Instytut Pamici Narodowej Komisja cigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu

Oddzia w SzczecinieSzczecin 201

pod redakcj Wojciecha Skry i Pawa Skubisza

Spis treci

Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7

Studia

Andrzej Misiuk, Tworzenie si systemu wojskowych sub specjalnych w Polsce w latach 19181922 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17

Aleksander Smoliski, Prba oceny efektywnoci dziaa polskiego wywiadu wojskowego oraz wywiadu Armii Czynnej Ukraiskiej Republiki Ludowej przeciw 1. Armii Konnej podczas jej walk na polskim teatrze dziaa wojennych w 1920 r. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35

Robert Majzner, Organizacja wojskowej suby dyplomatycznej po zakoczeniu wojny z Rosj Radzieck (19211923). . . . . . . . . . . . . . . . . . 109

Marcin Kruszyski, Wywiad polski na terenie ZSRR (19211939). Wybrane zagadnienia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125

Wojciech Skra, Porwania jako element konfrontacji wywiadw Polski i Niemiec na odcinku pomorskim w dwudziestoleciu midzywojennym . . . . . . 141

Daniel Kore, Oddzia II Sztabu Gwnego Wojska Polskiego pod kierownic-twem pk. dypl. Tadeusza Peczyskiego w latach 19291932 i 19351939. Zarys wybranych problemw . . . . . . . . . . . . . . . . . . 167

Henryk wik, W cieniu sojuszu polsko-francuskiego. Wsppraca wywiadow-cza midzy Warszaw a Paryem w okresie midzywojennym . . . . . . 237

Robert Kunierz, Pogodowa wie ukraiska w polskich raportach wywiadow-czych i konsularnych (19341937). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 251

Zdzisaw J. Kapera, Polski radiowywiad w sierpniu i wrzeniu 1939 r. . . . . 267

Tomasz Sypniewski, Noty biograficzne oficerw i podoficerw Oddziau II Sztabu Gwnego Wojska Polskiego penicych sub w Posterunku Oficerskim nr 1 w Mawie (cz 2) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 289

Piotr Cichoracki, Kazimierz Rolewicz (18991986) oficer Wojska Polskiego, naczelnik wydziaw bezpieczestwa (wydziaw spoeczno-politycznych) urzdw wojewdzkich w Nowogrdku i Brzeciu nad Bugiem . . . . . 305

6

Aleksander Wony, Kazimierz Wrblewski urzdnik konsularny (19261934), wsppracownik Referatu Zachd Oddziau II Sztabu Gwnego Wojska Polskiego (19341936) w operacji Miles . . . . . . . . . . . . . . . 323

Mieczysaw Starczewski, Wywiad Okrgu lskiego OOBZWZAK. . . . . . 357

Bogdan Chrzanowski, Sprawa Anglika Ronalda Clarencea Jefferyego wsp-pracownika wywiadu Armii Krajowej w wietle zachowanych dokumen-tw Sztabu Naczelnego Wodza Polskich Si Zbrojnych . . . . . . . . . . 411

Joanna Bochaczek-Trbska, W subie na emigracji. Wojenne losy mjr. Jana Henryka ychonia na tle dziaalnoci Oddziau II . . . . . . . . . . . . 433

Przemysaw Olstowski, O genezie i istocie konfliktu midzy mjr. Janem Henrykiem ychoniem a kpt. Antonim Jerzym Niezbrzyckim. Gar refleksji. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 461

Adam Nogaj, Powstanie i organizacja Oddziau Wywiadowczego Sztabu Gwnego Wojska Polskiego w latach 19441945 . . . . . . . . . . . . 479

Zygmunt Woniczka, Obraz Polski po wojnie w raportach podziemia niepod-legociowego przesyanych na Zachd . . . . . . . . . . . . . . . . . . 579

Wadysaw Buhak, Pion N wywiadu cywilnego PRL. Ewolucja struktur, uwa-runkowania organizacyjno-prawne i przykady operacji tzw. wywiadu niele-galnego w strukturach Ministerstwa Bezpieczestwa Publicznego, Komitetu ds. Bezpieczestwa Publicznego i Ministerstwa Spraw Wewntrznych . . 607

rdaTadeusz Dubicki, Rozkaz Organizacyjny nr 1 Oddziau II Sztabu Naczelnego

Wodza, wydany przez pk. dypl. Mariana Jzefa Smoleskiego 13 pa-dziernika 1939 r. w Bukareszcie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 685

Witold Bagieski, Dwa sowniki wywiadu wojskowego PRL z 1970 i 1978r. 697

Wykaz skrtw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 737

Indeks osobowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 743

Indeks geograficzny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 767

Wprowadzenie

Pomysy publikowania prac zbiorowych podsumowujcych biecy stan ikie-runki bada dowodz zarwno duej liczebnoci, jak idojrzaoci rodowiska histo-rykw zainteresowanych danym obszarem badawczym. Pod tym wzgldem prace nad przeszoci wywiadu polskiego naley uzna za szczeglnie intensywnie rozwijajcy si fragment historiografii. To cieszy, ale i skania do refleksji nad przyczynami.

Wydaje si, e pierwszy zpodobn inicjatyw wystpi Wadysaw Buhak.Rezultatem bya praca powicona wywiadowi ikontrwywiadowi Armii Krajowej, opublikowana przez Instytut Pamici Narodowej w 2008 r. W szeciu tekstach omwiono tam najnowsze ustalenia zokresu II wojny wiatowej1. Pniej zpomy-sem prezentacji bada nad subami wywiadowczymi II Rzeczypospolitej wystpi Tadeusz Dubicki. Byo to przedsiwzicie nie tylko inaczej ulokowane chronolo-gicznie, ale izzamysem cyklicznoci. Ksika trafia do rk czytelnikw w2010r.O tym, e koncepcja bya trafiona wiadczy stosunkowo szybkie ukazanie si drugiego tomu (2012) izawarte tam zaproszenie do trzeciego2. Kilka tygodni po inicjatywie powstania niniejszej ksiki oraz rozesaniu zaprosze do autorw, do podobnych prac przystpili badacze Akademii Pomorskiej wSupsku, Andrzej Peposki i Piotr Koakowski. Efekt, zbir 21 artykuw, ukaza si pod koniec 2011 r.3 Obecnie prezentujemy czytelnikom wynik inicjatywy zpoowy 2010 r.

Ten zrnicowany krajobraz jest dopeniony czsto organizowanymi konfe-rencjami naukowymi, ktrych gwnym tematem jest dziaalno wywiadu ikontr-wywiadu4. Jeli doda, e rocznie ukazuje si kilka wanych monografii izbiorw rde powiconych tej problematyce, to mona mwi o rozkwicie historio-grafii wywiadowczej w Polsce. Czemu naley go przypisa? Wydaje si, e po czci latom wymuszonych zaniecha, majcych rdo wreglamentacji dostpu do rde. Zmiana sytuacji spowodowaa, e zaczto bardzo szybko nadrabia

1 Wywiad ikontrwywiad Armii Krajowej, red. W. Buhak, Warszawa 2008.2 Wywiad ikontrwywiad wojskowy II RP. Studia imateriay zdziaalnoci Oddziau II SG WP,

t. 12, red. T. Dubicki, omianki 20102012.3 Wywiad wojskowy II Rzeczypospolitej. Materiay, red. P. Koakowski, A. Peposki, Krakw 2011.4 Jedna zpierwszych wanych konferencji odbya si w2002 r. wKrakowie. Jej efektem bya

pozycja Wkad polskiego wywiadu wzwycistwo aliantw wII wojnie wiatowej. Akta konfe-rencji naukowej zorganizowanej w Krakowie w dn. 2022.10.2002 r. przez Polsk Akademi Umiejtnoci, Muzeum Armii Krajowej, Towarzystwo Obrony Zachodnich Kresw Polski iInsty-tut Historii Uniwersytetu Jagielloskiego, red. Z.J. Kapera, Krakw 2004. Potem obradowao kilka innych. Wpadzierniku 2009 r. wBydgoszczy iWarszawie spotkali si badacze zkilku krajw, na konferencji Na tajnym froncie. Walka sub wywiadowczych podczas II wojny wiatowej. W kwietniu 2012 r. na Uniwersytecie Szczeciskim miaa miejsce konferencja Suby specjalne wsystemie bezpieczestwa pastwa. Jeszcze wtym roku odbdzie si kon-ferencja powicona kontrwywiadowi polskiemu (organizowana przez Agencj Bezpieczestwa Wewntrznego).

8

opnienia. Historiografia powicona wywiadowi polskiemu wXX w. jest bowiem stosunkowo nowym zjawiskiem.

Periodyzacji historiografii wywiadu polskiego mona zaproponowa wiele.Podobnie jak ocen jej zawartoci. Zjawisko jest zbyt niedawne, by rozwija dalej idce rozwaania z zakresu historii historiografii. Wydaje si jednak, e mona wyrni cztery zasadnicze okresy5.

Wpierwszym ukazay si pionierskie prace Wadysawa Kozaczuka (1967)6

iLeszka Gondka (1971 i1975)7, wzakresie kontrwywiadu za ksiki Seweryna Osiskiego (1965)8 i Henryka Kopczyka (1970)9. Badacze ci jako nieliczni mieli dostp do akt Oddziau II, lecz zpowodw politycznych zajmowali si gw-nie wywiadem na kierunku niemieckim. Dziaania sub polskich na kierunkach wschodnim ipoudniowym nie mogy by opisane iopublikowane, gdy pastwa te byy sojusznikami PRL. Prace te byy zrnicowane pod wzgldem warsz-tatowym. Obok waciwie popularno-naukowego wykadu Kozaczuka, ktrego twierdzenia trudno zweryfikowa zpowodu braku przypisw, ustalenia Gondka, Kopczyka iOsiskiego pozostaj wwielu zakresach aktualne iwane dla kolejnych pokole historykw. Warto tych prac polegaa rwnie na tym, e docieray do yjcych na Zachodzie oficerw Oddziau II, ktrzy mogli ustosunkowa si do opisu wasnych dziaa10. Wwczas Mieczysaw Cieplewicz i Marian Zgrniak wydali te pierwszy zbir dokumentw zwizanych zdziaaniami wywiadu, oparty na zbiorach Centralnego Archiwum Wojskowego, ale na zespoach niezwizanych bezporednio zOddziaem II11.

5 Pomijamy lata czterdzieste ipidziesite XX w., gdy powstao wiele opracowa powiconych wywiadowi polskiemu, pisanych na bazie archiwaliw przez pracownikw MBP. Nie bya to bowiem historiografia, lecz teksty oznaczeniu szkoleniowym ioperacyjnym. Niemniej zawar-to niektrych uderza do trafnymi ocenami, anawet rzetelnoci wywodu.

6 Chodzi owznawian kilka razy (1969, 1975, 1977) ksik: W. Kozaczuk, Bitwa otajemnice. Suby wywiadowcze Polski iRzeszy Niemieckiej 19221939, Warszawa 1967. Pniej zostaa ona poszerzona oopis pierwszych lat niepodlegoci: idem, Bitwa otajemnice. Suby wywia-dowcze Polski iNiemiec 19181939, Warszawa 1999. Autor ten opublikowa rwnie prac powicon Enigmie (wydan pniej wkilku jzykach): Wkrgu Enigmy, Warszawa 1979.

7 L. Gondek, Dziaalno Abwehry na terenie Polski 19331939, Warszawa 1971 (wyd. 2 popr.i rozsz.: 1974); idem, Wywiad polski w Trzeciej Rzeszy 19341939. Zarys struktury, taktyki i efektw obronnego dziaania wywiadu polskiego w Niemczech hitlerowskich, Gdask 1975 (ksika doczekaa si wielu mutacji iwyda, ostatnie: Wywiad polski w III Rzeszy. Sukcesy iporaki, Warszawa 2011). Tematyce wywiadowczej zostaa te powicona praca: idem, Natropach tajemnic III Rzeszy, Warszawa 1987.

8 S. Osiski, V kolumna na Pomorzu Gdaskim, Warszawa 1965.9 H. Kopczyk, Niemiecka dziaalno wywiadowcza na Pomorzu 19201933, Gdask 1970.

10 Reakcje byy zrnicowane, przewanie krytyczne. Zob. [Erka], Na marginesie Bitwy otajem-nice, Zeszyty Historyczne 1968, z. 13. Do negatywnie oksice W. Kozaczuka powi-conej Enigmie wyraa si pk Stefan Mayer, wieloletni szef wywiadu II RP. Zob. Instytut Jzefa Pisudskiego w Londynie, Kolekcja Stefana Mayera, 100/13/11, List Stefana Mayera z7 VII 1975 r.

11 Sprawozdania tygodniowe idzienne sprawozdania informacyjne Oddziau II zostay odnalezione wzespole Sztab Gwny, Sztab Lotniczy iGISZ. Zob. Przygotowania niemieckie do agresji na

9

Drugi etap rozpocz si wraz zprzemianami ustrojowymi po 1989 r. Ukazay si wwczas nowe ujcia dziaa wywiadu na kierunku niemieckim (Henryka wika12 iAndrzeja Misiuka13) oraz po raz pierwszy wschodnim (gwnie prace Andrzeja Peposkiego, ktry wyda rwnie monografi powicon wywiadowi Polskich Si Zbrojnych na Zachodzie oraz kontrwywiadowi II Rzeczypospolitej14).Prace te byy pionierskie iwane. Badacze ci, sdzc po przypisach, prowadzili kwerend jeszcze w Centralnym Archiwum Ministerstwa Spraw Wewntrznych.Przemiany ustrojowe miay wic wpyw nie tyle na samo prowadzenie bada, ile na moliwo ich publikacji.

Trzeci etap, okilka lat pniejszy, zwizany by zprzekazaniem CAW mate-riaw archiwum MSW (pniej Archiwum Ministerstwa Spraw Wewntrznych iAdministracji) oraz Wojskowych Sub Informacyjnych, co oznaczao ich dostp-no dla wszystkich historykw. To byo upowszechnienie przeomowe dla bada nad wywiadem II Rzeczypospolitej i okresu II wojny wiatowej. Dodatkowo, nieskrpowane moliwoci wyjazdu do Londynu, wraz ze wzrostem zamonoci Polakw, stworzyy korzystne warunki do prowadzenia kwerend w archiwum Instytutu Polskiego iMuzeum im. gen. Wadysawa Sikorskiego oraz wStudium Polski Podziemnej w Londynie. Potwierdzeniem tego otwarcia byo powoa-nie w 2000 r. Polsko-Brytyjskiej Komisji Historycznej do Spraw Dokumentacji Dziaalnoci Polskiego Wywiadu w II Wojnie wiatowej i Jego Wspdziaania zWywiadem Brytyjskim15. Znaczny postp nastpi wbadaniach nad terenowymi agendami wywiadu (naley zwrci uwag przede wszystkim na prace Bogdana Chrzanowskiego, Edwarda Dugajczyka, Andrzeja Gsiorowskiego iWodzimierza Jastrzbskiego).

