4. Prognozowanie upadłości przedsiębiorstwa - Rozdział II
-
Upload
krzysztof-michaluk -
Category
Documents
-
view
2.516 -
download
1
Transcript of 4. Prognozowanie upadłości przedsiębiorstwa - Rozdział II
„Prognozowanie upadłości przedsiębiorstwa” Rozdział 2: Podstawy wnioskowania o zagrożeniu bankructwem
Rozdział II Założenia procesu prognozowania upadłości przedsiębiorstwa
1. Proces przewidywania zagrożenia upadłości przedsiębiorstwa i jego istota
Proces jest przebiegiem następujących po sobie i powiązanych
przyczynowo określonych zmian, stanowiących stadia, fazy lub etapy1.
Na proces przewidywania zagrożenia upadłością składają się następujące
fazy:
– zebranie możliwie dużej ilości danych charakteryzujących
przedsiębiorstwa, które ogłosiły upadłość, jak i przedsiębiorstwa o
dobrej kondycji finansowej,
– wybór metody ilościowej umożliwiającej oszacowanie modelu,
– oszacowanie możliwie dużego zestawu miar,
– wybór miar charakteryzujących się najlepszymi możliwościami
prognostycznymi,
– oszacowanie parametrów wagowych modelu,
– weryfikacja poprawności generowanych przez model prognoz oraz
określenie średniego błędu prognozy,
– dalsze etapy jak w wąskim ujęciu.
Istotą procesu jest natomiast zidentyfikowanie bądź też wyeliminowanie
występowania zagrożenia upadłości przedsiębiorstwa, w założonym horyzoncie
czasowym prognozy (w okresie t+τ), poprzez odpowiednie rozpoznanie i
zinterpretowanie obecnej (w okresie t) kondycji finansowej badanej jednostki.
Przewidywanie zagrożenia upadłością (w skrócie prognozowanie
bankructwa) jest uwarunkowane występowaniem zjawisk stanowiących podstawę
możliwości przeprowadzenia takiego procesu.
Pierwszym z tych zjawisk jest występowanie, w okresie bezpośrednio
poprzedzającym upadek przedsiębiorstwa, takich samych symptomów
pogarszania się sytuacji finansowej. Należy stwierdzić, iż bez względu na
przyczyny sprawiające, że firmy stają się niewypłacalnymi, a co za tym idzie
bankrutują, w czasie przed ogłoszeniem upadłości ich sytuacja finansowa jest
1 Komputerowy słownik języka polskiego. Warszawa: PWN. 1996
21
„Prognozowanie upadłości przedsiębiorstwa” Rozdział 2: Podstawy wnioskowania o zagrożeniu bankructwem
podobna, tj. charakteryzuje się zbliżonymi wartościami zmiennych opisujących2. O
możliwości prognozowania upadku firmy decydują zatem nie przyczyny
wywołujące upadek, a symptomy upadku wywoływane przez te przyczyny.
Symptomy są bowiem zewnętrznym przejawem, czy też końcowym rezultatem
szeregu negatywnych zjawisk i procesów zachodzących w samym
przedsiębiorstwie, jak i konsekwencją wielu negatywnych czynników zewnętrznych
oddziałujących na kondycję firmy, które to ogólnie nazywamy przyczynami
bankructwa.
Wykorzystanie symptomów jako elementów będących podstawą
przewidywania zagrożenia upadłością jest ponadto konieczne ze względu na
trudność z jednoznacznym wskazaniem, co było przyczyną bankructwa, czy też
raczej czynnikiem pierwotnym (bądź też zespołem czynników pierwotnych)
wywołującym bankructwo, co pochodną czynnika pierwotnego, a co z kolei
pochodną pochodnej czynnika pierwotnego itd. Należy bowiem zauważyć, iż jedno
negatywne zdarzenie (wystąpienie określonego czynnika), które w konsekwencji
staje się pierwotną przyczyną bankructwa, może wywołać zdarzenia wtórne
doprowadzające w efekcie do niewypłacalności i nadmiernego zadłużenia, czyli
bezpośrednich przyczyn (podstaw) ogłoszenia upadłości3. Taki efekt nazywany
jest często efektem domina. Niewątpliwie bowiem każdemu przypadkowi
bankructwa towarzyszy lawina przyczyn, tzn.: wystąpienie jednego zdarzenia, czy
też czynnika pierwotnego, oraz następujący po tym łańcuch dalszych zdarzeń w
tak czułym na wszelkie zmiany systemie jakim jest przedsiębiorstwo może w
konsekwencji doprowadzić do wystąpienia okoliczności stanowiących podstawę
ogłoszenia upadłości4. Co więcej, zdarzeniem pierwotnym, rozpoczynającym
lawinę wypadków doprowadzających do bankructwa, jest przeważnie pewien
zespół czynników, których dopiero jednoczesne wystąpienie (osiągnięcie masy
krytycznej) wywołuje cały łańcuch zdarzeń5.
Trudności takich pozbywamy się wykorzystując do wnioskowania o
zagrożeniu upadłości „obraz” firmy tworzony przez cechy opisujące poszczególne
2 O przyczynach i symptomach bankructw czytaj Rozdział 2, pkt.4. 3 O podstawach ogłoszenia upadłości czytaj Rozdział 1, pkt. 2. 4 Łańcuch przyczyn definiowany jest w literaturze również jako „kolia” przyczyn, gdyż pod pierwszym ogniwem (przyczyną pierwotną) znajduje się najczęściej kilka innych, a pod nimi rozgałęzia się znowu wiele przyczyn (przyczyn wtórnych) z każdego pojedynczego ogniwa: na podstawie M. Herring: Przyczyny niewypłacalności przedsiębiorstw niemieckich i ich znaczenie dla banków. Uniwersytet Szczeciński. 1996 (praca doktorska) s. 46. 5 W tym przypadku Riniklin i Keiser mówią o występowaniu wielu „kolii” przyczyn, które łącznie doprowadzają do załamania się przedsiębiorstwa: M. Herring: op. cit. s. 46.
22
„Prognozowanie upadłości przedsiębiorstwa” Rozdział 2: Podstawy wnioskowania o zagrożeniu bankructwem
sfery działalności przedsiębiorstwa. Obraz ten, w sposób bezpośredni, tworzyć
mogą poszczególne, nominalne wartości sprawozdań finansowych, udział firmy w
rynku, stopień postrzegania wizerunku firmy itp.; lub też, w sposób pośredni,
odpowiednie miary (zwykle stosunkowe) określające sytuację finansową firmy,
przy czym najbardziej syntetycznymi, a co za tym idzie, obiektywnymi miarami są
wskaźniki finansowe6. W przypadku firm o dobrej sytuacji finansowej, również ich
obraz nie będzie budzić zastrzeżeń, natomiast firmy znajdujące się w kłopotach
finansowych będą charakteryzowały się cechami, które merytorycznie uznane
zostaną za niepożądane. Właśnie owe cechy, wpływające na całościowy,
niekorzystny obraz jednostki należy nazywać symptomami pogarszającej się
sytuacji finansowej, bądź też po zaobserwowaniu związku między obrazem firmy a
następującym po tym upadkiem, symptomami bankructwa.
Mając na uwadze trudności ze wskazaniem przyczyn bankructwa jako
elementów umożliwiających wnioskowanie o zagrożeniu upadłością, należy
podkreślić iż to właśnie zidentyfikowanie symptomów pozwala na
przeprowadzenie procesu prognozowania upadłości. Jest to tym bardziej istotne
zważywszy na możliwość wystąpienia różnych pierwotnych przyczyn oraz różnych
łańcuchów czynników i zdarzeń, które w efekcie doprowadzają do wystąpienia
prawnych podstaw upadłości. Należy bowiem podkreślić, iż bezpośrednio przed
ogłoszeniem upadłości (za okres ten uważa się czas od 1 roku do 3 lat przed
ogłoszeniem wyroku sądu kończącym działalności firmy) symptomy złej sytuacji
finansowej są bez względu na przyczyny, które je wywołały, takie same. Staje się
to zatem podstawą do uniwersalnego stosowania procesu przewidywania
zagrożenia upadłością. Graficzną ilustracją powyższych rozważań jest rysunek 2.
6 O zastosowaniu wskaźników finansowych do przewidywania zagrożenia bankructwem czytaj Rozdział 2, pkt 5.
23
„Prognozowanie upadłości przedsiębiorstwa” Rozdział 2: Podstawy wnioskowania o zagrożeniu bankructwem
Rysunek 2
Przykładowy łańcuch przyczyn bankructwa, a możliwości identyfikacji zagrożeń.
Zdarzenie (przyczyna)pierwotna
Zdarzenia (przyczyny)wtórne
Brakmożliwościidentyfikacjizagrożeniaupadłością
Możliwośćidentyfikacjizagrożeniaupadłością
Symptomypogorszenia sytuacji
finansowej firmy
Ogłoszenie upadkufirmy
Źródło: opracowanie własne
W kwestii przyczyn oraz symptomów upadku firm należy zwrócić uwagę na
jeszcze jeden aspekt. Otóż w wielu przypadkach główna przyczyna upadku firmy
stanowić będzie jednocześnie precyzyjny symptom wskazujący na zagrożenie
bankructwem, który to w swojej stosunkowej postaci przybierze postać
określonego wskaźnika finansowego (np. nadmierne zadłużenie, które w modelu
prognostycznym przybierze formę wskaźnika zadłużenia ogólnego, jest
jednocześnie główną przyczyną upadku). Jednakże w wielu innych przypadkach
główna przyczyna bankructwa, aczkolwiek bardzo łatwa do uchwycenia, nie
stanowi symptomu, na podstawie którego w przypadkach następnych będzie
można trafnie wyrokować o występującym zagrożeniu (np. niski poziom
zarządzania). Należy bowiem stwierdzić, iż głównymi cechami symptomów
zagrożenia upadłością stosowanych w omawianych modelach w postaci
wskaźników finansowych są ich obiektywizm, wiarygodność źródła informacji
będącego podstawą identyfikacji symptomu oraz możliwość przedstawienia w
syntetycznej i skwantyfikowanej postaci. Niewątpliwie bowiem, ocena wskaźnika
finansowego wskazanego jako obraz pewnego symptomu jest ułatwiona ze
względu na posiadanie merytorycznych informacji co do znaczenia jego
24
„Prognozowanie upadłości przedsiębiorstwa” Rozdział 2: Podstawy wnioskowania o zagrożeniu bankructwem
określonych wartości, a co za tym idzie jest ona obiektywna. Poza tym podstawą
do oszacowania wartości takiej miary są dokumenty księgowe (sprawozdania
finansowe), które zgodnie z prawem winny przedstawiać w sposób rzetelny i jasny
sytuację majątkową i finansową, wynik finansowy oraz rentowność jednostki7.
Drugim zjawiskiem umożliwiającym przeprowadzanie procesu
przewidywania zagrożenia upadłością jest występowanie istotnych różnic w
kondycji finansowej przedsiębiorstw będących na krawędzi bankructwa i
przedsiębiorstw o dobrej sytuacji finansowej. Występowanie tego zjawiska jest
podstawą dokonywania dychotomicznego podziału firm ze względu na ich
standing finansowy, pod kątem możliwości bankructwa, a w konsekwencji –
również podstawą całego procesu rozpoznawania zagrożenia upadłością.
Logicznym jest bowiem, iż wraz ze zbliżaniem się momentu, w którym
przedsiębiorstwo staje się trwale niewypłacalnym i w konsekwencji upada, jego
sytuacja finansowa pogarsza się, a siła symptomów wskazujących na możliwość
bankructwa rośnie. Dzięki temu również, najprostszym do rozpoznania zagrożenia
jest moment bezpośrednio poprzedzający upadek (np. w okresie 1 roku),
natomiast wraz z oddalaniem się na osi czasu od przewidywanego dnia
ogłoszenia bankructwa rozpoznanie zagrożenia jest coraz trudniejsze. Wymiernym
przejawem tej zależności jest odsetek błędów generowanych przez model w
procesie rozpoznawania zagrożenia upadłością, co z kolei jest zgodne z ogólną
teorią prognoz8. Ilustracją graficzną omawianych wyżej związków jest rysunek 3.
7 Art. 4.1. ustawy z dnia 29.09.1994 r. o rachunkowości (Dz. U. Nr 121, poz. 591) 8 A. Zeliaś: Teoria prognoz. Warszawa: PWE. 1997. s.26.
25
„Prognozowanie upadłości przedsiębiorstwa” Rozdział 2: Podstawy wnioskowania o zagrożeniu bankructwem
Rysunek 3
Związek pomiędzy czasem, możliwością identyfikacji zagrożenia oraz sytuacją finansową firmy
Bankructwofirmy
Czas (w latach) przed ogłoszeniem upadłości
Syt
uacj
afin
anso
wa
firm
y
bardzodobra
przeciętna
bardzozła
brak
brak
mały
duży
bardzo duży
firma o dobrej sytuacji finansowej
firma o pogarszającej się sytuacjifinansowej
123456dobra
zła
Możliw
ość identyfikacjizagrożenia bankructw
em
Źródło: opracowanie własne
Ze względu na istotę zagadnienia i możliwość ograniczenia kosztów
bankructwa, najistotniejszymi są prognozy identyfikujące zagrożenie upadłością z
jak największym wyprzedzeniem w czasie, dzięki czemu możliwe jest
przeciwdziałanie i uniknięcie drastycznego pogorszenia kondycji finansowej.
Najbardziej pożądanym jest zatem model, który umożliwia zidentyfikowanie
istniejącego zagrożenia na podstawie jeszcze bardzo słabych symptomów, które
nie mogą zostać uchwycone drogą standardowych metod wskaźnikowej analizy
finansowej. Taką zaletę posiadają właśnie modele stosowane do prognozowania
bankructwa, których cechą jest wykorzystywanie jedynie symptomów
posiadających istotny potencjał informacyjny pod względem identyfikacji
zagrożenia bankructwem oraz ich odpowiednie wzmocnienie, tak aby informacja
generowana przez model określała zagrożenie, bądź brak zagrożenia upadkiem.
Dzięki budowie modelu9 opartej na wykorzystaniu danych (sprawozdań
finansowych) dotyczących przedsiębiorstw – bankrutów z lat poprzedzających ich
upadłość oraz na podstawie analogicznych danych dotyczących przedsiębiorstw o
prawidłowej sytuacji finansowej, metodami statystycznymi wyodrębniane są te
czynniki, które najdokładniej wskazują zły stan finansowy spółki oraz szacowane
są wartości wag odpowiadające wybranym zmiennym, przez co nawet bardzo
słabe lecz istotne symptomy stanowią ważne źródło informacji. W konsekwencji
9 O ilościowych kwestiach związanych z budową modeli prognozujących zagrożenie bankructwem czytaj Rozdział 4.
26
„Prognozowanie upadłości przedsiębiorstwa” Rozdział 2: Podstawy wnioskowania o zagrożeniu bankructwem
możliwe jest określenie głównych cech (wskaźników finansowych i ich wartości)
charakteryzujących firmy na rok, dwa, a nawet trzy lata przed ich upadłością, co
przy dodatkowym ich wzmocnieniu pozwala na trafne wskazanie lub też
wyeliminowanie zagrożenia bankructwem.
Należy również zwrócić uwagę na problemy związane z horyzontem czasu
przewidywania zagrożenia upadłością oraz możliwością stosowania w tym celu
danych historycznych10. W pierwszej kolejności należy odpowiedzieć na pytanie:
czy model prognozujący bankructwo jest uniwersalny, co do horyzontu czasowego
generowanych prognoz, czy też jego zastosowanie ogranicza się do horyzontu
czasowego nie większego niż ilość lat pomiędzy datą sporządzenia sprawozdań
finansowych stanowiących bazę do oszacowania parametrów modelu i momentem
ogłoszenia upadłości? Należy bowiem pamiętać, iż od tego jakie dane zostaną
wykorzystane zależy jakość otrzymywanych prognoz. Bazując na wcześniejszych
rozważaniach można stwierdzić, że modelem pozwalającym na otrzymanie
najtrafniejszych prognoz jest model oparty na danych jak najmniej oddalonych w
czasie11 od momentu upadku, gdyż wtedy występowanie oraz siła oddziaływania
symptomów jest największa12. Taki model umożliwia jednak najtrafniejsze
rozpoznawanie zagrożenia z jednorocznym wyprzedzeniem, natomiast wskazanie
zagrożenia z wyprzedzeniem przekraczającym rok związane jest z wzrastającym
odsetkiem popełnianych błędów13. Poza tym, zważywszy na możliwość
zapobiegania bankructwom, największą wartość posiadają modele generujące
sygnały ostrzegawcze o dużym horyzoncie czasowym prognozy. Przyczyną tego
zjawiska są, jak się wydaje, zmiany charakteru (rodzaju) symptomów bankructwa
w czasie, tak pod względem siły występowania, jak i ich rodzaju. Oznaki
zagrożenia upadkiem na trzy lata przed bankructwem mogą być zupełnie inne niż
na rok przed bankructwem14. W tym okresie jedne symptomy ewoluują i zmieniają
się w symptomy o innym charakterze, charakter innych symptomów może
natomiast pozostawać bez zmian, przy znacznych jednak zmianach siły ich
10 Za dane historyczne należy rozumieć, w tym ujęciu, dane których wiek jest większy niż ilość lat pomiędzy datą sporządzenia sprawozdań finansowych stanowiących bazę do oszacowania parametrów modelu i momentem ogłoszenia upadłości. 11 W praktyce minimalny okres nie przekracza 1 roku. 12 Porównaj rysunek 3. 13 Klasyczny już model E. Altmana z 1968 roku charakteryzowały następujące odsetki błędów: 1 rok przed upadkiem 5%, 2 lata przed upadkiem 28%, 3 lata przed upadkiem 52 %. 14 Literatura przedmiotu (Por. J. Argenti: Corporate Collapse. McGraw-Hill. 1976.) stwierdza, iż już na 5 lat przed upadłością dostrzegalne są pierwsze symptomy pogarszania się kondycji finansowej. Jednakże w dynamicznie zmieniającej się współczesnej gospodarce horyzont taki należy uznać za zbyt długi. Efektywnie wykorzystywane modele (np. model E. Altmana) generują racjonalne prognozy (o możliwym do przyjęcia odsetku błędów) o horyzoncie nie większym niż trzy lata.
