Studia Ekonomiczne nr 3/2014

ST

UD

IA E

KO

NO

MIC

ZN

E •

EC

ON

OM

IC S

TU

DIE

S3

/201

4

Cena 30,00 zł (w tym 5% VAT)

Nakład 200 egz.

Instytut Nauk Ekonomicznych

Polskiej Akademii Nauk

Pałac Staszica

ul. Nowy Swiat 72

00-330 Warszawa

www.inepan.waw.pl

STUDIAEKONOMICZNE

ECONOMIC STUDIESnr 3 (LXXXII) 2014

WARSZAWA 2014

INSTYTUT NAUK EKONOMICZNYCH

POLSKIEJ AKADEMII NAUK

STUDIA EKONOMICZNE

ECONOMIC STUDIES

STUDIAEKONOMICZNE

ECONOMIC STUDIES

nr 3 (LXXXII) 2014

WARSZAWA 2014

INSTYTUT NAUK EKONOMICZNYCHPOLSKIEJ AKADEMII NAUK

Czasopismo Instytutu Nauk Ekonomicznych PAN

Studia Ekonomiczne

RADA NAUKOWAMarek Belka, Barbara Despines, Marian Gorynia,

Janina Jóźwiak, Tamara E. Kuzniecowa, Adam Lipowski,Krzysztof Starzec, Lew V. Nikiforow

Komitet RedakcyjnyKrzysztof Bartosik, Urszula Grzelońska (Redaktor Naczelny),

Joanna Kotowicz-Jawor, Witold Kwaśnicki, Adam Noga, Lesław Pietrewicz, Urszula Skorupska (Sekretarz Redakcji),

Andrzej Sławiński, Cezary Wójcik

RedakcjaWładysława Czech-Matuszewska

Lesław Pietrewicz

Opracowanie grafi czne i projekt okładkiBeata Gratys

WydawcaInstytut Nauk Ekonomicznych PAN

© Copyright by Instytut Nauk Ekonomicznych PAN, 2014ISSN 0239-6416

Wersja elektroniczna (e-ISSN 2084-4395) jest dostępna na stronie: http://inepan.waw.pl/publikacje/studia-ekonomiczne

Forma drukowana stanowi wersję pierwotną.

REALIZACJA WYDAWNICZAWydawnictwo Key Text sp. z o.o.

01-142 Warszawa, ul. Sokołowska 9/410tel. 22 632 11 36, 665 108 002

[email protected]

SPIS TREŚCI

ARTYKUŁY

Maciej K. DUDEK, On effi cient taxation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 295Barbara BŁASZCZYK, Employee fi nancial participation in businesses: Is

it worth discussing? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 314Przemysław KONIECZKA, Adam ZAREMBA, Premie za wartość, wiel-

kość i momentum na rynkach Europy Środkowo-Wschodniej. . . . . . . . . 333Paweł MIKOŁAJCZAK, Robert SKIKIEWICZ, Bariery prowadzenia

działalności jako determinanty sytuacji fi nansowej przedsiębiorstw sek-tora budowlanego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 361

Halina ZBOROŃ, Podział nauk a miejsce i status ekonomii . . . . . . . . . . . 381Justyna MIKLASZEWSKA, Ethics and economics: The moral foundations

of the market economy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 400Tomasz KWARCIŃSKI, Problem arbitralności interpersonalnych porównań

użyteczności . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 415

RECENZJE

Anna WZIĄTEK-KUBIAK, Recenzja książki „Innovation and economic growth: Lessons and prospects from the economic downturn” . . . . . . . . . 436

CONTENTS

ARTICLES

Maciej K. DUDEK, On effi cient taxation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 295Barbara BŁASZCZYK, Employee fi nancial participation in businesses:

Is it worth discussing? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 314Przemysław KONIECZKA, Adam ZAREMBA, Value, size and momentum

effects on the CEE markets . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 333Paweł MIKOŁAJCZAK, Robert SKIKIEWICZ, Barriers to doing business

as determinants of fi nancial performance of construction sector companies . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 361

Halina ZBOROŃ, The division of sciences and the position and status of economics . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 381

Justyna MIKLASZEWSKA, Ethics and economics: The moral foundations of the market economy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 400

Tomasz KWARCIŃSKI, The arbitrariness objection of interpersonal utility comparison . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 415

REVIEWS

Anna WZIĄTEK-KUBIAK, Review of the book „Innovation and economicgrowth: Lessons and prospects from the economic downturn” . . . . . . . . . . 436

ARTYKUŁY

Maciej K. Dudek*

ON EFFICIENT TAXATION

1. INTRODUCTION

Taxes at a very fundamental level allow governments to collect revenue, but, typically, create distortions that lead to welfare losses larger than those implied by the tax liabilities themselves. This basic observation leads to a natural, but yet profound, economic problem. How should a policy maker with given revenue needs R decide on the proper form of tax function? This question can be, and has been, answered at many levels. In this paper we propose a novel and at the same time very simple approach to the issue and identify tax functions that solve the optimization problem of the policy maker.

The issue analyzed in the paper is not original. Many researchers have tried to characterize the desired tax function. In fact, extensive and successful litera-ture examines the concept of optimal taxation. Specifi cally, the shape of the optimal tax function has been of interest to economists for a number of decades now. The contribution of J.A. Mirrlees (1971) offered enough structure on the optimal taxation problem to allow for the derivation of the relevant conditions that defi ne the optimal tax function. Despite the complexity of the effi ciency conditions, researchers have been able to resort to numerical techniques to iden-tify the shapes of tax functions that solve the optimal taxation problem as defi ned by Mirrlees. Furthermore, more recent and ingenious approaches of P.A. Diamond (1998) and E. Saez (2001) have allowed to relate the underlying opti-mal taxation problem to observables and generate policy relevant implications.

In this paper, we choose to embark on a path that parallels that typically explored in the literature. Specifi cally, we focus on tax functions that, in addition

STUDIA EKONOMICZNE 1 ECONOMIC STUDIESNR 3 (LXXXII) 2014

* Vistula University and INE PAN. The author bears complete responsibility for the content of this paper. No institution should be held responsible for errors that remain. Please send your comments to [email protected].

Maciej K. Dudek296

to ensuring that the revenue needs are met, lead to the lowest possible level of distortions in the economy, i.e., to tax functions, termed effi cient, that ensure the highest possible degree of effi ciency in the economy. Our approach, thus, is much more modest than, but at the same time can be considered dual to, that normally studied in the literature. We are for the most part interested in effi ciency whereas the main stream of the literature takes a broader perspective and focuses on welfare.

At the technical level, we choose, following Saez (1999), to identify depar-tures from effi ciency with dead weight burden. Furthermore, initially, we choose to abstract completely from any equity considerations and focus strictly on effi ciency issues. Specifi cally, we are interested in identifying tax functions that minimize the dead weight burden imposed on the society. The problem of minimizing the dead weight burden has not been subject to extensive research with the exception of the work of Saez (1999), who derives an explicit analytic expression that defi nes the dead weight burden minimization function when lump sum taxes are unavailable and individual productivities are not observa-ble. It appears that the literature has mostly ignored the problem of dead weight burden minimization as the problem in its purest form is trivial, and the solution can be degenerate, and, most importantly, the problem has been superseded by a more general problem of optimal taxation. In this paper, we resurrect the problem of dead weight burden minimization and argue that the problem can be of practical relevance. Furthermore, we show that the tax func-tion that ensures effi ciency is of particularly simple form and that it is, contrary to the fi ndings of Saez (1999), locally fl at implying mostly zero marginal tax rates. In addition, we extend our analysis and, following J.A. Mirrlees (1971), allow for aversion towards inequality on the part of policy makers. We prove that our underlying result is robust, i.e., the shape of the effi cient tax function does not change in the qualitative sense, i.e., it remains locally fl at, if one intro-duces a motive for redistribution.

It may appear unnecessary to even examine the issue of effi cient taxation given the success of the optimal taxation program.We do not share this view as the problem of effi cient taxation can be of interest on its own for a number of reasons. First of all, the problem has not been subject to extensive research apart from the effort by Saez (1999). Moreover, as we argue in the paper the approach to the problem proposed by Saez (1999) , despite being mathematically sound, is too restrictive and fails to identify the tax function of interest properly. Consequently, it appears worthwhile to recast the problem and identify the true effi cient tax function.

Secondly, the problem of effi cient taxation − studied in this paper − is more natural and better grounded in economic theory than the canonical problem of optimal taxation. Observe that relying in the process of evaluating different tax function on the dead weight burden rather than on the levels of utility makes actual comparisons meaningful, and by doing so removes the most critical objec-tion to the theory of optimal taxation. Formally, in our approach, a given tax

ON EFFICIENT TAXATION 297

function is evaluated using a well-defi ned metric expressed in observable units and consistent with individual preferences rather than being judged on a metric based on arbitrary units deprived, according to elementary economic theory, of any economic meaning.

Thirdly, following Mirrlees we allow policy makers to exhibit aversion toward inequality. Specifi cally, we assume that the preferences of policy makers are defi ned directly over the magnitudes of dead weight burden borne by individual economic agents. Naturally, such an approach does not suffer from the short-coming of the standard approach that relies on the notion, occasionally criticized see J.E. Stiglitz (1987), that individual utilities can be subject to cross personal comparisons. Clearly, by defi ning the preferences directly over meaningful and comparable concepts we not only extend the literature, but also present a frame-work that can be seen as deeply grounded in economic theory rather than being contrived to deal with a problem at hand.

We establish our fi ndings in a very simple manner that involves only elemen-tary calculus and very rudimentary distortions of tax functions. Specifi cally, our technique is very simple and is based on very basic lump-sum distortions coupled with a replacement of a part of tax function with a fl at portion. We show that distortions of this form, when applied to the effi cient tax function, can be revenue neutral while reducing at the same time the amount of distortions in the econ-omy. Consequently, we argue that a given tax function cannot be effi cient unless it is locally flat. Furthermore, at the technical level, we use, following Saez (2001) and Diamond (1998), a utility function that is essentially of a qua-si-linear form. Such a specifi cation is not innocuous and makes our underlying method applicable. Nevertheless, our specifi c choice of utility function does not, as pointed out by Saez (2001), contradict empirical evidence as it appears that actual income effects are small.

The approach to optimal taxation proposed by Mirrlees has rightly gained prominence in the literature. Consequently, many readers may consider modifi -cations of the original problem, even those offering new insights and as natural as ours, to be unnecessary. Furthermore, numerous researchers may believe that our assumptions essentially allow us, especially given the simplicity of our approach, to trivialize a serious economic problem. We strongly disagree, as we study a legitimate problem, and obtain our results in a framework that is fre-quently analyzed in the literature, e.g., Diamond (1998). Furthermore, many researchers including Saez and S. Stantcheva (2012), and J. Werning (2007), have pointed out that the original approach of Mirrlees may be too restrictive. Consequently, they argue, it may be necessary to reformulate the original optimal taxation problem to allow for a richer class of objective functions than the utili-tarian criterion − a challenge we accept in this paper. Moreover, our results, at a technical level, do not stand in confl ict with the literature on optimal taxation. We in fact consider our findings to be complementary to the results of Diamond (1998), Saez (2001), and Mirrlees (1971), as we effectively enrich the class of problems and the class of solutions to taxation problems.

Maciej K. Dudek298

This paper is divided into fi ve sections. We outline the basic problem in the next section. In the following section we present the solution to a simple problem of dead weight burden minimization. In section four we extend our approach and allow for the presence of a motive for redistribution. Finally, section fi ve contains conclusions.

2. BASIC PROBLEM

Following Saez (2001) and effectively Diamond (1998), let us consider an econ-omy populated with economic agents whose preferences are represented with the following utility function

, ,U c L h c L21 2= -^ ch m (1)

where h(|) is an increasing and differentiable function. For the most part, it can be assumed, following Saez (2001) and effectively by Diamond (1998) , that h(|) is simply a logarithmic function. Note that the utility function is effectively of a quasi-linear form, which is, as noted by Saez (2001), consistent with observa-bles. Our assumption with regard to the form of the utility function is not innoc-uous as the functional form makes our underlying method applicable. Further-more, at the technical level the presence of h(|) in specifi cation (1) ensures that some unrealistic tax function − those leading to tax liabilities higher than income − are automatically excluded.

Furthermore, let us assume that [aL, |aH] represents the support of the rel-evant distribution of skills and let f(|) denote the corresponding pdf of the dis-tribution of skills. Naturally, we assume that an agent whose productivity is equal to a delivers y = aL units of output when she chooses to supply L units of labor.

The problem of an economic agent whose productivity is equal to a and who faces tax function x(y) can be summarized as

, ,max U c y y Lay h y y

ay

21

y

2x x= - = = - -^c ^ cfh m h m p

" ,

(2)

in which we treat consumption as the numeraire.The relevant fi rst order condition can be expressed as

,h y yay y

ay

21 1 0

2

2x x- - - - =l l^ cf ^ch m p h m (3)

which implicitly defi nes the optimal1 income earned, y.Let us denote the optimal choice of an agent whose productivity is equal to a

with ya. Furthermore, let Ra denote the revenue collected from an agent whose pro-

ductivity is equal to a, i.e., let Ra|=|x(ya). Finally, let U h y yay

21

a a aa

2x= - -^ cf h m p.

