.02.2015

http://di.com.pl/news/43642,0,W_prawie_jest_coraz_wiecej_absurdow_-_twierdza_przedsiebiorcy.html, 24-02-

2015

http://dizionari.corriere.it/dizionario_italiano/C/crisi.shtml, 05.01.2015

http://ec.europa.eu/eurostat/statistics-

explained/index.php/File:Public_balance_and_general_government_debt,_2010-

13_%28%C2%B9%29_%28%25_of_GDP%29_YB15.png, 26.02.2015.

http://encyklopedia.pwn.pl/haslo/kryzys-ekonomiczny;3928086.html, 03.01.2015.

http://euro-dane.com.pl/grecja, 02.02.2015

http://europa.eu/rapid/press-release_IP-14-2235_pl.htm, 26-02-2015.

http://krakowskie.nazwa.pl/test/index.php?option=com_content&view=article&id=151:marek-louek-qkryzys-

strefy-euroq&catid=1:artykuy&Itemid=2, 02.02.2015

http://krakowskie.nazwa.pl/test/index.php?option=com_content&view=article&id=173:leszek-skiba-qpolska-i-

litwa-rone-oblicza-peryferyjnoci-gospodarczejq&catid=1:artykuy&Itemid=2, 02.02.2015

http://repozytorium.uwb.edu.pl/jspui/bitstream/11320/979/1/12_Jakub%20KRACIUK.pdf

http://rpo2020.lubuskie.pl/wp-content/uploads/2013/01/Strategia_Europa_20203.pdf, 24-02-2015

http://www.doingbusiness.org/rankings, 16.02.2015

http://www.ekonomia.rp.pl/artykul/1067684.html?print=tak&p=0, 16-12-2014

http://www.ft.com/intl/cms/s/0/8e68bc52-a671-11e0-ae9c-00144feabdc0.html#axzz3Qy4cVU00, 06.02.2015

http://www.huffingtonpost.it/mauro-gallegati/leuro-e-la-doppia-illusione-uscirne-sarebbe-un-disastro-ma-che-

fare-per-restarci_b_5027208.html. 20-02-2015

http://www.kig.pl/files/Aktualnosci/Raport_Konkurencyjna_Polska_Jak_awansowac_w_swiatowej_lidze_gospo

darczej.pdf

http://www.knf.gov.pl/Images/KNF_Zrodla_narastania_akcji_kredytowej_tcm75-24075.pdf, 21.01.2015

http://www.konferencja.edu.pl/ref8/pdf/pl/Biegun-Wroclaw.pdf, 07.01.2015

http://www.mf.gov.pl/documents/764034/1002547/13_ZRME_KNF_zrodla_narastania_akcjii_kredytowej.pdf,

10.01.2015

http://www.mg.gov.pl/files/upload/8418/Strategia%20Europa%202020.pdf, 02.01.2015

http://www.nbp.pl/aktualnosci/wiadomosci_2014/20141120_raport_wyzwania_integracji_ze_strefa_euro.pdf

http://www.obserwatorfinansowy.pl/tematyka/rynki-finansowe/euro-powtarza-bledy-z-lat-30-xx-w/, 21.01.2015

http://www.psz.pl/127-unia-europejska/pawel-fereszkiewicz-juergen-habermas-czyli-szkola-frankfurcka-w-

natarciu, 17-02-2015

http://www.pte.pl/kongres/referaty/S%C5%82awi%C5%84ski%20Andrzej/S%C5%82awi%C5%84ski%20Andr

zej%20-%20GRANICE%20GLOBALIZACJI%20-%20PRZYPADEK%20STREFY%20EURO.pdf, 25.02.2015

http://www.reuters.com/article/2011/04/12/us-detroit-budget-idUSTRE73B5GT20110412, 29.01.2015

http://www.wne.sggw.pl/czasopisma/pdf/EIOGZ_2009_nr78_s81.pdf, 04.01.2015

https://www.imf.org/external/pubs/ft/fandd/2008 /06/pdf/dodd.pdf, 03.01.2015

45

Czasopisma Ariely D.: Schyłek tradycyjnej ekonomii, s.29, Harvard Business Review Polska, Zarządzanie 2.0. nr 82-83, XII-

I 2009.

Aspadarec Waldemar, Kryzys finansowy a finansyzacja rynków towarowych, Management and Business

Administration. Central Europe tom 21, Nr. 2(121), Wydawnictwo Akademia Leona Koźmińskiego Warszawa

2013

Burkner Hans Paul, Polskie miasta mają potencjał, by się stać ośrodkami innowacji, Rzeczpospolita, 9 luty 2015

Korab-Karpowicz Julian, Włodzimierz: Religia, rozum i to co zostało utracowe: Dyskusja z Jürgenem

Habermasem, Studia Erasmina Wratislaviensia, nr 5 2011

Kraciuk Jakub, Kryzys finansowy strefy Euro, Optimum, Studia ekonomiczne nr 4 (64), Białystok 2013

Lewandowski, Janusz Rozwijamy się za wolno, Rzeczpospolita, 2 stycznia 2015,

Nowak Alojzy Z., Ryć Kazimierz, Czy strefa euro może być dla Polski Arkadią, Rzeczpospolita, 27 stycznia

2015

Orłowski Witold Maciej, Poważniej o Euro, Rzeczpospolita, środa, 7 stycznia 2015

Rosati Dariusz: Czy Polska powinna przystąpić do strefy euro, Gospodarka Narodowa, Szkoła Głowna

Handlowa, 10 (266) Rok LXXXIII/XXIV Warszawa 2013.

Sporek Tadeusz: Globalne konsekwencje kryzysu finansowego w Grecji, Studia Europejskie Centrum

Europejskiego Uniwersytetu Warszawskiego, nr 3 (67) 2013, Warszawa 2013

Szymonik Andrzej, Maciejewski Jacek.: Logistyka w zarządzaniu kryzysowym, Systemy logistyczne wojsk, nr.

34/2008, Wojskowa Akademia Techniczna, s.3, Warszawa 2008

Waszkiewicz Anna: Sekurytyzacja a kryzys subprime, Zeszyty Naukowe Zarządzanie zmianami nr 1/2010 (19),

Polish Open University, s. 18, Warszawa 2010.