Ostatni, najnowszy etap wie si zporzdkowaniem icoraz szerszym wyko-rzystaniem ogromnych zasobw Instytutu Pamici Narodowej16. Rzucaj one nowe wiato na prace wywiadu II Rzeczypospolitej, ale przede wszystkim umoliwiaj

Polsk w1939 r. wwietle sprawozda Oddziau II Sztabu Gwnego WP: dokumenty, zebrali ioprac. M. Cieplewicz, M. Zgrniak, Wrocaw 1969.

12 H. wik, Zwalczanie niemieckich sub specjalnych na ziemiach zachodnich i pnocnych IIRzeczypospolitej, Warszawa 1998; idem, Przeciw Abwehrze, Warszawa 2001.

13 A. Misiuk, Suby specjalne II Rzeczypospolitej 19181939, Warszawa 1994.14 A. Peposki, Wywiad Polskich Si Zbrojnych na Zachodzie 19391945, Warszawa 1995; idem,

Wywiad polski na ZSRR 19211939, Warszawa 1996; idem, Kontrwywiad II Rzeczypospolitej,Warszawa 2002.

15 Efekty prac komisji zostay opublikowane: Polsko-brytyjska wsppraca wywiadowcza podczas II wojny wiatowej, t. 1: Ustalenia Polsko-Brytyjskiej Komisji Historycznej, red. T. Dubicki, D. Nacz, T. Stirling, Warszawa 2004; Polsko-brytyjska wsppraca wywiadowcza podczas IIwojny wiatowej, t. 2: Wybr dokumentw, oprac. J.S. Ciechanowski, tum. Z. Szlk, War-szawa 2005.

16 Wedug danych z 2008 r. w archiwach podlegajcych IPN znajdowao si 87,2 km bie-cych akt. Zbiory wszystkich archiww pastwowych wkraju s zaledwie trzy razy wiksze; J. Bednarek, R. Lekiewicz, Wstp [w:] Informator o zasobie archiwalnym Instytutu Pamici Narodowej (stan na dzie 31 grudnia 2008 roku), red. J. Bednarek, R. Lekiewicz, Warszawa 2009, s. 16.

10

wstpne opisy wywiadu ikontrwywiadu (cywilnego iwojskowego) PRL. Etap ten dopiero si zaczyna. Prace Sawomira Cenckiewicza17, Andrzeja Paczkowskiego18,Piotra Semkowa19 iZbigniewa Siemitkowskiego20 maj znaczenie porwnywalne toutes proportions gardes do ksiek Kozaczuka iGondka otwieraj cay wiat docieka. I oby tak si stao. Nieograniczony dostp do akt jest przecie podstaw bada historycznych.

Obecny rozwj bada nad wywiadem Polski jest efektem kilku zjawisk, maj-cych rdo wprzemianach ustrojowych po 1989 r. Mona wskaza na skokowy rozwj rodowisk akademickich, poczony zupowszechnieniem doktoratu jako koca procesu edukacyjnego (wiele prac o wywiadzie to drukowane rozprawy doktorskie). Jednak zasadnicza przyczyna dotyczca tematyki sub specjalnych tkwi w znacznej poprawie dostpnoci do rde. Wczeniejsza reglamentacja archiwaliw iobowizujce wkadym pastwie zasady tajnoci takich materiaw wduej mierze blokoway tego typu dociekania.

Historia bada nad przeszoci wywiadu Polski zasuguje na odrbne opra-cowanie, ktre byoby ciekawym przyczynkiem do dziejw nauki historycznej.Wzbiorach IPN znajduje si zestawienie nazwisk osb, ktrym od 1968 r. odm-wiono dostpu do akt Oddziau II. Spis wielu wybitnych nazwisk i ciekawych tematw badawczych daje wiele do mylenia. Odcicie historyka od rda moe by wstpem do okaleczenia, a ju na pewno zuboenia pracy. Oczywicie cisa kontrola dostpu do akt tajnych sub nie bya specjalnoci polsk i waciw tylko krajom komunistycznym. Na podobne rafy natrafiaj badacze w najbar-dziej demokratycznych pastwach, by wspomnie orygoryzmie brytyjskim wtym zakresie. Jednak o ile zrozumiay byby cakowity i peny zakaz dla dobra pa-stwa, o tyle dziwi ograniczanie dostpu wikszoci przy jednoczesnym zezwala-niu na kwerendy nielicznym. Na podstawie jakich kryteriw ikto podejmowa te decyzje? Czy weryfikowano treci napisane przez historykw, ktrym zezwolono na dostp? Jeli tak, to wjakim zakresie, na podstawie jakich kryteriw ikto to robi? Warto szuka odpowiedzi na te pytania.

Niniejszy tom zawiera teksty powicone wywiadowi i kontrwywiadowi Polski w XX w. Redaktorzy s wiadomi ryzyka zwizanego z zaproponowan formu. Wydaje si jednak, e jest ono warte podjcia. Wywiad Polski midzy-wojennej i z okresu II wojny wiatowej niewtpliwie zachowa cigo organi-zacyjn i personaln. Jednak ju od 1944 r. (z pocztkami w 1943 r.) zaczy dziaa suby komunistyczne, przeksztacajce si stopniowo wwywiad ikontr-

17 S. Cenckiewicz, Dugie rami Moskwy. Wywiad wojskowy Polski Ludowej 19431991 (wpro-wadzenie do syntezy), Pozna 2011.

18 Wywiad polski wroku 1949. Sprawozdanie zdziaalnoci, wstp ioprac. A. Paczkowski, War-szawa 2009.

19 P. Semkw, Informacja Marynarki Wojennej wlatach 19451957, Warszawa 2006.20 Z. Siemitkowski, Wywiad awadza. Wywiad cywilny w systemie sprawowania wadzy poli-

tycznej PRL, Warszawa 2009.

11

wywiad PRL. Jednoczenie wywiad polski na uchodstwie nie zaprzesta dziaa21.Za podstaw tytuu ksiki przyjto jednak pastwo polskie jako organizatora tych sub. Jego istnienie nawet wokresach ograniczonej suwerennoci (lub jej braku) nie ulega wtpliwoci22. Podobnie jak istnienie icigo spoeczestwa polskiego, bez wzgldu na obowizujcy ustrj. Icezury 1944, 1945 czy 1989 r.nie musz stanowi barier nie do przebycia wanalizie prac owych sub. By moe takie podejcie pozwoli na nowe spojrzenie? Analiza materiaw Ministerstwa Bezpieczestwa Publicznego skania do wniosku, e poza oczywistym wpywem doradcw zZSRR osoby tworzce wywiad i kontrwywiad PRL bardzo sta-rannie analizoway iwysoko oceniay prace polskiego wywiadu przedwojennego iwojennego. W jakim zakresie kopiowano metody i pomysy bd wykorzysty-wano agentur? Czy suby PRL korzystay ze wsppracy zoficerami dwjki? Na te pytania dotychczas brak wyczerpujcych odpowiedzi, co ju samo wsobie uzasadnia ich postawienie23. Osobnym i wartym opracowania tematem, wiad-czcym rwnie ospecyficznej cigoci, jest zaangaowanie niektrych oficerw Oddziau II w prace wywiadw zachodnich po 1945 r. Nie by to oczywicie wywiad polski, lecz korzeniami osobowymi jednak znim zwizany.

Innym motywem zaproponowania tak szerokiego zakresu czasowego jest nierwnomierno bada nad nowoczesnym wywiadem Polski. O ile dziaania Oddziau II wokresie midzywojennym zostay do dobrze opisane, nieco gorzej wokresie II wojny wiatowej, to dla okresu powojennego mona mwi ozde-cydowanie niewystarczajcym stanie bada. By moe pomieszczenie tak r-nych tekstw w jednym tomie bdzie zacht dla badaczy powicajcych czas IIRzeczypospolitej, by swoje zainteresowanie skierowali na terra incognita, jak s suby wywiadowcze po II wojnie wiatowej. Sawomir Cenckiewicz susznie stwierdzi, e aktualny stan wiedzy owywiadzie wojskowym PRL opiera si zale-dwie na kilku artykuach (iobecnie monografii tego autora)24. Wodniesieniu do wywiadu cywilnego PRL jest niewiele lepiej.

Badacze przeszoci wywiadu i kontrwywiadu Polski staj przed proble-mem wyjtkowo duego rozproszenia rde. Archiwalia dzi dostpne odby-way skomplikowane wdrwki rwnie midzynarodowe co znajduje

21 Zob. A. Kozicki, Oddzia Informacyjny Sztabu II Korpusu w latach 19451946. Dalsze losy pracownikw Oddziau II Sztabu Gwnego, Pami iSprawiedliwo 2008, nr 2, s. 229242.

22 S. Cenckiewicz w swojej pracy postawi tez: Wywiad Polski Ludowej (zarwno wojskowy, jak icywilny) nie by bowiem wywiadem polskim, jego struktury za, kadra oficerska ikie-runki dziaa byy pochodn sub sowieckich; idem, op. cit., s. 32. Stwierdzenie to naley uzna raczej za pocztek, anie koniec dyskusji nad subami polskimi po II wojnie wiatowej.Ostatni, istotny gos: J. Tomaszewski, Sowietyzacja Wojska Polskiego 19431956, Wrocaw 2012.

23 Jedna zprb analizy problemu: W. Skra, Kapitan Czesaw Brunner midzy II Rzeczpospolit a PRL. Przyczynek do dylematw oficerw wywiadu polskiego w XX wieku, Wrocawskie Studia zHistorii Wojskowoci 2 (wdruku).

24 S. Cenckiewicz, op. cit., s. 31.

12

odzwierciedlenie choby wprzypisach zastosowanych przez autorw wtym tomie25.Przypomnijmy, tytuem wstpu, e obecnie historycy dysponuj szecioma najwa-niejszymi zasobami26.

Centralne Archiwum Wojskowe wRembertowie. Wkilkunastu zespoach znajduj si tam najwaniejsze rda do prac nad wywiadem Polski midzywo-jennej. Najwaniejszy jest zesp Oddziau II Sztabu Gwnego (Generalnego) Wojska Polskiego zlat 19211939. Liczy, wedug inwentarza z2002 r., 7838j.a.Jest to wic najwikszy zbir akt wywiadu z okresu dwudziestolecia midzy-wojennego. W jego skad wchodz dokumenty z CAW zgromadzone w dwch kolekcjach Oddziau II Sztabu Gwnego, rewindykowane z archiww ZSRR, przejte zarchiww MSWiA iWSI. Przypomnijmy, e wedug wstpu do inwen-tarza Oddziau II wCAW: Ocalae zpoogi wojennej dokumenty przedwojen-nego WP stanowiy podstaw zasobu reaktywowanego w sierpniu 1945 roku Centralnego Archiwum Wojskowego wGdasku-Oliwie, przeniesionego w1951 roku do Warszawy. Akta przedwojennej dwjki przej Gwny Zarzd Informacji MON do biecego uytku. Po dokadnym przejrzeniu akta te zostay oddane do Urzdu Bezpieczestwa MSW do celw operacyjnych. Przez kilkadziesit lat znajdoway si wzasobie Archiwum MSW. W1989 roku Archiwum MSWiA prze-kazao Centralnemu Archiwum Wojskowemu 6313 jednostek archiwalnych, wrd ktrych znajdoway si akta Oddziau II NDWP, Oddziau II Sztabu MSWojsk., Oddziau II Sztabu Gwnego (Generalnego) WP i jego ekspozytur oraz akta samodzielnych referatw informacyjnych DOK IX zlat 1918193927. Zinnych zespow naley wymieni: Oddzia II Naczelnego Dowdztwa Wojska Polskiego, Oddzia II Sztabu Ministerstwa Spraw Wojskowych, Generalny Inspektorat Si Zbrojnych, zespoy SRI DOK oraz dowdztw poszczeglnych frontw zokresu 19191921, a take akta personalne i odznaczeniowe. Zasoby wywiadowcze CAW zostay niedawno wzbogacone poprzez przekazanie Zbiorw Specjalnych Biblioteki Naukowej Wojskowego Biura Bada Historycznych. Niestety, rozpoczty w2011 r. remont CAW, oznaczajcy zamknicie zasobw dla badaczy do 2015 r., odcinie zapewne trway lad wbadaniach nad wywiadem polskim.

25 Niektrzy autorzy odwouj si do archiww i zbiorw instytucji obecnie nieistniejcych, choby CA MSW, Archiwum UOP iWojskowego Instytutu Historycznego. Zawia droga tych teczek (iprzemieszczenia dokumentw midzy nimi) czsto uniemoliwia jednak zastosowanie cakowicie pewnej konkordancji. Wprzypisy te redaktorzy nie ingerowali.

26 Oczywicie, lista ta nie wyczerpuje zoonoci zjawiska. Wane dokumenty dot. przykadowo zarania nowoczesnego wywiadu polskiego znajduj si w wiedeskim Kreigsarchiv. Zob.J.Gaul, Na tajnym froncie. Dziaalno informacyjno-wywiadowcza polskich organizacji nie-podlegociowych wlatach 19141918, Warszawa 2001, passim. WNiemczech s to Politische Archiv des Auswrtigen Amts w Berlinie oraz Bundesarchiv Militrarchiv we Freiburgu.Niewielka liczba dokumentw wywiadowczych jest wzbiorach archiww Jzefa Pisudskiego wNowym Jorku iLondynie.

27 Wstp do inwentarza zespou akt Oddzia II Sztabu Gwnego (Generalnego) WP zlat 19211939 (19151959), Warszawa 2002, mps dostpny wczytelni CAW, s. 19.