1 Occasionally the fi rst order condition is not suffi cient, a fact relevant in the context of optimal taxation, as pointed out by S. Lollivier and J.-Ch.Rochet (1983), and by U. Ebert (1992) .


denote the realized utility of an agent whose productivity is equal to a.Before we proceed further we want to acknowledge that in this paper we

restrict attention to tax functions x(|) that satisfy

,y R y y0,6 ! ; Gx+ ^ h" , (4)i.e., to tax functions that are feasible.

Furthermore, in the main part of the paper, we assume2 that 0 < aL, and that aH < . Note that in this case the revenue collected given tax function x(|) is given by

.R R f a daaa

a

L

H= ^ h# (5)

Moreover, we assume, to exclude the possibility of trivial solutions, that R is

big enough, so that a uniform tax of f a da

R

a

a

L

H^ h#

on all agents is not feasible,

i.e., we assume that

.R R f a daaa

a

L

H= ^ h# (6)

At t his stage we choose to focus on the case when all agents supply a strictly positive amount of labor given x(|). Specifi cally, we assume that

, ,a a a h h y yay0

21

<L H a aa

26 ! x x- - -^^ ^ cfhh h m p6 @ (7)

where ya satisfi es restriction (3). We consider the alternative case, when some agents choose to be idle in the online Appendix E.

The concept of dead weight burden is routinely used in applied work. Nevertheless, there is disagreement with regard to its precise meaning. In this paper, we follow Saez (1999) and focus on the defi nition, which appears to be most commonly accepted in the literature. Specifi cally, we choose to measure the dead weight burden relying on the notion of equivalent variation, i.e., we defi ne the dead weight burden as the negative of the difference between taxes actually paid by an individual and the lump sum tax that would induce the same level of utility.

The tax function, x(|), is of general form and presumably creates some dis-tortions. Therefore, collecting the specifi c amount of revenue, x(ya), comes at a cost to the consumer that goes beyond the direct revenue cost. The concept of dead weight burden that we employ here is related to that additional cost. In fact, typically, the consumer could be willing to pay more in taxes to avoid this addi-tional cost. Specifi cally, if lump sum taxes are available, then there are no distor-tions, assuming that a is large enough, and the level of income earned by a con-sumer whose productivity is equal to a is given by

2 We discuss the case when aH = in the online Appendix D.

Maciej K. Dudek300

,y aaF 2= (8)

which le ads to the value of realized utility of

,U h a T21

aF

a2= -c m (9)

where Ta d enotes the lump sum tax actually paid by the agent.We can now fi nd the value of Ta, which makes the consumer just indifferent

to facing the original tax function, x(|), and paying Ta by equating Ua and UaF,

which yields

h y yay h a T

21

21

a aa

a2

2x- - = -^ cf ch m p m (10)

and further reduces to

.Ta

a y y21

aa

a

2 2

x=-

+f ^p h (11)

Observe that originally the agent actually paid x(ya) in taxes and, at the same time, could be willing to pay up to Ta, given by (11), if lump sum taxes were available. Alternatively, we can say that the discrepancy between Ta and x(ya) refl ects the additional cost born by the agent due to the presence of the distortions induced by x(|). We choose to identify this unnecessary revenue loss stemming from existing distortions with the dead weight burden. Consequently, we have

.DWB T ya

a y21

a a aa

2 2

x= - =-

^ fh p (12)

The level of distortion quantifi ed with expression (12) captures the unneces-sary burden borne by economic agents when taxes are distortionary. In our anal-ysis we assume that minimizing this unnecessary burden while ensuring that proper revenue needs are met is the principal motive of the government policy.

3. DEAD WEIGHT BURDEN

We are in a position to defi ne the problem of the government. First of all, we assume that individual characteristics are not publicly observable. Furthermore, we assume that the government is interested in minimizing the economy-wide dead weight burden. Therefore, we can state the objective function as

.min DWB DWB f a daaa

a

L

H=

x^

^h

h" ,# (13)

Note that individ ual dead weight burdens are expressed in common units. Therefore, we do not encounter standard comparability issues by choosing to express the objective function with equation (13).


Naturally, the government must meet its specifi c revenue needs, R, and must take into account the fact that economic agents rationally respond to the tax schedule. Formally we state the problem as

.min DWBa

a y f a da21 a

a

a 2 2

L

H=

-

xf ^

^

p hh" ,

# (14)

subject to

R R f a daaa

a

L

H= ^ h# (15)

a nd to

.h y yay y

ay

21 1 0

2

2x x- - - - =l l^ cf ^ch m p h m (16)

The ab ove optimization problem, expressed with equations (14), (15), and (16), can be dealt with using the proper mathematical techniques. Let xE(|) be the solution, possibly obtained with the approach of Saez (1999) applied to bounded distributions, of the above problem. Naturally, at this stage we cannot state anything about the qualitative features of xE(|). However, for purely illus-trative purposes let us assume that the actual shape resembles that depicted in fi gure (1) of the optimal tax function described by E. Sadka (1976), and Seade (1977, 1982).

Figure 1. The G eneric Form of a n Optimal Tax Function

x(y)

yH y

yL

Let y*a denote the level of income earned and Lay**

aa= the corresponding

choice of labor supply of a consumer whose productivity is equal to a and who faces the tax schedule, xE(|). Observe that the revenue brought by an agent whose productivity is equal to a is given by Ra

* = xE(ya*) and that the total amount

of revenue collected must be equal to R, i.e.,

Maciej K. Dudek302

.R y f a da*aa

a

L

H x= ^ ^h h# (17)

Furthermore, the realized va lue of the objective functional is given by

,DWBa

a y f a da21*

*

a

a a2 2

L

H=

-f ^p h# (18)

and the realized utility of an individual whose productivity is equal to a can be written as

.U h y yay

21* * *

*

a a aa

2

x= - -^ ff h p p (19)

Recall that we have already assu med that all agents prefer to supply a strictly positive amount of labor, the alternative case is considered in the online Appendix E, when they face xE(|), i.e., that

, .a a a y 0*L H a6 2! 6 @ (20)

Let YC denote the set of income le vels actually chosen by someone, i.e., let

, .Y y a a a*Ca L H!= 6 @" , (21)

Furthermore, let us now consider a s imple variation of xE(y). Specifi cally, let us consider the following tax function

yy if y Y

y if y Y

C

EC

g

!x

x=m^

^h

h* (22)

where m is a, possibly very small, con stant. Figure (2) presents the new tax func-tion, xm(|).

Figure 2. The form of xm(|) obtained from xE(|) with an upward shift by m over the range of actually chosen y

x(y)

yH y

yL

m

m

m


Note that the new tax function given by (22) is simply equal to the previous one shifted up by m for the relevant range of y. Observe that given our assump-tions of strictly positive labor supply on the part of all agents, restriction (7), it must be the case, given the form of the utility function, that the labor supply choice of agents will remain unchanged when tax liabilities are dictated with xm(|) rather than by xE(|)for m suffi ciently small3. Furthermore, given the form of the utility function and that m is a lump sum transfer, there should be no fur-ther effi ciency losses as compared to the case when tax liabilities are determined with xE(|). However, the values of individual utilities are affected, and they now become

.U h y yay

21* * *

*

a a aa

2

m x m= - - -^ ^ ffh h p p (23)

Similarly, we can now express the revenue collected from a single individual as

,R R y* * *a a E am m x m= + = +^ ^h h (24)

which, in particular, implies that the tota l amount of revenue collected by the government is higher and given by

R R f a da Raa

a

a

a

L

H

L

Hm m m= = +^ ^ ^h h h# # ,f a da^ h (25)

i.e., the government collects more revenue th an it needs.Let us now consider the following class of tax functions

.

yy for y y

y for y yy1

1x

x

x=

m

m

^^

^h

h

h* (26)

Naturally, xy(|) looks just like xm(|), with it s right hand end fl attened starting from y

_, fi gure (3).

Note that such a modifi cation lowers the marginal tax rate for high income earners and it lowers the actual tax liabilities of high income earners. If anything such a modifi cation reduces the relative burden on taxation imposed on high income earners. Moreover, as compared to the starting point the actual tax lia-bilities of low income earners are now higher and the tax liabilities of the high income earners are now lower, i.e., we deal with a reduction in the overall redis-tribution of income.

Let us denote with yL the level of income earned by the lowest type when she faces xE(|) and yH denotes the level of income earned by the highest type when taxes are paid according to xE(|) Furthermore, let us assume that all values of

3 Note that xE(|)s shifted up by m for all values of y that were originally chosen. Furthermore, for m small enough it must the case that all agents remain active as originally by assumption they strictly preferred to be active.

Maciej K. Dudek304

income y |d| [yL, |yH] are actually chosen by someone4. Imagine, now, that tax liabilities are to be dictated by xy(|) rather than by xE(|) Observe that when we choose y

_ = yL then the revenue collected from all agents must be, for m small

enough, necessarily smaller than the one that is collected from all agents when taxes are paid in line with xE(|) Furthermore, when y

_ = yH then xy(|) = xm(|) and

the revenue collected from all agents is necessarily equal to the one that is obtained when taxes are paid according to xm(|) and larger than the revenue collected from all agents when tax liabilities are dictated with the optimal tax function, xE(|) Therefore, we can expect, relying on an intuitive notion of the mean value theorem5, that there exists a value of y for which he revenue collected from all agents, who face xy(|), is the same as the revenue collected from agents when agents face the optimal tax function, xE(|) Let us denote such a value of y with y

_R.

Let us now assume that agents’ tax liabilities are determined by xy_

R(|).

Furthermore, let the labor supply choice, given tax function xy_

R(|), of an agent

whose productivity is equal to a be denoted with La** and the corresponding income

earned with ya** = aLa

**, and let the level of revenue collected be equal to

, .R y y* *a R y aR

m x=^ ^h h (27)

Note that given the choice of y_

R the revenue collected with xy_

R(|) must be the

same as the revenue collected with the original optimal tax function, xE(|)i.e., we must have

, .R y f a da y f a da R f a da R* * *a Ra

ay aa

aaa

a

L

H

RL

H

L

Hm x= = =^ ^ ^ ^ ^h h h h h# # # (28)

4 At this stage, we make this assumption to preserve clarity of the exposition. We realize that this assumption needs not be satisfi ed. We consider a more realistic case in the online Appendix A.

5 We provide a rigorous argument in the online Appendix B.

Figure 3. The Form of xy_R(|)

x(y)

yH y

yL

m y


Furthermore, the realized utility in this case is given by

, .U h y R yay

21* * *

*

a a a Ra

2

m= - -^ ff h p p (29)

Finally, the realized value of the objective functional, the dead weight burden, can be expressed as

.DWBa

a y f a da21**

**a

a

a 2 2

L

H=

-f ^p h# (30)

Observe that agents can be now split into two categories. Those who rema in at their original choices when xm(|) is replaced with xy

_R(|) and those who alter

their behavior. Specifi cally, when the behavior is not changed, then by defi nition, we have ya** = ya*, and consequently it must be

.a

a ya

a y21

21** *

a a2 2 2 2-

=-

f fp p (31)

It is necessary to consider two separate cases when the behavior is affected. F irst note that agents who initially chose incomes below y

_R and now choose

incomes above y_

R pay more in taxes, i.e.,

, .R y y y R** ** * *a R y a a aR

2m x x m= = +m^ ^ ^h h h (32)

Furthermore, their previous choices remain available, so invoking the revealed p reference argument we can write

,h y R ya

y h y Ray

21

21** **

*** *

*

a a Ra

a aa

2 2

Hm m- - - - -^ ff ffh p p p p (33)

which can be simplifi ed to

, .y R ya

y y Ray

21

21** **

*** *

*

a a Ra

a aa

2 2

Hm m- - - - -^ f fh p p (34)

In turn, by adding up (32) and (34), we can esta blish the following

.ya

y yay

21

21**

***

*

aa

aa

2 2

2- -

f

f f

p

p p (35)

which na turally implies that

.a

a ya

a y21

21* **

a a2 2 2 2

2- -

f fp p (36)

The situation is slightly more complicated in the ca se of agents who initially chose income s above y

_R. First of all, note that such agents would never switch to

levels of income below y_

R, as those choices were available to them originally, and they chose incomes above y

_R. Moreover, now, they can actually pay less in taxes

Maciej K. Dudek306

if they remain above y_

R, so switching to income levels below y_

R is surely subop-timal. Furthermore, remaining above y

_R entails, fi rst of all, a lower amount of tax

liabilities, and secondly, it implies that agents face a marginal tax of zero. Consequently, we can conclude that agents who were initially above y

_R remain

in the range of incomes above y_

R and, in fact, do change their behavior in response to zero marginal taxes. In other words, the new labor supply choices coincide with the values of labor supply that would be chosen if taxes were lump sum. Accordingly, we must have

.h y Ra

y h y Ray

21

21** *

*** *

*

a aa

a aa

2 2

2m m- - - - - -ff ffp p p p (37)

as supplying a given level of revenue, Ra* + m, is more effi cient when marginal taxes are zero rather t han positive. Equation (37) reduces to

.ya

y yay

21

21**

***

*

aa

aa

2 2

2- -f fp p (38)

and further to

.a

a ya

a y21

21* **

a a2 2 2 2

2- -

f fp p (39)

Combining (31), (36), and (38), we can be sure that the following must be true

, ,a a aa

a ya

a y21

21* **

L Ha a

2 2 2 2

6 ! H- -

f fp p6 @ (40)

with a strict inequality on a non-degenerate set. Furthermore, the collection of inequalities (40) implies t hat

.a

a y f a daa

a y f a da21

21* **

aa

a aa

a2 2 2 2

L

H

L

H2- -

f ^ f ^p h p h# # (41)

Observe that by replacing the effi cient tax function xE(|) with xm(|) = xE(|) + mfor points actually chosen, we increase the revenue collected, and we do not affect individual choices, i.e., we do not affect effi ciency. Furthermore, by replac-ing xm(|) = xE(|) + m with xy

_R(|) we enhance effi ciency and reduce the revenue

collected to the level obtained with xE(|) Clearly, as we replace xE(|) with xy_

R(|)

we improve effi ciency without compromising revenue. In other words, it is pos-sible to collect, in a more effi cient way, the same amount of revenue as collected with xE(|).