27
„Prognozowanie upadłości przedsiębiorstwa” Rozdział 2: Podstawy wnioskowania o zagrożeniu bankructwem
oddziaływania. W ten sposób dochodzimy do wniosku, iż dla rozpoznania
zagrożenia z różnym wyprzedzeniem w czasie (dla różnych horyzontów prognozy)
winny być stosowane modele bazujące na zmiennych zawierających różny
potencjał informacyjny, odpowiadający jednak danemu horyzontowi prognozy.
Dzięki temu modele, których zmienne dostosowane są do symptomów
charakterystycznych dla firm będących dwa lub trzy lata przed upadkiem,
dostarczają prognoz o największym stopniu trafności. Takie podejście jest jednak
mocno utrudnione głównie ze względu na ograniczone możliwości pozyskiwania
odpowiedniej ilości materiału statystycznego (sprawozdań finansowych firm z lat
poprzedzających ich upadłość). Konsekwencją tego jest budowa modeli
opierających się na danych pochodzących z różnych okresów przed ogłoszeniem
upadłości. Rozwiązanie to, jest, jak się wydaje, rozsądnym kompromisem
pomiędzy dążeniem do maksymalizacji trafności prognoz, a działaniem w
warunkach ograniczonego dostępu do niezbędnych informacji
Równie ważną kwestią związaną z wykorzystywaniem modeli
prognozujących zagrożenie upadłością jest określenie wpływu czasu na
efektywność modeli. Zmiany otoczenia gospodarczego w długim okresie
wywierają wpływ na przyczyny i symptomy upadłości. Zjawisko to uniemożliwia
opracowanie uniwersalnych modeli zachowujących swoją przydatność w każdym
czasie. Koniecznym jest zatem dokonywanie aktualizacji modeli (zmiennych i
odpowiadających im wag) przy wykorzystaniu aktualnych, nowych danych
liczbowych. Aktualizacje takie są wskazane jedynie co pewien określony, acz długi
okres (nie mniejszy niż 5 lat), gdyż znaczące zmiany uwarunkowań
gospodarczych posiadających istotny wpływ na sytuację finansową firm zachodzą
również w długim okresie. Inną możliwością jest zbudowanie modelu na podstawie
danych historycznych obejmujących szeroki przedział lat (np. 10 – 15 lat). Takie
podejście jest możliwe, jeżeli przyjmiemy, iż czynniki wywołujące upadłość nie
zmieniają się w czasie lub też, że zmieniają się w bardzo długim okresie a zmiany
te nie oddziałują w istotny sposób na postać modeli prognozujących możliwość
bankructwa. Model skonstruowany w oparciu o powyższe założenia posiadał
będzie niewątpliwie charakter uniwersalny jeżeli chodzi o możliwość jego
zastosowania w czasie, natomiast wadą jego może być ograniczenie zdolności do
generowania trafnych sygnałów przy zastosowaniu danych aktualnych jedynie w
28
„Prognozowanie upadłości przedsiębiorstwa” Rozdział 2: Podstawy wnioskowania o zagrożeniu bankructwem
pewnym okresie. Aktualizacja modeli w okresach pięcioletnich jest jednak
kosztowna, co związane jest z wydatkami ponoszonymi w trakcie zbierania
danych ilościowych. Modele budowane na podstawie danych historycznych o
szerokim przedziale czasowym są zatem tańsze w konstrukcji. Mówiąc jednak o
kosztach budowy modeli należy zwrócić szczególną uwagę na ich efektywność
oraz przewidywane zastosowanie, od którego niewątpliwie winien być uzależniony
sposób ich konstrukcji.
2. Rola związków przyczynowych a wnioskowanie o zagrożeniu bankructwem
Prognozowanie bankructwa przedsiębiorstwa wynika z powszechności
występowania związków przyczynowo – skutkowych w ekonomii15. Niewątpliwie
bowiem właściwe jest pytanie: dlaczego przedsiębiorstwo upadło (dlaczego Yt)?
Odpowiedź: dlatego, że wystąpił szereg negatywnych zjawisk i procesów w
funkcjonowaniu wewnętrznym lub otoczeniu firmy, które to zjawiska nazywamy
ogólnie przyczynami bankructwa (dlatego, że Xt–τ). W tym miejscu koniecznym jest
przyjęcie założenia, całkowicie zresztą zgodnego z rzeczywistością, że
bezpośrednie przyczyny upadłości przedsiębiorstw są zbliżone dla całej populacji
firm bankrutujących. Dzięki temu możliwe jest wnioskowanie o przyszłym
funkcjonowaniu firmy, w której działalności zaobserwowano symptomy znane z
wcześniejszych obserwacji przedsiębiorstw upadających16. Występowanie
wspólnych oraz stałych dla rozpatrywanej grupy spółek przyczyn bankructwa
stanowi prawidłowość, której rozpoznanie oraz skwatyfikowanie i przedstawienie w
postaci odpowiedniego modelu pozwala na prawidłową identyfikację zmiennej
objaśnianej, a którą to zmienną jest w tym przypadku jakościowa zmienna
dwuwartościowa (zero – jedynkowa) wskazująca w jednym przypadku na
zagrożenie bankructwem, w drugim natomiast eliminująca taką możliwość.
Właściwym będzie zacytowanie w tym momencie fragmentu wstępu do
pośmiertnego artykułu Tomasza Bayesa17 opublikowanego w 1763 r. w
Królewskim Towarzystwie Nauk w Londynie: „Każdy rozumny człowiek zda sobie 15 Por. J Hozer: Celowość działań jako ważny element zakłócający w badaniach ekonometrycznych dla danych w postaci szeregów czasowych. Przegląd Statystyczny. Zeszyt 1–2 1996 s.77. 16 Szczegółowo o przyczynach upadłości przedsiębiorstw w punktach następnych. 17 Thomas Bayes, urodzony w 1702 roku w Londynie, teolog i matematyk był jednym z pierwszych, którzy opierając się na matematyce stworzyli metody pozwalające wnioskować o prawdopodobieństwie zajścia pewnych zdarzeń na podstawie rozkładów występowania
29
„Prognozowanie upadłości przedsiębiorstwa” Rozdział 2: Podstawy wnioskowania o zagrożeniu bankructwem
sprawę, że problem, o którym mowa, nie jest tylko osobliwą spekulacją myślową,
lecz że jego rozwiązanie jest konieczne do stworzenia pewnych podstaw dla
każdego naszego rozumowania, dotyczącego faktów przeszłych i tego, czego
należy się spodziewać w przyszłości. Zdrowy rozsądek wystarczy, by przekonać
nas, że na podstawie obserwacji tego, co w poprzednich przypadkach było
konsekwencją pewnej przyczyny, czy też pewnego działania, można osądzić, co
prawdopodobnie będzie konsekwencją tej samej przyczyny w innym momencie i
że na im większej liczbie doświadczeń opiera się nasza kalkulacja, tym więcej
mamy powodów by uważać ją za przesądzoną”18. W tym przypadku problemem
rozpatrywanym jest oczywiście upadek przedsiębiorstwa. Powyższy fragment
będący słowem wstępnym do pracy stanowiącej podstawy dzisiejszego rachunku
prawdopodobieństwa wskazuje jednoznacznie na znaczenie możliwości
wnioskowania o zdarzeniach przyszłych na podstawie określonych przesłanek
zaobserwowanych w przeszłości. Wykorzystanie zarysowanych wyżej analogii
stanowi zatem podstawę do dalszych rozważań nad prognozowaniem bankructwa
przedsiębiorstw przy wykorzystaniu metod ilościowych.
2.1. Proces przewidywania zagrożenia upadłości przedsiębiorstwa w świetle teorii prognoz ekonometrycznych
Przewidywanie przyszłych faktów i zdarzeń oparte na uzasadnionych
przesłankach jest w ogólnym rozumieniu określane mianem prognozy19. Prognoza
jest wynikiem procesu wnioskowania w przyszłość (procesu predykcji)20, czyli
naukowo uzasadnionym wyobrażeniem przyszłości21, a co za tym idzie takim
przewidywaniem, w procesie formułowania którego korzysta się z wiedzy o
prawidłowościach lub tendencjach zaobserwowanych w przeszłości, a ściślej
biorąc takie, w którym za punkt wyjścia przyjmuje się oszacowania otrzymane na
podstawie odpowiednich modeli ekonometrycznych opisujących te
prawidłowości22.
tychże zjawisk w przeszłości. Jego główną, opublikowaną w 1963 roku pracą jest: „Essay Towards Solving a Problem in the Doctrine of Chances”, która to stała się podstawą metody statystycznej nazywaną dziś estymacją bayesowską. 18 Cytat za: P.G.Moore: Ryzyko w podejmowaniu decyzji. PWE. Warszawa 1975, s. 387. 19 Słownik Języka Polskiego. red. M. Szymczak. PWN. Warszawa 1996. tom 2. s. 889. 20 Z. Pawłowski: Prognozy ekonometryczne. PWN. Warszawa 1973. s 15. 21 T. Grabiński, S. Wydmus, A. Zeliaś: Metody prognozowania rozwoju społeczno – gospodarczego. Akademia Ekonomiczna w Krakowie. Kraków 1993. s. 11. 22 A. Zeliaś: Teoria prognozy. PWE. Warszawa. s. 16.
30
„Prognozowanie upadłości przedsiębiorstwa” Rozdział 2: Podstawy wnioskowania o zagrożeniu bankructwem
W świetle powyższych definicji, przewidywanie zagrożenia upadłości
przedsiębiorstwa, stanowiące proces wnioskowania o możliwości wystąpienia
sytuacji finansowej firmy wywołującej bankructwo może być nazywane ogólnie
prognozowaniem. Proces ten wykazuje bowiem cechy wymienione w powyższych
definicjach: dotyczy wnioskowania w przyszłość, pozwala na sformułowanie
prognozy będącej wynikiem wnioskowania, oparty jest na metodach naukowych23.
Otwartym pozostaje jednak pytanie, czy proces przewidywania upadłości
przedsiębiorstwa może być nazywany prognozowaniem w świetle teorii prognoz
ekonometrycznych?
Przed rozwiązaniem postawionego problemu koniecznym jest określenie
istoty prognoz generowanych w omawianym procesie. Wynik predykcji – prognoza
otrzymywana jest dzięki wykorzystywaniu odpowiedniego modelu analizującego
sytuację finansową firmy. Będąca wynikiem tej analizy diagnoza (wyrażająca się w
zaklasyfikowaniu badanej spółki do odpowiedniej grupy, zazwyczaj jednej z dwóch
różnych pod względem ryzyka) stwierdza jedynie zagrożenie, bądź brak
zagrożenia bankructwem. Dopiero konsekwencją określonej diagnozy (np.
negatywnej dla przedsiębiorstwa) jest prognoza dotycząca możliwości
bankructwa. Prognoza ta jest jednak jedynie wnioskowaniem prognosty opartym
na zaobserwowaniu w przeszłości występowania pewnego związku przyczynowo-
skutkowego tj. przyczyna – zła sytuacja finansowa przedsiębiorstw w okresie t
(zidentyfikowana dzięki wykorzystaniu posiadanego modelu) pociąga za sobą
skutek – bankructwo w okresie t+τ.
Wynika z tego, że w procesie przewidywania zagrożenia upadłości
przedsiębiorstwa podstawą budowy prognozy jest poprawnie przeprowadzona
diagnoza rzeczywistości, czyli stwierdzenie rzeczywistego stanu prognozowanych
zjawisk, istniejących współzależności i sprzężeń zwrotnych między nimi,
określenie kierunków oddziaływania aktywnych czynników wewnętrznych i
zewnętrznych, oraz stwierdzenie istniejących ograniczeń i rezerw24. Jak stwierdza
J. Hozer: „Analiza i diagnoza poprzedzają prognozę i jej służą. … Analizujemy i
23 E.I. Altman podaje listę blisko 60 prac naukowych dotyczących prognozowania bankructwa z 20 państw, opublikowanych w ciągu ostatnich 30 lat. Listę tą można rozszerzyć o prawie 50 publikacji, z ostatnich 10 lat, znanych autorowi, które bezpośrednio dotyczą omawianego zagadnienia. 24 Por. T. Grabiński. op.cit. s. 12.
31
„Prognozowanie upadłości przedsiębiorstwa” Rozdział 2: Podstawy wnioskowania o zagrożeniu bankructwem
diagnozujemy, aby poznać rzeczywistość. Poznajemy ją, aby prognozować. Tak
jak diagnoza jest sądem ex post, tak prognoza jest sądem ex ante.”25
Bezpośrednie postawienie prognozy na podstawie diagnozy sytuacji
obecnej jest zatem związane z koniecznością poprawnego rozpoznania oraz
zaklasyfikowania badanej spółki, przy czym właśnie klasyfikacja ma w tym
przypadku charakter diagnozy. Metody, przy wykorzystywaniu których budowane
są modele umożliwiające wysuwanie wyżej opisanych wniosków są zatem
metodami rozpoznawania (w tym przypadku rozpoznawania obrazu sytuacji
finansowej firmy wskazującego na zagrożenie upadłością), a co za tym idzie ich
istotą jest klasyfikacja obiektu (przedsiębiorstwa) do odpowiedniej grupy (firm
zagrożonych, bądź nie zagrożonych bankructwem), nie zaś opis kształtowania się
zmiennej objaśnianej, jak jest w przypadku klasycznego modelu
ekonometrycznego26.
Prognozowanie możliwości bankructwa przedsiębiorstwa ma charakter
predykcji zmiennych zero - jedynkowych. Fakt ten związany jest z koniecznością
zastosowania takich metod analizy, w których rolę zmiennej prognozowanej
odgrywa również zmienna jakościowa. W tym przypadku ogólna postać modelu
ekonometrycznego:
Y = f(X1, X2, … Xn, U) ,
gdzie Xi oznacza zmienne objaśniające, natomiast U oznacza składnik losowy, nie
generuje prawidłowych prognoz, gdyż prawa strona powyższego równania może
dać wynik większy od 1 lub mniejszy od 0, podczas gdy zmienna Y nie wykracza z
definicji poza te granice27. Taki proces prognozowania znacznie odbiega od
klasycznej predykcji ekonometrycznej, czego konsekwencją jest brak
bezpośredniej możności wykorzystywania klasycznych modeli ekonometrycznych
do rozwiązywania problemów klasyfikowania obiektów, w tym również do
zagadnienia prognozowania upadku przedsiębiorstw. co nie oznacza jednak, że
samo zagadnienie nie jest w swej istocie zagadnieniem ekonometrycznym28.
25 J.Hozer: Mikroekonometria. Analizy. Diagnozy. Prognozy. PWE. Warszawa 1993. s. 164. 26 O teorii rozpoznawania obrazów szeroko piszą: K. Jajuga [Statystyczna teoria rozpoznawania obrazów. Warszawa: PWN 1990], B.B. Rozin [Teoria rozpoznawania obrazów w badania ekonomicznych. Warszawa: PWN: 1979], E.Altman, R.B. Avery, R.A. Eisenbeis, J.F. Sinkey [Application of Calssyfication Tachniques in Businiess, Banking and Finance. Greenwitch: JAI Press. 1981.], M. Bongard [Pattern Recognition. New York: Sprtan Books. 1980]. 27 Problem rozpoznawania stanu zagrożenia bankructwem jest bowiem klasycznym przypadkiem rozpoznawania 2 – klasowego, przy czym przez 0 oznaczamy pierwszą z klas (przedsiębiorstwa niezagrożone upadłością), natomiast przez 1 oznaczamy drugą klasę (przedsiębiorstwa zagrożone upadłością).
32
„Prognozowanie upadłości przedsiębiorstwa” Rozdział 2: Podstawy wnioskowania o zagrożeniu bankructwem
2.2. Podstawowe założenia teorii predykcji a prognozowanie bankructw
Ciekawych wniosków dostarcza analiza zgodności procesu prognozowania
upadłości przedsiębiorstwa z podstawowymi założeniami teorii predykcji29:
1. Znajomość modelu ekonometrycznego kształtowania się zmiennej
prognozowanej.
Znajomość modelu oznacza wiedzę o jego postaci analitycznej. Nie jest jednak
możliwe stwierdzenie a priori postaci analitycznej modelu określającego
zagrożenie upadłością. Założenie jakiejkolwiek postaci analitycznej ma jedynie
charakter przybliżenia ułatwiającego oszacowanie parametrów strukturalnych
modelu. W większości metod stosowanych w rozpoznawaniu obiektów sama
postać analityczna modelu nie określa rzeczywistej zależności pomiędzy
zmiennymi objaśniającymi i zmienną objaśnianą. Postać modelu wynika raczej
z przyjętych założeń statystycznych umożliwiających oszacowanie wag
odpowiadających poszczególnym jego zmiennym.
2. Stabilność prawidłowości ekonomicznej w czasie
Prawidłowość ekonomiczna obrazowana w modelu prognozującym zagrożenie
upadłością przez odpowiednie wartości specjalnie dobranego zestawu
wskaźników finansowych jest stabilna w krótkim, bądź średnim okresie. Dzięki
temu wartość diagnostyczna posiadanego modelu w horyzoncie prognozy
liczonym od momentu oszacowania wartości parametrów strukturalnych
modelu (postulat aktualności modelu), który to horyzont zawiera się najczęściej
w przedziale nie przekraczającym 3 lat, jest zwykle stała. Okazuje się
mianowicie, że pomimo ogólnej tendencji do zmian, szereg prawidłowości
ekonomicznych wykazuje zadziwiającą stabilność lub skłonność tylko do
powolnych i regularnych posunięć. Jeżeli pominiemy zdarzające się przecież
tylko sporadycznie momenty przełomowe lub inne wyjątkowe zdarzenia, to
okazuje się, że wiele typów prawidłowości wykazuje właśnie ową stabilność lub
prawie – stabilność30.