13

Archiwa Instytutu Pamici Narodowej. Spord archiww krajowych dys-ponuj bodaj najwikszym zbiorem akt do dziejw wywiadu. Jest to jednak zasb najsabiej rozpoznany przez historykw, czciowo nieuporzdkowany, co powa-nie utrudnia kwerendy28. Zaawansowana digitalizacja zbiorw IPN budzi jednak nadziej, e wkrtce prace dotyczce tego zagadnienia bd moliwe wszerszym zakresie. Do opisu dziaa wywiadu PRL, cywilnego iwojskowego, przydatne s gwnie dokumenty wytworzone przez Ministerstwo Bezpieczestwa Publicznego, Ministerstwo Spraw Wewntrznych, Oddzia II i Zarzd II Sztabu Generalnego WP (zbiory archiww IPN nie s zinwentaryzowane wedug klasycznego podziau na zespoy, stosowanego winnych archiwach pastwowych)29.

Archiwum Akt Nowych wWarszawie. Dokumenty zwizane zdziaalnoci wywiadu s rozproszone wwielu zespoach, najwaniejsze to spucizny attacha-tw wojskowych, zespoy: Sztab Gwny, Akta instytucji wojskowych, Generalny Inspektor Si Zbrojnych, Naczelne Dowdztwo Wojska Polskiego iMinisterstwo Spraw Wojskowych. Tam te znajduje si cz tzw. mikrofilmw aleksandryj-skich, czyli kopie dokumentw niemieckich, gwnie III Rzeszy, ktre pod koniec IIwojny przejli Amerykanie.

Londyskie archiwum Instytutu Polskiego iMuzeum im. gen. Wadysawa Sikorskiego oraz Studium Polski Podziemnej s skarbnicami dokumentw zwizanych gwnie zwywiadem polskim okresu II wojny wiatowej. WIPMS warto zwrci uwag na dokumenty zzespow: Oddzia II Sztabu Naczelnego Wodza, OddziaII Sztabu Gwnego, Akta Kampanii Wrzeniowej 1939 roku. Do IPMS trafiy rwnie akta attachatw wojskowych RP wLizbonie i San Sebastian z lat 1936193930.

Archiwa regionalne wPolsce oraz Archiwum Stray Granicznej wSzczecinie.Na czoo wybija si Archiwum Pastwowe wGdasku, gdzie wzespole Komisarz Generalny RP wGdasku (tzw. dopyw, ponad 700 j.a.) znajduje si kluczowy zbir akt dotyczcych dziaa wywiadu polskiego na obszarze pnocno-wschodnich Niemiec wlatach 1920193031. Trafiy one tam na podstawie zasady pertynencji terytorialnej (akta powstae na danym obszarze tam te powinny by przechowywane) susznej, cho bardzo niekonsekwentnie stosowanej. Wane dokumenty dla dziejw wywiadu polskiego na lsku s wkilku zespoach Archiwum Pastwowego wKatowicach32.

28 S. Cenckiewicz we wstpie do pracy o wywiadzie wojskowym PRL stwierdzi: zbir akt wojskowych przechowywanych wwarszawskiej centrali IPN wci nie zosta wnaleyty spo-sb opisany iujty wpomocach inwentarzowych, co znaczco utrudnia penetracj archiwaliw iprowadzenie systematycznych bada naukowych odtwarzajcych dzieje tajnych sub PRL; idem, op. cit., s. 34.

29 Warto te doda, e akta attachatw wojskowych placwek dyplomatycznych PRL wane dla odtworzenia prac wywiadu przechowywane s wArchiwum MSZ.

30 E. Koodziej, Archiwalia w Instytucie Polskim i Muzeum im. gen. Wadysawa Sikorskiego wLondynie, Archeion 95, 1995, s. 103112.

31 Zob. W. Skra, Dziaalno gdaskiej ekspozytury polskiego wywiadu wojskowego w latach 19201930 (Pomorze Zachodnie, Prusy Wschodnie iWolne Miasto Gdask), Pozna 2011, s.10.

32 Zob. E. Dugajczyk, Wywiad polski na Grnym lsku 19191922, Katowice 2001, s. 438.

14

Wszczeciskim ASG odnale mona akta zwizane ze wspprac formacji granicz-nych zwywiadem wojskowym oraz ich samodzielnymi pracami wywiadowczymi. Tam rwnie jest pokana cz dokumentw wywiadu Korpusu Ochrony Pogranicza33.

Archiwalia polskie wRosji. Ich wdrwka na wschd rozpocza si pod-czas kampanii wrzeniowej 1939 r., gdy dua cz akt Oddziau II pozostaa wwarszawskim Forcie Legionw34. Odnaleziona przez Niemcw, bya nastpnie analizowana przez nazistowskich archiwistw w Gdasku-Oliwie35. W 1944 r.wagony akt Wojska Polskiego, wtym dokumenty Oddziau II, zostay wywiezione w gb Rzeszy36. Po zakoczeniu wojny zostay przejte przez ZSRR i zoone w archiwach tego pastwa. W 1964 r. Naczelna Dyrekcja Archiww Polskich przekazaa do CAW archiwalia wojskowe odzyskane od ZSRR wedug proce-dur rewindykacji. Byy wrd nich akta Oddziau II Naczelnego Dowdztwa WP iOddziau II Sztabu Gwnego (Generalnego) WP oraz attachatw wojskowych RP (ok. 68 m.b.)37. Obecnie wikszo tych dokumentw jest przechowywana wRosyjskim Pastwowym Archiwum Wojskowym, wzespole nr 308 (skadajcym si z3391j.a.)38. Strona polska wystpia do wadz rosyjskich oprzekazanie dokumen-tw przedwojennego Oddziau II. Cz udao si archiwistom wojskowym skopio-wa. Znajduj si one obecnie wkolekcji materiaw zarchiww rosyjskich CAW39.

Redaktorzy tomu licz, e bdzie on wstpem do podsumowania bada nad wywiadem ikontrwywiadem Polski wXX w. (awprzyszoci moe iwbiecym stuleciu). Pojemna formua rzeczowa iszeroki zakres chronologiczny pozwalaj na pomieszczenie wjednym tomie iswoiste zaanonsowanie lub podsumowanie bada bardzo rnorodnych. Byoby to wic nie tylko forum prezentacji czytelnikom, ale ispotka autorw, aby uzmysowi wszystkim rozlego poruszanej tematyki.Zapraszamy idzikujemy autorom za nadesane prace.

Wojciech Skra Pawe Skubisz

33 Zob. Instrukcja suby Korpusu Ochrony Pogranicza, wstp ioprac. P. Skubisz, Warszawa 2010.34 Najnowsze ustalenia ztego zakresu zob. A. Wony, uyce wplanie dywersji polskiego wywiadu

wojskowego wlatach 19311939. Operacyjne dziaania dywersyjne Ekspozytury nr 2 OddziauII Sztabu Gwnego na kierunku zachodnim, Opole 2010.

35 Zob. J. Daniluk, Powstanie i dziaalno niemieckiej placwki archiwalnej wojsk ldowych wGdasku-Oliwie (19391945), Dzieje Najnowsze 2012, nr 2.

36 Zob. L. Lewandowicz, Pocztkowy okres ksztatowania zasobu aktowego Centralnego Archiwum Wojskowego po zakoczeniu wojny w roku 1945, Biuletyn Wojskowej Suby Archiwalnej 1971, nr 3; H.-J. Schreckenbach, Wspczesne archiwalia niemieckie. Rzut oka na histori iorganizacj archiww RFN, Archeion 96, 1996, s. s.121143.

37 B. Woszczyski, Materiay archiwalne przekazane Centralnemu Archiwum Wojskowemu ze Zwizku Radzieckiego, WPH, 1964, nr 4, s. 281297.

38 Informacja owynikach pracy Wojskowej Komisji Archiwalnej warchiwach Federacji Rosyjskiej wokresie wrzesie 1992 czerwiec 1993, Biuletyn Wojskowej Suby Archiwalnej 1993, nr 16, s. 559. Najnowsze informacje ztego zakresu zob. K. Paduszek, Dokumenty Oddziau II Sztabu Generalnego wRosyjskim Pastwowym Archiwum Wojskowym, PHW, 2011, nr 3, s. 207214.

39 Inwentarz Kolekcji Wojskowej Komisji Archiwalnej (CAW), oprac. W. Roman, Warszawa 1998, mps wzbiorach CAW.

Studia

Andrzej Misiuk

Tworzenie si systemu wojskowych sub specjalnych w Polsce w latach 19181922

Odradzajce si pastwo polskie ju uzarania borykao si zwieloma pro-blemami. Kryzys gospodarczy, ferment spoeczny oraz walki polityczne to nie-ktre zprzeszkd na drodze do odtworzenia stabilnego pastwa. Fundamentalne znaczenie dla przyszoci narodu i pastwa polskiego miay jednak problemy ksztatu terytorialnego imiejsca wEuropie oraz stworzenie systemu bezpiecze-stwa zewntrznego iwewntrznego. Te gwne cele zamierzano osign na pasz-czynie dziaa politycznych, dyplomatycznych oraz wojskowych. Due znaczenie miay sukcesy polskiego ora wwalkach zbrojnych prowadzonych na rubieach odradzajcego si pastwa. Wtakich okolicznociach naturalnym zjawiskiem by dominujcy wpyw instytucji wojskowych na funkcjonowanie aparatu pastwo-wego. Wiele sfer ycia publicznego wrnej formie zostao zmilitaryzowanych, jednoczenie organy wojskowe rozbudowano do stanu odpowiadajcego warun-kom wojennym. Okres ten trwa prawie do koca 1921 r. Dopiero wtedy aparat pastwowy, w tym take wojsko, przeszed do dziaania i organizacji w warun-kach pokojowych. Dominacja wojska musiaa ustpi reguom zwyczajnego funk-cjonowania ycia pastwowego ipolitycznego. Te uwarunkowania miay wpyw na ksztat organizacyjny oraz zakres zada rodzimych sub specjalnych. Wlatach 19181921 organizacja oraz formy imetody dziaania wywiadu ikontrwywiadu byy cakowicie odmienne od tych, ktre maj zastosowanie wwarunkach pokojo-wych. Naley doda, e skomplikowana sytuacja polityczno-wojskowa na ziemiach polskich powodowaa powstanie wielu instytucji wywiadowczych.

25 padziernika 1918 r. Rada Regencyjna podja decyzje majce zna-czenie dla przyszej organizacji wadz wojskowych. Zamiast Komisji Wojskowej powoano Ministerstwo Spraw Wojskowych, ktrego kierownikiem zosta pk Jan Wroczyski1. Ponadto Rada Regencyjna, zachowujc naczelne dowdztwo si zbrojnych, powoaa do ycia nowy, centralny urzd wojskowy szefa Sztabu Generalnego Wojsk Polskich2. Pocztkowo mia on podlega ministrowi spraw wojskowych, wpraktyce sta si jednak niezalenym organem. Pierwszym szefem Sztabu zosta gen. Tadeusz Jordan-Rozwadowski.

Przyjazd Jzefa Pisudskiego do Warszawy nie tylko radykalnie zmieni sytuacj polityczn w kraju, ale mia take istotny wpyw na rozwj organiza-cyjny instytucji wojskowych. 11 listopada 1918 r. Rada Regencyjna przekazaa Pisudskiemu naczelne dowdztwo Polskich Si Zbrojnych, aRada Ministrw decyzj

1 Dziennik Rozkazw Ministerstwa Spraw Wojskowych 1918, nr 3.2 B. Woszczyski, Ministerstwo Spraw Wojskowych 19181921. Zarys organizacji idziaalnoci,

Warszawa 1972, s. 54.

18

z 20 listopada 1918 r. potwierdzia fakt sprawowania kontroli nad wojskiem.Skomplikowana sytuacja militarna wymusia podzia obowizkw. Sztab Generalny mia by przeznaczony do kierowania dziaaniami wojennymi, a MSWojsk. do administrowania wojskiem. Zarwno szef Sztabu Generalnego, jak i mini-ster spraw wojskowych penili funkcj pomocnika Naczelnego Dowdcy WP.Wkocu marca 1919 r. nastpia kolejna reorganizacja naczelnych wadz wojsko-wych, wwyniku ktrej uksztatowa si ostateczny podzia kompetencji w spra-wach militarnych pomidzy ND WP a MSWojsk. Ten pierwszy organ wraz ze Sztabem Generalnym przej kierowanie siami zbrojnymi na terenie frontowym, natomiast MSWojsk. z podporzdkowanym mu aparatem zajmowao si orga-nizacj, mobilizacj, szkoleniem oddziaw w kraju, uzupenianiem oraz dostar-czaniem zaopatrzenia dla jednostek frontowych3. Wobu instytucjach utworzono specjalne organy wywiadowcze ikontrwywiadowcze. Przyjty dualizm tych sub mia charakter zamierzony i by spowodowany rnym zakresem kompetencji obu instytucji.

Ju w strukturze powstaego w padzierniku 1918 r. SG WP znalazo si miejsce dla Wydziau Informacyjnego. Prawdopodobnie jego tworzenie rozpo-czo si jeszcze przed 25 padziernika 1918 r. Do lakonicznie zosta okrelony katalog zada tej komrki. Naleao do niej: studium armii obcych i ich litera-tury wojskowej. Suba wywiadowcza ofensywna idefensywna. Oddziay polskie za granicami. Biuletyny mocarstw obcych. Podawanie do wiadomoci kompe-tentnych wadz informacji wojskowych i politycznych o ociennych pastwach.Attaches wojskowi. Szyfry4. Pierwszym szefem wydziau zosta mjr Mieczysaw Mackiewicz. Pracownikami wywiadu wojskowego byli m.in. rtm. Wadysaw Anders, por. Bronisaw Witecki i por. Jzef Wrblewski. Ponadto powoano do ycia oddzielny Wydzia Prasowy, ktry mia spenia funkcje ewidencyjno-stu-dyjne. Ze wzgldu na zbieno zada obydwu wydziaw, po kilkunastu dniach zostay one poczone.

W kocu listopada 1918 r. Wydzia Informacyjny przeksztaci si wOddziaVI Informacyjny SG znastpujc wewntrzn struktur: sekcja IIa wywiad na Zachodzie (rtm. Wadysaw Anders), sekcja IIb wywiad na Wschodzie (kpt. Aleksander Myszkowski), sekcja IIc kontrwywiad (por. Bronisaw Witecki), sekcja IId informowanie kompetentnych wadz owanych problemach wojsko-wych ipolitycznych ociennych pastw (ppor. Stefan Michalski)5.