We can restate the argument formally, as we can express the original, when agents face xE(|) value of the dead weight burden, equation (18), as

.DWBa

a y f a da21*

*a

a

a 2 2

L

H=

-f ^p h# (42)


Similarly, the dead weight burden when agents face xy_

R(|) is given by, equa-

tion (30) − restated below,

.DWBa

a y f a da21**

**a

a

a 2 2

L

H=

-f ^p h# (43)

Howe ver, given (41), we can easily establish that

.DWB DWB** *1 (44)Therefore, we must conclude that the original function, xE(|), cannot be effi cient,

as by replacing xE(|) with xy_

R(|) we not only preserve revenue, but also enhance

effi ciency since we lower the value of the objective functional expressed with (14). In other words, a given tax function cannot be effi cient unless it is fl at in a neighbor-hood of the highest income earned. Consequently, we can state that a given tax function cannot be effi cient unless it is of the shape of xy

_R(|) to start with. However,

by originating at yH and moving to the left, we can repeat the above argument start-ing from any point y that is actually chosen and at which the effi cient tax function stops being fl at. Consequently, we can argue6 that any effi cient tax function must be a step function at least over an non-degenerate set of income levels.

To reiterate, we can state that it turns out that the class of functions implicitly considered plausible by Saez (1999) – who restricts his attention to differentiable functions |−| can be too limited. Specifi cally, we can apply Saez’s approach even when the distribution of skills is bounded. Let xS(|) be the effi cient tax function obtained with Saez’s method. Naturally, we can always apply our procedure7 to xS(|). First we shift it up by m, small enough, and then we fl atten its right hand tail to ensure revenue neutrality. Naturally, by doing so, we obviously enhance effi ciency, i.e., we make the value of the total dead weight burden smaller. In other words, it is possible to improve8 upon Saez’s solution if one is willing to extend the class of admissible tax functions and, in particular, consider step func-tions as admissible.

Furthermore, Saez (1999) argues that his dead weight burden minimization problem is equivalent to an optimal taxation problem with properly defi ned social welfare weights. However, this signals a possibility that solutions to some of the optimal taxation problems can be improved upon by extending the class of admissible functions. Specifi cally, by extending the class of admissible func-tions to functions that are not necessarily differentiable everywhere we can improve upon the solution of Saez in the context of effi ciency. Furthermore,

6 We provide precise reasoning in the online Appendix C.7 Appendix E considers the case when some agents choose not to work when they face xS(|).8 Note that we initially assumed that the revenue requirement, R, was suffi ciently high to

exclude the feasibility of a trivial solution in the form of a uniform tax of f a da

R

a

a

L

H^ h#

.

Consequently, our improvement is applicable in cases, considered of interest by Saez (1999), when some agents are not able to pay a uniform poll tax.

Maciej K. Dudek308

given the equivalence observed by Saez it may be possible to improve upon some solutions to optimal taxation problems if one allows for functions that are not necessarily differentiable everywhere.

4. PREFERENCES FOR REDISTRIBUTION

In his original contribution Mirrlees (1971) noted that policy makers apart from being interested in e ffi ciency issues can also take into account equity considera-tions. In this paper, we adopt Mirrlees’s approach, but we do not assume that the preferences of policy makers are defi ned over utility levels, but rather over the degree of ineffi ciency created by tax policies. In other words, in this paper we assume that policy makers exhibit aversion towards inequality with regard to the tax incidence, i.e., policy makers in our context are interested in ensuring that dead weight burden born by different agents is of similar magnitude. We choose to follow this approach as we believe that it complements Mirrlees’s fi nding and moreover it is based on a more natural and meaningful measure such as dead weight loss rather than on a measure that is not directly comparable, such as individual utility. We may want to add that our results would not be affected if one were to consider just pre-tax income as a reference point.

As previously, let us assume that given tax function x( ) the problem of a given economic agent can be stated as

.max U h y yay

21

y2

x= - -^ cf h m p" , (45)

Denoting with ya the optimal choice we can express the value of the dead weight burden as

.DWBa

a y21

aa

2 2

=-

f p (46)

We can now defi ne the problem o f a policy maker as follows

min r^" | W G DWB f a daaa

a

L

H= ^ ^h hh, # (47)

subject to

R y f a daaa

a

L

H x= ^ ^h h# (48)

and

, .a a a h y yay y

ay

21 1 0L H a a

aa

a2

26 ! x x- - - - =l l^ cf ^ch m p h m6 @ (49)

Function G(|) captures the preferen ces of the policy maker. Following Mirrlees, we assume that G(|) is increasing and conve x9, even thou gh for our

9 Note that we are interested in minimization of the dead weight burden. Consequently, working a convex rather than concave function G(|) appears to be more proper if one intends to capture aversion towards inequality.


purposes only the former condition is relevant. Observe that our formulation of the problem is different than that proposed by Mirrlees. Specifi cally, in our case G(|) is assumed to be a function of the dead weight burden whereas Mirrlees assumes that policy makers are utilitarian. In other words in our case policy makers are assumed to exhibit aversion towards variations in the degree of inef-fi ciency faced by economic agents rather than in the level of overall happiness as measured by utility functions, which themselves are not comparable across agents.

We propose this alternative formulation for a number of reasons. First of all, it appears that the literature has so far ignored the problem, which appears to be of relevance. Secondly, the problem as proposed by Mirrlees (1971) appears to have been tackled given the advances of Diamond (1998) and Saez (2001). Finally, our formulation, we believe, in addition to its novelty is more natural than that proposed by Mirrlees. Note that in Mirrlees’s approach, one must accept the notion that utility levels are meaningful and more importantly that cross person comparison of utilities can be performed. Those implicit assump-tions of Mirrlees are normally taken as given and are normally not questioned. However, formally they contradict some of the basic foundations of economic theory. In our formulation, on the other hand, those standard problems do not arise as dead weight burdens for all individuals are measured in common units, which makes ranking of outcomes and cross personal comparisons meaningful. In other words, the problem as stated is not only novel but it is also well defi ned and it does not contradict any of the basic assumptions of economic theory.

Let xG(|) be the solution, assuming that it exists, to the problem described with equations (47), (48), and (49). Furthermore, let ya* denote that the optimal choice of an agent whose productivity is equal to a when she faces tax function xG(|).

At this stage we cannot say anything meaningful about the shape of xG(|) apart from some basic observations10. However, let us assume that xG(|) actually exists and, for illustrative purposes, that its shape resembles the shape of optimal tax functions. Furthermore, recall that in the main body of the paper we focus on the case when all agents, given xG(|), strictly prefer to supply a positive amount of labor11. Under those assumptions the dead weight burden experienced by an agent whose productivity is equal to a can be expressed as

DWBa

a y21*

*

aa

2 2

=-

f p (50)

and the corresponding value of the objective functional is given by

.W Ga

a y f a da21*

*a

a

a 2 2

L

H=

-

f

ff ^

p

p p h# (51)

10 It is straightforward to establish that in this case just as it is in the case of optimal taxation the marginal tax paid by the most talented individual should be zero.

11 Again, we consider the case when some agents are idle in the online Appendix E.

Maciej K. Dudek310

Let us now consider familiar variations of xG(|). First let us shift xG(|) over the relevant range up by m, i.e., let us consider xm(y) |=| xG(y) + |m| for values of y that are actually chosen12. Note that such a transformation has no bearing on individual behavior for m suffi ciently small. Furthermore, let us replace xm(|) with a tax function, xy(|), that coincides with xm(|) up to a given level of income, y, and then it is fl at afterwards. Recall that xm(|) brings more revenue than xG(|) and that we can fi nd such a value, y

_R, see the discussion in the online

Appendix B, that the level of revenue collected with xy_

R(|) is the same as the

level of revenue collected with xG(|). Formally, we can state that there is y_

R such that xy

_R(|) is feasible for the problem described with (47), (48), and (49), which

can be stated as

,y f a da y f a da R* **G aa

ay aa

a

L

H

RL

Hx x= =^ ^ ^ ^h h h h# # (52)

where ya** denotes the level of income earned by an agent whose productivity is equal to a when she faces tax function xy

_R(|)

As argued in the previous se ction, the dead weight burden experienced by an individual when she faces xy

_R(|) is never higher than the level of dead weight

burden when she faces xG(|). Consequently,

, ,a a aa

a ya

a y21

21* **

L Ha a

2 2 2 2

6 ! H- -

f fp p6 @ (53)

with a strict inequality on a non-degenerate set.Furthermore, note that by assumption G(|) is an increasing function.

Consequently, given series of inequal ities (53) we can write the following

, / ,a a a G a y a Ga

a y21

21*

**

L H aa2 2 2 2

6 ! H--

^^c ffh h m p p6 @ (54)

which implies, as the inequality in (54) strict for a non-degenerate set of a, that the following holds

W Ga

a y f a da Ga

a y f a da W21

21

>** **

**aa

a aa

a2 2 2 2

L

H

L

H=

- -=ff ^ ff ^p p h p p h# # (55)

Naturally, inequality (55) together with the feasibility condition (52) imply that xG(|) cannot be a solution to the problem described with (47), (48), and (49) unless it is locally fl at in a neighborhood of the highest income earned for oth-erwise it could be possible to lower the value of the objective functional by fl at-tening xG(|) at the high end.

The solution to the problem described with (47), (48), and (49) is again par-ticularly simple. It turns out that allowing the policy maker to display aversion towards inequality does not change the solution in the qualitative sense. It is still the case that the solution takes the form of a step function. In other words, the

12 We can assume that xm(y) = y everywhere else.


preferences of the policy maker do not affect the form of the solution, but nat-urally determine its precise shape.

5. CONCLUSIONS

In this paper, we focus on the effi ciency of taxation. Specifi cally, we modify the optimal taxation problem of Mirrlees (1971) by assuming that the prefere nces of policy makers are defi ned over the magnitude of distortions created by tax sys-tems rather than the overall level of utility. In particular, we choose to measure distortions using the most natural metric, i.e., the dead weight burden imposed on individual agents by tax systems. Furthermore, we allow policy makers to exhibit aversion towards inequality, i.e., we assume that policy makers value out-comes that are characterized by a lesser dispersion of distortions.

We consider our approach and our results to be complementary to those studied and derived in the standard optimal taxation literature. At the technical level, our modifi cation amounts to a change in the form of the objective func-tional. The change that we propose is a very natural one and it allows us to extend the optimal taxation literature in a meaningful manner. Specifi cally, by assuming that the preferences of policy makers are defi ned over the magnitudes of dead weight burden rather than over the utility levels, we eliminate the most profound criticism formulated with regard to the optimal taxation approach. Our specifi cation and focus on dead weight burden rather than the level of utility makes comparison of utilities meaningful and allows for ranking of the values of the objective functional in a manner that is deeply rooted and consistent with basic economic theory. Furthermore, in our case the preferences of the policy maker are defi ned over concepts measured in common and comparable units making comparisons across individuals informative. Consequently, the extension that we propose is not only novel, but, in fact, it can be justifi ed by fundamental assumptions of economic theory and not just by the applicability of a given method that facilitates the solution of the problem at hand.

In the paper, at the technical level, we work, following Diamond (1998) and Saez (2001), with a utility function that is essentially of a quasi-linear form, and we show, contrary to the fi ndings of Saez (1999), that tax functions that ensure effi ciency are of particularly simple form. Specifi cally, we show that effi cient tax functions, if they exist, are locally fl at implying generically zero marginal tax rates. In addition, we prove that our fi ndings hold even when policy makers exhibit aversion towards inequality.

We view our contribution to be of value at a number of levels. First of all, we propose a framework that is, unlike the optimal taxation literature, fully compat-ible with basic economic theory. Secondly, while the approach of Mirrlees (1971) has become dominant it is not the only one. Recently, I. Werning (2007), and Saez and Stantcheva (2012) have noted the limitations of the approach of Mirrlees and have proposed alternative formulations of the opti-

Maciej K. Dudek312

mal taxation problems. In this paper, we follow a similar path; we propose an alternative, which is very natural, and leads to new and meaningful results.

REFERENCES

Diamond P.A. (1998), Optimal income taxation: An example with a U-shaped pattern of optimal analysis tax rates, “American Economic Review”, 88, pp. 83–95.

Dude k M.K. (2013), On Effi cient Taxation,” Available at SSRN (http://ssrn.com/abs-tract=2266690 or http://dx.doi.org/10.2139/ssrn.2266690).

Ebert U. (1992), A reexamination of the optimal nonlinear income tax, “Journal of Public Economics”, 49, pp. 47–73.

Lollivier S., Rochet J-Ch. (1983), Bunching and second order conditions: a note on optimal tax theory, “Journal of Economic Theory”, 31, pp. 392–400.

Mirrlees J.A. (1971), An exploration in the theory of optimal income taxation, “Review of Economic Studies”, 38, pp. 175–208.

Ruiz del Portal X. (2007) The problem of optimum income taxation: a remark on its monotonicity constraint, “Journal of Public Economic Theory”, 9.2, pp. 265–283.