28 T. Grabiński, S. Wydmus, A. Zeliaś. op.cit. s. 164. 29 Z. Pawłowski. op.cit. s. 39-41. 30 Z. Pawłowski: Prognozy ekonometryczne. PWN. Warszawa 1973. s 15.
33
„Prognozowanie upadłości przedsiębiorstwa” Rozdział 2: Podstawy wnioskowania o zagrożeniu bankructwem
3. Stabilność rozkładu składnika losowego modelu
Wpływ składnika losowego obrazującego oddziaływanie czynników nie ujętych
w modelu charakteryzuje się stabilnym rozkładem. Błędy, które występują, a
odzwierciedlają nie ujęcie w modelu pełnego spektrum czynników
wywołujących badane zdarzenie, mają charakter czysto losowy. Budowa
modeli umożliwiających rozpoznawanie zagrożenia bankructwem oparta jest
na dążeniu do maksymalizacji trafności generowanych prognoz. Jednak ze
względu na niedoskonałość niektórych ze stosowanych w tym celu metod oraz
na skutek przyjęcia uproszczeń wyrażających się w uwzględnieniu w modelu
tylko najbardziej charakterystycznych dla tego zjawiska czynników, precyzja
otrzymywanych wyników może być ograniczona.
4. Znajomość wartości zmiennych objaśniających modelu w okresie
prognozowanym.
Spełnienie tego warunku, w przypadku prognozowania upadku
przedsiębiorstw, nie jest możliwe. W chwili przeprowadzania analizy nie są
znane wartości zmiennych endogenicznych (Xt+ τ) w okresie którego prognoza
dotyczy. Co więcej, nie jest możliwa ich ekstrapolacja w okresie
prognozowanym. Wnioskowanie w tych metodach oparte jest bowiem na
znajomości zmiennych w momencie poprzedzającym okres prognozowany.
Jest to powód, dla którego wnioskowanie o przyszłych zdarzeniach jest oparte
na informacjach obecnych, co można wyrazić:
Yt+τ = f(X1t, X2t, … Xnt, Ut) ,
5. Dopuszczalność ekstrapolacji modelu poza zaobserwowany w próbie obszar ω
zmienności zmiennych objaśniających.
Ekstrapolacja modeli wykorzystywanych do przewidywania zagrożenia
upadłością przedsiębiorstwa jest mocno ograniczona tak pod względem
zastosowania ich w czasie jak i w przestrzeni. Szczególne zachowywanie
postulatu aktualności modelu jest uwarunkowane zmianami w czasie powiązań
między zmienną objaśnianą oraz zmiennymi objaśniającymi, a także w sile
oddziaływania poszczególnych zmiennych objaśniających na zmienną
prognozowaną31. Równie istotne jest wykorzystywanie stworzonego modelu
jedynie na obszarze, w którym został on stworzony, przy czym podstawową
31 Stabilność ta występuje jedynie w horyzoncie prognozy nie przekraczającym zwykle 3 lat.
34
„Prognozowanie upadłości przedsiębiorstwa” Rozdział 2: Podstawy wnioskowania o zagrożeniu bankructwem
jednostką geograficzną jest w tym przypadku państwo. Wykorzystywanie
modeli stworzonych w innych krajach skutkuje zwykle wysokim błędem
prognozy, co uniemożliwia ich praktyczne wykorzystanie. Podyktowane jest to
zróżnicowaniem uwarunkowań gospodarczych wpływających na różnorodność
oraz siłę czynników oddziaływujących na występowanie zdarzenia badanego –
upadku przedsiębiorstwa, które to czynniki znajdują swoje odbicie w
zmiennych oraz parametrach strukturalnych modelu.
Na podstawie powyższej analizy należy stwierdzić, iż trzy z pięciu
podstawowych założeń teorii predykcji ekonometrycznej nie są spełnione przez
modele służące wnioskowaniu o możliwości upadku firm. Potwierdza to pogląd, iż
nie jest możliwe zastosowanie klasycznych modeli ekonometrycznych do
prognozowania bankructwa. Wyżej omówione postulaty teorii predykcji mają
bowiem charakter warunków koniecznych, a ich niespełnienie przekreśla
możliwość racjonalnej budowy prognoz32. Jest zatem prawdą, że należy mówić
raczej o przewidywaniu zagrożenia bankructwem, niż o prognozowaniu
bankructwa sensu stricto33.
3. Istota przyczyn i symptomów upadłości przedsiębiorstwa
O możliwości przewidywania zagrożenia bankructwem decyduje
występowanie symptomów upadłości, przy czym symptomy te są rezultatem
oddziaływania na przedsiębiorstwo szeregu negatywnych czynników i zjawisk,
nazywanych ogólnie przyczynami upadłości. Powstaje zatem pytanie, co sprawia,
że firmy upadają, a zatem jaki jest charakter czynników sprawczych zdarzenia,
którym jest bankructwo? W tym przypadku można również zapytać „co rządzi
powstawaniem zdarzeń gospodarczych”, takich jak bankructwo34?
Przyczyny upadłości przedsiębiorstw klasyfikuje się pod wieloma
względami, przy czym najczęstszym podziałem jest rozróżnienie biorące za
podstawę miejsce występowania przyczyn, dzielące je zgodnie z przyjętym
32 Z. Pawłowski. op.cit. s. 38. 33 Jedynie w potocznym rozumieniu prognozowanie bankructwa może być utożsamiane z przewidywaniem możliwości bankructwa. 34J. Hozer: Czas i przestrzeń w modelowaniu ekonometrycznym, czyli tempus, locus, homo, casus et fortuna regit actum.Ekometria. Szczecin. Stowarzyszenie Pomoc i Rozwój. 1997. s. 9-38.
35
„Prognozowanie upadłości przedsiębiorstwa” Rozdział 2: Podstawy wnioskowania o zagrożeniu bankructwem
kryterium na przyczyny endo – i egzogeniczne35. Inne ujęcia tego zagadnienia
wyodrębniają podział36:
– według cech charakterystycznych na jawne i ukryte,
– biorący za podstawę częstotliwość występowania przyczyn na regularne
i nieregularne,
– z punktu widzenia stopnia rozpoznawalności na słabe i silne,
– z punktu widzenia liczby występujących przyczyn: pojedyncze i mnogie,
przy czym ostatnie dzieli się ponadto na występujące niezależnie od
siebie lub następujące po sobie,
– w zależności od tego czy przyczyny dotyczą całego przedsiębiorstwa,
czy tylko poszczególnych zakładów, względnie wydziałów, wyróżnia się
przyczyny całkowite i częściowe.
Przedstawione wyżej podziały, aczkolwiek całkowicie słuszne i prawidłowe
stanowią jednak pewne uproszczenie, gdyż skupiając uwagę badacza na cechach
przyczyn ograniczają postrzeganie ich istoty. Dla sedna problemu przewidywania
zagrożenia bankructwem ważne jest bowiem nie to do jakiej grupy należy dana
przyczyna bankructwa, lecz jaki jest jej rzeczywisty charakter oraz co wpłynęło na
wystąpienie zjawiska, które w efekcie doprowadziło do upadku spółki?
3.1. Czynniki sprawcze upadku przedsiębiorstwa
Na występowanie zdarzeń gospodarczych w głównej mierze oddziałują
takie czynniki jak czas, miejsce, człowiek, zdarzenie oraz traf (przypadek)37.
Upadek firmy, jako zdarzenie gospodarcze spotykane w każdej gospodarce,
podlega, jak należy sądzić, tym samym prawom i zjawiskom. Koniecznym jest
zatem wskazanie związku wymienionych elementów z bankructwem firmy, a także
określenie charakteru ich oddziaływania na badane zjawisko.
Czas
Rolę czasu jako czynnika sprawczego bankructw należy rozpatrywać
dwojako. Po pierwsze, przez czas należy rozumieć długość okresu działalności
35 Por. np.: D. Hadasik: op. cit. s. 36 36 F. Fleege-Althof: Die notleidende Unternehmung. Stuttgart 1930. str. 84, za M. Herring: Przyczyny … . op. cit. s. 43. 37 J. Hozer: Czas i przestrzeń... .op. cit. s. 9
36
„Prognozowanie upadłości przedsiębiorstwa” Rozdział 2: Podstawy wnioskowania o zagrożeniu bankructwem
przedsiębiorstwa. Wiek przedsiębiorstwa nie jest bowiem bez znaczenia dla
zagrożenia upadłością. Tak rozważania teoretyczne38 jak i badania empiryczne39
wskazują, iż najbardziej zagrożonymi bankructwem są przedsiębiorstwa młode (o
krótkim okresie funkcjonowania na rynku), których wiek nie przekracza 5 lat. U
podstaw tego zjawiska leżą, jak się wydaje, tak czynniki o charakterze
ekonomicznym, jak i psychologicznym.
Bez wątpienia pierwsze lata działalności każdej firmy są najtrudniejsze, co
jest związane przede wszystkim z koniecznością zbudowania odpowiedniego
portfela zamówień, zdobyciem rynku, wypromowaniem nazwy firmy, itp. W okresie
od 3 do 5 lat po rozpoczęciu działalności przez spółkę, wyczerpaniu ulegają
kapitały własne, które pozwalały na pokrywanie kosztów w pierwszych latach
funkcjonowania. Jeżeli zatem zabiegi zarządu nie doprowadzą do wypracowania
stałego strumienia przychodów pokrywających koszty bieżącej działalności firmy,
to dalsze funkcjonowanie przedsiębiorstwa jest zagrożone. Sytuację tę pogłębia
częste wykorzystywanie kapitałów obcych, zabezpieczonych bądź to
prognozowaną dochodowością, bądź też posiadanym majątkiem rzeczowym,
które to kapitały w pierwszych latach funkcjonowania podlegają karencji.
Wymagalność spłat rat kapitałowych po okresie karencji znacznie obniża płynność
finansową, co w wyżej wspomnianym przypadku wystąpienia trudności z
generowaniem nadwyżek finansowych może być przyczyną niewypłacalności40.
Psychologiczny wymiar trudności firm w pierwszych latach działalności
skupia się głównie na stosunku kierownictwa41 do prowadzonej działalności
gospodarczej. Częstym błędem jest niedostrzeganie zagrożeń spowodowane
ogromnym zaangażowaniem, entuzjastycznymi poglądami o przyszłej
efektywności firmy, przekonaniem o trafności wybranego przedmiotu działalności,
czy też niezłomną wiarą w osiągnięcie sukcesu rynkowego. Takie zachowanie
można za L. Bednarskim42 nazwać zaślepieniem, przy czym należy zgodzić się z
wymienionym autorem, że dalszymi etapami tego stanu, będącymi następstwem
pierwszego elementu są w przypadku firm upadających bezczynność, błędy w 38 Por. J. Argenti. op. cit. s. 150 39 Por. E. Altman: Corporate financial distress and bankruptcy. New York: 1986. Wiley. s. 46. 40 W opracowaniu pt. „Analiza żywotności małych firm w woj. szczecińskim” przeprowadzonym przez zespół ekonometryków Uniwersytetu Szczecińskiego pod kierunkiem J. Hozera wykazano, iż w 1993 roku jedynie 19,9% firm upadające to przedsiębiorstwa działające dłużej niż 24 miesiące. 41 Przez kierownictwo należy rozumieć osoby mające decydujący wpływ na podejmowanie decyzji w firmie, kierownictwem może być zatem zarząd, pion dyrektorski, czy pion kierowniczy sensu stricto
37
„Prognozowanie upadłości przedsiębiorstwa” Rozdział 2: Podstawy wnioskowania o zagrożeniu bankructwem
działaniu, kryzys i w konsekwencji upadek43. Pytaniem otwartym jest natomiast
kwestia długości występowania każdego z tych stanów. Zdaniem autora czas
występowania każdego z powyższych etapów jest różny i uzależniony od
właściwych przedsiębiorstwom ich cech wewnętrznych (jak np.: poziom
zarządzania, efektywność, rentowność). Związek między momentem upadku a
wynikami ekonomicznymi i uwarunkowaniami psychologicznymi zarządzania
spółką znajduje swoje odzwierciedlenie także w tzw. trajektoriach bankructw
zdefiniowanych przez J. Argentiego44. Można bowiem stwierdzić, iż w zależności
od długości występowania, a także momentu pojawienia się każdego z
wymienionych etapów zmienia się sytuacja finansowa przedsiębiorstwa. Graficzną
ilustracją tej zależności jest rysunek 4.
42 L. Bednarski, Symptomy i ocena zagrożeń sytuacji finansowej przedsiębiorstwa. Świnoujście: 1998. Rachunkowość Menedżerska. Zarządzanie Jednostkami Gospodarczymi – Materiały na Konferencję Naukową. s. 425. 43 Por. K. Michaluk: Identyfikacja sygnałów zagrożenia bankructwem. Szczecin: 1999. Materiały Konferencyjne IV Zachodniopomorskie Forum Finanse. s. 163. 44J. Argenti. op. cit. s. 149.
38
„Prognozowanie upadłości przedsiębiorstwa” Rozdział 2: Podstawy wnioskowania o zagrożeniu bankructwem
Rysunek 4
Trajektorie upadku przedsiębiorstw a etapy upadku
Źródło: opracowanie własne na podstawie: J. Argenti: Corporate … . op. cit. s. 150., oraz L. Bednarski: Symptomy… . op. cit. s. 425.
Nie można ponadto zgodzić się z E.K. Laitinen, iż dynamika zmian w
przedsiębiorstwie wpływa na obraz firmy (spółki bankruta) otrzymywany po
analizie sprawozdań finansowych45. Zdaniem autora pomimo różnic w
kształtowaniu się kondycji finansowej przedsiębiorstw w czasie, w okresie
poprzedzającym upadłość, ich sytuacja finansowa jest bardzo zbliżona. Oznacza
to, iż długość występowania etapów upadku firm (rysunek 4) jest zróżnicowana,
jednakże w okresie od trzech lat do jednego roku przed bankructwem analiza
zaśl
epie
nie
bezc
zynn
ość
błęd
y w
działa
niu
kryz
ys
upad
ek
upadłość
zła
dobra
bardzodobra
przeciętna
Lata działalności
Syt
uacj
a fir
my
upadłość
zła
dobra
bardzodobra
przeciętna
Lata działalności
Syt
uacj
a fir
my
upadłość
zła
dobra
bardzodobra
przeciętna
Lata działalności
Syt
uacj
a fir
my
Trajektoria I
Trajektoria III
Trajektoria II
45 E. K. Laitinen: Financial Ratios and Different Failure Processes. Journal of Business Banking and Accounting. 18(5). 1991. s. 650.
39
„Prognozowanie upadłości przedsiębiorstwa” Rozdział 2: Podstawy wnioskowania o zagrożeniu bankructwem
sprawozdań finansowych przy wykorzystaniu wskaźników dostarcza wspólnych
dla wszystkich przedsiębiorstw wniosków46.
Rysunek 5
Trajektoria działalności przedsiębiorstwa niezagrożonego upadkiem
upadłość
zła
dobra
bardzodobra
przeciętna
Lata działalności
Sytu
acja
firm
y
1 2 3 4 5 6
Źródło: J. Argenti. op. cit. s. 150.
Potwierdzeniem powyższych rozważań, dotyczących wpływu wieku spółek
na możliwość ich bankructwa, są rozkłady częstotliwości upadku firm w zależności
od ich wieku (rysunek 6 i 7). Na podstawie badań E. Altmana przeprowadzonych
w oparciu o dane z lat 1980 oraz 1990 należy stwierdzić, iż około 50% wszystkich
bankructw zachodzi w przedsiębiorstwach mających nie więcej niż pięć lat,
natomiast 74% (w 1990 roku) oraz 82% (w 1980) w firmach nie starszych niż
dziesięć lat. Podobnych wniosków dostarcza analiza struktury upadków firm w
Niemczech w latach 1989 i 199247. W tym przypadku 39,9% w 1989 roku oraz
33,8% w 1992 roku to bankructwa firm nie mających więcej niż 5 lat. W przedziale
do 10 lat znajduje się natomiast 69,9% (1989 rok) i odpowiednio 67,2%. Wyniki te
potwierdzają postawioną na wstępie tezę mówiącą, iż największym ryzykiem
charakteryzują się przedsiębiorstwa młode.
Zmiany ilościowe w rozkładzie częstości upadków firm pod względem ich
wieku (rysunek 6) stanowią wprowadzenie do drugiego ujęcia czasu jako czynnika
sprawczego bankructw przedsiębiorstw. Zmiany te pozwalają na postawienie
pytania dlaczego w roku 1980 25,8% firm upadało do trzeciego roku działalności,
natomiast w 1990 już 31,8%? Odpowiedzi na postawione pytanie należy szukać w
46 O problemach doboru wskaźników finansowych: Rozdział 2 pkt. 5. 47 Dane dotyczą „starych” krajów związkowych
40
„Prognozowanie upadłości przedsiębiorstwa” Rozdział 2: Podstawy wnioskowania o zagrożeniu bankructwem
zmieniających się w czasie uwarunkowaniach gospodarczych. Można bowiem
stwierdzić, iż wraz z upływem lat przeobrażeniom podlega również sytuacja
gospodarcza, która to bądź wspiera rozwój młodych firm, bądź też go ogranicza.