3 H. Krawczyk, Demobilizacja i pokojowa organizacja Wojska Polskiego w latach 19201921,Warszawa 1971, s. 41.

4 Centralne Archiwum Wojskowe wWarszawie (dalej: CAW), Akta Oddziau II Sztabu Gene-ralnego/Gwnego Wojska Polskiego (dalej: Oddzia II SG WP), Akta zasadnicze, sygn. Z-1, Materiay nieuporzdkowane autor artykuu podaje pierwotne sygnatury inazwy zespow pochodzce z CA MSW, gdzie przez wiele lat przechowywano akta wojskowego wywiadu ikontrwywiadu II RP.

5 Ibidem.

19

Wraz ze zmian na stanowisku szefa oddziau, ktrym zosta pk Jzef Rybak, 12 grudnia 1918 r. rozpoczto intensywne prace nad reorganizacj oddziau.Nowy schemat organizacyjny gotowy by w poowie stycznia 1919 r. Na czele Oddziau VI Informacyjnego sta szef (pk Jzef Rybak), ktry mia jednego zastpc (mjr Ignacy Matuszewski). Oddzia skada si z nastpujcych komrek: sekcja szczeglnych porucze, spraw organizacyjnych iszyfrw (kpt. F. Chitarski), sekcja spraw Wschodu (kpt. Aleksander Myszkowski), sekcja spraw Zachodu i attach wojskowych (kpt. R. Wiedman), sekcja spraw politycznych (kpt. Walery Sawek), sekcja spraw wojskowo-policyjnych (mjr Karol Bodesku), sekcja adiutantury (mjrJ.Bogdaski), Oddzia Wywiadowczy (mjr Ignacy Matuszewski), Biuro Prasowe (por. Juliusz Kaden-Bandrowski), oficer cznikowy zMSZ (por. Ludwik Morstin), oficer cznikowy zandarmeri WP (por. Bronisaw Witecki).

Wzrastajca pozycja Naczelnego Dowdztwa WP wstrukturze najwyszych wadz pastwowych powodowaa, e zakres kompetencji organu wywiadowczego ND WP wydatnie si powikszy, wykraczajc znacznie poza ramy obszaru dziaa wojskowych. Wrd pracownikw Oddziau VI dominowali oficerowie zwizani zobozem belwederskim. Stao si to jeszcze bardziej widoczne, gdy referat spraw Polskiej Organizacji Wojskowej wraz zjego obsad personaln (kpt. Aleksander Koc, mjr Wacaw Jdrzejewicz, por. Janusz Gaadyk) zosta wczony do OddziauVI ND WP. Zajmowa si on wykorzystywaniem organizacji POW izwizkw kre-sowych do dziaalnoci wywiadowczej idywersyjnej6.

Wkolejnych miesicach suba wywiadowcza ND WP ulega dalszym prze-ksztaceniom organizacyjnym oraz zmianom kadrowym. Wmarcu 1919 r. odszed zOddziau VI pk Rybak. Stanowisko szefa oddziau na krtko obj ppkMieczysaw Domaski, aod kwietnia 1919 r. mjr Karol Bodesku. Reorganizacja ND WP prze-prowadzona 11 maja 1919 r. nie wniosa istotnych zmian, przeksztacono jedy-nie nazw Oddziau zVI na II oraz rozbudowano jego etat z7 do 40oficerw.Wczerwcu 1919 r. do MSWojsk. przekazano dwie sekcje: polityczn iwojskowo--policyjn, wykonujc zadania defensywne, aograniczone kompetencje kontrwy-wiadowcze znalazy si wgestii Biura Wywiadowczego ND WP7.

Wwydanych wpadzierniku 1919 r. tymczasowych przepisach oprowadze-niu suby wywiadowczej wWojsku Polskim potwierdzono zasad, e cao prac wywiadowczych zostaa skupiona wNaczelnym Dowdztwie WP8. Szef OddziauII ND WP, przy pomocy podwadnych pracownikw penicych sub w centrali i agendach terenowych, organizowa ikierowa wojskow sub wywiadowcz.Kompetencje za zzakresu suby defensywnej zostay rozdzielone pomidzy ND WP (na obszarze frontowym) iMSWojsk. (wkraju). Winstrukcji przedstawiono rwnie formy imetody pracy wywiadowczej: a) bezporednia suba operacyjna

6 Ibidem.7 Ibidem.8 B. Woszczyski, op. cit., s. 141.

20

oparta na pracy pracownikw ideowych ipatnych konfidentw, b) badanie je-cw idezerterw, c) analiza dokumentw, d) wywiad radiotelegraficzny, e) wywiad lotniczy, f) wywiad podsuchowy9.

Mona przyj, e wwczas udao si stworzy system organizacyjny orga-nw wywiadu wojskowego odpowiadajcy standardom europejskim, a przede wszystkim zapewniajcy skuteczno dziaania. Podstawowe znaczenie w pracy wywiadowczej ma zbieranie informacji oraz ich analiza i opracowanie, std te wzreorganizowanym wpadzierniku 1919 r. Oddziale II ND WP decydujc rol odgryway nowo powoane komrki: Biuro Ewidencyjne iBiuro Wywiadowcze.Pierwsze z nich wchono agendy sekcji wojskowo-dyplomatycznej, do spraw Wschodu ido spraw Zachodu. Na czele Biura stan kpt. Wiedman.

22 czerwca 1920 r. sprawy kontrwywiadowcze (defensywne) ponownie zostay wyczone i przekazane samodzielnej sekcji defensywnej. Oprcz tych typowych dla pracy wywiadowczej agend Oddziau II ND WP utworzono komrki organizacyjne zajmujce si oddziaywaniem propagandowym oraz kulturalno--owiatowym: Wydzia Propagandy Zewntrznej skadajcy si z referatw: pra-sowego, propagandy pozafrontowej i kancelarii (kpt. Adam Koc, a od 1 lutego 1920 r. kpt. Konrad Libicki), Wydzia Wewntrzny referaty: registratura, kasowy, personalny (ppor. Wrotnowski), a take sekcja III Biuro Prasowe. Organizacj Oddziau II ND WP uzupeniay jeszcze trzy inne sekcje: Biuro Szyfrw, Biuro Polityczne oraz wspomniana wczeniej sekcja defensywy.

Istotne znaczenie dla skutecznej dziaalnoci sub wywiadowczych wokre-sie ksztatowania si granic iustroju II RP miaa organizacja terenowych jedno-stek wojskowych sub specjalnych. Tam skupia si cay wysiek operacyjny sub wywiadu. Obszar pastwa zosta podzielony na strefy wewntrzn i frontow.Wpierwszej wspdziaay ze sob organy defensywy wojskowej icywilnej (policja polityczna). Na terenie prowadzonych dziaa wojskowych sytuacja bya bardziej skomplikowana. Na zachodzie kraju, po wybuchu Powstania Wielkopolskiego w grudniu 1918 r., wykorzystano moliwoci oraz kadr POW przy tworze-niu Wydziau Wywiadowczego Dowdztwa Gwnego Si Zbrojnych Powstania Wielkopolskiego, ktry wlutym 1919 r. przyj nazw Wydzia Ic Informacyjny.W sierpniu 1919 r., wraz zutworzeniem Armii Wielkopolskiej, przeksztaci si on wsekcj wywiadowcz podleg Ikwatermistrzowi10. Wtym okresie wojskowe wadze powstacze byy niezalene od rzdu warszawskiego. Dotyczyo to rw-nie organw wywiadowczych. Pracownicy wywiadu Armii Wielkopolskiej prowa-dzili dziaalno zarwno na bezporednim zapleczu frontu, jak iwgbi pastwa niemieckiego (wBerlinie, Szczecinie iKrlewcu). Agenci rekrutowali si spord onierzy imiejscowej ludnoci cywilnej. Szczeglnie trudne warunki do zbierania

9 L. Grosfeld, Pisudski iSawinkow [w:] Studia historyczne. Ksiga jubileuszowa zokazji 70.uro-dzin prof. dra Stanisawa Arnolda, Warszawa 1965.

10 CAW, Oddzia II SG WP, Akta zasadnicze, sygn. 292/Z-1/2.

21

informacji wystpoway na Pomorzu. Wlistopadzie 1919 r. grupa polskich agentw wSzczecinie (rodzina Mayw) zostaa aresztowana iskazana przez sd niemiecki na dugoletnie wizienie11. Dopiero w listopadzie 1919 r. zakoczy si okres wzgldnej samodzielnoci organw wywiadu wielkopolskiego. Zamiast Dowdztwa Gwnego powoano Sztab Dowdztwa Frontu Wielkopolskiego, podporzdko-wany podobnie jak jednostki wojskowe na froncie wschodnim Naczelnemu Dowdztwu Wojsk Polskich. Wwczas te nastpio ujednolicenie organizacji sub wywiadowczych. Sekcja wywiadowcza przeksztacia si wOddziaII Frontu Wielkopolskiego. Oddzia ten podporzdkowano ppk. Radosawowi Dzierykraj--Stokalskiemu.

Podobnie wyglda proces organizacji sub specjalnych na Grnym lsku.Pocztkowo wywiadem ikontrwywiadem zajmowa si Podkomisariat Naczelnej Rady Ludowej. Dopiero w1919 r., wwyniku eskalacji konfliktu polsko-niemiec-kiego, utworzono Front Poudniowo-Zachodni. Wwczas wramach Dowdztwa tego frontu zorganizowano, wykorzystujc kadry NRL iPOW, Biuro Wywiadowcze kierowane przez kpt. Naganowskiego. Skadao si ono zczterech sekcji: ofensyw-nej (kpt. Artur Pepowski), defensywnej (por. Kazimierz Chodor), prasy iowiaty (kpt. Jan Chowaniec) oraz kartograficznej (por. Jerzy Hawelke)12. Aktywno wywiadu Frontu Poudniowo-Zachodniego zwrcona bya gwnie w kierunku niemieckim, grnolskim oraz cieszyskim i orawskim. Sprawy plebiscytowe pozostaway jednake cakowicie wgestii Oddziau II Sztabu MSWojsk. Brak wyni-kw inieudolno kierownictwa Biura II Wywiadowczego spowodoway, e wraz ze zmian nazwy frontu Poudniowo-Zachodni na lski Biuro przeksztacio si w Oddzia Informacyjny kierowany przez nowego szefa, por. Wadysawa Molskiego13. Caa organizacja agend wywiadowczych zostaa dostosowana do gw-nych kierunkw zainteresowa operacyjnych tych sub: niemieckiego iczeskiego.Wcentrali wywiadu Dowdztwa Frontu lskiego sekcj ofensywn podzielono na dwie samodzielne komrki, obejmujce wywiad na Niemcy iCzechosowacj.Rozpoczto energiczne tworzenie sieci terenowych placwek, takie jak rezydentury wywiadu (wpostaci ekspozytur), agentury iposterunki graniczne. Powstay cztery ekspozytury zsiedzibami: wCzstochowie (kierownik por. Teodor Czajkowski), wCieszynie (ppor. Erwin Szewczyk), wNowym Sczu (por. dr W. Rj), wNowym Targu (ppor. S. Holski). Pierwsza znich infiltrowaa pod wzgldem wywiadowczym Grny iDolny lsk oraz wwyjtkowych sytuacjach obszar Niemiec. Posterunki wywiadowcze powstay w Kolu, Opolu, Owicimiu, Sosnowcu, Wieruszowie, Fraszce iWrocawiu. Wzwizku zdecyzj ozorganizowaniu na terenie Grnego lska plebiscytu, ktry mia zadecydowa oprzyszoci tego regionu, wstyczniu 1920 r. przeniesiono ciar pracy wywiadowczej ekspozytury wCzstochowie na

11 Ibidem, k. 27.12 Ibidem.13 Ibidem, k. 37.

22

obszar plebiscytowy14. Dopiero rok pniej decyzj wadz centralnych wywiad wojskowy przekaza swoje kompetencje (dotyczce Grnego lska) Wydziaowi Wywiadowczemu Polskiego Komitetu Plebiscytowego wBytomiu15. Pozostae eks-pozytury organizoway siatk wywiadowcz na terenie czechosowackim iwgier-skim. Utworzono sze wewntrznych posterunkw wywiadowczych i pitna-cie placwek zagranicznych, m.in. wylinie, Oomucu, Preszburgu, Preszowie, Munkaczu.

Przyby do Polski wkwietniu 1919 r. Bkitn Armi pod dowdztwem gen.Jzefa Hallera wczono do tworzonego wwczas Frontu Galicyjskiego. OddziaII tego Frontu przej wwikszoci kadr Biura Informacyjnego Armii Polskiej przy-byej zFrancji16.

Wzwizku ze wzgldn stabilizacj sytuacji polityczno-wojskowej na zacho-dzie pastwa, na pocztku 1920 r. rozpoczto akcj tworzenia pokojowej organiza-cji si zbrojnych na tym obszarze. Zlikwidowano dowdztwa frontw: pomorskiego, wielkopolskiego ilskiego. Zamiast oddziaw II informacyjnych utworzono trzy ekspozytury, w: Grudzidzu, Poznaniu i Krakowie, bezporednio podporzdko-wane Oddziaowi II ND WP. Zgodnie zpismem szefa Sztabu ND WP z14 marca 1920 r., ustalono stany etatowe poszczeglnych ekspozytur oraz ich wewntrzn struktur. Rnia si ona zasadniczo od dotychczasowych rozwiza organizacyj-nych. Tworzyy j referaty: ewidencyjny, organizacyjny, podsuchowy, radiowywia-dowczy, politycznoprasowy, propagandy zewntrznej oraz szpiegostwa obcego17.Teren operacyjny ekspozytur zosta podzielony na odcinki kierowane przez ofi-cerw wywiadowczych, ktrzy mieli do dyspozycji sie posterunkw wywiadow-czych na terenie obcego pastwa. Wzasadzie ekspozytury mogy prowadzi jedynie pytki wywiad. Centralne wadze wojskowe wswych koncepcjach strategicznych bray jednak pod uwag konflikt zbrojny, dlatego te pracownicy wywiadowczy ekspozytur organizowali ofensywne przedsiwzicia operacyjne wgbi Niemiec, bazujc na ludnoci polskiego pochodzenia.