Ruiz del Portal X. (2008), Is the optimal income tax regressive? “Economics Letters”, 100.3, pp. 402–404.

Ruiz del Portal X. (2010),On the qualitative properties of the optimal income tax, “Mathematical Social Sciences”, 59.3, pp. 288–298.

Sadka E. (1976), On income distribution, incentive effects and optimal income taxation, “Review of Economic Studies”, 42, pp. 261–268.

Saez E. (2001), Using elasticities to derive optimal income tax rates, “Review of Economic Studies”, 68, pp. 205–229.

Saez E. (1999), A Characterization of the Income Tax Schedule Minimizing Deadweight Burden, Chapter 2, MIT Ph.D. Thesis.

Saez E., Stantcheva S., (2012), Optimal Tax Theory with Endogenous Social Marginal Welfare Weights,UC Berkeley, mimeo.

Seade J.K. (1977), On the shape of optimal tax schedules, “Journal of Public Economics”, 7, pp. 203–236.

Seade J.K. (1982), On the sign of the optimum marginal income tax, “Review of Economic Studies”, 49, pp. 637–643.

Stiglitz J.E. (1987), Pareto effi cient and optimal taxation and the new welfare econo-mics, in: Handbook of Public Economics, Volume 2, edited by A.J. Auerbach and M. Feldstein, Elsevier Science Publishers B.V. (North Holland).

Werning I. (2007), Pareto Effi cient Income Taxation, MIT, mimeo.

ABSTRACT

We solve an often neglected problem of effi cient taxation where the policy maker is interested in minimizing the dead weight burden imposed on the society by labor income taxes. Specifi cally, we argue that the effi cient tax function assumes the form of a step function. Furthermore, we allow the policy maker to exhibit aversion toward inequality and show that the key result holds, i.e., that the tax function that ensures effi ciency is locally fl at.


Keywords: effi cient taxation, dead weight burden, step function, zero marginal taxes, quasi-linearity.

JEL Classifi cation: H21

PROBLEM EFEKTYWNEGO OPODATKOWANIA

STRESZCZENIE

W artykule przedstawiono rozwiązanie problemu efektywnego opodatkowania – prowadzącego do minimalizacji straty pustej, nałożonej na społeczeństwo. W szczególności w artykule wykazano, iż efektywna funkcja opodatkowania przyj-muje postać funkcji schodkowej. Dodatkowo pozwalamy na modyfi kacje podsta-wowego problemu i pokazujemy, że kluczowy rezultat, iż efektywna funkcja opo-datkowania przyjmuje postać funkcji schodkowej pozostaje w mocy.

Słowa kluczowe: efektywne opodatkowanie, strata pusta, funkcja schodkowa, zerowa krańcowa stopa opodatkowania, quasi-liniowość.

Barbara Błaszczyk*

EMPLOYEE FINANCIAL PARTICIPATION IN BUSINESSES:

IS IT WORTH DISCUSSING?1

PART IINTRODUCTION

The systemic transition of the Polish economy in the late 1980s and early 1990s, brought a keen interest in various forms of employee participation in the profi ts and ownership of the enterprises employing them2. This was linked to ongoing discussions about how to privatize the country’s state-owned companies on a large scale. The author of this paper took part in these discussions, trying to popularize employee share ownership, which was well-known in Western coun-tries. In our view then, this kind of institution could be used to build a new business model for certain groups of enterprises created as a result of privatiza-tion.3 At that time, however, neither the Polish intellectual elite nor the working class was prepared for, or understood, the long-term advantages of the forms of employee ownership4 implemented in some companies in the most developed

1 The author would like to thank U. Grzelońska, P. Kozarzewski, K. Madej, L. Pietrewicz, R. Woodward and A. Ząbkowicz for valuable inputs, comments and discussion of the fi rst version of this paper and for editorial help.

2 For convenience we refer to these various forms of participation as employee ownership.3 The author presented the idea of employee share ownership as one of the possible options

for privatization in Poland (Błaszczyk 1993).4 It is, however, important to note that beginning in 1956, Poland had seen a stream of thought

supporting the participation of employee councils in the management of state-owned enterprises. In 1981, this idea began to be implemented in Poland, and gained force in 1989, when the collapse of the communist system made the councils in the enterprises genuinely autonomous.


* Institute of Economics, Polish Academy of Sciences.

EMPLOYEE FINANCIAL PARTICIPATION IN BUSINESSES: IS IT WORTH DISCUSSING? 315

Western countries. Even in these countries, however, these forms were not very common at that time. They were mainly perceived as marginal and, thus, were not taken into account as an option to be widely disseminated in the market economy (as opposed to the fairly widespread and partly mandatory use of employee participation in the management of companies in Europe). Neverthe-less, the idea of employee fi nancial participation (including profi t sharing and employee shareholding), which since then has gone through various ups and downs, has survived and evolved into new forms, gaining ever wider acceptance and a fi rm legal grounding in some of the Western European countries and the United States. An international and European institutionalized movement has also been established to promote these solutions.5

In view of the events in recent years that have revived doubts about the basic principles and durability of the traditional forms of capitalism, the interest in employee fi nancial participation, including widespread employee ownership, has returned. Its popularity has grown in Europe, together with a strong commitment of the European Commission (EC) to popularize it. Much empirical evidence has been gathered, new instruments have been designed, and their implementa-tion is being advocated by the most prominent bodies within the EU. This article is intended, fi rst, to remind us about the relevant legacies of the past and, second, to present new concepts of fi nancial participation, examining the opportunities for their implementation and the conditions necessary for its success, and pro-viding a critical evaluation of their relevance in Poland and elsewhere.

Due to usual space constraints, the author decided to divide the text into two parts that will be published in consecutive volumes of the journal. The fi rst part will be devoted mainly to the idea of employee fi nancial participation, its’ eco-nomic and social justifi cation, its’ general evolution and its’ relevance today. The second part focuses more on practical aspects of employee fi nancial participa-tion, its’ implementation in most advanced countries and discusses its’ prospects for the future. The paper presented below is organized in 5 sections. It starts by making a clear distinction between employee fi nancial participation and employee participation in management (non-fi nancial participation). After presenting the theoretical justifi cation for fi nancial participation, addressing its main values and objectives, in the second section it outlines the classical concepts and types of employee fi nancial participation. While the third section includes an overview of the scale and scope of employee fi nancial participation in Europe and the USA, the subsequent section presents the efforts of the EU institutions to support and foster the employee fi nancial participation in Europe. In the last section, a num-ber of new important questions for further research on fi nancial participation are considered.

5 The oldest organization dealing with employee participation is the International Association for the Economics of Participation (IAEFP) located currently at the University of Southern Mississippi. Organizations with corporate members are, in Europe the European Federation of Employee Share Ownership (with headquarters in Brussels) and in the USA the National Center for Employee Ownership (located in Oakland, California).

Barbara Błaszczyk316

1. FINANCIAL PARTICIPATION VS. WORKERS’ PARTICIPATION IN MANAGEMENT

Financial participation6 is the participation of employees in the profi ts and/or assets of the company. It refers to fi nancial benefi ts, property and rights resulting from this fact. By contrast, workers’ participation in management(non-fi nancial participation)7 means employee representation in business management (on var-ious levels) and refers to employees as social partners. Both forms of employee participation have very different ideological roots and different practical justifi -cations, which does not prevent them from sometimes co-existing in one com-pany.

1.1. NON-FINANCIAL PARTICIPATION

The rights of employees to take part in the decision-making process (sometimes referred to as co-management) are derived solely from a labor-based legitimiza-tion; that is, they result from employees’ share in work, not in property8. Ideo-logically, these rights are derived from the non-fi nancial needs of the workers, such as their need for involvement and self-realization, as well as to a broadly understood need for work “empowerment”. But advocates of these arrangements make other arguments on the basis of economic effi ciency as well: employees engaged in issues concerning the enterprise will be able to fi nd new motivations to improve work effi ciency and innovation, making it possible for their full poten-tial to be used for the benefi t of the company. By enhancing the position of employees in the company’s management system, the participation schemes may also signifi cantly improve the material well-being of personnel. In most countries of continental Europe, non-fi nancial participation is regulated by law (at least since the 1980s) and operates in the majority of large companies9. Institutions supporting non-fi nancial participation have been created at different levels of business management and have taken different forms in different countries, including, in particular, direct and indirect, or “representative”, participation. The most common and most popular form of indirect participation involves employee councils, which are usually established at the department level through-out the entire company. Their primary role is to serve as information and con-sultation bodies and, in some areas, to enable participation in the decision-mak-ing process. In some countries, where trade unions are not able to operate at the shop fl oor level, employee councils can take their place, and in others, these two

6 German term: “materielle Beteiligung der Arbeitnehmer”.7 German term: “Mitbestimmung” (English: “codetermination”).8 In its most extreme form the labor-based argumentation was encompassed in the concept

of the classic self-governing enterprise (owned collectively by the employees). The analysis of this form can be found in Blaszczyk (1990).

9 Details can be found in Blaszczyk (1988) and more up-to-date information can be found in Lowitzsch (2011).


representative institutions co-exist within the company10. Another important form of indirect participation is co-management at the level of entire company, which involves the participation of employees’ representatives in the supervisory boards of public limited companies. Since 2001, in addition to national legislation regulating this type of co-management, European companies are subject to an amended EU-Joint Stock Company Statute, which includes the participation of employees’ representatives in the governing bodies of such companies11.

It should be noted that, in addition to the legally required forms of participa-tion in management, many companies (especially smaller ones) voluntarily offer additional forms of non-fi nancial participation as a result of the particular needs of the companies. This type of participation often arises in connection with the introduction of fi nancial participation and the need to attract employees and involve them in the process. An interesting, though less popularized, form of non-fi nancial participation is the so-called direct workplace participation, which consists in creating autonomous working groups, quality circles and other similar institutions that enable employees to manifest their initiative and creativity in shaping both the work environment and work process. This form was introduced particularly in the Scandinavian countries (Rudolf 1982), but despite promising results, did not spread on a wider, more general scale in Europe. It seems that this type of non-fi nancial participation deserves special attention in the current situation, taking into account both the needs of today’s businesses (the ability to introduce rapid changes and innovations), as well as the characteristics of the work environment (the increasing level of education and growing aspirations).

1.2. FINANCIAL PARTICIPATION

Moving on to the main topic of this paper, employee fi nancial participation in companies, one fi rst needs to stress that this term covers a very wide spectrum of solutions ranging from participation in profi ts, through individual shares in equity and employee stock options, to employee ownership systems like ESOPs, specially designed to serve this purpose, which combine employees’ participation in the profi ts and capital of the companies12. Financial participation is thus an umbrella term referring to various forms of supplementing employees’ fi xed remuneration with a variable component of earnings, the value of which depends on the profi t or loss of the company. However, the term should only be used to describe solutions used regularly and universally and covering the majority of

10 Nevertheless. in some countries trade unions were vehicles for the introduction of non-fi nancial participation. A detailed description of employee councils’ rights in Western European countries can be found in Blaszczyk (1988, pp.102–124).

11 This concerns multinational corporations operating in several EU countries.12 The term employee fi nancial participation concerns individual property rights, hence it does

not cover the legal form of cooperative which assumes collective ownership of an economic entity.


employees of a given company13. One of the main features of fi nancial partici-pation is that it is introduced voluntarily, on the initiative of the entrepreneurs. However, legal and tax incentives play an important role as well. Financial par-ticipation creates additional economic and legal bonds between the company and its employees. All fi nancial participation schemes are based on a similar idea: to make the employees co-benefi ciaries of the company or, in the most far-reaching systems, co-owners.

The justifi cations for these ideas include ethical, psychological, economic, and systemic motivations. At the forefront are the demands for greater fairness in the compensation of workers, who are not treated merely as a cost but also as the most creative factor of production. In this context, we are reminded of the demand for workers’ empowerment in the discussion of non-fi nancial participa-tion, though in this case, its implementation would have to be based on a solid fi nancial foundation: the participation of employees in profi t-sharing and own-ership, as well as in the resulting rights.

One of the most frequently cited economic reasons to implement fi nancial participation is to improve individual and collective motivation at work. By intro-ducing additional benefi ts linked to the company’s performance, it is expected that employees will show greater interest in the quality of their work, greater ability to work in teams, and greater identifi cation with their enterprise.

Employees receive various benefi ts, including an increase in revenues and, above all, insurance for the future, consisting of support for old age and acciden-tal events, as well as support in the event of employment loss.

However, for the entrepreneur, the important justifi cation lies in the ability to enhance the fl exibility of remuneration in response to changes in market con-ditions and the company’s bottom line. For smaller companies, implementing employee equity-sharing can help to improve the capital structure (by increasing shareholders’ equity) and to resolve succession issues when the owner retires. In the case of large companies, the key arguments for fi nancial participation are the improvement of internal communication, the greater achievement of social goals, and the implementation of a more effective HR policy (Guski and Schneider 1986, p. 28). For all types of companies it is argued that fi nancial participation is positively linked to sustainable employment and the development of employees’ human capital.

On the macroeconomic level, social and economic benefi ts linked to the fi nancial participation consist in a more equitable distribution of wealth (without expropriation or redistribution) and the resulting changes in social stratifi cation and attitudes (this is most aptly described by the slogan “people’s capitalism” which was popular in the 1950s and 1960s). This argument again becomes valid in the present context, due to the rapidly increasing socio-economic stratifi cation of modern societies and concentration of wealth and property over the past few

13 This far-reaching interpretation derives from the 2002 EC report.


decades.14 Employee fi nancial participation, if introduced on a large scale, could somewhat mitigate these changes.