Jak zauważono wyżej, zmienność uwarunkowań gospodarczych stanowi o
zagrożeniu bankructwem, co przekłada się na zdanie mówiące, iż to właśnie
zachodzące w czasie przeobrażenia otoczenia gospodarczego spółek (przyszłych
bankrutów) sprawiają, że ich wyniki finansowe nie zgadzają się z wynikami
zakładanymi, a co za tym idzie, wypracowane wyniki finansowe nie pozwalają na
sprostanie zaciągniętym zobowiązaniom. Innymi słowy, położenie firmy w czasie
wraz z odpowiadającymi temu wymiarowi charakterystycznymi uwarunkowaniami
gospodarczymi, obok położenia firmy w przestrzeni, warunkuje wielkość
zagrożenia upadłością.
Rysunek 6
Częstotliwość upadku firm w USA w latach 1980, 1990 w zależności od wieku
przedsiębiorstwa.
Czę
stot
liwość
upad
ku fi
rm w
USA
w
zależn
ości
od
wie
ku
25 ,9%
0 ,0 %
5 ,0 %
1 0 ,0 %
1 5 ,0 %
2 0 ,0 %
1 2 3 4 5 6 7 8 9 1 0 p o n a d1 0
1 9 8 0
1 9 9 0
Źródło: opracowanie własne na podstawie: E. Altman: Corporate financial… .op.
cit. s. 18.
41
„Prognozowanie upadłości przedsiębiorstwa” Rozdział 2: Podstawy wnioskowania o zagrożeniu bankructwem
Rysunek 7
Częstotliwość upadku firm w Niemczech w latach 1980, 1990 w zależności od
wieku przedsiębiorstwa.
Czę
stot
liwoś
ć up
adku
firm
w
Nie
mcz
ech
w z
ależ
nośc
i od
wie
ku
0 ,0 %
5 ,0 %
1 0 ,0 %
1 5 ,0 %
2 0 ,0 %
2 5 ,0 %
3 0 ,0 %
3 5 ,0 %
4 0 ,0 %
4 5 ,0 %
0 -4 5 - 1 0 1 1 - 2 0 2 1 -5 0 p o w . 5 0
1 9 8 9
1 9 9 2
Źródło: opracowanie własne na podstawie: M Herring: Przyczyny niewypłacalności przedsiębiorstw niemieckich i ich znaczenie dla banków. Uniwersytet Szczeciński. 1996 (praca doktorska) s. 37.
Miejsce
Drugim ogólnym czynnikiem wpływającym na zagrożenie bankructwem jest
miejsce, rozumiane, w tym przypadku, jako położenie terytorialne podmiotów
gospodarczych. Niewątpliwie bowiem zróżnicowanie geograficzne warunków
gospodarczych panujących w różnych krajach sprawia, iż prowadzenie firm o
niemal identycznym, bądź bardzo zbliżonym profilu struktury wewnętrznej (branża,
przedmiot działalności, wielkość firmy, struktura kapitałów, wyposażenie, wielkość
zatrudnienia, itp.) związane jest z występowaniem różnych czynników
zewnętrznych wpływających na kondycję finansową przedsiębiorstw. Bliźniacze
spółki umiejscowione w różnych krajach mogą zatem charakteryzować się
diametralnie różną kondycją finansową, co w konsekwencji może sprawić, iż jedna
spółka upadnie, natomiast druga będzie charakteryzowała się dobrymi wynikami.
Tak miejsce, jak i czas stanowią czynniki wyznaczające rodzaj, charakter
oraz siłę oddziaływania zewnętrznych zjawisk gospodarczych wpływających na
działalność przedsiębiorstw. Można zatem stwierdzić, iż kondycja firm jest
wypadkową miejsca i czasu w jakim przyszło im prowadzić działalność
42
„Prognozowanie upadłości przedsiębiorstwa” Rozdział 2: Podstawy wnioskowania o zagrożeniu bankructwem
gospodarczą. Ilustracją powyższego twierdzenia jest kostka wymiarów położenia
przedsiębiorstwa (rysunek 8).
Rysunek 8
Kostka czasu, miejsca i kondycji przedsiębiorstwa
Czas (lata)Miejsce (położeniegeograficzno –polityczne)
Kondycjaekonomiczna
upadłość
zła
przeciętna
dobra
bardzodobra
AB
CD
199X1
199X2
199X4
199X3
Źródło: opracowanie własne
W zależności od umiejscowienia przedsiębiorstwa na powierzchni tworzonej
przez czas i miejsce różnią się uwarunkowania wpływające na kondycję
gospodarczą przedsiębiorstw. Analiza trajektorii J. Argentiego odbywa się przy
wykorzystaniu zmiennych wartości parametrów jedynego wymiaru, którym jest
czas, dla stałych jednostek drugiego wymiaru – miejsca. Analiza dwóch
bliźniaczych spółek, w ujęciu statycznym, odbywa się przy założeniu stałości
czasu i przyjęciu różnych jednostek terytorialnych drugiego wymiaru – miejsca, co
może być również dokonane w ujęciu dynamicznym poprzez włączenie czasu jako
kolejnego parametru badawczego. Możliwości przeprowadzania analiz w oparciu o
tylko dwa podstawowe wymiary jest zatem niezmiernie wiele.
Podsumowując tę część rozważań, należy podkreślić, iż aczkolwiek oba
przedstawione wyżej wymiary w dużym stopniu oddziaływają na ekonomiczne
efekty działalności firm, to jednak nie są one czynnikami bezwzględnie
determinującymi ich istnienie. O tym czy firma skutecznie prowadzi działalność
znajdując się w danym jej położeniu i czasie decyduje bowiem umiejętne
kierowanie jej interesami.
43
„Prognozowanie upadłości przedsiębiorstwa” Rozdział 2: Podstawy wnioskowania o zagrożeniu bankructwem
Człowiek
Wpływ człowieka, jak kolejnego czynnika sprawczego zdarzeń
gospodarczych, na występowanie bankructw ma dwojaki charakter: oddziaływania
niezamierzonego (niecelowego) oraz oddziaływania zamierzonego (celowego).
W literaturze przedmiotu zauważalna jest zgodność co do tego, iż główną
przyczyną bankructw jest niekompetencja lub też błędy w zarządzaniu kierujących
przedsiębiorstwem. Potwierdza to J. Argenti stwierdzając, iż panuje pełna, a nawet
uniwersalna zgoda, co do tego, że główną przyczyną upadków firm jest złe
zarządzanie48. E. Altman pisze, że najpoważniejszą przyczyną upadków
poszczególnych firm jest niekompetencja w zarządzaniu49. Na gruncie literatury
polskiej podobne zdanie wyraża D. Hadasik stwierdzając, że u źródeł upadłości
tkwią przede wszystkim czynniki o charakterze jakościowym, związane z szeroko
rozumianym zarządzaniem przedsiębiorstwem50 oraz J. Czekaj i Z. Dresler, którzy
wyrażają następującą opinię: „Najważniejszym jednak czynnikiem, który decyduje
o tym, czy przedsiębiorstwo osiąga sukces w warunkach gospodarki rynkowej, czy
też jego działalność kończy się upadłością, są umiejętności kadry kierowniczej,
zarówno w zakresie ogólnych problemów zarządzania, jak i umiejętności i
doświadczenia w kierowaniu działalnością gospodarczą w danej specyficznej
dziedzinie tej działalności. Zdolność kierownictwa przedsiębiorstwa do
przewidywania trendów rozwoju … oraz umiejętność podejmowania odpowiednich
działań dostosowawczych jest podstawowym czynnikiem decydującym o sukcesie
bądź niepowodzeniu danego przedsiębiorstwa51”.
Wydaje się również, iż o ile negatywny wpływ czynników egzogenicznych
pogarszających sytuację finansową jest możliwy do zredukowania właśnie
poprzez sprawne zarządzanie, tak wpływ działań kierownictwa (a więc wpływ
człowieka) na działalność firmy jest trudny do usunięcia, szczególnie, iż dotyka on
zwykle najwyższych sfer zarządzania przedsiębiorstwem. Błędy popełniane w
działalności operacyjnej spółki nie mają bowiem takiego znaczenia jak błędy w
zarządzaniu koncepcyjnym i strategicznym, które to oddziaływują na kondycję
ekonomiczną firmy w długim okresie. Co więcej, trudności spółek kierowanych
przez zarząd o niskich kwalifikacjach pogłębiają się nie tylko przez popełniane 48J. Argenti: Corporate Collapse. Berkshire: 1976. McGrraw-Hill. s. 123. 49 E. Altman: Corporate Bankruptcy Prediction. New York: 1993. Wiley. s. 17. 50 D. Hadasik: Upadłość przedsiębiorstw w Polsce i metody jej prognozowania. Poznań: Zeszyty Naukowe Akademii Ekonomicznej w Poznaniu nr 153 1998.s. 40.
44
„Prognozowanie upadłości przedsiębiorstwa” Rozdział 2: Podstawy wnioskowania o zagrożeniu bankructwem
błędy i podejmowanie chybionych decyzji, lecz również poprzez niedostrzeganie
kłopotów już występujących i nie wdrażanie działań zapobiegawczych. Skoro
zatem zarządzanie ma tak poważne znaczenie dla kondycji finansowej spółek,
koniecznym wydaje się przedstawienie najczęściej wymienianych w literaturze
błędów popełnianych przez zarządzających.
Wśród najczęściej popełnianych błędów w zarządzaniu przedsiębiorstwem
w literaturze wymienia następujące52:
– zarządzanie jednoosobowe, – uporczywe trzymanie się raz powziętych decyzji, – wąskie zainteresowanie zarządzaniem przez członków zarządu, – niedopasowanie składu zarządów, – słabość zarządzania finansami, – częste występowanie przejawów teorii przedstawicielstwa, – występowanie syndromu lat tłustych – jednowariantowe zarządzanie – brak kontaktu między podwładnymi i kierownikami.
Zarządzanie jednoosobowe To pojęcie używane jest do określenia sytuacji, w której prezes, czy też w
przypadku dużych organizacji dyrektor określonego departamentu, bardziej
dominuje nad swoimi pracownikami niż nimi kieruje, który podejmuje decyzje w
sposób autokratyczny nie tolerując dyskusji ani rad osób pracujących dla dobra
firmy. Należy podkreślić, iż o ile w przypadku niewielkich spółek taki system
zarządzania, przy dostatecznie dużym doświadczeniu i wiedzy sprawującego
władzę w firmie, może nie wywoływać negatywnych skutków, to po przekroczeniu
określonej wielkości firm jest on zdecydowanie niewłaściwy. Nie jest bowiem
możliwe ogarnięcie przez jedną osobę ogromu piętrzących się w każdym
przedsiębiorstwie problemów oraz prawidłowe ich rozwiązywanie. Skutkiem tego
typu zarządzania są zaniedbania i błędne decyzje, co nieuchronnie prowadzi do
pogarszania kondycji przedsiębiorstwa.
51 J. Czekaj, Z. Dresler: Podstawy zarządzania finansami firm. Warszawa: 1997. PWN. s. 199. 52 Na podstawie: J. Argenti: Corporate…. op. cit. s. 122, oraz M. Klesyk: Lenistwo szarych komórek. Businessman Magazin nr 6 1999 s. 83.
45
„Prognozowanie upadłości przedsiębiorstwa” Rozdział 2: Podstawy wnioskowania o zagrożeniu bankructwem
Uporczywe trzymanie się raz powziętych decyzji
Ten rodzaj błędów w zarządzaniu jest często związany z omówionym powyżej.
Znane są przypadki w których raz powzięte decyzje są utrzymywane bez względu
na konsekwencje. Dotyczy to zwykle decyzji związanych z inwestowaniem
ogromnych sum w działalność, która miała przynosić, a nie przynosi zysków. W
takich przypadkach, choć zamiast zysków otrzymywane są straty, pompowanie
kapitałów trwa w oczekiwaniu na zmianę koniunktury. Dalsze inwestowanie
pomimo strat jest często łatwiejsze niż przyznanie się do chybionych decyzji.
Problem ten występuje szczególnie w przedsiębiorstwach dokonujących fuzji z
innymi firmami często wymagającymi dokapitalizowania. W najgorszych
przypadkach zakupione firmy przynoszą straty bez względu na wielkość środków
w nie zainwestowanych, a decyzje dotyczące wpompowywania ogromnych sum
są dalej utrzymywane.
Wąskie zainteresowanie zarządzaniem przez członków zarządu
Występowanie tego błędu jest częste w dużych spółkach o licznym zarządzie i
rozbudowanej strukturze organizacyjnej. Często występującym problemem jest w
takim przypadku brak zainteresowania poszczególnych osób (wiceprezesów,
dyrektorów) w ogólnej sytuacji ekonomicznej przedsiębiorstwa. Skupienie
odpowiedzialności na wąskich działach specjalizacji (produkcja, marketing,
finanse, itp.) sprawia, iż nie występuje efekt synergii zarządzania
przedsiębiorstwem, co oznacza, że choć każdy z zarządzających stara się jak
najefektywniej wypełniać swoje obowiązki, to suma ich działań nie wywołuje
ogólnego polepszania kondycji firmy.
Niedopasowanie składu zarządów
Powyższy problem jest często występującą bolączką dużych firm produkcyjnych,
w których zarząd oparty jest o osoby, zwykle z wykształceniem technicznym,
reprezentujące wysoki poziom specjalizacji ale w zakresie głównej działalności
przedsiębiorstwa. Sprawia to, iż w zarządzie brak jest ekonomistów
odpowiedzialnych za marketing czy finanse, a podejmowane decyzje o
charakterze strategicznym nie są konsultowane w gronie interdyscyplinarnym. Tak
jak w poprzednich przypadkach konsekwencją są decyzje nie przynoszące
zamierzonych rezultatów.
46
„Prognozowanie upadłości przedsiębiorstwa” Rozdział 2: Podstawy wnioskowania o zagrożeniu bankructwem
Częste występowanie przejawów teorii przedstawicielstwa
Teoria przedstawicielstwa mówi, iż w spółkach prawa handlowego, w których
występuje rozdział własności od zarządzania, w przypadku występowania
trudności finansowych zarząd będzie kierował się w pierwszej kolejności własnymi
interesami mającymi na celu utrzymanie często lukratywnych posad. W
następstwie powyższego działania zarządów będą ukierunkowane nie na
dostarczeniu akcjonariuszom lub udziałowcom maksymalnych korzyści, a co za
tym idzie na maksymalizacji wartości przedsiębiorstwa, lecz na jak najdłuższym
utrzymaniu istnienia firmy. Choć te dwa cele wydają się być zbieżnymi to jednak w
efekcie takie działania kierownictwa przynoszą szkody akcjonariuszom, np.
wysprzedawanie środków trwałych firmy w celu uzyskania kapitałów na pokrycie
bieżących wydatków pomniejsza majątek przedsiębiorstwa, co zmniejsza
potencjał wytwórczy spółki i jego wartość, lub też zaciąganie zobowiązań na
finansowanie działalności operacyjnej pod zastaw posiadanego majątku
pomniejsza ewentualną wartość likwidacyjną przedsiębiorstwa, co redukuje
również wartość dywidendy likwidacyjnej.
Występowanie syndromu lat tłustych
Występowanie syndromu lat tłustych jest bezpośrednio związanie z
podejmowaniem decyzji dotyczących przyszłości na podstawie zdarzeń
zaistniałych w przeszłości. Jeżeli poprzednie lata upłynęły pod znakiem wzrostu
gospodarczego i rosnących obrotów, to menedżment jest przekonany o
utrzymaniu się tego trendu. W takim przeświadczeniu podejmowane są decyzje
strategiczne, których podstawą jest założenie ekstrapolacji rosnącego trendu
dochodów spółki. Jak stwierdza R. Simons: „W dobrych czasach łatwo jest
zapomnieć o ryzyku. … Sukces przynosi zyski, wzrost i bezgraniczny optymizm.
Ma on jednak zdolność oślepiania zarządu przed wieloma niebezpieczeństwami
zagrażającymi w tym samym czasie firmie.53” Oparcie działalności na
optymistycznych założeniach i prognozach może prowadzić do zaciągania
zobowiązań pod przyszłą dochodowość spółki, co w przypadku obniżenia się
koniunktury stanowi przyczynę występowania trudności płatniczych. Inną
konsekwencją oparcia działalności na spodziewanym wzroście dochodów jest
53 R. Simons: How risky is your Company?. Harvard Business Review. nr 6-7. 1999. s. 85.
47
„Prognozowanie upadłości przedsiębiorstwa” Rozdział 2: Podstawy wnioskowania o zagrożeniu bankructwem
zazwyczaj ograniczenie liczby wprowadzanych innowacji oraz niski poziom
„wyczulenia” na potrzeby rynku oraz działania konkurencji. Takie postępowanie,
motywowane chęcią utrzymywania produkcji w warunkach, które dotychczas
przynosiły pożądane efekty, sprawia, iż reakcja na zmiany otoczenia
gospodarczego, w tym w szczególności na potrzeby klientów i działania
konkurencji, jest opóźniona. W wyniku takiego działania, dochody spółki maleją a
ogólna kondycja ekonomiczna ulega obniżeniu.
Jednowariantowe zarządzanie
Większość firm działa w oparciu o jedną strategię nie wyznaczającą wariantów
działań, które winny być wdrożone w przypadku zmian uwarunkowań rynkowych.
Decyzje są zatem podejmowane w oparciu o wiedzę i doświadczenie kierowników,
co nie oznacza jednak, że decyzje te są w każdym wypadku optymalne.
Występowanie wielu scenariuszy działań niewątpliwie utrudnia proces decyzyjny
gdyż każdorazowo wymaga wyboru najlepszego posunięcia. Zalety wielu
wariantów działań uwidaczniają się dopiero w przypadku wystąpienia sytuacji
odbiegającej od prognozowanej. Posiadanie strategii działania na wypadek zmian
w otoczeniu gospodarczym oznacza możliwość podjęcia szybkiej i trafnej decyzji
w oparciu o jeden z przygotowanych wcześniej scenariuszy. Dzięki takiemu
postępowaniu ograniczeniu ulegają ewentualne straty, natomiast spółka ma jasno
określone działania, co pozwala jej na przekroczenie tzw. krawędzi chaosu54 i
pozostanie poza strefą chaotycznych decyzji i zmian towarzyszących poważnym
zmianom.