Decydujce znaczenie dla polskich operacji wywiadowczych na terenie pou-dniowo-wschodniej Europy miaa praca ekspozytury krakowskiej. Po likwidacji pla-cwek byego Frontu Galicyjsko-Podolskiego wStryju iKoomyi, agenda Oddziau IIND WP wKrakowie przeja prowadzenie wywiadu pytkiego wCzechosowacji, Rumunii i na Wgrzech18. W tym celu dysponowaa 95 pracownikami kadro-wymi i 35 staymi wywiadowcami, dziaajcymi na terenie szeciu odcinkw

14 C. Partacz, Wywiad ikontrwywiad si zbrojnych b. zaboru pruskiego 19181919, Koszaliskie Studia Materialne 1983, nr 2, s. 57; CAW, Siy zbrojne wb. zaborze pruskim Dowdztwo Gwne, t. 1, Rozkazy dzienne.

15 C. Partacz, op. cit., s. 59.16 CAW, Oddzia II SG WP, Wydzia IIa Wywiadowczy, sygn. 282/101/6, Organizacja i praca

2Biura Dowdztwa Frontu nr 5 Pd-Wsch., 16 IX 1919 r., k. 42.17 CAW, Ekspozytura nr 4, sygn. E/IV/41, Spis personelu Oddziau II Frontu lskiego.18 CAW, Oddzia II SG WP, Wydzia IIa Wywiadowczy, sygn. 282/101/6, Pismo szefa OddziauII

Dowdztwa Frontu lskiego, 16 I1920 r., k. 22.

23

wywiadowczych19. Warunki dziaania na obszarze poudniowym kraju byy szcze-glnie trudne. Niejasna bya sprawa przynalenoci pastwowej Grnego lska i lska Cieszyskiego, cz ludnoci miejscowej nie identyfikowaa si z pol-skim interesem narodowym, aponadto lsk stawa si widowni walk politycz-nych midzy poszczeglnymi stronnictwami ipartiami. Ztych powodw bardzo czsto dochodzio do sporw kompetencyjnych, przede wszystkim na terenie Grnego lska, gdzie miejscowi dziaacze polityczni traktowali przedstawicieli wadz centralnych nieufnie. Kierownicy odcinkw wywiadowczych zwracali uwag, e wiele instytucji to ekspozytury obcych wywiadw. Przykadowo policja miej-ska wCieszynie iBielsku bya opanowana przez wywiad czeski. Wwyniku takiej sytuacji wmaju 1920 r. Czesi aresztowali du cz polskiego personelu wywia-dowczego wBiaej (odcinek nr 5)20. Du pomoc suya polskiemu wywiadowi ludno sowacka (jako konfidenci) oraz nieliczni Wgrzy zamieszkujcy obszar pnocno-wschodniej Sowacji.

Cakowicie odmiennie zorganizowano wojskowe suby wywiadowcze na wschodnim teatrze dziaa wojennych. Najduej trway tam dziaania wojskowe, dlatego struktura organw Oddziau II ND WP musiaa by dostosowana do orga-nizacji jednostek bojowych Wojska Polskiego. Wstyczniu 1920 r. dowdztwa fron-tw przeksztacono wdowdztwa armii. Przy kadym nowo powstaym dowdz-twie armii utworzono oddziay II informacyjne, ktrych struktura wewntrzna przedstawiaa si nastpujco: sekcja ofensywna z referatami organizacyjnym iewidencyjnym, sekcja defensywna ze specjalnym referatem stacji kontrolnych, sekcja polityczno-prasowa zreferatem propagandy zewntrznej oraz sekcja kul-turalno-owiatowa21.

Tak wic Oddzia Informacyjny Frontu Podolskiego sta si Oddziaem II 6. Armii, dziaajcym przeciwko bolszewickiej 12. Armii. Szefem oddziau zosta kpt.Walery Sawek. Spord podlegych placwek jedna wKoomyi ulega likwi-dacji, a druga, usytuowana w Stryju, jak wspomniano, zostaa uzaleniona od Ekspozytury Oddziau II ND WP w Krakowie. Z kolei Oddzia Informacyjny Dowdztwa Frontu Woyskiego sta si Oddziaem II Dowdztwa 2. Armii. Na jego szefa wyznaczono kpt. Stefana Benedykta. Oddzia Informacyjny Dowdztwa Frontu Litewsko-Biaoruskiego przeksztaci si natomiast wnastpujcy sposb: ekspozytura w Misku zostaa przemianowana na Oddzia II Dowdztwa 4.Armii, zrtm. Kazimierzem Stamirowskim na czele, ponadto wydzielono Oddzia II Dowdztwa l. Armii, ktrego kierownictwo powierzono kpt. Jzefowi Beckowi, oraz OddziaII 7. Armii, zszefem kpt. Marianem Zyndramem-Kociakowskim.

Wraz zzawieszeniem broni na froncie wschodnim, wpadzierniku 1920 r.przystpiono do gruntownej reorganizacji instytucji wojskowych, w tym take

19 Ibidem, k. 27.20 CAW, Oddzia II SG WP, Akta zasadnicze, sygn. 292/Z-1/23, k. 1.21 CAW, Oddzia II SG WP, Wydzia IIa Wywiadowczy, sygn. 282/101/5, k. 32.

24

organw wywiadu ikontrwywiadu. Stopniowo przechodzono do dziaa wwarun-kach pokoju22. Na pocztku 1921 r. rozpoczto wycofywanie zfrontu ilikwidacj poszczeglnych armii. Proces ten trwa do 1922 r. Cz funkcji zzakresu admini-stracji iinspekcji przejy tworzone inspektoraty armii. Na mocy rozkazu ministra spraw wojskowych z9 maja 1921 r. powoano do ycia nastpujce inspektoraty: IWilno gen. Edward migy-Rydz, II Warszawa gen. Tadeusz Rozwadowski, III Toru gen. Leonard Skierski, IV Krakw gen. Stanisaw Szeptycki, V Lww gen. Stanisaw Haller23.

Znacznie trudniejsze byo przystosowanie terenowej organizacji wojskowych sub specjalnych do warunkw pokojowych. Wczeniej, ju w1920 r., na zacho-dzie ipoudniu kraju utworzono ekspozytury Oddziau II ND WP (wKrakowie, Poznaniu i Grudzidzu). W podobny sposb na froncie wschodnim oddziay II poszczeglnych armii przeksztaciy si wekspozytury Oddziau II ND WP, ktre bezporednio podlegay szefowi sub informacyjnych ND WP. 1 czerwca 1921 r.zamiast Oddziau II Dowdztwa 6. Armii powstaa Ekspozytura Oddziau II ND WP we Lwowie24. Jej szefem zosta mjr E. Florek. Podobnie zOddziau II Dowdztwa 2. Armii powstaa Ekspozytura Oddziau II wGrodnie, pniej przeniesiona do Wilna. Z organw wywiadowczych pozostaych armii (1., 4. i 7.) utworzono Ekspozytur Oddziau II wBrzeciu nad Bugiem. Na uwag zasuguje to, e sek-cje defensywy oddziaw II likwidowanych armii oddzielono od nowo powstaych ekspozytur, ktre miay si zaj prowadzeniem wywiadu pytkiego, iprzekazano do komrek kontrwywiadowczych odpowiednich dowdztw okrgw generalnych wydziaw II. Na przykad sekcja defensywy Oddziau II Dowdztwa 6. Armii zostaa przejta przez DOG Lublin iLww25. Potrzeb utworzenia ekspozytur uza-sadniano nastpujco: Celem utworzenia staego orodka wywiadowczego nad granic poudniowo-wschodni, orodka centralizujcego prac staej sieci placwek iposterunkw wywiadowczych nadgranicznych izagranicznych, koniecznym staje si utworzenie Ekspozytury Oddziau II ND WP we Lwowie. Jednym zmotyww za utworzeniem ju teraz, przed ogln reorganizacj naczelnych wadz wojsko-wych, jest potrzeba ujednostajnienia warunkw pracy wywiadowczej na caym terenie RP. Istnienie dowdztw armii na granicy wschodniej pastwa nie stoi na przeszkodzie stworzenia staych placwek. Dzi prac t prowadz oddziay 2.Armii, brak jednak staych orodkw pracy uniezalenionych od fluktuacji, jakiej musz podlega armie, wpywa na przyspieszenie tej organizacji26. Ekspozytury w wikszoci miay podobn struktur wewntrzn, ktr tworzyy nastpujce

22 Ibidem, sygn. 282/W-w/1a, Sprawozdanie roczne Biura Wywiadowczego ND WP za 1920 r.,11 I1921 r., k. 62.

23 Ibidem, sygn. 282/101/56, k. 40, 147.24 Ibidem, sygn. 282/101/3, k. 73.25 Ibidem, sygn. 282/101/5, k. 33.26 Ibidem, ND WP, Oddzia I, t. 121, dok. 15711.

25

referaty: organizacyjny, personalny, techniczny, agentury wywiadowczej, a take komisje gospodarcze ikancelaria27.

Podczas procesu przeksztace organizacyjnych organw wywiadu ikontr-wywiadu wojskowego wsierpniu 1921 r. podjto decyzj olikwidacji Naczelnego Dowdztwa Wojsk Polskich. Jego poszczeglne komrki zostay wchonite przez cis Rad Wojenn, Sztab Generalny oraz Ministerstwo Spraw Wojskowych. OddziaII ND WP zosta przejty przez Sztab Generalny. Wodmienny sposb ksztatowaa si organizacja wojskowej suby kontrwywiadowczej na terenie pozafrontowym.

Wczerwcu 1919 r. zND WP do MSWojsk. przekazano dwie sekcje polityczn iwojskowo-policyjn. Na ich podstawie stworzono wlipcu tego roku Departament Informacyjny wMSWojsk. Skada si on zsekcji politycznej oraz Wydziau Kontroli Korespondencji Zagranicznej, Telefonicznej iTelegraficznej, ktry przekazano do Ministerstwa Spraw Wewntrznych. Kierownictwo tego departamentu powie-rzono ppk. Bogusawowi Miedziskiemu, zwizanemu zobozem belwederskim.

Sposb i kierunek dziaania tego departamentu zasadniczo rniy si od charakteru pracy Oddziau II ND WP. Zajmowa si on szeroko rozumian dziaal-noci kontrwywiadowcz, obejmujc teren caego kraju zwyjtkiem obszaru fron-towego. Szef Departamentu II MSWojsk. mia zapewni spokj na zapleczu frontu oraz spenia wszelkie funkcje usugowe dla wojskowych jednostek liniowych.Wtym celu pracownicy departamentu przygotowywali komunikaty informacyjne dla odpowiednich dowdztw, zajmowali si zwalczaniem agitacji antypastwowej, zarwno wszeregach wojska, jak iwyciu publicznym, atake przygotowywali kontrpropagand. Prowadzono odpowiednie dziaania wrd onierzy powraca-jcych zfrontu ijecw zArmii Czerwonej, ktrzy przebywali wobozach jeniec-kich. Wspdziaano zrnymi przedstawicielami si antysowieckich iantyrewo-lucyjnych, m.in. zresztkami korpusu gen. Mikoaja Bredowa, skoncentrowanymi wobozach wgbi kraju. Infiltracji wywiadowczo-propagandowej poddawani byli zwaszcza Ukraicy iBiaorusini. WBrzeciu nad Bugiem gen. Stanisaw Buak--Baachowicz szkoli jednostki biaoruskie. Natomiast ukraiscy onierze ioficero-wie zostali zgromadzeni wobozie wacucie28. Duym poparciem Departamentu Informacyjnego cieszy si Borys Sawinkow29, ktry uzyska zgod na formowanie oddziaw wojskowych przeciwko bolszewikom30.

27 H. Krawczyk, op. cit., s. 183.28 CAW, Oddzia II SG WP, Akta zasadnicze, sygn. 292/Z-3/40, k. 12.29 Jako czonek Organizacji Bojowej Partii Socjalistw Rewolucjonistw by odpowiedzialny za

zamachy na urzdnikw w 1904 i 1905 r. W Rzdzie Tymczasowym Rosji w 1917 r., po przejciu teki premiera od Gieorgija Lwowa przez Aleksandra Kiereskiego, wiceminister spraw wewntrznych. Wczasie wojny polsko-bolszewickiej organizowa struktury Rosyjskiej Armii Ludowej, ktra walczya pod polskim dowdztwem przeciwko Armii Czerwonej. Po wojnie osiad w Warszawie, gdzie zaoy Ludowy Zwizek Obrony Ojczyzny i Wolnoci.Wpadzierniku 1921 r. wydalony zPolski. Osiad na Zachodzie, szuka zwizkw zpodzie-miem nacjonalistycznym wRosji.

30 CAW, Oddzia II SG WP, Akta zasadnicze, sygn. 292/Z-3/40, k. 12.

26

Wlutym 1920 r. Ministerstwo Spraw Wojskowych zostao gruntownie zre-organizowane na wzr francuski. Stworzono Sztab MSWojsk., wktrym zamiast zlikwidowanych departamentw utworzono oddziay. Sprawy kontrwywiadowcze znalazy si wOddziale II Informacyjnym Sztabu MSWojsk. Tworzyy go poczt-kowo trzy sekcje: oglno-organizacyjna (kierownik kpt. A. Tomaszewski), defen-sywy (por. Bronisaw Witecki) iinformacyjna (kpt. Mieczysaw Kozar-Sobdzki).Wlipcu 1920 r. powstaa sekcja plebiscytowa (por. Tadeusz Puszczyski)31. Skadaa si ona z trzech wydziaw, ktre miay dziaa na terenach plebiscytowych: Grnego lska, lska Cieszyskiego oraz Warmii iMazur. Wszystkie akcje spe-cjalne organizowane na tym obszarze musiay by uzgadniane zkierownikiem sekcji por. Puszczyskim. Byo to przejawem zainteresowania wadz wojskowych spra-wami regionw, oktrych przynalenoci miay decydowa plebiscyty. Udzielono pomocy dziaajcym tam cywilnym paramilitarnym polskim organizacjom (refe-rat destrukcji POW)32. Naley te wspomnie, e w tym samym czasie czon-kowie Rady Obrony Pastwa podjli decyzj o utworzeniu Armii Ochotniczej.Wramach Generalnego Inspektoratu Armii Ochotniczej powsta, kierowany przez ppk. M.Dienstla, Oddzia II Informacji iPropagandy.