Another important goal of fi nancial participation is to increase society’s capacity to save and invest, as well as to promote knowledge of the market econ-omy and the acceptance of its rules. The introduction of the most far-reaching form of fi nancial participation, employee share ownership, extends an awareness of responsibility for the issues of business effi ciency, investment, capital market rules, etc., to large numbers of people who had formerly been excluded from it. Finally, in many countries, fi nancial participation is meant to strengthen directly the pension system by allowing employees to accumulate large savings on their supplementary pension accounts.

2. TYPES OF FINANCIAL PARTICIPATION

Due to differences in the manner and degree to which employees are linked to the fi nances of their companies, three basic forms of fi nancial participation can be distinguished (Błaszczyk 1992, p. 12):

1. Employee sharing in company surplus, calculated in various ways (e.g., based on profi t, income, etc.), also called “pure” profi t-sharing15;

2. Employee share ownership (e.g. stock, shares, equity16); and

3. Mixed systems (including both profi t- and equity-sharing).

In the “pure” profi t sharing systems, an additional source of employee income, supplementary to their contractual remuneration, is established, albeit without the employee empowerment implicit in share ownership. However, if employees are given the right to re-invest this income in the company, profi t-sharing systems gain a new role as the basis for fi nancing equity. More and more often, company profi t shares are becoming the initial phase of the establishment of employee share ownership, and sometimes the two systems (profi t- and equity-sharing) go on to function simultaneously (in the mixed form). However, because of their different economic implications, each form needs to be described separately.

14 For example, according to research conducted in Germany in 1997, one million wealthiest households owned more wealth than 25 million poorest households put together (Lowitzsch 2011, p. 119). The situation is more extreme in the United States, where, according to the latest (2007) data on the distribution of net wealth, the richest 1% of Americans owned 33.8% of the country’s total wealth, the richest 10% held 71.5% of total wealth, and the poorest 50% owned only 2.5% of the country’s total wealth. There are similar disparities with respect to income. According to the author of an article published in the Business Insider in November 2011, such wealth and income inequality in the United States is unprecedented since the onset of the Great Depression in 1928 (Lubin 2011).

15 German term: “Erfolgsbeteiligung”.16 German term: “Arbeitnehmer-Kapitalbeteiligung”.


2.1. EMPLOYEE PROFIT-SHARING

The most traditional form of profi t-sharing, also referred to as cash-based prof-it-sharing, is a direct bonus payment based on the share of profi ts allotted to the employee. This does not include a personal bonus17 based on measures of indi-vidual performance, but rather bonuses paid under a collective, pre-determined profi t-sharing program, linked to the overall profi t of the company.

Under deferred profi t-sharing, the allocated profi t share is held for a given period of time either in a special individual savings account or reinvested in the company. In deferred profi t-sharing systems, the premium may also be awarded in the form of company shares, which are also retained for a fi xed period and may only be sold by the employee after this period.

The employee profi t sharing has its longest tradition in France, where as early as 1959 a law on so-called participatory systems was enacted that introduced obligatory employee profi t sharing in large and medium enterprises. Initially, these were cash payments out of profi ts, later, deferred payments were added18, which were made into special participatory funds, where they had to be held for three years in exchange for tax benefi ts. Since 1967, increasingly broad employee savings plans, implemented voluntarily by entrepreneurs, have been introduced in addition to the required profi t-sharing.

Another example of establishing long term employee savings plans from profi t sharing is West Germany, where in the post-war period massive efforts were made to support such savings in order to reduce fi nancial inequalities among citizens and to rebuild the middle class. As part of the national policy to create wealth, a new term was coined, namely “wealth-increasing expenditures”19, which refers to regular payments by the employer (excluding payroll) for the benefi t of employee savings, subject to an additional state premium.

More detailed description of the national forms of employee profi t sharing will be included in the second part of this article in the subsequent volume of the journal.

2.2. EMPLOYEE SHARE OWNERSHIP

Employee share ownership is a qualitatively different form of employee fi nancial participation, since employees become company’s co-owners by acquiring shares. This means that employees hold the legal right to a given share of the company’s assets and to the profi ts generated by these assets. The employee becomes the owner of the share (including the real appreciation in its value, or capital gain)

17 Individual bonuses (gain-sharing) create a flexible part of income, dependent on performance and supplementary to the fi xed salary. Performance is measured in various ways and depends on the employee’s position and his/her level of responsibility. Bonus systems include piece rates and bonuses based on productivity or cost-cutting.

18 Since 1967, deferred payments out of profi ts have been obligatory in all companies employing more than 100 people and, since 1986, in all those employing more than 50 people.

19 “Vermögenswirksame Leistungen”.


and, depending on the type of participation, he or she has a right to take part in business decisions, bearing the risks and sharing in the benefi ts associated with the company’s performance. Thus, in such a system, employees receive dividends on profi ts based on the amount of their investment, in addition to their salaries. Here we propose a broad defi nition of employee share ownership, including any form of employee investment in the company aimed at bringing profi t. Some of these forms (e.g. loans) are not strictly considered equity-sharing; however, since they fulfi ll a similar economic function, they will also be the subject of our analysis.

Employee share ownership exists either in the form of direct employee share-holding, i.e. individual acquisition of shares in joint stock companies and other types of individual equity-sharing (in other types of companies), or in indirect forms20 included in special shareholder plans. In addition to individual acquisi-tion of shares, direct employee ownership includes the rights of employees to acquire future shares (share options). Either company or employee funds can be used to purchase employee shares. Employees may also purchase company bonds or lend their money to the company in a different way.

As mentioned above, in addition to individual equity-sharing, there are collec-tive employee ownership programs, referred to as Employee Stock (or Share) Ownership Plans (ESOPs). These plans are equipped with specialized institutions (most often trusts) that act as intermediaries between the company and its employ-ees in matters related to the creation and management of capital held on behalf of employees. Whereas individual employee equity-sharing is popular mainly in continental Europe, ESOPs are much more common in Anglo-Saxon countries.

There are several different ways in which employees obtain their shares in enterprises: in some systems, employees bear the acquisition costs at least par-tially, and in others, the acquisition of shares or stocks is fully covered by the employing company, through a bank loan or a combination of fi nancing mecha-nisms, often supported by the state.21 Shares are most commonly distributed through equity or share savings plans22, which allocate shares to employees on an individual or collective basis at the issue price, with a discount or deferred payment option23.

Granting employees stock options or the rights to acquire shares at a later date, but at a price fi xed in advance, is yet another form of employee ownership. The advantage of this form is that employees are given the opportunity to profi t on the difference between the purchase and selling price of shares if the price increases. However, this type of benefi t is not universally recognized as a type of fi nancial participation per se because, at the moment of sale, employees most

20 In this case, shares are at fi rst owned by the institutions representing employees and are later transferred to individual employee accounts after a grace period (most often when the credits used for their acquisition are repaid from the company’s profi t).

21 In the form of tax relief, reduced or cancelled social contributions, or various kinds of subsidies.

22 In share savings plans employers regularly bring input in cash or shares. 23 The payment can be deferred and paid in installments, often with an employer’s subsidy

or a bonus.


often keep the profi t but do not become co-owners of the enterprise shares for a longer period of time. Similarly, the previously mentioned employee bonds and loans to companies cannot be regarded as classic employee equity-sharing, as they increase the company’s debt rather than build its capital. However, taking into account their long-term nature and the right of employees to the interest on the borrowed capital or to dividends in the case of bonds, they can be seen as similar in character to equity-sharing. Moreover, such instruments enable the company to obtain funds at a lower price than on the market.

The previously mentioned forms of collective employee ownership (ESOPs) are characterized by a different way of acquiring shares. ESOPs are based on special fi nancial engineering, whereby the institutional intermediary (usually a trust) purchases the shares (usually using a bank loan) and allocates them to individual employee accounts for deferred use. The bank loan can be repaid either from the company’s profi t or from dividends on employees’ shares, but rarely by the employees themselves24.

Broad privatization in the UK and other Western European countries in the 1970s-1980s provided an excellent opportunity for the introduction of employee fi nancial participation on a wider scale. Massive privatization of state-owned companies in the former Eastern Bloc began a bit later, in the 1990s and early 2000s. Both waves of privatization led to signifi cant changes in the structure of ownership, in part including the “top-down” creation of specifi c forms of employee ownership, which often turned out to be less stable25 than the fi nancial participation schemes steadily developed from the bottom up over many years.

It should also be noted that, in practice, employee ownership of a company’s shares or bonds does not guarantee infl uence on business decisions. Most often, employees are represented at shareholder meetings by proxies, and if they par-ticipate in person, their proportion among shareholders is too small to constitute the deciding vote. Some forms of employee ownership are deliberately designed so as not to give workers the full voting rights of their shares (for example, by giving them non-voting shares). However, the problem of linking employee own-ership to the appropriate form of non-fi nancial participation is another topic, which shall be omitted here.

3. THE SCALE AND IMPACT OF FINANCIAL PARTICIPATION IN THE UNITED STATES AND IN EUROPE

The roots of employee fi nancial participation can be found in Europe in the early nineteenth century, when the fi rst attempts were made to create systems enabling

24 The description and classifi cation of various institutional solutions fostering equity-sharing, both individual and through ESOPs, can be found in Blaszczyk (1992, p.45–51).

25 Comparative studies, conducted at the end of the 1990s in several Central and Eastern European countries, showed that post-privatization changes in the ownership structure of enterprises privatized with a predetermined allocation of shares are usually quick and in many cases lead to the concentration of capital in the hands of a few shareholders (Blaszczyk et al., eds., 2003).


employees to receive regular shares in profi ts. In the middle of the nineteenth century, profi t-sharing schemes were already successfully implemented in com-panies across Great Britain and Germany. Employee participation systems were developed in a systematic way from the bottom up in European countries, in Great Britain and in the United States until the Great Depression in the early 1930s, when they collapsed along with the economy26. The renewed development of fi nancial participation began after the World War II. More about the history and evolution of various forms of employee fi nancial participation will be pre-sented in the second part of this paper in the subsequent volume of the journal.

At the beginning of 2012 in the United States, according to the US National Center of Employee Ownership (NCEO),there were about 11,000 ESOP-type plans, covering more than 10 million employees. About 10 million people were participating in stock option plans. In addition, approximately 5 million employees participated in older types of savings plans, investing mainly in company shares. Furthermore, more than 11 million employees had bought shares under a share purchase plan. Eliminating double counting, it is estimated that about 28 million people participated in one of the employee share ownership plans. At the end of 2010 it was estimated that approximately 17.4% of all private sector employees had shares or stock options in their companies and about 8.7% had stock options. In all limited liability and joint stock companies as much as 36% of employees had stock options. It is estimated that the capital included in employee ownership now constitutes about 8% of the total capital of all commercial companies. While ESOPs are present in most of the companies not listed on the stock exchange, only 3% of public companies have ESOPs. The forms dominating in public companies include stock option purchase plans and other ownership savings plans. It is esti-mated that each employee of a company that has an ESOP receives an annual average revenue equivalent to US$4,443 and has an account worth an average of US$55,836. At the end of 2009, ESOP capital resources were estimated at approx-imately US$869 billion. It is hard to assess such data for other types of employee ownership and profi t sharing plans, as the reporting obligations are much less strict than in the case of ESOPs. Although companies that are majority-owned by employees are rare in the United States, large and well-known global companies are among them27. It is also worth noting that more than half of Fortune maga-zine’s “100 Best Companies to Work for in America” have an ESOP or another employee share ownership plan (National Center for Employee Ownership, 2012).

In Europe, in the 15 old EU Member States, 17% of private sector employees work for an employer offering some form of employee shareholding, and if we broaden our view to include various forms of profi t-sharing, then 36% have the opportunity to participate fi nancially in the companies where they are employed”

26 It was estimated that in Great Britain in 1929, over a quarter of a million employees participated in such systems (Estrin et al. 1987).

27 These include the sales network Publix, which employs 15,000 people, the construction company McCarty, the companies Nypro and Lifetouch (employing 18,000 each) or W.L. Gore and Associates (with 8,000 employees).


(Lowitzsch et al. 2009). Taking a closer look at the data (Lowitzsch 2011), we see that in all of these countries there is a fairly high percentage of companies prac-ticing various forms of fi nancial participation (from several to several dozen per-cent in different categories), but the percentage of employees who actually ben-efi t from these programs is much lower (a few percent, typically less than 10). For example, in Belgium, 21% of companies employing more than 200 people offer shareholding plans, but only 4.3% of the potential benefi ciaries use these opportunities. The situation in France is similar, with the respective percentages of 34% and 5.3%. This means that the potential scope of fi nancial participation is much greater than its use in practice. However, when analyzing the data, one must take into account the fact that they are estimates, as the summarizing reports use a variety of sources, with varying methods and research tools that are diffi cult to compare.28 Moreover, the kinds of fi nancial participation practiced in Europe differ signifi cantly across countries and are sometimes so specifi c that they cannot be easily compared. These peculiarities stem from the different ways fi nancial participation evolved in those countries, as well as different legal sys-tems. Thus, in some countries the dominant forms are various kinds of prof-it-sharing (for example, in France in 2004, deferred profi t-sharing involved as much as 53% of employees, or 6.3 million people, and in Sweden, the Netherlands, Luxembourg and Finland, 15%, 13.8%, 13.5% and 11%of employees, respec-tively, participated in profi t-sharing), whereas there is a more even balance between profi t-sharing and shareholding in Germany (with12% of employees participating in profi t-sharing, and – as of 2006– shareholding plans in practice in more than 3,000 companies employing 2.3 million people) and the UK (where, in 2006, for example, shareholder-approved plans associated with participation in profi ts and stock options were present in 5,000 companies and included approximately one million people, and other savings plans were present in more than 4,000 companies covering 2.6 million workers) (Lowitzsch 2011, pp. 28–31).