Brak kontaktu między podwładnymi i zarządzającymi
Niedomogi w przekazywaniu istotnych informacji pomiędzy podwładnymi i
kierownikami są poważnym błędem zarządzających. To właśnie na najniższych
szczeblach struktury organizacyjnej firmy w pierwszej kolejności uwidaczniają się
problemy doprowadzające w efekcie do niewypłacalności. Niedrożność kanałów
przekazywania informacji pomiędzy podwładnymi i kierownikami uniemożliwia
zatem wprowadzenie szybkich posunięć ograniczających skutki występowania
czynników pogarszających kondycję firmy. Równie poważnym błędem jest brak
kontaktów i przesyłania informacji w odwrotnym kierunku, tj. od zarządu
54 E.D. Beinhocker: Strategy at the edge of chaos. Mc Kinsey Quarterly nr 1 1997. s.24.
48
„Prognozowanie upadłości przedsiębiorstwa” Rozdział 2: Podstawy wnioskowania o zagrożeniu bankructwem
przedsiębiorstwa do niższych szczebli działalności operacyjnej. Wolne tempo
przekazywania informacji i decyzji wywołuje rozbieżności pomiędzy oczekiwaniami
zarządu a rzeczywistymi działaniami firmy. Konsekwencją powyższego jest
ograniczenie efektywności spółki oraz nieosiąganie zaplanowanych dochodów.
Wpływ człowieka na doprowadzenie firmy do upadłości może mieć również
charakter działań zamierzonych. W takim przypadku należy mówić raczej o
celowym doprowadzaniu do bankructwa w celu osiągnięcia korzyści niż o
popełnianiu błędów. Należy podkreślić, iż aczkolwiek zdarzenia tego typu mają
miejsce, to nie mogą one stanowić przedmiotu badań nad możliwością
przewidywania zagrożenia upadłości. Bezpośrednie, negatywne oddziaływanie na
sytuację finansową firmy, celowa niegospodarność, czy też zamierzone
niepłacenie długów w poważny sposób zniekształcają obraz firmy, co sprawia, iż
na podstawie takich obserwacji nie jest możliwe wysuwanie ogólnych wniosków,
co do sytuacji firm zagrożonych bankructwem. W niniejszej pracy, z powodu braku
informacji dotyczących wystąpienia celowych działań doprowadzających do
bankructwa przyjęto, że takie zdarzenia nie miały miejsca, a co za tym idzie,
uważa się, że zebrane dane nie są obciążone błędami wynikającymi z wystąpienia
działań zamierzonych.
Zdarzenie
Przez zdarzenie będące czynnikiem sprawczym bankructwa spółki należy
rozumieć tak wystąpienie innego zdarzenia tego samego typu, czyli w
rozpatrywanym zagadnieniu upadku innego przedsiębiorstwa, jak również
wszelkie inne zdarzenia gospodarcze zachodzące w otoczeniu przedsiębiorstwa.
Wpływ bankructw innych spółek na obniżanie się kondycji rozpatrywanego
przedsiębiorstwa ma miejsce tylko w przypadku występowania powiązań
gospodarczych między takimi podmiotami. Oddziaływanie upadku spółki będącej
w kontaktach gospodarczych z innymi podmiotami może mieć różny charakter.
Po pierwsze na skutek ogłoszenia upadłości kontrahenta, badana spółka
może stracić źródło dostaw, co przy zapotrzebowaniu na unikatowe dobra i
uzależnieniu działalności od poszczególnego dostawcy surowców wywołuje
trudności w dostawach oraz stwarza możliwość zatrzymania produkcji.
49
„Prognozowanie upadłości przedsiębiorstwa” Rozdział 2: Podstawy wnioskowania o zagrożeniu bankructwem
Po drugie upadek kontrahenta będącego głównym odbiorcą produkcji spółki
rozpatrywanej może wywołać trudności ze zbytem. W tym przypadku firma może
nie uzyskać dochodów pozwalających na zapłacenie zobowiązań, co może
doprowadzić do utraty płynności finansowej, a w długim okresie do
niewypłacalności.
Po trzecie występuje możliwość upadku firmy będącej dłużnikiem spółki
rozpatrywanej, na którym to dłużniku ciąży obowiązek zapłacenia należności o
nominale znaczącym dla zachowania płynności finansowej przez spółkę –
wierzyciela. Nieuregulowanie przez bankrutujące przedsiębiorstwo długu o dużej
wartości w stosunku do przeciętnych przychodów wierzyciela sprawia, iż jego
zdolność płatnicza oraz możliwość odtworzenia cyklu produkcyjnego ulegają
znacznemu obniżeniu.
Należy podkreślić, iż upadek spółki wywołany innym zdarzeniem tego typu
może wystąpić jedynie w przypadku bardzo mocnych powiązań gospodarczych w
relacjach firma – dostawca surowców lub firma – odbiorca produkcji. Takie
sytuacje, aczkolwiek występują rzadko, stanowią jednak zagrożenie szczególnie
dla przedsiębiorstw małych i średnich nie posiadających zdolności do pokrycia
ewentualnych strat z dopłat do kapitałów własnych lub też nie posiadających
zdolności do wygenerowania dochodów z innych źródeł na pokrycie strat.
Mówiąc natomiast o pozostałych zdarzeniach wywołujących bankructwo
należy stwierdzić, iż mają one charakter endo– lub egzogeniczny55.
Traf
Ostatnim z czynników sprawczych zdarzeń gospodarczych jest traf, czyli
wszelkie zdarzenia losowe mające negatywny wpływ na funkcjonowanie spółki.
Zdarzenia losowe należy w tym przypadku utożsamiać tak z negatywnym
wpływem sił natury jak gradobicia, powodzie, pożary, trzęsienia ziemi, itp., jak
również ze zniszczeniami i kradzieżami oraz zdarzeniami losowymi (wypadkami,
śmiercią) dotykającymi zarządu lub, w przypadku małych przedsiębiorstw,
właścicieli kierujących firmami. Wpływ wszelkich zdarzeń losowych na sytuację
firmy, mających charakter klęsk żywiołowych, czy też kradzieży i zniszczenia
mienia, przejawia się zwykle w zniszczeniu środków produkcji, co uniemożliwia
55 Przyczyny endo i egzogeniczne bankructw zostały szeroko opisane w rozdziale 2 pkt. 4.2.
50
„Prognozowanie upadłości przedsiębiorstwa” Rozdział 2: Podstawy wnioskowania o zagrożeniu bankructwem
dalszą działalność w zakładanym wymiarze. Następstwem zniszczeń majątku
spółki może być zredukowanie dochodów do wymiarów nie pozwalających na
spłacanie zobowiązań i w konsekwencji utrata zdolności płatniczej.
Większości z powyższych zdarzeń nie sposób przewidzieć lub im zapobiec.
Jednakże w przypadku trafu mającego charakter klęsk żywiołowych lub kradzieży,
w pogorszeniu się kondycji finansowej doprowadzającej do bankructwa należy
doszukiwać się również pośredniej winy zarządu, który winien był zabezpieczyć
interesy przedsiębiorstwa poprzez ubezpieczenie majątku spółki. Można zatem
powiedzieć, iż aczkolwiek w przypadku wystąpienia zdarzeń losowych takich jak
klęski żywiołowe nie jest możliwe ich przewidzenie lub ograniczenie ich skutków,
to jednak występują możliwości pozwalające na zredukowanie ewentualnych strat,
co może umożliwić nawet w przypadku bardzo trudnych zdarzeń losowych dalsze
funkcjonowanie firmy.
3.2. Przyczyny endo i egzogeniczne
Jednym z najczęściej występujących podziałów pozwalających na
enumeratywne wskazanie jednorodnych pod względem przyjętego kryterium
przyczyn upadku firm jest ich rozróżnienie ze względu na miejsce powstania.
Wyróżnia się tu głównie rozróżnienie na przyczyny endogeniczne i
egzogeniczne56.
Przyczyny endogeniczne
Ciekawą próbę zdefiniowania endogenicznych przyczyn bankructwa
podejmują J. Czekaj i Z. Dresler, którzy stwierdzają: „Najogólniej rzecz ujmując
ekonomiczne przyczyny upadłości przedsiębiorstwa tkwią w nieefektywnym
wykorzystaniu zasobów jakie to przedsiębiorstwo wykorzystuje w prowadzonej
działalności gospodarczej. Konsekwencją tej nieefektywności jest niezdolność
przedsiębiorstwa do pokrywania przychodami z tytułu prowadzonej działalności
gospodarczej kosztów ponoszonych w związku z tą działalnością, włączając w to
koszty kapitału.” Należy zgodzić się z wyżej cytowanymi autorami, iż to właśnie
56 Por. D. Hadasik: Prognozowanie… . op. cit. s. 36
51
„Prognozowanie upadłości przedsiębiorstwa” Rozdział 2: Podstawy wnioskowania o zagrożeniu bankructwem
nieefektywne wykorzystanie, a więc nieumiejętne zarządzanie majątkiem firmy jest
czynnikiem doprowadzającym do upadłości57.
Rozszerzeniem powyższej ogólnej próby określenia charakteru przyczyn
endogenicznych jest przedstawienie omawianego problemu dokonane przez A.
Jamiołkowskiego58 oraz R. Piserę59, którzy jako przyczyny upadłości wymieniają:
– oparcie funkcjonowania przedsiębiorstwa na jednym produkcie, kierunku
działania, bądź segmencie rynku,
– nieumiejętny dobór kontrahentów,
– zawieranie transakcji z niesprawdzonymi firmami,
– nieumiejętne zarządzanie funduszami przedsiębiorstwa,
– nadmierną konsumpcję kosztem inwestowania i tworzenia funduszy
rezerwowych,
– nadmierne, niedostosowane do możliwości tempo rozwoju.
Również w przypadku wyżej wymienionych przyczyn bankructwa mocno
zauważalny jest wpływ zarządzania, jako czynnika niewątpliwie endogenicznego,
którego niedomogi funkcjonowania negatywnie oddziałują na szereg sfer
działalności przedsiębiorstwa. Syntetyczne przedstawienie najważniejszych
przyczyn bankructwa przedstawia tabela 460.
57 Por. rozdział 2, pkt. 4.2. w części dotyczącej błędów w zarządzaniu popełnianych przez kierownictwo. 58 A. Jamiołkowski: Oczami sądu. Firma. Nr 13. 1992. 59 R. Pisera: Wzrsot plajt,bankructw i upadłości. Prawo i Finanse w Biznesie. Nr 2. 1995. 60 W. Reske, A. Brandenburg, H – J. Mortsiefer: 1978 s. 57 – 177: za M. Herrimg: Przyczyny… . op. cit. s. 51.
52
„Prognozowanie upadłości przedsiębiorstwa” Rozdział 2: Podstawy wnioskowania o zagrożeniu bankructwem
Tabela 4
Sfera przyczyn wewnątrzzakładowych
Zarządzanie przedsiębiorstwem
– brak wiedzy o kierowaniu – brak doświadczeń praktycznych – niewystarczający poziom kwalifikacji zarządu – zbyt duża skłonność do ponoszenia ryzyka – niewystarczający stan informacji
Finansowanie
– braki kapitałów własnych – błędne metody finansowania – zbyt wysokie obciążenie odsetkami – niewystarczająca zdolność kredytowa – chybione inwestycje
Rachunkowość
– błędy w kalkulacji – nie wystawianie rachunków – zbyt późne wystawianie rachunków – manipulacja bilansem – zaniedbania w zakresie księgowości,
Wydajność przedsiębiorstwa
– zbyt szybkie zwiększanie mocy produkcyjnych – niepełne wykorzystanie mocy produkcyjnych – zbyt wysokie koszty produkcji – błędna struktura asortymentowa – przestarzałe techniki produkcji
Struktura przedsiębiorstwa
– problemy pomiędzy wspólnikami – problemy związane z formą prawną – problemy związane z uzależnieniem
działalności zakładu od innych podmiotów gospodarczych
– problemy rozwoju – problemy lokalizacyjne
Administracja (kadry)
– zbyt duże obciążenie kosztami osobowymi – niewykwalifikowany personel – zbyt duże koszty administracji – nadmierna fluktuacja kadry – personel zbyt zaawansowany wiekowo
Zbyt
– błędna ocena potrzeb rynku – słaba działalność akwizytorska – błędne określenie ceny – błędna struktura odbiorców – błędna polityka towarowa
Źródło: opracowanie własne
Przyczyny egzogeniczne
Udział przedsiębiorstw składających wnioski upadłościowe61 w ogólnej
liczbie funkcjonujących w danej gospodarce przedsiębiorstw jest
odzwierciedleniem panującej w niej koniunktury, barometrem świadczącym o jej
zdrowiu oraz o polityce rządu i instytucji finansowych (w szczególności banków) w
stosunku do przedsiębiorstw62. Jeżeli zatem odsetek upadających spółek
61 Przez przedsiębiorstwa składające wnioski upadłościowe należy rozumieć firmy, których zarządy zdecydowały się złożyć wniosek o ogłoszenie upadłości w celu ograniczenia dalszych strat wyrządzanych wierzycielom (Prawo upadłościowe art. 4 § 2), jak również firmy, w stosunku do których wniosek o ogłoszenie upadłości został złożony przez wierzycieli (Prawo upadłościowe art. 4 § 1). 62 Por. D. Hadasik: Prognozowanie… . op. cit. s. 36
53
„Prognozowanie upadłości przedsiębiorstwa” Rozdział 2: Podstawy wnioskowania o zagrożeniu bankructwem
świadczy o tendencjach panujących w otoczeniu firm, to należy dokonać
rozróżnienia czynników zewnętrznych warunkujących istnienie przedsiębiorstw.
Wśród egzogenicznych przyczyn bankructw wymienia się następujące:
– sytuację ogólnoekonomiczną kraju,
– politykę fiskalną, pieniężną i kursową władz centralnych,
– występowanie procesów inflacyjnych,
– przepisy prawne regulujące działalność gospodarczą,
– cykle gospodarcze.
Tabela 5
Sfera przyczyn egzogenicznych
Odbiorcy – spadek popytu – niewypłacalność odbiorców – wzrastająca ilość reklamacji
Dostawcy
– zaostrzenie warunków dostaw – zaostrzenie warunków płatności – ograniczenie dostaw – zerwanie umów – niewypłacalność dostawców
Konkurenci – rujnujące współzawodnictwo – wzrost konkurencji zagranicznej – wprowadzenie udoskonalonych produktów
Instytucje finansujące
– opóźnienia w udzielaniu kredytów – limitowanie kredytów – nadmierne zabezpieczenia – prowadzenie polityki wysokiego
oprocentowania Źródło: opracowanie własne
Jako przyczyny bankructw uznawane są czasami również zmiany
zachodzące w środowisku socjokulturowym oraz środowisku ekologicznym,
jednakże wydaje się, iż powiązanie przypadków bankructw firm z wymienionymi
czynnikami jest mocno problematyczne ze względu na występowanie odległych i
bardzo złożonych związków przyczynowo – skutkowych. Poza tym, oddziaływanie
niniejszych elementów może mieć raczej charakter zwiększający ryzyko upadku
niż stanowiący bezpośrednie zagrożenie dla funkcjonowania przedsiębiorstwa.
Przyczynami egzogenicznymi są również wszelkie negatywne zjawiska
zachodzące na styku firma – odbiorcy, firma – dostawca, firma – konkurenci, firma
– instytucje finansujące. Szczegółowe przedstawienie wymienionych przyczyn
prezentuje tabela 5.
54
„Prognozowanie upadłości przedsiębiorstwa” Rozdział 2: Podstawy wnioskowania o zagrożeniu bankructwem
4. Symptomy bankructw
Przechodząc do omówienia symptomów bankructw warto na wstępie
zacytować pogląd E. Altmana, który stwierdza: „Tak jak chora osoba
charakteryzuje się symptomami, które umożliwiają jej lekarzowi zdiagnozowanie
danej choroby, tak przedsiębiorstwo w bardzo podobny sposób ukazuje symptomy
upadku jeszcze przed swym ostatecznym bankructwem. Jednym ze źródeł
naukowego określenia nadchodzących problemów jest przebadanie źródeł
potencjalnych niebezpieczeństw”63. O ile źródła potencjalnych niebezpieczeństw
zostały przedstawione w pkt. 4.2 niniejszego rozdziału, o tyle w tym miejscu
szczegółowej analizie zostaną poddane symptomy wskazujące na zagrożenie
upadkiem firmy.
Stwierdzenie realnego zagrożenia bankructwem możliwe jest w zasadzie
wyłącznie poprzez analizę danych zawartych w sprawozdaniach finansowych
przedsiębiorstw.
W tym świetle należy zweryfikować pogląd, który symptomy zagrożenia
sytuacji finansowej przedsiębiorstwa dzieli ogólnie na zewnętrzne i wewnętrzne
oraz finansowe i pozafinansowe.64 Symptomy zewnętrzne dotyczą otoczenia w
którym przedsiębiorstwo funkcjonuje i dzielą się z kolei na zagraniczne, krajowe,
regionalne i branżowe. Warto również wskazać, iż wiele z wymienianych przez
przykładów symptomów zewnętrznych (np. zakłócenia na rynkach
międzynarodowych przejawiające się w zmianach cen paliw i zbóż, zmian stóp
procentowych ogłaszanych przez bank centralny, zmiany kursów walut, zmiany
cen, zmiany uwarunkowań popytowo - podażowych, prognozy zmian koniunktury)
nie musi koniecznie stanowić symptomu zagrożenia sytuacji finansowej
przedsiębiorstwa, rozumianego jak symptom wskazujący na rosnące zagrożenie
bankructwem. Można bowiem powiedzieć, że są to sygnały wskazujące na
możliwość pojawienia się takich trudności.