Jak wspomniano, wikszo zada sub informacyjnych MSWojsk. spro-wadzaa si do wywiadu defensywnego. Wcelu skuteczniejszej dziaalnoci roz-poczto tworzenie terenowych agend defensywnych MSWojsk. Ju wlistopadzie 1918 r. przystpiono do wprowadzenia podziau kraju na okrgi generalne, ktrych pocztkowo byo pi, aw1920 r. ju dziewi: warszawski, grodzieski, lubel-ski, pomorski, kielecki, dzki, krakowski, lwowski, poznaski. Kady dowdca okrgu dysponowa sztabem, ktry tworzyy wewntrzne komrki oddziay.Jednym znich by Oddzia II Informacyjny odpowiedzialny za walk ze szpiego-stwem i dziaalnoci antypastwow na terenie okrgu. Szefowie tych oddzia-w podlegali zjednej strony swojemu bezporedniemu przeoonemu dowdcy okrgu, azdrugiej szefowi Oddziau II MSWojsk.

Na szczegln uwag zasuguje dziaalno andarmerii wwarunkach wojny w latach 1919192133. Jednostki tej formacji miay do wykonania dwa rodzaje zada. Jedne obejmoway sprawy narusze dyscypliny wewntrz wojska, czyli przekrocze regulaminowych, dezercji, samowolnego oddalenia si od oddziau itd. Wokresie wojny andarmeria wykonywaa take zadania, ktre w normal-nych warunkach pozostay w gestii cywilnej suby policyjnej, a wic ochrona zdrowia i ycia obywateli oraz walka zprzestpczoci kryminaln (policja woj-skowa). Wniektrych regionach kraju, we wschodniej izachodniej Maopolsce oraz

31 Ibidem, k. 78.32 CAW, Ekspozytura nr 5, sygn. E/V/1/1.33 Szerzej o organizacji andarmerii w II RP zob.: T. Bohm, andarmeria II Rzeczypospolitej,

Wojskowy Przegld Prawniczy 1990, nr 1, s. 2434; G. Ratajczyk, andarmeria Wojska Polskiego II RP, Toru 2010; J. Suliski, andarmeria organ bezpieczestwa armii 19181945,Warszawa 2003.

27

Wielkopolsce oddziay andarmerii stanowiy zaczyn przyszej Policji Pastwowej.Drugi rodzaj zada zwizany by zdziaalnoci oddziaw andarmerii jako orga-nw wykonawczych dla sub wywiadu idefensywy wojskowej, m.in. zajmoway si one zwalczaniem dziaalnoci antypastwowej. andarmeria ze wzgldu na teren dziaania dzielia si na polow (obszar frontowy) ikrajow (obszar zaplecza frontu).Pierwsza podlegaa ND WP, druga ministrowi spraw wojskowych. Wtym dru-gim przypadku, wkwietniu 1919 r. utworzono wMSWojsk. Wydzia andarmerii, ktrego zakres kompetencji pocztkowo obejmowa jedynie teren byego Krlestwa Polskiego. Pierwszym dowdc zosta gen. Eugeniusz Dbrowiecki34. Organizacja wposzczeglnych regionach Krlestwa miaa inny charakter. Wokrgu warszaw-skim na bazie Polskiej Siy Zbrojnej rtm. Norbert Okoowicz utworzy w listo-padzie 1918 r. wWarszawie Ekspozytur andarmerii, ktrej podporzdkowane byy dowdztwa powiatowe iposterunki gminne. Organizacja wokrgu lubelskim opara si na agendach andarmerii austriackiej. Utworzone wlistopadzie 1918 r.stanowisko referenta andarmerii przy Komisarzu Generalnym obj rtm. dr Stoch.Wokrgu kieleckim oddziay andarmerii organizowa rtm. Wiktor Ludwikowski, ktry podporzdkowa sobie rozmaite formacje policyjne (oobywatelskim pocho-dzeniu) oraz andarmeri austriack. Najpniej utworzono andarmeri wokrgu dzkim. Nie odbyo si to wsposb spontaniczny, jak winnych regionach. Tutaj przyby delegat zWarszawy, czkowski, ktry przeprowadzi zacig ochotniczy35.Jak ju wspomniano, w Wielkopolsce oraz wschodniej i zachodniej Maopolsce oddziay andarmerii odgryway rol cywilnej policji, dlatego te w przyszoci przeksztaciy si one wpastwowy organ porzdkowy.

Centrala w Warszawie podlegaa wielu reorganizacjom (Dowdztwo andarmerii, Kierownictwo Organizacji, Inspektorat)36. W1921 r. obowizki gen.Eugeniusza Dbrowieckiego przej jego dotychczasowy zastpca pk Wadysaw Jaxa-Roen. W strukturze centrali i terenowych jednostek zawsze znajdowaa si komrka o kompetencjach inwigilacyjno-policyjnych. Rwnie w powoanej 7 kwietnia 1919 r. andarmerii polowej, przeznaczonej do dziaania na terenie wojennym, znajdoway si komrki opodobnych kompetencjach37. Pocztkowo wGeneralnej Ekspozyturze andarmerii Polowej przy ND WP utworzono oddzia inwigilacyjny, kierowany przez por. A. Bolerowskiego. Zkolei wetapowych oddzia-ach andarmerii znajdoway si referaty ledcze. 25 padziernika 1919 r. za utworzono wojskowy referat inwigilacyjny przy Wydziale II Sztabu Dowdztwa andarmerii MSWojsk.38 Pocztkowo przewidziano w nim 31 etatw. Do jego

34 Archiwum Pastwowe (dalej: AP) w Bydgoszczy, Komenda Wojewdzka Policji Pastwowej (dalej: KW PP) wToruniu, sygn. 130, k. 1.

35 Ibidem.36 CAW, Akta andarmerii, sygn. 678.37 AP wBydgoszczy, KW PP wToruniu, sygn. 130, k. 8.38 CAW, Oddzia II SG WP, Akta zasadnicze, sygn. 292/Z-1/19, Rozkaz Ministerstwa Spraw

Wojskowych, 14 XI 1920 r., k. 3.

28

zada naleao: a) regulowanie wojskowej suby inwigilacyjnej, b) segregowanie karnego ipoufnego materiau inwigilacyjnego, c) przygotowanie wojskowego mate-riau inwigilacyjnego do druku w Gazecie ledczej i P[oufnym] P[rzegldzie] I[nwigilacyjnym]39.

Due wtpliwoci wzbudza rozdzia czynnoci operacyjnych irepresyjnych w dziaaniach wojskowej suby kontrwywiadowczej oraz uoenie wzajemnych stosunkw z cywilnymi organami bezpieczestwa. Dlatego te druga cz arty-kuu powicona jest temu segmentowi sub specjalnych, ktry tworzyy insty-tucje cywilne. Powstaway one rwnolegle do wojskowych formacji, anawet tro-ch wczeniej, bo ju za czasw Rady Regencyjnej minister spraw wewntrznych Jan Stecki rozpocz formowanie namiastki policji politycznej w postaci Biura Wywiadowczego MSW, kierowanego przez Mariana Skrudlika. Wzwizku ztym, e niektrzy jego pracownicy byli zamieszani wrnego rodzaju afery polityczne ikryminalne, Biuro ulego likwidacji wmarcu 1919 r. Na jego miejsce zosta utwo-rzony wMSW Wydzia Informacyjny, stanowicy central suby informacyjnej na cay kraj. Wprzeciwiestwie do zlikwidowanego Biura Wywiadowczego Wydzia Informacyjny reprezentowa interesy polityczne obozu pisudczykowskiego40.Wtym wydziale zorganizowano wyspecjalizowane komrki, ktre zajmoway si podsuchem oraz niejawnym przegldem prywatnej korespondencji. Sterowa ich prac Henryk Korab-Kucharski. Wydzia Informacyjny MSW dzieli si na referaty, jeden znich zajmowa si wycznie walk z tzw. organizacjami skrajnymi, czyli komunistycznymi. Oprcz MSW w okresie 19181919 akcjami defensywnymi zajmoway si: Oddzia Wywiadowczy Dowdztwa Milicji Ludowej, Warszawskie Biuro Korespondencyjne zorganizowane przez Witolda Jodko-Narkiewicza, Mariana Swolkienia iWodzimierza Wiskowskiego oraz Inspektorat Defensywy Politycznej istniejcy wramach Naczelnej Inspekcji Policji Komunalnej.

Korzystajc z dorobku i dowiadczenia tych sub, po utworzeniu Policji Pastwowej wlipcu 1919 r., przystpiono do organizowania policji politycznej. Jak ju wspomniano, zrnych wzgldw jej istnienie otaczano pen tajemnic, dlatego niezmiernie trudne jest okrelenie czasu isposobu powoania tego pionu policji.Jedyn informacj jest oklnik KG PP z16 padziernika 1919 r., wktrym stwier-dzono, e sprawy natury politycznej nalee bd do kompetencji Inspektoratu Defensywy Politycznej. Wszystkie sprawy kierowane do Wydziau V i IC naley kierowa do KG PP do Inspektoratu D[efensywy] P[olitycznej]41. Ztej lakonicz-nej wzmianki wynika, e ju wczeniej, przed 16 padziernika, zagadnienia poli-tyczne mieciy si wzakresie kompetencji pewnych organw PP. Prawdopodobnie zajmoway si nimi Wydziay V iIC, lecz brak jest bliszych danych dotyczcych

39 AP w Krakowie, Komenda Powiatowa Policji Pastwowej w Gorlicach, sygn. 79, materiay nieuporzdkowane.

40 Archiwum Akt Nowych wWarszawie (dalej: AAN), Ministerstwo Spraw Wewntrznych, sygn.706/19, k. 184186.

41 AP wLublinie, KW PP wLublinie, sygn. 4, k. 1.

29

ustroju icharakteru tych komrek policyjnych. Dlatego, po pierwsze, nie mona si zgodzi ze stwierdzeniem, e powoanie Inspektoratu Defensywy Politycznej byo pocztkiem funkcjonowania policji politycznej wramach PP oraz, po wtre, trudne jest do ustalenia, czy Wydziay V iIC dziaay kolejno po sobie, czy rwnoczenie.Potwierdzeniem tych sugestii w kilka lat po tych wydarzeniach jest wypowied szefa defensywy politycznej Mariana Swolkienia, ktry stwierdzi m.in.: gdyby policja polityczna wmomencie jej tworzenia, tj. w1919 r. wmiesicu sierpniu nie spotkaa si znegacj, to udaoby si stworzy aparat na najwyszym poziomie etycznym i fachowym42. Jak wida zatem ju od pocztku istnienia defensywy towarzyszyy jej trudnoci ikontrowersje.

Prawdopodobnie wykorzystano kadry Wydziau Informacyjnego MSW do sformowania stanu etatowego defensywy policyjnej. Inspektorat Defensywy Politycznej stanowi autonomiczn jednostk KG PP, podlegajc subowo komen-dantowi gwnemu, a w sprawach fachowych szefowi Sekcji Bezpieczestwa Publicznego iPrasy MSW. Gwnym jego zadaniem byo prowadzenie skutecznej walki ze szpiegostwem ikomunizmem. Inspektorat nie dysponowa jednak sieci podlegych sobie organw terenowych. Nadal pierwszorzdn rol winfiltrowaniu izwalczaniu ruchu komunistycznego iinnych akcji ocharakterze antypastwowym speniay organy wojskowe. Dlatego powoanie defensywy policyjnej stanowio jedynie form posikow idrugorzdn wwykonywaniu zada kontrwywiadow-czych. Przyczyna tej niskiej pozycji PP wobec organw wojskowych tkwia wbraku fachowych kadr policyjnych. Jednostki defensywy wojskowej dysponoway wtym czasie odpowiednimi rodkami materialnymi iosobowymi.

Wokresie od padziernika 1919 do sierpnia 1920 r. worganizacji defensywy politycznej nie nastpi aden postp. Przez prawie rok jej obowizki w terenie byy wykonywane przez pracownikw policji ledczej wurzdach iekspozyturach ledczych. Mona zaoy, e wadze wojskowe nie wykazyway zainteresowa-nia rozwojem cywilnej policji politycznej. Dopiero w sierpniu 1920 r. unormo-wano ustrj organw defensywy policyjnej. Stworzono odrbny jej pion, nazwany IVD, ktry mia swoje urzdy na kadym szczeblu organizacyjnym PP. Wwydanej wsierpniu 1920 r. instrukcji subowej powoano do ycia na miejsce Inspektoratu Wydzia IVD KG PP, z kolei na szczeblu okrgu ekspozytury Wydziau IVD oraz wzalenoci od potrzeb najmniejsze jednostki agentury Wydziau IVD43.Ekspozytury miay spenia rol pomocnicz wobec centrali. Za pomoc obserwacji iwywiadw zbierano informacje opodejrzanych osobach iorganizacjach. Wyniki tych dziaa byy natychmiast przesyane do centrali wpostaci meldunkw ispra-wozda. Powoano ekspozytury we wszystkich komendach okrgowych, na ich czele stali kierownicy. Ponadto skad osobowy ekspozytur tworzyli: zastpca kierownika,

42 AP wLublinie, Urzd Wojewdzki (dalej: UW) wLublinie, Wydzia Oglny, sygn. 185, k. 8788.43 AP wBydgoszczy, UW wToruniu, sygn. 4887, k. 57; AAN, Komenda Gwna Policji Pa-

stwowej (dalej: KG PP), dopywy, sygn. 1414, k. 37.

30

sekretarz jako kierownik kancelarii, urzdnicy kancelaryjni ifunkcjonariusze suby zewntrznej. Ci ostatni wykonywali wszelkie jawne czynnoci subowe, jak rewizje, przesuchania idochodzenia. Istnienie idziaalno ekspozytur bya cile zakon-spirowana, dlatego ci wszyscy wymienieni funkcjonariusze, podejmujc oficjalne dziaania, nie ujawniali faktu, e s pracownikami defensywy. Faktyczn prac informacyjn wykonywali wywiadowcy podzieleni na grupy zoone zkilku osb44.Na ich czele stali sekcyjni, speniajcy rol przekanikw polece od kierownika ekspozytury. Praca wywiadowcw polegaa na pozyskiwaniu informatorw (kon-fidentw), anastpnie na wsppracy znimi wcelu uzyskiwania wiadomoci ope-racyjnych na temat ruchu wywrotowego. Konfidenci za wyniki swojej dziaalnoci uzyskiwali nagrody pienine, awwyjtkowych sytuacjach przyznawano im stae miesiczne wynagrodzenie, nie mogo ono jednak przewysza gay wywiadow-cw. Ci ostatni dziaali cakowicie poza urzdami policyjnymi, tak aby nie mogo powsta podejrzenie, e s funkcjonariuszami policyjnymi. Wsprawach oglno-policyjnych ekspozytury podlegay komendom okrgowym, a w zakresie wyko-nywanych funkcji otrzymyway zlecenia bezporednio zcentrali WydziauIVD lub miejscowych wadz administracyjnych bd sdowych45. Najmniejszymi urz-dami defensywy policyjnej byy agentury Wydziau IVD dziaajce na okrelonym terenie, auzalenione subowo od kierownika ekspozytury oraz wadz admini-stracyjnych isdowych. Nie podlegay one jednak kierownikom urzdw policji oglnej, np.komendantom.