In most of the countries the pattern is similar, in that – as in the United States –stock option purchase plans are most prevalent in the largest companies, which are often listed on the stock exchange. Stock option purchase programs are pres-ent in as much as 83% of listed companies in Finland, 80% in the Netherlands, more than two thirds in Germany, approximately 50% in France, one third in Denmark, about 25% in Luxembourg, and 40% of companies employing more than 50 people in Belgium. Sweden is the only country where share option schemes are non-existent. In the UK it is diffi cult to specify the number of ben-efi ciaries of stock options, as in many companies these programs are combined with other employee share ownership schemes, as discussed in a detailed form in the second part of the article. In most of the countries where there are employee ownership schemes, the latter have either an individual (employee

28 Outstanding research in this fi eld is conducted by The European Foundation for the Improvement of Living and Working Conditions, whose reports and studies are conducted for the EC (European Foundation 2004). Another important source is the Cranet Survey, concerning European companies employing more than 200 people (Lowitzsch 2011).


share ownership) or (temporarily) collective character (ESOPs), though in Finland the dominant form is the collective employee fund, which was also in force in Sweden until 1991 (Lowitzsch 2011).

According to reports prepared by the European Federation of Employee Share Ownership (EFES 2010), employee share ownership developed strongly in the fi rst decade of the 2000s. While in 2001, 40% of large European companies offered employee share ownership plans, these plans were present in as many as 83% of such companies by the end of 2010. Moreover, newer plans have included all employees, and not just selected groups as was the case earlier. The question how often employees actually exercise such rights to fi nancial participation in their companies, however, remains open.

There is a fairly widespread view that the implementation of fi nancial partic-ipation in Europe in its various forms is most advanced in France and the UK. These two countries have the most experience and longest tradition in imple-menting legal solutions (over 50 years in France and more than 30 in the UK). Within the EU-15 the lowest levels of fi nancial participation are in the Southern European countries, i.e. Italy, Spain and Portugal. The reasons for this differen-tiation are not clear and need to be studied.

In conclusion, despite the inability to determine the exact number of people benefi ting from various forms of fi nancial participation in the 15 old EU Member States, it must be said that employee fi nancial participation has already been introduced on a large scale, and it is likely that the benefi ts of these programs affect millions, or even tens of millions, of people in Europe. Existing legislation, which in many countries strongly supports the development of fi nancial partici-pation, provides an additional opportunity for its further signifi cant development.

In the New Member States, fi nancial participation is much less widespread and far from achieving its potential. Although in most of these countries employ-ees benefi tted from acquiring stocks and shares at preferential prices during the privatization of their companies in the early transition period, there were neither incentives to keep these shares nor the will on the part of employees themselves to do so. It seems that this willingness is linked to a certain standard of living on the one hand, and the level of economic education of rank and fi le employees, and awareness of managers (in particular their expertise in the fi eld of business culture and modern management methods) on the other.

More information and discussion on the achievements and experiences of particular countries will be presented in the second part of this paper in the next volume of the journal.

4. THE STANCE OF THE EUROPEAN COMMUNITY ON EMPLOYEE FINANCIAL PARTICIPATION

At the European level, the debate on employee fi nancial participation began in the early 1990s. The fi rst report of the European Commission, entitled PEPPER I


(Promotion of Employee Participation in Profi ts and Enterprise Results), was written in 1991. On the basis of this report, in 1992 the Council of the European Union issued a recommendation concerning the promotion of employee partic-ipation and the European Parliament adopted a resolution on the same subject. Within these recommendations, the European Council formulated the basic prin-ciples that must be met so that employee participation programs obtain EU support. These rules remain in force today, in the more precise formulation contained in the Commission Communication of 2002 (European Commission 2002); hence, we quote the complete version below:

1. Employee fi nancial participation must be voluntary (for both employers and employees).

2. Participation programs are a supplement to the existing remuneration system and not a substitute.

3. Programs must not discriminate; the benefi ts of fi nancial participation must be extended to all employees.

4. Programs must be understandable and transparent.

5. Rules of fi nancial participation in companies should be based on a clear, predefi ned formula.

6. Firms are obliged to provide information and training to employees on the model introduced and participation details.

7. Unreasonable risk for employees in the programs implemented must be avoided, and if it exists, objective information and warnings must be given to employees.

8. Participation programs must take into account the employees’ right to mobil-ity between enterprises and countries.

Subsequent PEPPER reports, which were designed to diagnose progress in the fi eld of fi nancial participation in Europe, were written successively in 1997 (PEPPER II), 2006 (PEPPER III) and 2009 (PEPPER IV) and referred only to the forms of participation that met the requirements specifi ed above and, consequently, obtained EU support29.

The last report (PEPPER IV, 2009) gave a complete picture of fi nancial par-ticipation in all EU Member States and candidate countries and not only described various participation programs and their popularity in individual coun-tries but also presented the government policies and the attitudes of social part-ners. It also discussed the obstacles for implementation of the programs and legal, fi scal and other incentives for their application. Hence, a large amount of

29 Hence, stock option programs for management alone, share ownership available for selected employees, and irregular profi t-sharing or individual merit-based bonuses are not included.


information on fi nancial participation in individual countries and legal solutions fostering their implementation is available. Nevertheless, a single common legal framework for the EU still has not been created. This is due to the fact that the EU has no decisive competences on internal regulations concerning enterprises or tax and fi scal systems within Member States. So far, the EU could only advise on good practices and provide recommendations on the mutual recognition of their rights in other countries.

In order to address the question what kind of progress could be achieved in this area in the current legal framework, the European Socio-Economic Committee issued an opinion on the matter on 21 October 2010. “The aim [of the opinion] is to encourage Europe to draw up a framework concept which promotes Europe’s economic and social cohesion by facilitating the application of EFP at various levels” (European Committee 2010)

The Committee also proposes to develop a transnational “Building Block Approach”, which would include all forms of fi nancial participation practiced, so that individual countries can choose the combinations of modules that are most suitable for their needs30. Within this approach, the Committee differentiates between three basic forms of fi nancial participation: profi t-sharing, individual share ownership, and the ESOP model. The Committee recommends a combi-nation of profi t-sharing and individual share ownership and, in the case of SMEs, the ESOP model.

For today, the European Socio-Economic Committee proposes to develop the “Building Block Approach” and its gradual implementation in the Member States, as well as coordination, streamlining and mutual recognition of the prin-ciples of fi nancial participation for companies operating across borders. For the future, however, the Committee sees the need for closer cooperation, for instance in relation to the increasing mobility of employees and enterprises between Member States, which does not go in hand with the limited mobility of partici-patory solutions.

5. QUESTIONS FOR FUTURE RESEARCH, IN PARTICULAR IN POLAND

For the past 30 years, employee fi nancial participation, i.e. profi t-sharing and employee share ownership, has proved effective in the leading European econ-omies and the United States. Our examination clearly shows that fi nancial par-ticipation cannot be treated as a socio-economic experiment in today’s economy. It is rather a widely-acclaimed operating principle in thousands of companies that have recognized it as a good practice and included it in the modern management of business and human capital.

30 The “Building Block Approach” has been described in Lowitzsch (2011).


In Poland and other new EU countries, we also need to realize this and start giving fi nancial participation the attention it deserves. However, while bearing in mind the important human aspect of fi nancial participation, many questions need to be answered regarding the economic dimension of this issue. For example, what could be expected as a result of the implementation of participation on a broad scale in our companies? What might be its impact on productivity? How might it change the behavior of companies, and under what conditions would it support their development? How could the interests of employers and employees be taken into consideration without harming the effi ciency of management? In what institutional framework could fi nancial participation generally be benefi cial for raising the competitiveness of companies? What might be its impact on cor-porate governance?

The infl uence of fi nancial participation on companies’ performance has been the subject of studies too numerous to discuss at length in this part of the article. Generally, it can be stated that participation has a positive infl uence on the sur-vival of a company in a diffi cult situation and on maintaining employment. Judging by the recent American experience, companies with fi nancial participa-tion have adapted better to harsh crisis conditions and provided more protection for disappearing jobs than other companies (National Center 2012). A more controversial issue is the advantage of such companies in the area of raising labor productivity and other economic outputs, because the impact of participation on effi ciency seems to be less direct and depends on many additional factors. At this point, it should be noted that not only are these benefi ts different across coun-tries but also across different types of fi nancial participation. Therefore, we plan for the next stage of our work to investigate this issue and to deliver a study devoted to the economic results of different forms of fi nancial participation, based on a review of research conducted in Europe and America.

Another question concerns the main purposes for introducing fi nancial par-ticipation in our country and whose interests should be addressed by doing this. We think that these interests may exist among employees, managers, employers, individual consumers, pensioners and the society at large. As we suggested ear-lier, maintaining jobs and ensuring fair incomes can be seen as one of the pur-poses of fi nancial participation, and this lies in the interest of employees. Enhanced loyalty and work motivation, better work quality and more fl exible pay lie in the interest of managers and owners of companies. More and richer sources of funds for the time after retirement are in the interest of each working person. Finally, higher savings would benefi t the society in a country with a very low savings rate. A deeper and more precise investigation of the nature of these interests is in our future plans, too.

Another important question is how to deal with the risk avoidance among employees. Our observation from the privatization process is that employees are willing to invest in their companies, but they are strongly determined to avoid any kind of risk. All forms of employee share ownership (including stock options) bear some kind of risk. Without this, there is no true co-ownership. But if the


employees don’t accept risk at all, we have to avoid or to limit this kind of fi nan-cial participation schemes and limit ourselves only to profi t sharing schemes. We will try to fi nd out, how the most advanced countries have managed to resolve this problem, especially during the last crisis and recession.

Taking into consideration the particular model of privatization in our country that included in many cases employee buy-outs, we could try to fi nd out in our future research, what is the today’s heritage from this privatization model – tak-ing into account the remaining scope of employee ownership and the employees’ attitudes towards it. This could partially explain the status of and potential for fi nancial participation in Polish companies. The question is whether employee ownership and, more broadly, fi nancial participation, is considered by the people as a temporary form or rather as a stable feature of a modern company.

Another question to answer is whether fi nancial participation is consistent with the evolution of the modern business and contemporary forms of work. Taking into consideration the high work force mobility and the various forms of fl exible work that are needed in today’s economy, we have to ask how they can coexist with fi nancial participation that favors stability of employment in their company.

A fi nal important question for us is to fi nd the sources of differences between countries that have led to big differences in the scale and scope of fi nancial par-ticipation. One can assume that differences in organizational culture and the historical legacies of individual countries have played an important role. In par-ticular, the historical character of industrial relations could be important: where cooperation has been given priority over confl ict, fi nancial participation could play an important role. In places dominated by class confl ict, this, or any other kind of participation, is not likely to fi nd fertile ground. But these factors only partially explain the high or low achievements of each country in this area. These questions require further studies.

To conclude, trying to respond to the above questions we need to learn from the most advanced countries and companies how to make fi nancial participa-tion work for the mutual benefi t of enterprises, employees and society as a whole.

BIBLIOGRAPHY

Blasi J., Kruse D., Sesil J., Kroumova M., Cadburry E. (2000), Stock Options, Corporate Performance, and Organizational Change, The National Center for Employee Ownership, Oakland, California.

Błaszczyk B. (1988), Uczestnictwo pracowników w zarządzaniu przedsiębiorstwami w krajach Europy Zachodniej, INE PAN, PWE, Warsaw.

Błaszczyk B. (1990), Klasyczne przedsiębiorstwo samorządowe a gospodarka rynkowa, „Studia i Materiały INE PAN”, No. 29, Warsaw.

Błaszczyk B. (1992), Własność pracownicza i pracownicze udziały kapitałowe w krajach gospodarki rynkowej, Fundacja im. Friedricha Eberta w Polsce, Warsaw.


Błaszczyk B. (1993), Koncepcja akcjonariatu pracowniczego jako jednej z dróg prze-kształceń własnościowych w warunkach polskich, in: B. Błaszczyk, Pierwsze lata prywatyzacji w Polsce (1989-1991). Dylematy koncepcji i realizacji, „Studia Ekonomiczne INE PAN”, No. 30, Poltext, Warsaw.

Błaszczyk B., Hoshi I., Woodward R. (Eds.) (2003), Secondary Privatization in Transition Economies: the evolution of enterprise ownership in the Czech Republic, Poland and Slovenia, Palgrave Macmillan, London, New York.

Błaszczyk B.,(2013), Partycypacja fi nansowa pracowników w przedsiębiorstwach. Szansa czy iluzja?, in: S. Owsiak, A. Pollok (Eds.), W poszukiwaniu nowego ładu ekono-micznego,Polskie Towarzystwo Ekonomiczne, Warszawa

EFES (2010), Ten Years of Public Policies for Employee Ownership in Europe – past, present, future, European Federation of Employee Share Ownership, Brussels, November 26

Employee Share Ownership Plan in the U.K. (1988), Clifford Chance, London, November 1988.

Employee Share Participation in the European Community (1988), Clifford Chance, London, November 1988.