Należy stwierdzić, iż wymienione wyżej symptomy zewnętrzne, aczkolwiek
mogą, to jednak nie muszą, określać zagrożenia upadłością wszystkich firm. Co
więcej, możliwość określenia zagrożenia bankructwem poprzez zidentyfikowanie
w otoczeniu spółki powyższych elementów, jest związane z koniecznością 63 E. Altman: The Prediction of Corporate Bankruptcy. A Discriminant Analysis. New York&London: Gerland Publishisng. 1988 s. 4. 64 L. Bednarski, Symptomy… . op. cit. s. 424.
55
„Prognozowanie upadłości przedsiębiorstwa” Rozdział 2: Podstawy wnioskowania o zagrożeniu bankructwem
dokonania analizy sytuacji finansowej samego przedsiębiorstwa. Wystąpienie w
otoczeniu spółki przybliżonych powyżej czynników nie jest bowiem uniwersalnym
symptomem bankructwa wszystkich przedsiębiorstw. Zaistnienie, zewnętrznych
symptomów zagrożenia sytuacji finansowej firmy ma bowiem charakter
uzupełniający w stosunku do wnioskowania o zagrożeniu bankructwem na
podstawie kondycji finansowej samego przedsiębiorstwa. O powyższych
elementach nie można zatem mówić jako o symptomach złej kondycji finansowej,
a raczej jako o sygnałach wskazujących na podwyższony poziom ryzyka
gospodarczego, co może ale nie musi oddziaływać na dalsze funkcjonowanie
firmy.
Można również powiedzieć, że wymienione zewnętrzne sygnały
zwiększonego ryzyka upadłością mają możliwość bezpośredniego, negatywnego
oddziaływania na spółki, a przez to mogą stać się czynnikami pogarszającymi ich
kondycję finansową, co może sprawić, iż bezpośrednio za ich przyczyną dojdzie
do upadku przedsiębiorstwa. W takich okolicznościach zewnętrznych sygnały
zagrożenia sytuacji finansowej firmy staną się zewnętrznymi przyczynami
upadłości.
Inaczej przedstawia się zagadnienie wnioskowania o zagrożeniu sytuacji
finansowej przy wykorzystaniu informacji pochodzących z samych
przedsiębiorstw, co w szczególności dotyczy informacji zawartych w
sprawozdaniach finansowych. Sygnały te nazywane są symptomami
finansowymi65:
– znaczące zmniejszanie się kwoty zysku brutto (a także netto) lub powstanie
straty netto,
– spadająca płynność finansowa i związane z tym pogłębianie braku pokrycia
finansowego (wypłacalności) – często związane ze wzrostem trudno -
ściągalnych należności,
– widoczne powiększenie się zapotrzebowania na kredyty i pożyczki (zwykle
krótkoterminowe) oraz zakłócenia w ich spłacie,
– pozyskiwanie środków na finansowanie bieżącej działalności poprzez dyskonto
faktur i weksli oraz niekiedy wyprzedaż składników majątku trwałego po niższej
cenie,
65 Ibidem, s. 425.
56
„Prognozowanie upadłości przedsiębiorstwa” Rozdział 2: Podstawy wnioskowania o zagrożeniu bankructwem
– wzrost stanu produkcji nie zakończonej oraz zapasów wyrobów trudno
zbywalnych, występowanie przeterminowanych zapasów materiałowych i
wadliwa ich struktura,
– rosnące zamrożenie środków w inwestycjach nie zakończonych w terminie,
– malejący relatywnie udział przedsiębiorstwa w ogólnej sprzedaży na rynku,
– utrata najważniejszych odbiorców i rzetelnych finansowo klientów lub
korzystnych źródeł dostaw,
– brak przyszłościowych, realnych planów rozwoju przedsiębiorstwa,
– częste zmiany na stanowiskach kierowniczych w przedsiębiorstwie,
– niski poziom technologiczny produkcji.
Wystąpienie powyższych zjawisk w przedsiębiorstwie stanowi obiektywny i
w odróżnieniu od sygnałów zewnętrznych, jednoznaczny symptom wskazujący na
pogorszenie kondycji finansowej. Przedsiębiorstwo, w którym uwidaczniają się
powyższe zjawiska, można nazwać zagrożonym upadłością, przy czym wniosek
taki może zostać wzmocniony pojawieniem się negatywnie oddziaływujących
czynników zewnętrznych.
Końcową kwestią jest określenie charakteru wyżej wymienionych sygnałów
wewnętrznych zagrożenia bankructwem66. Należy wykazać, czy takie zjawiska jak
utrata płynności finansowej, długotrwała niewypłacalność czy też poziom
zobowiązań przekraczający wartością majątek przedsiębiorstwa, są przyczynami
doprowadzającymi do upadku, czy też tylko symptomami wskazującymi na
poważne trudności finansowe, czy też może, ze względu na swoją specyfikę są
one równocześnie przyczynami i symptomami upadłości. Utrata płynności, a także
inne finansowe sygnały wskazujące na słabość firmy, nazywane są często
wstępem do bankructwa, przy czym zaznacza się również, iż zachowanie
zdolności do terminowego regulowania zobowiązań decyduje o trwaniu firmy67.
Z prawnego punktu widzenia powyższe czynniki są podstawami ogłoszenia
upadłości, a więc można o nich powiedzieć, że stanowią bezpośrednią przyczynę
bankructwa spółki. Z punktu widzenia finansów jest podobnie: spółka, która nie
płaci swoich długów staje się niewiarygodną w oczach kontrahentów, co
uniemożliwia jej prowadzenie bieżącej działalności (niemożność dokonywania
66 Kwestia ta została poruszona w rozdziale 2, pkt. 4.2. 67 A. Szewczuk, E. Rogowska: Monitoring kredytowy jako instrument redukowania ryzyka bankowego w świetle zróżnicowanej płynności finansowej podmiotów gospodarczych. Szczecin-Międzyzdroje 1998. Materiały konferencyjne: Finanse i Bankowość – dźwignie wzrostu gospodarczego. s. 254.
57
„Prognozowanie upadłości przedsiębiorstwa” Rozdział 2: Podstawy wnioskowania o zagrożeniu bankructwem
zakupów przy wykorzystaniu kredytu kupieckiego, brak dostępu do zobowiązań
zaciąganych na pokrycie strat), gdyż pozbawiona dostępu do kapitałów obcych,
tak krótko, jak i długoterminowych, nie posiada zwykle środków pozwalających jej
na generowanie przychodów.
Powyższe podejście pozwala powiedzieć, że brak płynności oraz
niewypłacalność są przyczynami upadłości. Rozpatrując jednak te elementy jako
ogniwa łańcucha przyczynowo - skutkowego można stwierdzić, że są one
wynikiem szeregu przyczyn pierwotnych (jak błędy w zarządzaniu czy negatywne
oddziaływanie otoczenia gospodarczego), których wystąpienie w przedsiębiorstwie
doprowadziło do braku środków na pokrycie wymagalnych zobowiązań. W tym
ujęciu zatem niewypłacalność oraz brak płynności to symptomy bankructwa, gdyż
będąc końcowym efektem występowania przyczyn ukrytych, których to
identyfikacja nie była wcześniej możliwa lub była utrudniona, a które pogarszają
standing firmy, uwidaczniają istniejące zagrożenia.
5. Rola wskaźników finansowych w przewidywaniu zagrożenia upadłością przedsiębiorstwa
Analiza sytuacji finansowej przedsiębiorstwa za pomocą jakościowej analizy
poszczególnych pozycji sprawozdań finansowych nie daje pełnego obrazu
kondycji przedsiębiorstwa, dlatego też tak w teorii jak i w praktyce największe
znaczenie przypisuje się analizie wskaźnikowej68. Istotą wskaźników finansowych
jest bowiem możliwość syntetycznego scharakteryzowania różnych aspektów
ekonomicznych działalności przedsiębiorstw69. Analiza wskaźnikowa umożliwia
ocenę minionej, teraźniejszej oraz antycypowanie przyszłej działalności jednostki
gospodarczej. Służy ona identyfikacji obszarów firmy niewłaściwie zarządzanych i
potencjalnie niebezpiecznych. Pozwala na ocenę pozycji finansowej
przedsiębiorstwa w krótkim czasie i stwierdzenie czy jego kondycja finansowa
umożliwia ekspansję w długim okresie70. Można zatem stwierdzić, iż wskaźniki
finansowe stanowią drogowskaz oceny danych finansowych i operacyjnych71.
68 Por. R. Jagiełło: Zarządzanie portfelem kredytowym banku. Praca doktorska. Fundacja Edukacji i Badań Naukowych. 1999. s. 46; Rozważania na temat znaczenia określenia „wskaźniki finansowe”, a także genezy powstania wskaźników przedstawia również: D. Zarzecki: Wykorzystanie wskaźników finansowych w ocenie przedsiębiorstwa. Szczecin: Interbook. 1997 s. 7-8. 69 E. Sierpińska, T. Jachna: Ocena przedsiębiorstw według standardów światowych. Warszawa: PWN. 1997. s. 78. 70 Pr. zb. pod red. L. Bednarskiego i T. Waśniewskiego:Analiza finansowa w zarządzaniu przedsiębiorstwem. Tom I. Warszawa: Fundacja Rozwoju Rachunkowości w Polsce. 1996. s. 316. 71 Ibidem. s. 316.
58
„Prognozowanie upadłości przedsiębiorstwa” Rozdział 2: Podstawy wnioskowania o zagrożeniu bankructwem
Trafność ocen dokonywana przez modele wielowymiarowe (wykorzystujące
odpowiednio dobrane i wzmocnione bądź osłabione wskaźniki opisujące różne
zakresy działalności spółek) jest podyktowana syntetycznym ujęciem szeregu miar
finansowych. Oceny audytorów oparte są natomiast na subiektywnej interpretacji
jednostkowych, często sprzecznych sygnałów otrzymywanych z analizy
sprawozdań finansowych. Można zatem stwierdzić, iż w modelach stosowanych
do przewidywania zagrożenia upadłością wskaźniki finansowe są przetwarzane
poprzez wybrane metody ilościowe w celu otrzymania syntetycznego obrazu
sytuacji finansowej przedsiębiorstwa, a zatem stanowią podstawowy element
niezbędny do dalszego wnioskowania.
5.1. Problemy doboru wskaźników finansowych do modeli prognozujących bankructwo
Dobór wskaźników finansowych do modeli prognozujących bankructwo jest
zagadnieniem złożonym. W procesie konstrukcji modelu należy odpowiedzieć na
następujące pytania:
– według jakiej metody przeprowadzić dobór wskaźników?
– ile wskaźników ująć w konstruowanym modelu?
– jakie wskaźniki zastosować?
Odpowiedni dobór wskaźników ma pierwszorzędne znaczenie dla
poprawności generowanych przez tworzony model prognoz. Jest bowiem
oczywiste, iż nie wszystkie wskaźniki posiadają odpowiednio duży potencjał
informacyjny, jak również nie wszystkie wskaźniki przedstawiają informacje istotne
dla określenia sytuacji finansowej firmy. Dlatego też koniecznym jest dokonanie
selekcji wskaźników, tak aby kondycja ekonomiczna była przedstawiana w sposób
jednoznaczny i obiektywny. Z drugiej jednak strony, w celu osiągnięcia
maksymalnej jakości prognoz, a więc minimalnego odsetka błędów, winno
stosować się te wskaźniki finansowe na podstawie których, otrzymywane będą
najtrafniejsze prognozy, co w przypadku zagadnienia rozpoznawania obiektów, a
więc również w przypadku przewidywania zagrożenia upadłością, oznacza
wykorzystanie parametrów najdokładniej dyskryminujących posiadaną zbiorowość
firm pod kątem możliwości bankructwa. Należy zatem stwierdzić, iż wybór
wskaźników do modelu rozpoznającego zagrożenie bankructwem winien być
59
„Prognozowanie upadłości przedsiębiorstwa” Rozdział 2: Podstawy wnioskowania o zagrożeniu bankructwem
wypadkową potencjału informacyjnego poszczególnych wskaźników oraz ich
możliwości do dokonywania dychotomicznego podziału przedsiębiorstw ze
względu na możliwość upadku72.
Metody doboru wskaźników
Wśród metod doboru wskaźników finansowych do modeli określających
zagrożenie bankructwem można wyróżnić następujące:
– metodę ekspertów,
– metodę historyczną,
– metodę trendów,
– metody doboru statystycznego.
Pierwsza z wymienionych wyżej metod – metoda ekspertów – jest
klasyczną metodą pozwalającą na wybór kilku elementów spełniających założone
z góry wymagania. Jej istota opiera się na wyborze dokonywanym przez tzw.
ekspertów, czyli osoby, które na podstawie posiadanej wiedzy oraz doświadczenia
w pewnym zakresie podejmują odpowiednie decyzje, przy czym ostateczny wybór
dokonywany jest na podstawie największej liczby zgodnych decyzji.
Przedstawiona metoda, aczkolwiek oparta na wiedzy specjalistów, nie jest jednak
doskonałą. Może się bowiem okazać, iż wytypowane wskaźniki finansowe nie
będą w dostatecznie trafny sposób pozwalały na odseparowanie przedsiębiorstw
zagrożonych od niezagrożonych bankructwem, co w konsekwencji sprawi iż
odsetek popełnianych przez zbudowany model błędów będzie większy niż w
przypadku zastosowania innego zestawu wskaźników. Zaletą metody ekspertów
jest natomiast ujęcie w modelu prognozującym bankructwo wskaźników, które są
powszechnie uznane za najlepiej określające standing finansowy przedsiębiorstwa
oraz, co jest konsekwencją powyższego, nie zawierają w sobie informacji o
znaczeniu marginalnym – nieistotnym z punktu widzenia identyfikacji zagrożenia
bankructwem.
Metoda historyczna doboru wskaźników finansowych do modeli
diagnozujących sytuację finansową firm oparta jest na wykorzystaniu wskaźników
stosowanych we wcześniejszych badaniach. Możliwe jest zatem wytypowanie
72 Rozważania na temat wykorzystania wskaźników finansowych w prognozowaniu bankructw przedstawia: K. Michaluk: Zastosowanie wskaźników finansowych do oceny zagrożenia bankructwem. Uniwersytet Szczeciński. Zeszyty Naukowe Nr 263. Problemy zarządzania, finansów i marketingu nr 2. Szczecin. 2000. s. 49-60.
60
„Prognozowanie upadłości przedsiębiorstwa” Rozdział 2: Podstawy wnioskowania o zagrożeniu bankructwem
grupy wskaźników w oparciu o częstotliwość ich zastosowania w innych analizach
dotyczących tego samego tematu. Nie oznacza to jednak, że wytypowany zestaw
zmiennych, aczkolwiek sprawdzony i wypróbowany w innych badaniach, będzie
optymalny pod względem dobroci otrzymywanych wyników, w danym miejscu i
czasie. Charakter poszczególnych wskaźników finansowych określających
zagrożenie upadłością nie musi być bowiem uniwersalny. Różnorodność
uwarunkowań gospodarczych sprawia, iż te czynniki (wskaźniki finansowe), które
poprawnie wskazują na zagrożenie bankructwem w danym miejscu i czasie, nie
koniecznie są poprawnymi predyktorami bankructwa w innym miejscu i w innym
czasie. Powstaje zatem pytanie w jakim stopniu uwarunkowania gospodarcze
decydują o zdolności wskaźników finansowych do przedstawiania sytuacji
finansowej firmy pod kątem możliwości bankructwa. Kwestia ta, aczkolwiek
niezmiernie istotna, nie została dotychczas przeanalizowana w literaturze.
Zdaniem autora, zważywszy na bardzo zbliżone, bądź takie same przyczyny
bankructw będące podstawą ogłaszania upadłości na świecie, można stwierdzić,
iż wskaźniki finansowe wypróbowane przez innych badaczy mogą z powodzeniem
być wykorzystywane w nowotworzonych modelach. Istotne różnice występować
będą natomiast w wartościach wag odpowiadających poszczególnym zmiennym
modeli. Zmiany wag stojących przy zawartych w modelach wskaźnikach wyrażać
będą właśnie specyficzne, zmieniające się uwarunkowania gospodarcze, przy
czym zmiany te wynikają ze statystycznych procedur zmierzających do otrzymania
modeli o maksymalnej dokładności dyskryminacji posiadanych zbiorowości pod
kątem przyjętego kryterium. Reasumując można stwierdzić, iż metoda historyczna
jest wskazaną i poprawną metodą doboru wskaźników finansowych do modeli
określających zagrożenie bankructwem. Przegląd wskaźników finansowych
wykorzystywanych w najbardziej znanych badaniach dotyczących tego tematu
przedstawia tabela 6.
Kolejną metodą doboru wskaźników finansowych stosowanych do
określania zagrożenia bankructwem jest analiza kształtowania się wartości
poszczególnych zmiennych w czasie. Metoda ta została opracowana w 1967 roku
przez W. Beavera73, który badając zachowania się przedsiębiorstw amerykańskich
przed ogłoszeniem ich upadłości wykazał, iż średnie wartości wskaźników
73 W. H. Beaver, Financial Ratios… .op. cit. s. 71-111.
61
„Prognozowanie upadłości przedsiębiorstwa” Rozdział 2: Podstawy wnioskowania o zagrożeniu bankructwem
finansowych dla spółek notowanych na giełdzie, które ogłosiły upadłość, w
porównaniu do średnich wartości tychże wskaźników oszacowanych dla
pozostałych spółek giełdowych, różnią się coraz bardziej wraz ze zbliżaniem się
momentu ogłoszenia upadłości. Omawiana metoda posłużyła E. I. Altmanowi do
wyboru wskaźników do modelu Z – score, który jest obecnie najbardziej znanym
modelem stosowanym do prognozowania bankructwa firm. Kształtowanie wartości
wybranych wskaźników dla badanej przez W. H. Beavera grupy przedsiębiorstw
prezentują poniższe wykresy.