Kilka miesicy po wydaniu sierpniowej instrukcji ukazaa si 17 listopada 1920 r. tzw. instrukcja dodatkowa do przepisw oorganizacji urzdw ledczych i organizacji KG PP46. Zawarte byo w niej rozwinicie przepisw wykonaw-czych z sierpnia tego roku. Przede wszystkim ustalono wewntrzny ustrj cen-trali defensywy policyjnej Wydziau IVD KG PP. Zgodnie zintencjami autorw instrukcji Wydzia IVD stanowi specjaln jednostk KG PP pozostajc pod kie-rownictwem naczelnika (Mariana Swolkienia). Jej zadanie polegao na koncen-tracji materiaw inwigilacyjnych dotyczcych osb podejrzanych politycznie oraz ruchu polityczno-spoecznego ocharakterze antypastwowym. Ksztat wewntrzny WydziauIVD tworzyy: dzia rejestracyjny zajmujcy si zbieraniem irejestracj materiaw osobowych irzeczowych dotyczcych przestpstw natury politycznej, dzia informacyjny (skadajcy si z dwch referatw) prowadzcy za pored-nictwem ekspozytur oglnopastwow kontrol ruchu antypastwowego oraz wszelkich form szpiegostwa, iostatni dzia organizacyjno-personalny kontro-lujcy prawidowe dziaanie wszystkich organw defensywy politycznej na terenie caego kraju. Winstrukcji sierpniowej stworzono jedynie zasady funkcjonowania terenowych urzdw pionu IVD. Wdokumencie z17 listopada skonkretyzowano

44 AAN, KG PP, dopywy, sygn. 1414, k. 37.45 Ibidem.46 AP wLublinie, KW PP wLublinie, sygn. 5, k. 25.

31

sprawy natury organizacyjnej ikadrowej. Funkcjonariuszy defensywy zamierzano rekrutowa spord policjantw suby ledczej, ktrzy mieli zosta wydzieleni iprzekazani defensywie politycznej.

Wnastpnym roku kontynuowano prace nad rozwojem organizacyjnym pionu IVD. Winstrukcji subowej z2 czerwca 1921 r. okrelono struktur wewntrzn ekspozytur. Na ksztat wewntrzny tych urzdw miay si skada trzy referaty: informacyjno-sprawozdawczy, rejestracyjno-ledczy oraz administracyjno-prawny.Zgodnie z zasadami konspiracji pierwsze dwa referaty byy cile utajnionymi komrkami bez oficjalnych siedzib ilokali. Natomiast trzeci referat administra-cyjno-prawny umieszczony zosta wKomendzie Okrgowej iby komrk pro-wadzc oficjalnie dochodzenia iledztwa. Oczywicie na zewntrz funkcjonariusze defensywy wystpowali jako pracownicy Komendy Okrgowej PP. Jednoczenie ekspozytury zostay cakowicie wcielone wskad komend okrgowych istanowiy jeden z dziaw wewntrznych tyche komend. Agentury Wydziau IVD, jako organy najniszego rzdu, miay nieskomplikowany ustrj wewntrzny, oparty na podziale na dwa referaty operacyjne. Personel agentur zajmowa si wic przede wszystkim prac inwigilacyjn polegajc na zbieraniu informacji oraz prowadzeniu wywiadu wstosunku do osb podejrzanych odziaalno szpiegowsk iwywro-tow. Wwyjtkowych sytuacjach ekspozytury delegoway do agentur specjalnych urzdnikw do pomocy w sprawach skomplikowanych i przerastajcych moli-woci policji na szczeblu powiatu47. Nie tworzono agentur we wszystkich orod-kach administracyjnej wadzy powiatowej, ajedynie wtych miejscowociach, gdzie istniao faktyczne zagroenie bezpieczestwa publicznego dziaalnoci antypa-stwow. Wten sposb zasig kompetencji poszczeglnych agentur obejmowa kilka powiatw, co stwarzao kopoty w okreleniu jasnych zasad podporzdkowania subowego agentur. Ostatecznie w1921 r. przyjto regu, e wadz zwierzch-ni nad nimi sprawowa bd miejscowi komendanci powiatowi. W sprawach fachowych kierownicy agentur bezporednio kontaktowali si z ekspozyturami.Nadal wiele powiatw byo pozbawionych organw pionu IVD, dlatego do suby wdefensywie przeznaczono tam funkcjonariuszy policji mundurowej48.

Jzef awnik w swej pracy dotyczcej represji politycznych stosowanych wobec ruchu robotniczego wII RP stwierdza, e pocztki policji politycznej si-gaj 1921 r.49 Jak ustaliem, geneza tej suby policyjnej siga jednak 1919 r.W 1921 r. nastpi koniec pierwszego etapu istnienia i dziaania defensywy politycznej w ramach PP. Wtedy to minister spraw wewntrznych Stanisaw Downarowicz zakomunikowa posom wSejmie, e wpenym zrozumienia powagi niebezpieczestwa uznaj konieczno zastosowania nadzwyczajnych rodkw wwalce zkomunizmem, dania w tym celu specjalnych uprawnie administracji

47 AAN, KG PP, dopywy, sygn. 1793, k. 115120.48 Ibidem, k. 101.49 J. awnik, Represje policyjne wobec ruchu komunistycznego w Polsce 19181939, Z Pola

Walki 1978, nr 3, s. 35.

32

pastwowej50. Marian Swolkie wczasie jednego ze zjazdw wojewodw zazna-czy: w1921 r. nastpi dopiero zwrot wustosunkowaniu si wadz administra-cyjnych isdowych do policji politycznej, wyraajcy si we wnioskach zmierza-jcych nie tylko do utrzymania, ale ipowikszania aparatu policji politycznej51.Marian Borzcki na tym samym zjedzie doda, e wreszcie przyznano si otwar-cie, i policja taka istnieje i istnie musi, przestajc traktowa j jako co wsty-dliwego. W1922 r. nastpiy kolejne zmiany worganizacji ekspozytur iagentur WydziauIVD. Wobec przesunicia punktu cikoci suby defensywnej zurzdw okrgowych na powiatowe komendy PP ekspozytury straciy cakowicie kompeten-cje egzekutywne, stajc si organami zajmujcymi si: a) koncentracj materiaw dotyczcych stanu bezpieczestwa wokrgu, b) zbieraniem informacji zzakresu inwigilacji indywidualnej i zbiorowej oraz instruowaniem podwadnych agen-tur wdziedzinie wywiadw idochodze politycznych, c) kontrol powiatowych komend PP wzakresie dziaalnoci defensywnej oraz szkoleniem wywiadowcw.

Spraw wymagajc szybkiego rozstrzygnicia stawao si okrelenie zasad wspdziaania pomidzy cywilnymi iwojskowymi subami kontrwywiadowczymi, tym bardziej e powoli zaczy wygasa wszelkie konflikty zbrojne prowadzone przez pastwo polskie. Na przeomie 1920 i1921 r. zorganizowano cykl midzy-resortowych narad. Dotychczas dua cz zada z zakresu kontrwywiadu poli-tycznego pozostaway wgestii organw wojskowych sekcji defensywy Oddziau II Sztabu MSWojsk. Funkcje represyjno-wykonawcze take znajdoway si wdyspo-zycji instytucji wojskowej andarmerii. Na naradzie 10 grudnia 1920 r. propo-nowano stopniowe przejmowanie kompetencji defensywnych przez PP. Mjr Greger zOddziau VI Sztabu MSWojsk. zwrci uwag, e cywilni obywatele musz by bronieni przed ingerencj wadz wojskowych iwskaza, i oficerowie, nie majc wyrobionego poczucia prawnego, mog pokrzywdzi obywateli przez aresztowania bez uprzedniego zebrania wystarczajcego materiau dowodowego52. Na kolejnej naradzie 8 stycznia 1921 r. doszo do bezporedniego konfliktu zprzedstawicie-lami defensywy wojskowej, ktrzy zadali pozostawienia wojsku cakowitego kie-rownictwa wsprawach natury politycznej, dotyczcych nawet osb cywilnych53.Ostatecznie w marcu 1921 r. zadania z zakresu defensywy politycznej znalazy si wkompetencji organw PP, akontrwywiad wojskowy wraz zoddziaami an-darmerii (organ wykonawczy) zajy si zabezpieczeniem interesw siy zbrojnej Pastwa przed wywiadem pastw obcych iprzed propagand wywrotow54.

50 Sprawozdania stenograficzne Sejmu Ustawodawczego, 1921, pos. 260, 15 XI 1921 r.,am 22.

51 AP wLublinie, UW wLublinie, Wydzia Oglny, sygn. 185, k. 8788.52 CAW, Oddzia II SG WP, Akta zasadnicze, sygn. 292/Z-1/41, k. 21.53 Ibidem, Wystpienie szefa Oddziau II Ministerstwa Spraw Wojskowych mjr. Bogusawa Mie-

dziskiego, k. 8.54 A. Peposki, Policja Pastwowa wsystemie organw bezpieczestwa Drugiej Rzeczypospolitej,

Szczytno 1991, s. 137.

33

W kocu, 23 marca 1921 r., minister spraw wojskowych gen. Kazimierz Sosnkowski okreli zakres dziaania w czasie pokoju organw kontrwywiadu iwywiadu wojskowego, co oznaczao przekazanie pewnych kompetencji wzakresie suby informacyjno-defensywnej instytucjom cywilnym (policji iadministracji poli-tycznej). Rok pniej wydano cile tajny oklnik MSW nr 12, ustalajcy zasady wsppracy Oddziau II SG WP zPolicj Pastwow55. Oddzia II SG ijego eks-pozytury terenowe ograniczyy swoje zainteresowania do spraw cile zwizanych zwojskowoci iobronnoci pastwa56. Wtakich warunkach defensywa policyjna stawaa si gwnym i podstawowym podmiotem w walce z dziaalnoci anty-pastwow na terenie caego kraju, co wymagao zwikszenia stanu kadrowego oraz operacyjnego funduszu dyspozycyjnego tego pionu policji.

W tym trudnym okresie uksztatowa si woglnym zarysie system sub informacyjnych wnaszym kraju, oparty na podziale na cywilne iwojskowe suby.

Andrzej Misiuk (ur. 1958 r.), prof. dr hab., historyk. Absolwent Uniwersytetu Mikoaja Kopernika w Toruniu. Od 1997 r. zwizany z uczelniami olszty-skimi, pocztkowo z Wysz Szko Pedagogiczn, nastpnie Uniwersytetem Warmisko-Mazurskim. Obecnie jest prodziekanem tamtejszego Wydziau Prawa i Administracji. Czonek komitetu redakcyjnego Przegldu Policyjnego (od 1990 r.) oraz wiatowego Stowarzyszenia Szefw Policji zsiedzib wNowym Jorku (od 2000 r.). Zainicjowa iprzez wiele lat prowadzi pionierskie bada-nia naukowe dotyczce Policji Pastwowej wII RP. Utworzy Zakad Historii Policji wWyszej Szkole Policji wSzczytnie, gdzie wlatach 19902007 peni

funkcj dyrektora Instytutw: Nauk Spoecznych, Bada nad Policj iKsztacenia oraz Doskonalenia Kadr Kierowniczych Policji. Czonek midzynarodowego zespou historykw przygotowujcego mono-grafi dziejw policji w Europie w okresie midzywojennym (Policing Interwar Europe. Continuity, Change and Crisis, 19181940, London 2007). Ponadto bra udzia wpracach organizacji spoecznych upamitniajcych tragiczny los Polakw wZSRR podczas II wojny wiatowej. Jest autorem pierwszej monografii sub specjalnych II RP. Aktualnie przedmiotem jego zainteresowania s zagadnienia spraw-noci dziaania podmiotw odpowiedzialnych za bezpieczestwo pastwa iobywateli wPolsce na tle pastw Unii Europejskiej. Opublikowa ponad 30 ksiek (wtym 18 jako wspautor) i150 artyku-w naukowych, wydawnictw rdowych irecenzji oraz kilkanacie artykuw popularnonaukowych.

55 CAW, Oddzia II SG WP, sygn. 280/1-1/3, Oklnik ministra spraw wewntrznych nr 12, 31V 1922 r., k. 17.

56 AP wKrakowie, KW PP wKrakowie, sygn. 124, k. 411.

Aleksander Smoliski

Prba oceny efektywnoci dziaa polskiego wywiadu wojskowego oraz wywiadu Armii

Czynnej Ukraiskiej Republiki Ludowej przeciw 1. Armii Konnej podczas jej walk

na polskim teatrze dziaa wojennych w1920 r.

Synna, dowodzona przez Siemiona M. Budionnego, 1. Armia Konna bya i jest nadal do powszechnie znana nie tylko w byym ZSRR, a wspczenie w Rosji, lecz rwnie czsto obecna jest w historiografii europejskiej, a przede wszystkim wpolskiej. Mimo to nie doczekaa si ani wRosji, ani te poza jej gra-nicami wyczerpujcej i naleycie rdowo umotywowanej, a take obiektywnej iobejmujcej cao jej dziejw monografii1. Apowicone jej drobniejsze teksty lub te rozdziay wopracowaniach dotyczcych dziejw kawalerii zawieraj czsto wiele bdnych interpretacji, niecisoci, ewidentnych pomyek oraz trudnych do zaakceptowania uproszcze istereotypw.