Estrin S., Grout P., Wadhwani S., Nickel S.J., King M. (1987), Profi t sharing and employee share ownership, “Economic Policy”, Vol. 2, No. 4, April, pp. 13-62.

European Commission (1997), PEPPER II Report – Promotion of Employee Participation in Profi ts and Enterprise Results(including equity participation) in the Member States of the European Community, COM(96) 697 Final C-40019/97, 8 January

European Commission (2002), Communication from the Commission to the Council, the European Parliament, the Economic and Social Committee and the Committee of Regions on a framework for the promotion of employee fi nancial participation, COM 364 fi nal, European Commission, Brussels.

European Economic and Social Committee (2003), Opinion on the Communication from the Commission to the Council, the European Parliament, the Economic and Social Committee and the Committee of Regions on a framework for the promotion of employee fi nancial participation, Soc/115, EESC, Brussels.

European Economic and Social Committee (2010), Opinion of the Section for Employment, Social Affairs and Citizenship on Employee fi nancial participation in Europe (Own- initiative opinion), Soc/371, Brussels, 21 October 2010.

European Foundation for the Improvement of Living and Working Conditions (2004), Financial participation in the EU: Indicators for benchmarking, Dublin.

European Parliament (2003), Report of the European Parliament on the Commission Communication on a framework for the promotion of employee fi nancial participa-tion, A5-0150/2003, European Parliament, Brussels, 5 May, 2003.

FitzRoy F.R., Kraft K. (eds.) (1987), Mitarbeiterbeteiligung und Mitbestimmung im Unternehmen, de Gruyter Verlag, Berlin, New York.

Guski H.G., Schneider H.J. (1986), Betriebliche Vermögensbeteiligung. Bestandsaufnahme 1986, Deutscher Instituts-Verlag GmbH, Cologne.

Kelso L.O., Adler M.J.(1958), The Capitalist Manifesto, Random House, New York.Kelso L.O., Kelso P. H. (1986), Democracy and Economic Power: Extending the ESOP

Revolution Through Binary Economics, Ballinger Publishing Co., Cambridge, MA.


Kruse D., Blasi J.R. (1995), Employee Ownership, Employee Attitudes and Firm Performance: A Review of the Evidence, NBER Working Paper Series 5277, National Bureau of Economic Research, Cambridge, MA.

Lowitzsch J.,(2006), The PEPPER III Report -– Promotion of Employee Participation in Profi ts and Enterprise Results in the New Member and Candidate Countries of the European Union, Rome and Berlin, Inter-University Centre Split/Berlin.

Lowitzsch J., Hashi I., Woodward R. (2009), Benchmarking of Employee Participation in Profi ts and Enterprise Results in the Member and Candidate Countries of the European Union, Berlin, Free University of Berlin (The PEPPER IV Report).

Lowitzsch J. et al. (2011), Partycypacja fi nansowa w społecznej gospodarce rynkowej Unii Europejskiej. Podejście modułowe, Frankfurt an der Oder&Kraków, October, Inter-University Centre Berlin, Allerhand Institute and European University Viadrina.

Lubin G. (2011), 15 Mind-Blowing Facts About Wealth and Inequality in America, “Business Insider”, November.

National Center for Employee Ownership (1987), The Employee Ownership Research Review, Oakland, California.

National Center for Employee Ownership (2012), ESOP Facts, March, Oakland, California.

Uvalic M.(1991), Report of the European Commission PEPPER I (Promotion of Employee Participation in Profits and Enterprise Results), “Social Europe”, Supplement 3/91, European Commission, Brussels.

Rudolf S. (1982), Demokracja w przemyśle. Grupy autonomiczne, Instytut Ekonomii Politycznej Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź.

Van Den Bulcke F. (2000), A company perspective on fi nancial participation in the European Union. Objectives and Obstacles, Research Center for Financial Participation, Catholic University Brussels and Directorate General for Employment and Social Affairs, European Commission, Brussels.

ABSTRACT

This paper reviews the achievements in the area of employee fi nancial participation (EFP) during the last fi fty years. It addresses the question of the extent to which EFP is relevant in today’s world. EFP is distinguished from participation in management (industrial democracy), and the various types of EFP are discussed. The major arguments for EFP are presented and discussed critically. The major forms of EFP, the scope and scale of their operation in several advanced economies are described. The efforts of European Union institutions to popularize the idea in all member countries are illustrated. Showing that EFP has become a broadly recognized principle of modern management in thousands of enterprises, we consider chances for disseminating these solutions on a wider scale, in particular in Poland. Finally, a number of directions for further research on fi nancial participation are considered.


Keywords: Financial participation, industrial democracy, employee saving plans, profi t sharing, employee share ownership, employee share ownership plans, legal regulations, incentives, European countries, USA.

JEL Classifi cation: A13, D02, G32, J54, M52, P12

PARTYCYPACJA FINANSOWA PRACOWNIKÓW W PRZEDSIĘBIORSTWACH: CZY WARTO O TYM

DYSKUTOWAĆ?

STRESZCZENIE

Artykuł ma na celu przypomnienie dorobku partycypacji fi nansowej pracowników (EFP) w okresie minionych 50 lat, przedstawienie obecnych osiągnięć w tej dziedzinie, a także przedyskutowanie, na ile te rozwiązania odpowiadają zmianom zachodzącym we współczesnym świecie. Omówiono w nim najważniejsze typy partycypacji fi nansowej, po ich odróżnieniu od partycypacji niematerialnej (udziału w zarządzaniu). Przedyskutowano argumenty przemawiające za wprowadzaniem partycypacji finansowej pracowników do przedsiębiorstw. Przedstawiono w dużym skrócie ewolucję form partycypacji finansowej w najbardziej zaawansowanych krajach Europy Zachodniej i USA oraz zarysowano skalę ich praktykowania. Pokazane zostały wysiłki Unii Europejskiej podjęte w ciągu ostatnich 10 lat w celu upowszechnienia partycypacji fi nansowej. Konkludując, stwierdzono, że partycypacja fi nansowa stała się szeroko uznawaną regułą nowoczesnego zarządzania firmą i kierowania zespołami ludzkimi w tysiącach współczesnych przedsiębiorstw. Na tym tle przedstawiono dyskusję nad przesłankami wprowadzenia EFP na szerszą skalę w Polsce i w innych krajach. Zaproponowano też przyszłe kierunki badań nad EFP.

Słowa kluczowe: partycypacja finansowa, uczestnictwo pracowników w zarządzaniu, pracownicze programy oszczędnościowe, udziały w zyskach, akcjonariat pracowniczy, plany własności pracowniczej, regulacje prawne, zachęty materialne, kraje europejskie, USA.

Przemysław Konieczka*, Adam Zaremba**

PREMIE ZA WARTOŚĆ, WIELKOŚĆ I MOMENTUM NA RYNKACH EUROPY

ŚRODKOWO-WSCHODNIEJ

WPROWADZENIE

Rynki wschodzące są specyfi czne. Umożliwiają osiąganie wysokich stóp zwrotu, które jednak wiążą się ze znaczącym ryzykiem. Z jednej strony są mniej efektywne, więc oferują ciekawsze możliwości inwestycyjne, z drugiej charakteryzują się mniejszą płynnością i rozwojem infrastruktury technicznej. W rezultacie rodzi się pytanie, jak bardzo ta specyfi ka wpływa na typowe charakterystyki i efekty zwią-zane z wyceną aktywów, które obserwowane są na rynkach europejskich.

Od początku lat 90. XX wieku obserwowany jest wyraźny wzrost zaintereso-wania wyceną aktywów na rynkach fi nansowych oraz wzrost liczby publikacji poświęconych temu zagadnieniu. Wieloczynnikowe modele Famy-Frencha czy Carharta (Fama, French, 1993; Carhart, 1997) powszechnie zastąpiły CAPM, który niegdyś był szeroko akceptowany. Modele te są obecnie wykorzystywane na rynkach rozwiniętych w zarządzaniu portfelami, ocenie wyników inwestycyj-nych czy nawet w praktyce prawnej przy szacowaniu szkód fi nansowych lub trans-akcji fuzji i przejęć (Mitchell, Netter, 1994; Beverley, 2007). Modele Famy-Frencha i Carharta nie weszły jeszcze do powszechnego użycia na rynkach Europy Środkowo-Wschodniej (dalej: CEE). Jednym z powodów jest to, że wciąż brak jest pewności, czy premie za wartość, wielkość i momentum, które obserwuje się na rynkach rozwiniętych, funkcjonują w analogiczny sposób również na rynkach CEE. Artykuł ma na celu wypełnienie tej istotnej luki.


* Szkoła Główna Handlowa w Warszawie (e-mail: [email protected]).

** Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu (e-mail: [email protected]).

Przemysław Konieczka, Adam Zaremba334

Niniejsze badanie stawia sobie za cel poszerzenie stanu wiedzy akademickiej na trzy sposoby. Po pierwsze, dostarcza świeżych dowodów w zakresie obecności premii za wielkość, wartość i momentum na rynkach CEE. Przeprowadzone obli-czenia sugerują bardzo silny efekt wielkości i wartości, lecz niemal całkowity brak efektu momentum. Po drugie, zostają przeanalizowane współzależności między poszczególnymi premiami, aby ocenić, czy wzmacniają się one nawzajem, czy też eliminują. Badanie wskazuje, że efekty wielkości i wartości mogą zostać wzajem-nie efektywnie połączone, jednak czynnik momentum w zestawieniu z wartością lub wielkością raczej się eliminują. Ostatnia obserwacja jest sprzeczna z dotych-czasowymi badaniami dotyczącymi rynków rozwiniętych. Po trzecie, przeanalizo-wane zostaje zagadnienie odporności premii czynnikowych na brak płynności i koszty transakcyjne. W tej kwestii artykuł wnosi wkład do dyskusji nad źródłami premii czynnikowych. Badanie dowodzi, że chociaż premia za wartość pozostaje obecna nawet po łącznym uwzględnieniu kosztów transakcyjnych i ograniczeń płynności, to premie za wielkość i momentum praktycznie przestają istnieć.

Artykuł składa się z trzech części. W pierwszej zostały przedstawione pod-stawy teoretyczne. Następnie zaprezentowano charakterystykę metod badaw-czych i źródeł danych. Trzecia część zawiera omówienie wyników badań. Artykuł kończy podsumowanie i wskazanie kierunków dalszych badań.

1. PODSTAWY TEORETYCZNE – OD CAPM DO MODELU CARHARTA

Zaproponowana przez H.M. Markowitza (1952) klasyczna teoria portfelowa sta-nowiła teoretyczną podstawę do sformułowania przez W.F. Sharpa (1964), J. Lint-nera (1965) oraz J. Mossina (1966) modelu wyceny aktywów kapitałowych (CAPM). Zaproponowana teoretyczna postać modelu wyceny aktywów kapita-łowych na długo ukształtował sposób, w jaki świat fi nansów pojmował zależność pomiędzy stopą zwrotu a ryzykiem. Ponadto o znacznym wkładzie modelu CAPM do teorii fi nansów świadczy przyznana Sharpowi w 1990 r. Nagroda Nobla w dzie-dzinie ekonomii. Sharpe, Lintner i Mossin zaproponowali teorię, zgodnie z którą każdy inwestor może skonstruować portfel papierów wartościowych dostosowany do indywidualnych preferencji ryzyka, przez odpowiednią kombinację ryzykow-nych akcji oraz aktywów wolnych od ryzyka. Główną ideą modelu zaproponowa-nego przez Sharpa, Lintnera i Mossina jest to, że ryzyko poszczególnych walorów może być wyjaśnione jako liniowa funkcja ryzyka rynkowego. Inaczej mówiąc, w modelu ryzyko poszczególnych akcji jest wyłącznie determinowane przez ich współczynnik beta, który charakteryzuje korelację między stopami zwrotu z poszczególnych akcji a stopami zwrotu z portfela rynkowego. Teoria ta oferuje więc praktyczny model dający możliwość estymacji oczekiwanej stopy zwrotu oraz również wartości wewnętrznej ryzykownych aktywów. Należy jednak zaznaczyć, że CAPM został wyprowadzony przy wielu nierzeczywistych założeniach w odnie-sieniu do kształtu rynku kapitałowego. Biorąc pod uwagę założenia leżące u pod-

PREMIE ZA WARTOŚĆ, WIELKOŚĆ I MOMENTUM NA RYNKACH EUROPY… 335

staw CAPM, na przestrzeni kilkudziesięciu lat powstało wiele prac podejmują-cych próbę modyfi kacji modelu. Prace nad modyfi kacją CAPM podejmował między innymi J. Lintner (1971), który sformułował dowód na poprawność modelu bez założenia o krótkiej sprzedaży. F. Black (1972) zaproponował tzw. zero-beta CAPM, który zakładał, że model CAPM nie musi zawierać aktywa wolnego od ryzyka. R.C. Merton (1973) zaproponował wielookresową odmianę modelu CAPM, zwaną Intertemporal Capital Asset Pricing Model, gdzie suge-ruje, że inwestorzy troszczą się nie tylko o swe bieżące bogactwo (tak jak wska-zuje klasyczny CAPM), ale również o powodzenie przyszłych okazji inwestycyj-nych. Badania nad CAPM skupiały się nie tylko na poprawności jego teoretycznej podstawy, lecz również na próbie empirycznej weryfi kacji modelu. W latach 1970–1980 dokonano wielu testów empirycznych modelu CAPM. Pionierskimi były testy przeprowadzone przez F. Blacka, M.C. Jensena i M. Scholesa (1972) oraz przez E.F. Famę i J.D. MacBeth (1973). Wymienieni badacze jako pierwsi przeprowadzili regresję szeregów czasowych stóp zwrotu portfeli akcji notowa-nych na NYSE odpowiednio dla lat 1931–1965 oraz 1926–1968. Wyniki przepro-wadzonych badań potwierdziły poprawność modelu CAPM. Testy potwierdzające poprawność CAPM przeprowadzili również M.E. Blume (1970), I. Friend i M.E. Blume (1970), M.H. Miller i M. Scholes (1972) oraz M.E. Blume i I. Friend (1973).