Rysunek 9
Kształtowanie się przeciętnych wartości wybranych wskaźników finansowych w
przedsiębiorstwach zagrożonych bankructwem i w przedsiębiorstwach o dobrej
kondycji finansowej
1,5
2
2,5
3
3,5
1 2 3 4 51
1,4
1,8
2,2
1 2 3 4 5
Wskaźnik bieżącej płynności Przychody ze sprzedaży / Aktywa ogółem
Lata poprzedzające bankructwo Lata poprzedzające bankructwo
62
„Prognozowanie upadłości przedsiębiorstwa” Rozdział 2: Podstawy wnioskowania o zagrożeniu bankructwem
-0,25
0
0,25
0,5
1 2 3 4 5-0,25
-0,15
-0,05
0,05
0,15
1 2 3 4 5
Cash flow / Zadłużenie ogółem Przychód netto / Aktywaół
Lata poprzedzające bankructwo Lata poprzedzające bankructwo
0,3
0,45
0,6
0,75
0,9
1 2 3 4 5
Zadłużenie ogółem / Aktywa ogółem
Lata poprzedzające bankructwo
0
0,12
0,24
0,36
0,48
1 2 3 4 5
Majątek oborotowy/ Aktywa ogółem
Lata poprzedzające bankructwo
Przedsiębiorstwa o dobrej kondycji finansowej Przedsiębiorstwa zagrożone bankructwem
Źródło: opracowanie własne na podstawie B. Rees, Financial Analysis. Prentice Hall, Hertfordshire 1990, s. 407.
63
„Prognozowanie upadłości przedsiębiorstwa” Rozdział 2: Podstawy wnioskowania o zagrożeniu bankructwem
Analizując kształtowanie się poszczególnych wskaźników pod względem
ich przydatności do określenia zagrożenia bankructwem należy stwierdzić, iż do
modelu diagnozującego sytuację finansową firm należy wybrać te, których
wartości różnią się najbardziej w latach poprzedzających ogłoszenie upadłości.
Przy założeniu, że w modelu nie są zawarte wskaźniki, których trendy kształtują
się podobnie, możliwym jest dokładne odseparowanie przyszłych bankrutów od
przedsiębiorstw nie zagrożonych upadłością74.
Ostatnią szeroką grupę metod umożliwiających wytypowanie wskaźników
do modelu określającego zagrożenie bankructwem tworzą metody statystyczne,
jednakże ze względu na zastosowanie szeregu metod ilościowych
wykorzystywanych w tym celu, ich szczegółowe omówienie znajduje się w
rozdziale 4. Należy jednak stwierdzić, że jedna metoda doboru zmiennych może
określić różne optymalne zestawy wskaźników dla modeli zbudowanych przy
wykorzystaniu różnych metod ilościowych, jak również różne metody doboru
zmiennych mogą podać różne zestawy wskaźników dla jednego modelu.
Występowanie takich zjawisk, opisane przez M. Van Wazel, K. Sere, T. Laitinen i
B. Back sprawia, iż koniecznym jest prawidłowe, merytoryczne dobranie
pierwotnego zestawu wskaźników finansowych podlegającego dalszemu
rozpatrywaniu z wykorzystaniem metod ilościowych75 oraz przeprowadzenie
szeregu wielokryterialnych badań w celu stworzenia modelu o najlepszych
właściwościach prognostycznych . W tym miejscu koniecznym jest ponadto
powiązanie problematyki statystycznych metod doboru zmiennych do modeli
klasyfikujących z zagadnieniem liczby wskaźników zawartych w modelu.
Liczba wskaźników w modelu
Zagadnienie określenia liczby wskaźników jest ściśle związane ze
statystycznymi metodami doboru wskaźników do modeli przyporządkowujących
obserwacje do odpowiadających im klas76. Analizując problem liczby wskaźników
finansowych w modelu prognozującym bankructwo należy stwierdzić, że nie jest
możliwe a priori zdefiniowanie właściwej ilości wskaźników odpowiedniej dla 74 Przedstawione wykresy kształtowania się wartości wybranych przez W. Beavera wskaźników mają jedynie charakter przykładowy. Wykryte przez tego autora zależności dotyczą Stanów Zjednoczonych pod koniec lat 60. naszego stulecia, a zatem nie mogą być wykorzystywane do wnioskowania o możliwości bankructwa przedsiębiorstw w Polsce w bieżących czasach. 75 Por. M. Van Wazel, K. Sere, T. Laitinen i B. Back: Choosing Bankruptcy Predictors Using Discriminant Analysis, Logit Analysis and Genetic Algorithms.
64
„Prognozowanie upadłości przedsiębiorstwa” Rozdział 2: Podstawy wnioskowania o zagrożeniu bankructwem
każdego modelu. Może się bowiem wydawać, że uwzględnienie w badaniu
wszystkich możliwych do oszacowania zmiennych diagnostycznych (wskaźników
finansowych) pozwoli na zbudowanie najefektywniejszej reguły klasyfikacyjnej.
Tak jednak nie jest. Jak stwierdza J. Kolonko77: „Spotykamy się tu z sytuacją
analogiczną do znanej z klasycznej ekonometrii. Budując ekonometryczny model
opisujący kształtowanie się pewnej zmiennej, powiedzmy Y, możemy przez
zwiększenie liczby zmiennych objaśniających doprowadzić do całkowitego
wyjaśnienia zaobserwowanych w próbie zmian Y. Wcale to jednak nie oznacza, że
skonstruowano model pozwalający całkowicie wyjaśnić kształtowanie się zmiennej
endogenicznej w ramach zbiorowości generalnej, z której pobrano obserwacje”.
Zrezygnowanie z niektórych zmiennych nie musi ponadto oznaczać pogorszenia
jakości klasyfikacji. Konieczność redukcji liczby wskaźników podkreśla również E.
Mączyńska, która stwierdza78: „Nadmiar wskaźników oraz uszczegółowienie
analizy utrudniają syntetyczną ocenę i wnioskowanie dla potrzeb podejmowania
decyzji. W takich warunkach pojawia się „syndrom lasu i drzew”: tak jak z gąszcza
drzew nie widać lasu, tak z „gąszcza” wskaźników przeważnie nie wyłania się
wyraźny obraz kondycji przedsiębiorstwa”. Innymi czynnikami wpływającymi na
ograniczenie liczby cech diagnostycznych w modelach prognozujących
bankructwo są: dążenie do uproszczenia rozwiązania problemu, konieczność
ograniczania kosztów związanych ze zbieraniem danych, zmniejszenie
pracochłonności i czasochłonności badań, wreszcie ograniczony dostęp do
danych uniemożliwiający obliczenie niektórych wskaźników.
Konkludując należy stwierdzić, iż ilość wskaźników zawartych w modelu
winna spełniać przede wszystkim postulat maksymalnej dokładności klasyfikacji
obiektów, przy czym tak zbyt mała jak i zbyt duża liczba zmiennych w modelu nie
jest wskazana ze względu na pozastatystyczne przesłanki doboru zmiennych79, a
same wskaźniki winny być wybierane spośród wcześniej dobranej, poprawnej
merytorycznie grupy wskaźników.
76 Porównaj rozdział 3 pkt 3.4.1 (metody statystyczne) oraz rozdział 4 (przegląd ilościowych metod doboru zmiennych do modeli rozpoznających). 77 J. Kolonko, Analiza dyskryminacyjna i jej zastosowania w ekonomii, PWN, Warszawa 1980, s. 136. 78 E. Mączyńska, Ocena kondycji przedsiębiorstwa. Życie Gospodarcze 1994, nr 38, s. 42. 79 Analizując badania dotyczące możliwości prognozowania bankructwa firm, należy stwierdzić, iż przeciętna liczba wskaźników w modelu zawiera się w przedziale od 4 do 5.
65
„Prognozowanie upadłości przedsiębiorstwa” Rozdział 2: Podstawy wnioskowania o zagrożeniu bankructwem
Wartość diagnostyczna wskaźników
Stosowanie jedynie metody trendów lub metod statystycznych doboru
zmiennych, w przypadku posiadania dużej liczby wskaźników, może doprowadzić
do wytypowania grupy wskaźników, których wartość informacyjna, z punktu
widzenia nauki finansów, ma znaczenie drugorzędne. Aczkolwiek wskaźniki te
będą z największą dokładnością umożliwiały podział próby badawczej na grupy
firm zagrożonych oraz niezagrożonych upadłością, jednak charakter zawartych w
nich informacji będzie miał znaczenie marginalne. Powstaje zatem pytanie: czy
należy kierować się jedynie przesłankami obiektywnymi (statystycznymi), które
mogą prowadzić do niemal idealnej dyskryminacji badanych populacji, czy też
powinno się także uwzględniać przesłanki pozastatystyczne takie jak wiedza,
doświadczenie czy intuicja badacza?
Na podstawie znanego autorowi światowego dorobku piśmiennictwa
naukowego dotyczącego prognozowania upadku przedsiębiorstw należy
stwierdzić, że w większości przeprowadzonych badań wybór wskaźników
finansowych dokonywany jest przy zastosowaniu zróżnicowanych metod.
Najczęściej wykorzystywanymi są wskaźniki, których efektywność została
wykazana w innych badaniach i będące jednocześnie powszechnie uznanymi
syntetycznymi miernikami określającymi sytuację ekonomiczną przedsiębiorstw. W
modelach tych ujmuje się zwykle wskaźniki obrazujące różne zakresy działalności
firmy, takie jak: rentowność, płynność, zadłużenie, sprawność wykorzystania
majątku. W pierwszej kolejności dokonuje się zatem wstępnej selekcji za pomocą
metod nieilościowych, natomiast dokładny wybór zestawu najefektywniejszych
wskaźników przeprowadzany jest przy zastosowaniu metod statystycznych.
5.2. Przegląd wskaźników finansowych wykorzystywanych w badaniach dotyczących prognozowania upadłości
Jak stwierdzono wcześniej, przydatność wskaźników finansowych wynika z
ich zdolności do określenia klasy ryzyka przedsiębiorstwa, w tym również ryzyka
bankructwa80. W większości badań przeprowadzonych na ten temat oszacowanie
wskaźników finansowych stanowiło podstawę dalszego procesu badawczego.
Zespół wykorzystywanych wskaźników ograniczany był zwykle do miar uznanych
66
„Prognozowanie upadłości przedsiębiorstwa” Rozdział 2: Podstawy wnioskowania o zagrożeniu bankructwem
przez W. Beavera81 oraz E. Altmana82 za posiadające największy potencjał
informacyjny pozwalający na określenie zagrożenia upadłością, modyfikowanych
czasem nowymi wskaźnikami ważnymi dla poszczególnych naukowców83. Takie
postępowanie, było podyktowane niechęcią badaczy do stosowania „nowych lub
też egzotycznych” wskaźników84, a głównym kryterium wyboru była, jak stwierdził
J. Ohlson, prostota interpretacji85. Na przestrzeni lat pojawiło się jednakże wiele
analiz wykorzystujących zróżnicowane zespoły wskaźników. Stosowane w
wybranych badaniach miary przedstawia tabela 6.
Tabela 6
Wskaźniki finansowe wykorzystywane we wcześniejszych badaniach dotyczących przewidywania zagrożenia bankructwem
Wskaźnik FAK ROE EIA WAB EBD JAO CVZ HKM HCKCash flow / aktywa ogółem x x xCash flow / sprzedaż ogółem x x xCash flow / zadłużenie ogółem x x x xAktywa bieżące / zobowiązania bieżące x x x x xAktywa bieżące / aktywa ogółem x xAktywa bieżące / sprzedaż ogółem x xEBIT / aktywa ogółem x xZysk zatrzymany / aktywa ogółem x xPrzychód netto / aktywa ogółem x x x x xZadłużenie ogółem / aktywa ogółem x x xSprzedaż ogółem / aktywa ogółem x xMajątek obrotowy / sprzedaż ogółem x xMajątek obrotowy / aktywa ogółem x x x x xPłynne aktywa / zobowiązania bieżące x x x xPłynne aktywa / aktywa ogółem x xPłynne aktywa / sprzedaż ogółem x xGotówka / zobowiązania bieżące x xZobowiązania bieżące / wartość rynkowa akcji xWartość rynkowa akcji / zobowiązania ogółem xWartość rynkowa akcji / aktywa ogółem xPrzychód / kapitalizacja ogółem xGotówka / aktywa ogółem xZobowiązania długoterminowe / aktywa ogółem xWartość odsetek / EBIT x
xx
xxx
Wskaźnik FAK ROE EIA WAB EBD JAO CVZ HKM HCKCash flow / aktywa ogółem x x xCash flow / sprzedaż ogółem x x xCash flow / zadłużenie ogółem x x x xAktywa bieżące / zobowiązania bieżące x x x x xAktywa bieżące / aktywa ogółem x xAktywa bieżące / sprzedaż ogółem x xEBIT / aktywa ogółem x xZysk zatrzymany / aktywa ogółem x xPrzychód netto / aktywa ogółem x x x x xZadłużenie ogółem / aktywa ogółem x x xSprzedaż ogółem / aktywa ogółem x xMajątek obrotowy / sprzedaż ogółem x xMajątek obrotowy / aktywa ogółem x x x x xPłynne aktywa / zobowiązania bieżące x x x xPłynne aktywa / aktywa ogółem x xPłynne aktywa / sprzedaż ogółem x xGotówka / zobowiązania bieżące x xZobowiązania bieżące / wartość rynkowa akcji xWartość rynkowa akcji / zobowiązania ogółem xWartość rynkowa akcji / aktywa ogółem xPrzychód / kapitalizacja ogółem xGotówka / aktywa ogółem xZobowiązania długoterminowe / aktywa ogółem xWartość odsetek / EBIT x
xx
xxx
FAK: Frydman, Altman, Kao (1985); ROE: Edmister (1972); EIA: Altman (1968);
80 Skuteczność wskaźników finansowych w określaniu klas ryzyka wykazał J. Capstaff: The Usefulness of UK Accounting and Market Data for Predicting the Perceived Risk Class of Securities. Accounting and Business Reaserch. Vol. 22. Nr. 87. 81 W. Beaver: Financial Ratios… . op. cit. 82 E. Altman: Financial Ratios, Discriminant Analysis and the Prediction of Corporate Bankruptcy. Journal of Finance 10/1968. 83 Należy podkreślić, iż większość badań wykorzystujących wskaźniki finansowe wskazane przez W.H. Beavera, czy E. Altmana dotyczyła nie samego prognozowania bankructwa (ich głównym celem nie było zatem zbudowanie modelu oryginalnego np. ze względu na jego homogeniczność), a wykorzystania w tym procesie nowatorskich rozwiązań, np. niestosowanych wcześniej metod ilościowych, lub przeprowadzenia pewnych doświadczeń jak wykorzystanie różnych proporcji danych. 84 J. Ohlson: Financial Raitios and the Probabilistic Prediction of Bankruptcy. Journal of Accounting Reaserch. Vol. 18. Nr 1. 1980. s. 118. 85 Ibidem, s. 118.
67
„Prognozowanie upadłości przedsiębiorstwa” Rozdział 2: Podstawy wnioskowania o zagrożeniu bankructwem
WAB: Beaver (1966); EBD: Deakan (1972); JAO Ohlson (1980); CVZ Zavgren (1983); HKM: Hopwood, McKeown, Mutcher (1989); HCK: Koh (1991).
Źródło: opracowanie własne na podstawie: R. E. Dorsey, R. O. Edmister, J. D. Johnson: Bankruptcy prediction using artificial neural systems. The University of Mississippi, School of Business, s. 4.
Na podkreślenie zasługuje wykorzystanie w niektórych badaniach, obok
wskaźników opartych na bilansie i wyniku finansowym, również miar budowanych
z wykorzystaniem danych zawartych w sprawozdaniach z przepływu środków
pieniężnych – cash flow. Tworzone były również modele bazujące na
jednostkowych danych zaczerpniętych bezpośrednio ze sprawozdań finansowych.
Problem, czy dane finansowe w postaci nie przetworzonej, jak i w postaci miar
stosunkowych, w tym również dane pochodzące z zestawień cash - flow, są
źródłem informacji mogącym stanowić podstawę prognozowania upadłości,
szczegółowej analizie poddali B. Back, T. Laitinen oraz K. Sere86.
Wyniki badań przeprowadzonych przez wyżej wymienionych autorów
wykazały, iż modele wykorzystujące wskaźniki przewyższają trafnością ocen
modele stosujące dane bezwzględne, jak również modele oparte na danych
zawartych w sprawozdaniach finansowych charakteryzują się większą
dokładnością niż modele wykorzystujące dane typu cash – flow87.
Powyższe rozważania nie zmieniają jednak faktu, że do oszacowanego
modelu wchodzą zawsze najlepsze zmienne, z punktu widzenia ich zdolności do
określania zagrożenia bankructwem, wyselekcjonowane przy wykorzystaniu
metod ilościowych. Rozpoczynając proces tworzenia modelu koniecznym jest
zatem oszacowanie maksymalnie dużej liczby wskaźników poprawnych z punktu
widzenia analizy finansowej, tak aby potencjał informacyjny w nich zawarty,
ograniczony do informacji najistotniejszych, przedstawiał całe spektrum procesów
ekonomicznych zachodzących w przedsiębiorstwie. Dopiero wybranie kilku z
licznej grupy wskaźników umożliwia uzyskanie modelu, który posiadając zdolność
uogólniania, umożliwiał będzie prawidłowe i syntetyczne identyfikowanie
zagrożenia bankructwem. Takie postępowanie prowadzi do otrzymania
86 B. Back, T. Laitinen, K. Sere: Neural Networks and Bankruptcy Prediction: Founds Flow, Accrual Ratios and Accounting Data. Advances in Accounting. Vo. 14. 1996. s. 34. 87 Ibidem. Szersze rozważania na temat mozliwości wykorzystania cash-flow w przewidywaniu upadków firm przedstawia: E. K. Laitinen: Traditional Versus Operating Cash Flow in Failure Prediction. Journal of Business Finance and Accounting. 21(2) 1994.