Sytuacja taka istnieje pomimo trwajcego ju od okresu midzywojennego2,anawet nasilajcego si wostatnich latach, zainteresowania polskich historykw

1 Wydaje si, e na dzie dzisiejszy najpeniejszy ijednoczenie wieloaspektowy opis jej dziejw zawieraj nastpujce pozycje: A. Smoliski, Zarys organizacji IArmii Konnej Siemiona Budion-nego (19191923) [w:] Kawaleria przeciwnikw i sojusznikw Wojska Polskiego w latach 19181921, red. A. Smoliski, Toru 2003; idem, Zarys dziejw IArmii Konnej (19191923),Grajewo 2003; idem, Pocigi pancerne IArmii Konnej (19191921), Zeszyty Naukowe Wy-szej Szkoy Oficerskiej im. Stefana Czarnieckiego (Pozna) 7, 2003, nr 1(12); idem, 1 Armia Konna podczas walk na polskim teatrze dziaa wojennych w1920 roku. Organizacja, uzbro-jenie, wyposaenie oraz warto bojowa, Toru 2008. Wszystkie te prace powstay przede wszystkim na podstawie obszernej kwerendy archiwalnej przeprowadzonej warchiwach rosyj-skich oraz ukraiskich, uzupenionej kwerend w rosyjsko- i ukraiskojzycznej literaturze przedmiotu.

2 Zob. Moje walki zBudiennym. Dziennik wojenny b. d-cy 1 Dywizji Kawalerii generaa Juliusza Rmmla, Lww b.d.w.; Kawaleria polska wpocigu za Budiennym. Dziennik wojenny b. d-cy 1 Dywizji Kawalerii generaa Juliusza Rmmla, Lww b.d.w.; T. Kurcjusz, Pierwsze spotkanie 13 Dywizji Piechoty zBudiennym, Bellona 4, 1921, z. 6; F.A. Arciszewski, Ostrg Dubno Brody. Walki 18 DP z konn armi Budionnego (1 VII 6 VIII 1920 r.), Warszawa 1923; M. Biernacki, Dziaania Armii Konnej Budiennego wkampanii polsko-rosyjskiej 1920 r. 26 V 20 VI 1920, Warszawa 1924; T. Rycki, Moliwoci interwencji konnej armii Budionnego wbitwie warszawskiej, Bellona 19, 1925, z. 2; M. Botu, Budienny pod Zamociem, Bel-lona 22, 1926, z. 2; T. Piskor, Dziaania Dywizji Kawalerii na Ukrainie od 20 IV do 20 VI 1920 roku, Warszawa 1926; S. Rutkowski, Pierwsze walki z armi konn Budiennego pod Koziatynem, Bellona 31, 1928, z. 7/89; J. Stawiski, Bj pod Tyszowcami, Bellona 36, 1930; idem, Rozprawa z Budionnym pod Zamociem, Polska Zbrojna 1930, nr 240244; idem, Likwidacja ostatniego zagonu Budionnego, Przegld Kawaleryjski 1930, nr 10; I.M.Jam-polski, Bitwa pod Rohon, Przegld Kawaleryjski 9, 1932, nr 12; H. Brzezowski, Bitwa

36

dziejami tej wielkiej operacyjnej formacji kawalerii, agwnie jej udziaem wwojnie polsko-sowieckiej3. Nie naley take pomija choby czci dorobku historiografii sowieckiej, szczeglnie tej zlat dwudziestych XX w.4

Jednake trwajcy przez wiele lat brak swobodnego dostpu do rde sowiec-kich, gwnie archiwalnych, powodowa konieczno korzystania przez polskich historykw z informacji, jakie na temat wczesnej Armii Czerwonej, a1. Armii Konnej w szczeglnoci, posiaday organy wywiadu wojskowego oraz wysze dowdztwa WP, kierujce operacjami wojennymi wiosn i latem 1920 r. Nie bez znaczenia by rwnie fakt, e polskie wysiki wywiadowcze z tego okresu, wmiar ich skromnych moliwoci, wspomagane byy przez wywiad Armii Czynnej Ukraiskiej Republiki Ludowej, bdcej naszym wczesnym sojusznikiem wwalce zsowieck Rosj5. Pamita przy tym naley, e zarwno przed II wojn wiatow, jak iprzed 1990 r. nie byo sposobu ich weryfikacji.

pod Komarowem jak ja j widziaem, Przegld Kawaleryjski 11, 1934, nr 1; A. Pragowski, Bitwa 1 Dywizji Jazdy pod Komarowem, Przegld Kawaleryjski 12, 1935, nr 12; L. Czy-ewski, Bj spotkaniowy 7 Dywizji z grup uderzeniow Woroszyowa, Bellona 47, 1936, z.2; T. Machalski, Osona odwrotu, Przegld Kawaleryjski 15, 1938, nr 712; W. Peucker, Czy Budionny mg wzi udzia wbitwie warszawskiej?, Przegld Kawaleryjski 16, 1939, nr 16.

3 Zob.: T. Krzstek, Dlaczego Budionny nie zdy nad Wis? [w:] Wojna polsko-sowiecka 1920 roku. Przebieg walk i to midzynarodowe. Materiay z sesji naukowej w Instytucie Historii PAN 12 padziernika 1990 r., red. A. Koryn, Warszawa 1993; W. Pawlak, W pogoni za Pierwsz Konn, Warszawa 1995; M. Gajewski, Bj spotkaniowy 13 Dywizji Piechoty z1Konn Armi Budionnego, Zeszyt Naukowy Muzeum Wojska (Biaystok) 1998, nr 12; idem,13Dywizja Piechoty wwalkach zArmi Konn Budionnego pod Lwowem iZamociem wsierp-niu 1920 r., Studia i Materiay do Historii Wojskowoci 42, 2005; L. Wyszczelski, Walki z1 Armi Konn Siemiona Budionnego na Lubelszczynie (27 VIII 6 IX 1920 r.) [w:] Czynzbrojny w dziejach narodu polskiego. Studia ofiarowane Profesorowi Januszowi Wojtasikowi w siedemdziesit rocznic urodzin, red. P. Matusak, M. Plewczyski, M. Wagner, Siedlce 2004; W. Nowak, J. lipiec, Polsko-ukraiskie walki zArmi Czerwon w1920 roku na Zamojsz-czynie, PHW, 5(56), 2004, nr 2(202); W. Nowak, Walki Dywizji Jazdy gen. Jana Sawickiego zkonnic Siemiona Budionnego na Ukrainie. Czerwiec 1920 [w:] Dzieje wojsko edukacja. Ksiga jubileuszowa profesora Henryka Hermanna w70. rocznic urodzin, red. M. Bednarzak--Libera, J. Gmitruk, WarszawaSiedlce 2010; idem, Samhorodek Komarw 1920. Walki jazdy polskiej zkonnic Budionnego: majwrzesie 1920, Warszawa 2010.

4 Zob. .. , , 1921, nr 67; .. , - 19181920 ., 1922; .. , I- 1920 . , 1925; idem, 1920 ., 1932; . , I- , 1928; .. , .. , : , 2002 (pozycja ta miaa liczne wczeniejsze wydania).

5 Szerzej zob.: . , , 1958; ., 19141923 . 2- , t. 2, 1998; .. , 19171921 . ( ), 1998;J.Legie, Armia Ukraiskiej Republiki Ludowej wwojnie polsko-ukraisko-bolszewickiej 1920 roku, Toru 2002; atake, cho zpewnymi zastrzeeniami: S. Szajdak, Polsko-ukraiski sojusz polityczno-wojskowy w1920 roku, Warszawa 2005; Polska iUkraina wwalce oniepodlego 19181920, red. T. Krzstek, Warszawa 2009.

37

Tymczasem dokadna analiza treci wszystkich wymienionych powyej publikacji oraz porwnanie zawartych wnich ustale zzachowan dokumentacj sowieck pozwala stwierdzi, e nie zawsze dokadnie odpowiaday one realiom istniejcym po bolszewickiej stronie frontu. W przypadku niektrych formacji wchodzcych wskad 1. Armii Konnej podczas kampanii 1920 r. rozbienoci te byy do znaczne iniekiedy miay nawet charakter zasadniczy.

Problematyka dowodzonej przez Budionnego Konarmii istniaa take wpisar-stwie kawalerzystw-historykw i pamitnikarzy, ktrzy po 1945 r. pozostawali ipisali poza granicami kraju. Jednak wyaniajcy si znich obraz 1. Armii Konnej podczas jej walk zWojskiem Polskim ijego wczesnymi ukraiskimi ikozackimi sojusznikami by bardzo podobny do tego, jaki funkcjonowa przed 1939 r.6

Spowodowao to, e wizj jej dziaa na polskim teatrze dziaa wojennych, jak stworzya polska historiografia okresu midzywojennego oraz historycy emigracyjni, trudno uzna za wpeni obiektywn irzeteln, atake za dostatecznie zadowalajc.

Istniejcych wwczas luk wnaszej wiedzy historycznej nie mogy, co zrozu-miae, zapeni badania dotyczce wojen oniepodlego i granice z lat 19181921, wtym gwnie wojny polsko-sowieckiej, prowadzone wPRL. Istniejce bowiem wtedy rnorodne ograniczenia, gwnie za brak moliwoci prowadze-nia rzetelnych i nieskrpowanych bada rdowych w archiwach wczesnego ZSRR, powodoway, e prezentowane wwczas wnioski ioceny przebiegu dzia-a wojennych ibiorcych wnich udzia formacji wojskowych, w tym 1. Armii Konnej, czsto byy dalekie od rzeczywistoci. Ponadto obraz tych zmaga nie by peny oraz wolny od stereotypw, daleko idcych uproszcze, bdw, a take jednostronnoci iniekiedy zbyt daleko posunitego subiektywizmu.

Nie wnikajc wwarto merytoryczn poszczeglnych dzie reprezentujcych dorobek zarwno polskiej, jak isowieckiej oraz rosyjskiej literatury historycznej, naley stwierdzi, e czy je pewna, niezwykle istotna z badawczego punktu widzenia cecha. Jest ni mianowicie brak szerszego imetodycznego7, awprze-waajcej czci przypadkw nawet cakowity brak wykorzystania dokumentacji archiwalnej wytworzonej przez rne formacje Armii Czerwonej, gwnie za 1.Armi Konn oraz rnorodne instytucje sowieckie, niegdy przechowywanej warchiwach sowieckich, aobecnie stanowicej rosyjski zasb archiwalny8.

Mimo tego powanego niedostatku powstajca obecnie polska literatura historyczna dotyczca Konarmii w dalszym cigu bazuje praktycznie wycznie

6 Zob. T. Machalski, Ostatnia epopeja. Dziaania kawalerii w1920 roku, Londyn 1969; A.Pra-gowski, Kto zwyciy pod Komarowem, Przegld Kawalerii i Broni Pancernej (Londyn) 1962, nr 25; idem, Wspomnienia obitwie kawaleryjskiej pod Komarowem, Przegld Kawa-lerii iBroni Pancernej (Londyn) 1970, nr 59; K. Krzeczunowicz, Ostatnia kampania konna. Dziaania armii polskiej przeciw Armii Konnej Budiennego w1920 roku, Londyn 1971.

7 Przykadem takiej wanie pracy jest choby pozycja: W. Nowak, Samhorodek Komarw 1920...

8 Obecnie dokumenty te przechowywane s wmoskiewskim Rosyjskim Pastwowym Archiwum Wojskowym wMoskwie ( ).

38

na dorobku pamitnikarzy i historykw, w ogromnej wikszoci byych kawa-lerzystw, tworzcych przed 1939 r. w kraju bd te po 1945 r. na emigracji izwizanych przewanie ze rodowiskiem skupionym wok czasopisma Przegld Kawalerii iBroni Pancernej. Powoduje to, e wytworzony przez ni obraz armii Budionnego oraz jej udziau wwalkach podczas kampanii 1920 r., pomimo nie-kiedy szczerych i dobrych intencji ich autorw, nadal jest niekompletny i mao precyzyjny9. Ponadto powstaj take prace, ktrych rzetelno iwarto poznaw-cza budzi powane wtpliwoci izastrzeenia10.

Warto take doda, e podobna sytuacja istnieje take whistoriografii rosyj-skiej, cho rwnie we wspczesnej Rosji pojawiaj si niekiedy opracowania przedstawiajce znacznie obiektywniej irzetelniej dzieje Konarmii, wtym jej walki toczone na polskim teatrze dziaa wojennych wiosn ilatem 1920 r.11

Wtym artykule autor postawi sobie za cel przedstawienie oraz ocen war-toci materiaw polskiego oraz ukraiskiego wywiadu wojskowego dotycz-cych 1.Armii Konnej, ktrymi polskie naczelne wadze wojskowe dysponoway w1920 r. Dla realizacji tego omwiona zostanie znaczna cz podstawy rdo-wej, zktrej od 1921 r. do koca pierwszej dekady XXI w., nie zawsze wnale-ycie krytyczny sposb, korzystao co najmniej kilka pokole polskich historykw piszcych owojnie polsko-sowieckiej, gwnie za oKonarmii. Warto te pamita, e ustalenia te s, inadal bd, wykorzystywane wbadaniach prowadzonych przez polskich historykw wojskowych zajmujcych si dziejami wojny polsko-sowieckiej.

Wagi i znaczenia rozpoznania si oraz rodkw stojcych do dyspozycji przeciwnika, atake planw ich wykorzystania, dla pomylnej realizacji wasnych zamierze operacyjnych lub strategicznych czy nawet taktycznych nie sposb prze-ceni. Std te wnowoczesnej wojnie wiedza tego typu, gromadzona przy wyko-rzystaniu wszelkich moliwych sposobw i rodkw technicznych12, odgrywaa

9 Przykadem takich pozycji mog by choby: B. Krlikowski, Uaskie lato. Od Krechowiec do Komarowa, Lublin 1999; idem, Uaskie lato. Od Krechowiec do Komarowa. Szkice zdzie-jw jazdy polskiej wlatach 19171921, Lublin 2005.

10 Zob. W. Pawlak, op. cit. oraz rec. tej pozycji w: A. Smoliski, Jak sobie Wodzimierz Pawlak wyobraa walki jazdy polskiej z kawaleri Budionnego w 1920 roku?, Mars. Problematyka iHistoria Wojskowoci. Studia iMateriay (WarszawaLondyn) 4, 1996; idem, Na margine-sie artykuu o walkach z I Armi Konn na Zamojszczynie, PHW, 6(57) 2005, nr 1(206); E.Wiszka, Jeszcze oobronie Zamocia ibitwie pod Komarowem w1920 roku, ibidem.

11 Zob. .. , 1920 . , 1992; .. , [w:] . . , , , red. .. , 2002; J. yrnow, Czerwona szaracza, Forum 2005, nr 3233.

12 Obok innych metod wywiadowczych stosowanych podczas dz