68
„Prognozowanie upadłości przedsiębiorstwa” Rozdział 2: Podstawy wnioskowania o zagrożeniu bankructwem
najlepszych rezultatów, co zostało wykazane przez J. Hekanaho, B. Back, K. Sere
i T. Laitinen88.
5.3. Przegląd wskaźników finansowych zastosowanych w przeprowadzonym badaniu
W literaturze finansowej zgodnie prezentowany jest pogląd, że wskaźniki
finansowe są uniwersalnymi miarami umożliwiającymi określanie sytuacji
finansowej przedsiębiorstwa. Różnorodność wskaźników stosowanych w
nowoczesnej analizie finansowej pozwala na szczegółowe zbadanie niemal każdej
sfery działalności firmy. Jednakże, jak stwierdza W. Jeleń: Wieloletnie
doświadczenie uczy, iż w toku analizy finansowej należy koncentrować się na
problemach podstawowych (węzłowych), a unikać rozpraszania się na badaniu
problemów szczegółowych. Problemami szczegółowymi warto zająć się wówczas,
gdy chce się pogłębić znajomość problemów podstawowych, gdy jakiś stan budzi
zaniepokojenie lub chce się poznać przyczyny zmian badanych zjawisk czy
strukturę czynników kształtujących te zjawiska. Nie zawsze jest to jednak
konieczne. Dlatego po ogólnym zapoznaniu się z rozpatrywanym sprawozdaniem
finansowym i rozpoznaniu sytuacji, najpierw badane i oceniane są rozmiary
zjawisk podstawowych. Pozwala to uzyskać ogólny, syntetyczny pogląd na wyniki
efektywności gospodarowania przedsiębiorstwa i jego sytuację finansowo –
majątkową89. Zacytowany pogląd jest prawdziwy również w przypadku
prognozowania upadłości spółek, które to zagadnienie stanowi niewątpliwie część
analizy finansowej, dlatego też wyselekcjonowana, pierwotna grupa wskaźników
opisuje podstawowe, najistotniejsze zakresy działalności przedsiębiorstw,
pomijając tym samym informacje zbyt szczegółowe, które dla procesu
przewidywania zagrożenia bankructwem mają znaczenie marginalne.
W niniejszym badaniu wybór początkowego zespołu wskaźników
finansowych został zatem podyktowany takimi czynnikami jak:
1. Występowanie wskaźników w innych badaniach tego tematu.
88 J. Hekanaho, B. Back, K. Sere i T. Laitinen: Analysing Bankruptcy Data with Multiple Methods. American Association for Artificial Intelligence. 1998. 89 W. Jeleń: Metodyka i narzędzia analizy finansowej w praktyce. Rachunkowość Nr 3/1998. s. 13.
69
„Prognozowanie upadłości przedsiębiorstwa” Rozdział 2: Podstawy wnioskowania o zagrożeniu bankructwem
Studiując wyniki badań prezentowane w literaturze starano się wybrać
grupę takich wskaźników, która była już efektywnie wykorzystywana w
innych badaniach.
Dostęp do danych finansowych przedsiębiorstw.
Zaczerpnięte z Sądów Gospodarczych sprawozdania finansowe spółek
– bankrutów, były zwykle ograniczone do bilansów i rachunków zysków i
strat. Uzyskane dane dotyczyły w większości przypadków tylko jednego
roku obrachunkowego, a więc nie można było badać zmian w
kształtowaniu się wartości poszczególnych pozycji sprawozdań
finansowych. Dostęp do danych warunkował również możliwość
oszacowania niektórych miar finansowych, nie można było zastosować
wskaźników bazujących na danych zaczerpniętych ze sprawozdania z
przepływu środków pieniężnych – cash flow.
2. Zdolność wskaźników do obrazowania sytuacji finansowej.
Do badania wybrano jedynie wskaźniki uznane powszechnie za najlepiej
obrazujące kondycję przedsiębiorstw i przedstawiające istotne zakresy
kondycji finansowej, tj.: wskaźniki analizy płynności, rentowności,
zadłużenia, oraz struktury majątku i kapitałów.
3. Wspólny dla wszystkich branż charakter wskaźników.
W badaniu nie zastosowano wskaźników, których wartości uznawane za
prawidłowe różnią się znacznie w zależności od branży działania spółki.
Z tego powodu nie wykorzystano wskaźników określających cykle
obrotu należnościami, zapasami czy zobowiązaniami, których podstawa
oceny winna być dokonywana branżowo.
W badaniu wykorzystano wskaźniki finansowe określające następujące
sfery finansów przedsiębiorstw:
Analiza płynności: – wskaźnik bieżącej płynności (aktywa bieżące / bieżące zobowiązania),
symbol WP III,
– wskaźnik wysokiej płynności (aktywa bieżące – zapasy / bieżące
zobowiązania), symbol WP II,
– wskaźnik podwyższonej płynności (środki pieniężne / bieżące
zobowiązania), symbol WP I.
70
„Prognozowanie upadłości przedsiębiorstwa” Rozdział 2: Podstawy wnioskowania o zagrożeniu bankructwem
Analiza zadłużenia i struktury finansowania: – wskaźnik ogólnego zadłużenia (zobowiązania ogółem / aktywa ogółem),
symbol WOZ,
– wskaźnik struktury kapitału (zobowiązania ogółem / kapitał własny), symbol
WZKW,
– wskaźnik zadłużenia długoterminowego (zobowiązania długoterminowe /
kapitał własny), symbol WZD,
– wskaźnik struktury finansowania (kapitał własny / suma pasywów), symbol
WSF,
– wskaźnik udziału kapitału obcego w kapitale całkowitym (zobowiązania
ogółem / kapitał całkowity)90, symbol WUKOWKC.
Analizę rentowności: – wskaźnik rentowności majątku (zysk netto / aktywa ogółem), symbol WRM,
– wskaźnik rentowności kapitałów własnych (zysk netto / kapitał własny),
symbol WRKW,
– wskaźnik rentowności sprzedaży netto (zysk (strata) netto / przychody ze
sprzedaży), symbol WRSN,
– wskaźnik rentowności sprzedaży brutto (zysk (strata) brutto / przychody ze
sprzedaży), symbol WRSB.
Analiza struktury majątku i jego finansowania: – wskaźnik udziału majątku trwałego w majątku całkowitym (majątek trwały /
majątek całkowity), symbol WUMTWMC,
– wskaźnik udziału majątku obrotowego w majątku całkowitym (majątek
obrotowy / majątek całkowity), symbol WUMOWMC,
– wskaźnik struktury aktywów (majątek trwały / majątek obrotowy), symbol
WSA,
– wskaźnik pokrycia majątku trwałego kapitałem stałym (kapitał stały /
90 W mianowniku tego wskaźnika przyjęto za kapitały całkowite sumę kapitałów własnych i obcych z pominięciem rozliczeń międzyokresowych biernych. Takie podejście było podyktowane charakterem tej pozycji bilansu. Jako, że rozliczenia międzyokresowe bierne mogą obrazować bądź to nadwyżkę dodatnich różnic kursowych nad ujemnymi, zaliczaną w takim przypadku do przychodów przyszłych okresów o charakterze memoriałowym, które obliczane są na podstawie art. 30 pkt. 5 Ustawy o rachunkowości z dnia 29.09.1994 roku i które są wyksięgowane z dniem pierwszym stycznia każdego następnego roku, a zatem mają charakter statystyczny i służący do urealnienia stanu zobowiązań na koniec roku, bądź też stanowią prawdopodobne koszty, których kwota bądź data zobowiązania z tytułu ich powstania nie są jeszcze znane lub też określają oznaczone świadczenia wykonane na rzecz jednostki, lecz nie stanowiące zobowiązania, jak również zważywszy na fakt, iż świadczenia zaliczanie do rozliczeń międzyokresowych kosztów i zasady ustalania ich wysokości powinny być uzasadnione ryzykiem gospodarczym i zwyczajami handlowymi, dlatego też pozycja ta może znaczenie zakłócać faktyczny obraz wielkości kapitałów całkowitych jakimi dysponuje przedsiębiorstwo (K. G. Szymański: Rachunkowość i podatki. Komentarz do ustawy o rachunkowości z uwzględnieniem przepisów podatkowych. Warszawa: Delfin. 1998. s. 286).
71
„Prognozowanie upadłości przedsiębiorstwa” Rozdział 2: Podstawy wnioskowania o zagrożeniu bankructwem
majątek trwały), symbol WPMTKS,
– wskaźnik pokrycia majątku trwałego kapitałem własnym (kapitał własny/
majątek trwały), symbol WPMTKW,
Dodatkowo w części empirycznej pracy wykorzystano wskaźniki
zastosowane przez E. Altmana w modelu Z – score. Ze względu na niemożność
oszacowania niektórych z nich, co było podyktowane ograniczonym dostępem do
danych finansowych, charakterem badanych spółek oraz niewystępowaniem
pewnych pozycji w sprawozdaniach finansowych, których forma narzucona ustawą
o rachunkowości z dnia 24.09.1994 roku obowiązuje w Polsce, a która to forma
nie jest w pełni komparatywna z formą sprawozdawczości finansowej
obowiązującą w Stanach Zjednoczonych Ameryki Północnej, gdzie pierwotnie
model Z – score był szacowany, przyjęto postaci wskaźników możliwie najbardziej
zbliżonych do wskaźników bazowych91. Przypomnijmy, że w skład modelu E.
Altmana wchodziły następujące wskaźniki finansowe:
– kapitał pracujący / aktywa (working capital / total assets), symbol WKOA,
– zysk nie rozdzielony / aktywa (retained earnings / total assets), symbol
WRM,
– dochód przed spłatą odsetek i opodatkowaniem / aktywa (EBIT / total
assets), symbol EBIT/A,
– rynkowa wartość kapitału akcyjnego / księgowa wartość zadłużenia (market
value of equity / par value of debt), symbol WKWKO,
– przychody ze sprzedaży / aktywa (sales / total assets), symbol WPSA.
Jak zatem widać nie jest możliwe bezpośrednie oszacowanie niektórych z
powyższych wskaźników w warunkach polskich. I tak, o ile oszacowanie wartości
pierwszego ze wskaźników (WKOA) nie nastręcza trudności, przy czym jako
kapitał pracujący przyjęto różnicę pomiędzy aktywami obrotowymi i
zobowiązaniami krótkoterminowymi92, o tyle już w przypadku drugiego wskaźnika
pojawiają się trudności z określeniem pozycji zysk nie rozdzielony. Pozycja ta nie
występuje bowiem w sposób bezpośredni w polskiej sprawozdawczości
finansowej. E. Altman tłumaczy, iż zyski nie podzielone to łączna wartość zysków
przeznaczonych na samofinansowanie spółki w trakcie całej działalności spółki,
91 O dostosowaniu wskaźników modelu Z – score porównaj dyskusję prasową: R. Uberman: Spółki według Altmana. Gazeta Bankowa nr 39. 24.09.1994 r. s. 26; oraz R. Hoc: Kłopoty z Altmanem. Gazeta Bankowa nr 43. 22.10.1994. s. 33. 92 J. G. Siegel, J.K. Shim, S.W. Hartman: Przewodnik po finansach. Warszawa: PWN. 1999. s. 472.
72
„Prognozowanie upadłości przedsiębiorstwa” Rozdział 2: Podstawy wnioskowania o zagrożeniu bankructwem
dlatego też spółki starsze osiągają większe wartości tej miary, która w tym
przypadku jest stymulantą. Jednocześnie, jak stwierdza wymieniony autor, można
zgodzić się, że młodsze firmy są w pewien sposób dyskryminowane w modelu, co
jednak jest zgodne z relatywnie większym ryzykiem bankructwa spółek z
niewielkimi doświadczeniami rynkowymi93. Do analiz porównawczych w
prezentowanej pracy wykorzystano w miejsce oryginalnego wskaźnika, którego
zdefiniowanie nie było możliwe, stosunek zysku netto do aktywów, czyli wskaźnik
rentowności majątku (WRM), wychodząc z założenia, że zysk wypracowany przez
przedsiębiorstwa jest w całości przeznaczony do samofinansowania. Ponieważ na
podstawie posiadanych materiałów źródłowych nie można było określić stopy
wypłacanych dywidend lub udziałów, przyjęto uproszczone założenie, że zysk
wypracowany w przedsiębiorstwie w całości przeznaczony jest na
samofinansowanie.
W przypadku wskaźnika EBIT/A pojawiają się podobne trudności. Pozycja
EBIT, a więc zysk przed spłatą odsetek i opodatkowaniem również nie występuje
w polskiej sprawozdawczości finansowej. W związku z tym przyjęto, iż najbardziej
zbliżoną pozycją jest zysk z działalności operacyjnej, w którym to wszelkie koszty
działalności przedsiębiorstwa są następnie korygowane o koszty finansowe (a
więc odsetki) i w dalszej kolejności o podatek dochodowy. Mankamentem takiego
podejścia jest fakt, iż podatek dochodowy naliczany jest od wartości dochodu
skorygowanego uprzednio o koszty finansowe ale również o przychody finansowe,
a następnie korygowanego o zyski i straty nadzwyczajne. Niemniej jedznak sama
pozycja zysk / strata na działalności operacyjnej może być wykorzystywana jako
substytut znanej z anglosaskich standardów rachunkowości pozycji EBIT.
Następny wskaźnik (WKWKO) jest również niemożliwy do obliczenia dla
poddanej analizie grupy przedsiębiorstw. Należy zauważyć, że badaniem objęte
zostały spółki z ograniczoną odpowiedzialnością oraz spółki akcyjne, z których
żadna nie była spółką publiczną. W związku z tym określenie rynkowej wartości
kapitałów własnych nie było możliwe bez przyjęcia zbyt daleko idących założeń
upraszczających. Dlatego dla oszacowania wartości tego wskaźnika dokonano
porównania wartości kapitałów własnych (ich bilansowej wartości) do kapitałów
obcych, również przyjmując ich wartość bilansową.
93 E. Altman: The Prediction of Corporate Bankruptcy… op. cit. s. 55.
73
„Prognozowanie upadłości przedsiębiorstwa” Rozdział 2: Podstawy wnioskowania o zagrożeniu bankructwem
Obliczenie wartości ostatniego wskaźnika WPSA nie nastręczyło trudności.
Stosunek wielkości generowanych przez firmę przychodów ze sprzedaży do sumy
aktywów jest bowiem znanym również w Polsce wskaźnikiem produktywności
aktywów, zaliczanym do grupy wskaźników sprawności działania. Wskaźnik ten
pozwala określić jaką wartość przychodów generuje każda złotówka majątku firmy.
Pierwszy z rozpatrywanych obszarów kondycji finansowej przedsiębiorstw –
płynność – charakteryzuje zdolność firmy do terminowego regulowania bieżących
zobowiązań. Z punktu widzenia badania zagrożenia upadłością jest to o tyle
istotne, że utrata płynności bywa jednym z pierwszych sygnałów występowania
trudności finansowych. Wskaźniki te umożliwiają określenie w jakim stopniu
aktywa bieżące pokrywają bieżące zobowiązania, a przez to w jakim stopniu
zabezpiecza to interesy wierzycieli, szczególnie tych, którzy posiłkują firmy
kapitałami obcymi, krótkoterminowymi. Zastosowanie tej grupy wskaźników może
zatem przynieść szereg informacji dotyczących obecnej sytuacji finansowej spółki.
Drugi z wymienionych wyżej zakresów to zadłużenie i struktura
finansowania. Ta grupa mierników określa sposób długoterminowego
finansowania przedsiębiorstw. Wartości niekorzystne oznaczają wysoki poziom
ryzyka finansowego, a przez to wskazują na potencjalną możliwość upadłości
spółki. Wydaje się oczywistym, iż w dużej mierze to właśnie te wskaźniki winny
obrazować stan zagrożenia upadłością, co jest niewątpliwie związane z faktem, iż
bankructwo następuje właśnie z powodu niemożności sprostania zobowiązaniom i
przekroczenia przez długi wartości całkowitego majątku przedsiębiorstwa (§1 i 2
Prawa upadłościowego).
Trzecim obszarem objętym analizą jest sfera rentowności firmy. Wielkość
zysków, a zatem również rentowność mierzona stosunkiem zysków do
poszczególnych elementów sprawozdań finansowych odgrywa niebagatelną rolę
w ocenie finansowej przedsiębiorstwa. Można bowiem zauważyć związek
pomiędzy niską rentownością, a więc także niskimi dochodami, a trudnościami ze
spłatą zobowiązań. Niewątpliwe bowiem w sytuacji, gdy wypracowany zysk nie
pozwala na pokrycie rat związanych ze spłatą długów, firma albo traci płynność, a
w długim okresie również wypłacalność, albo też zaciąga dalsze zobowiązania na
pokrywanie wcześniejszych zobowiązań.
74
„Prognozowanie upadłości przedsiębiorstwa” Rozdział 2: Podstawy wnioskowania o zagrożeniu bankructwem
Ostatni z wytypowanych obszarów badanych dotyczy struktury majątku
przedsiębiorstwa oraz formy jego finansowania. Ta grupa wskaźników ma
znaczenie uzupełniające w stosunku do poprzednich i wskazuje na potencjalne
zagrożenia ukryte w niewłaściwej strukturze majątku bądź kapitałów. Wskazanie
przez metody krokowe doboru wskaźników miar finansowych z tej grupy pozwoli
stwierdzić, czy wskaźniki te, a zatem również zjawiska finansowe tego obszaru
zachodzące w przedsiębiorstwie, mają wpływ na wzrost zagrożenia upadłością i
czy same przyczyniają się pośrednio do bankructwa spółki.
75