Późniejsze testy empiryczne CAPM nie potwierdzały już jednoznacznie poprawności modelu. Począwszy od końca lat 70. pojawiała się seria artykułów, w których prezentowano dowody podające w wątpliwość efektywność modelu CAPM. Pierwszy z serii wspomnianych artykułów został opublikowany przez S. Basu (1977). Autor posortował w swoich badaniach empirycznych akcje spółek według wskaźnika zysku na akcję do ceny akcji (E/P). W badaniach pokazał, że przyszłe stopy zwrotu z akcji o wysokim E/P są wyższe niż przewidywane przez CAPM, a stopy zwrotu z akcji o niskim E/P są niższe niż przewidywane. R.H. Banz (1981) i J. Reinganum (1981) posortowawszy akcje spółek według ich kapitaliza-cji zauważyli, że akcje spółek o niskiej kapitalizacji przynoszą przeciętne stopy zwrotu wyższe niż przewidywane przez model CAPM. S. Basu (1983) udokumen-tował, że akcje o niskim wskaźniku ceny do zysku na jedną akcję (P/E) przynoszą wyższe stopy zwrotu niż akcje o wysokim P/E. D.B. Keim i Wasterfi eld (1989) oraz E.F. Fama i K.R. French (1992) potwierdzili zależności udokumentowane przez R.W. Banza (1981) i J. Reinganuma (1981). L.H. Bhandari (1988) udowod-nił, że stopy zwrotu z akcji spółek o wysokim wskaźniku D/E są dużo wyższe, niż wskazywałyby na to ich współczynniki beta. B. Rosenberg, K. Reid i R. Lanstein (1985) pokazali zależność między stopami zwrotu a wartością wskaźnika przepły-wów pieniężnych do kapitalizacji (CF/MV). D. Statman (1980), Rosenberg, Reid i Lanstein (1985) oraz Fama i French (1992) zwrócili uwagę na zależność między stopami zwrotu a wartością wskaźnika wartości księgowej aktywów do kapitali-zacji spółki (B/M). Akcje o wysokim wskaźniku B/M mają wyższe stopy zwrotu niż wynikałoby to z ich współczynników beta, a akcje o niskim wskaźniku B/M osiągają niższe stopy zwrotu niż wynikałoby to z ich współczynników beta.


N. Jagadeesh i S. Titman (1993) zaobserwowali natomiast, że akcje z wysokimi historycznymi stopami zwrotu wypracowują w kolejnych okresach lepsze stopy zwrotu niż akcje z niskimi historycznymi stopami zwrotu. Zaobserwowana przez badaczy zależność została określona jako efekt momentum.

Wskazane powyżej odstępstwa od modelu CAPM należą do zauważonych na przestrzeni lat anomalii rynku kapitałowego. Fama i French (1992, 1996) prze-prowadzili syntezę wskazanych anomalii i zauważyli, że można je zredukować do dwóch najistotniejszych, tj. czynnika wielkości oraz czynnika wartości. Fama i French uważają, że wskazane czynniki mają wpływ na stopy zwrotu z powodu dodatkowych czynników ryzyka niedywersyfi kowalnego, nie uwzględnionych w tradycyjnym współczynniku beta.

Czynnik wielkości jest związany z efektem małych spółek, zaobserwowanym przez Banza (1981) i Reinganuma (1981). Banz przeprowadził swoje badania na spółkach amerykańskich notowanych na NYSE w latach 1936–1975. Zauważył, że 20% najmniejszych spółek na giełdzie wypracowuje średnio o 5% wyższą stopę zwrotu niż pozostałe fi rmy. Innymi słowy, spółki o niskiej kapitalizacji (małe spółki) mają tendencję do wypracowywania przeciętnie wyższych stóp zwrotu. Mimo że małe spółki charakteryzowały się najczęściej wysokimi współczynnikami beta, model CAPM nie był w stanie wyjaśnić tak wysokich stóp zwrotu. Reinganum (1981) oraz T. Cook i M. Roseff (1982) potwierdzili efekt wielkości spółki przy wykorzystaniu większej próby i portfeli złożonych z decyli spółek. Do analogicz-nych wniosków doszli M.E. Blume i R.F. Stambaugh (1983) oraz P. Brown (1983). W późniejszym czasie występowanie efektu wielkości zostało dostrzeżone na gieł-dach amerykańskich i innych rynkach zagranicznych przez wielu badaczy (Herrera, Lockwood, 1994; Heston, Rouwenhorst, Weessels, 1999; Rouwenhorst, 1999, Horowitz, Loughran, Savin, 2000; Fama, French, 2008; Michou, Mouselli, Stark, 2010). Większość badaczy wiąże czynnik wielkości z występowaniem dodat-kowego ryzyka systematycznego. Część badaczy jednak wskazuje, że czynnik wiel-kości związany jest z innymi czynnikami niż dodatkowe ryzyko systematyczne. Przykładowo, Y. Amihud i H. Mendelson (1986) sugerują, że wyższe stopy zwrotu z małych spółek mogą stanowić rekompensatę za ich niską płynność na rynku akcji oraz dużą różnicę pomiędzy ofertami kupna i sprzedaży. Dodatkowo według tych autorów wpływa to również na wysokie koszty transakcyjne. Co ciekawe, z części ostatnich badań wynika, że efekt wielkości na rynkach dojrzałych w ostat-nich latach wyraźnie osłabł lub wręcz zanikł. Fama i French (2011) nie znaleźli dowodów na istnienie premii za wielkość na rynkach globalnych w latach 1990–2010. Z kolei E. Dimson, P. March i M. Stuanton (2011) doszli do wniosku, że występowania ponadprzeciętnych stóp zwrotu z małych spółek nie można potwierdzić w dłuższych okresach. Fama i French (1998) oraz Barry i in. (2002), biorąc pod uwagę rynki wschodzące, znaleźli dowód, że czynnik wielkości miał duży wpływ na stopy zwrotu na badanych rynkach. J. Lischewski i S. Voronkova (2010) szacowały wpływ efektu wielkości na stopy zwrotu na polskim rynku akcji. Autorki dowiodły, że czynnik wielkości odgrywa znaczną rolę w wyjaśnianiu stóp zwrotu z polskich spółek publicznych.


Czynnik wartości związany jest z tzw. efektem spółek nisko wycenianych lub inaczej efektem wartości. Efekt ten to tendencja spółek niskowartościowych do wypracowywania wyższych stóp zwrotu (skorygowanych o ryzyko) niż spółki wzro-stowe. W literaturze spółki dzielone są na niskowartościowe i wzrostowe zazwy-czaj w oparciu o wskaźnik B/M. Z reguły, jeżeli inwestorzy są przekonani, że spółka ma przed sobą dobre perspektywy, to jest ona wysoko wyceniana, a jej wskaźnik B/M przyjmuje niskie wartości. Z drugiej strony, jeżeli inwestorzy źle oceniają perspektywy spółki w przyszłości, to jest ona nisko wyceniana, a jej wskaźnik B/M przyjmuje wysokie wartości. Badania pokazują, że spółki nisko wyceniane są często niedowartościowane i mają wyższy potencjał wzrostu. Potencjał wzrostu wynika np. z możliwości przeprowadzenia działań restruktury-zacyjnych spółki, które mogą przynieść wyższą wartość akcji niż przewidują inwe-storzy. Formalne dowody statystyczne na istnienie efektu wartości zostały dostar-czone przez D. Stattmana (1980) oraz Rosenberga, Reida i Lansteina (1985). Autorzy ci wykorzystali stosunek wartości księgowej do ceny akcji jako wskaźnik dzielący spółki na niskowartościowe i wzrostowe. Fama i French (1992) pokazali, że w latach 1963–1990 na rynku amerykańskim wskaźnik B/M miał większą zdol-ność wyjaśniania stóp zwrotu niż współczynnik beta i kapitalizacja. Fama i French (1992, 1993, 1995, 1996) uważają, że wyższe stopy zwrotu z akcji spółek o wyso-kim wskaźniku B/M wynikają z występowania dodatkowego czynnika ryzyka sys-tematycznego. L.J. Davis (1994) potwierdził efekt wartości także na rynku ame-rykańskim, a L.K.C Chan, Y. Hamao i J. Lakonishok (1991) oraz C. Capaul, I. Rowley i W. Sharpe (1993) potwierdzili efekt wartości na innych rynkach zagra-nicznych. Efekt wartości został zaobserwowany w stopach zwrotu również przez Chana, Hamao i Lakonishoka (1991), Famę i Frencha (1998, 2011), G.K. Rouwenhorsta (1999), A.C.W. Chui, S. Titmana i K.C.J. Wei (2010) oraz C.S. Asness, T.J. Moskowitz i L.H. Pedersena (2013). Dotychczasowe badania sugerują także, że czynnik wartości zdaje sie oddziaływać najsilniej w gronie małych spółek. Barry i in. (2002) badali występowanie czynników na rynkach wschodzących i zaobserwowali wpływ efektu wartości na stopy zwrotu na bada-nych rynkach. J. Lischewski i S. Voronkova (2010) potwierdziły efekt wartości na polskim rynku akcji.

Fama i French (1993), biorąc pod uwagę swoje obserwacje w zakresie czyn-nika wielkości i czynnika wartości, zaproponowali rozszerzenie modelu CAPM o dwa dodatkowe czynniki ryzyka. Proponowany przez autorów model trójczyn-nikowy przyjmuje postać równania:

E(Ri) – Rf = biM[E(RM) – Rf] + bisE(SMB) + bihE(HML),gdzie: SMB oznacza różnicę między stopami zwrotu ze zdywersyfi kowanych port-feli złożonych ze spółek o niskiej kapitalizacji oraz spółek o wysokiej kapitalizacji, HML oznacza różnicę między stopami zwrotu ze zdywersyfi kowanych portfeli złożonych z akcji o wysokim wskaźniku B/M oraz z akcji o niskim wskaźniku B/M. Fama i French (1993, 1996) pokazali, że premia za wielkość oraz premia za war-tość może być rozważana jako kompensacja ryzyka związanego z tymi czynni-


kami. Trójczynnikowy model Famy i Frencha wyjaśnia występowanie anomalii rynkowych na podstawie dodatkowego czynnika ryzyka i zakłada, że ponadprze-ciętne stopy zwrotu dla akcji związane są z czynnikami beta oraz dodatkowo z czynnikami SMB i HML. Zaprezentowany przez Famę i Frencha (1993, 1996) model był testowany w późniejszych okresach wielokrotnie, w szczególności w odniesieniu do rynku amerykańskiego, przez Famę i Frencha (1995, 1996), Daniela i Titmana (1997), Davisa, Famę i Frencha (2000) itd. Znakomita część testów modelu była przeprowadzana również dla rynków rozwiniętych oraz dla rynku globalnego. Mniejsza część badań dotyczyła rynków wschodzących. W odniesieniu do Polski badania nad skutecznością modelu dla Warszawskiej Giełdy Papierów Wartościowych prowadzili między innymi M. Kowerski (2008), A. Czapkiewicz i I. Skalna (2011). Testy przeprowadzone w późniejszych okre-sach dla rynku amerykańskiego oraz dla rynków rozwiniętych nie potwierdzały skuteczności modelu w wyjaśnianiu stóp zwrotu. W przypadku rynków wschodzą-cych przeprowadzone testy empiryczne modelu trójczynnikowego potwierdzały jego skuteczność.

W kolejnych latach zauważono problem modelu trójczynnikowego z wyjaśnia-niem stóp zwrotu, w przypadku gdy w badanej próbie był obserwowany efekt momentum.

Efekt momentu jest związany głównie z występowaniem autokorelacji krót-koterminowych stóp zwrotu. Pierwsze badania w zakresie autokorelacji stóp zwrotu zawierała praca W.F.M. DeBondta i R. Thalera (1985). Znaleźli oni silne dowody na to, że spółki, które uzyskiwały dobre historyczne wyniki, przynoszą ujemne stopy zwrotu w ciągu kolejnych 3–5 lat. N. Jegadeesh i S. Titman (1993, 2001) przeprowadzili analizy podobne do DeBondta i Thalera (1985), jednak koncentrując się na krótkoterminowym horyzoncie inwestycyjnym, tzn. od 3 do 12 miesięcy. Jegadeesh i Titman (1993) przeprowadzili symulacje 32 różnych stra-tegii inwestycyjnych, opierając się na spółkach notowanych na NYSE i AMEX w latach 1965–1989. Jegadeesh i Titman (1993) zaobserwowali, że akcje z wyso-kimi historycznymi stopami zwrotu („zwycięzcy”) wypracowują w kolejnych okre-sach lepsze wyniki niż akcje z niskimi historycznymi stopami zwrotu („prze-grani”). Strategia momentum – w ich rozumieniu – opiera się na zajmowaniu długiej pozycji w portfelu “zwycięzców” i krótkiej w portfelu “przegranych”. Jagadeesh i Titman (1993) pokazali, że różnice w stopach zwrotu z poszczegól-nych strategii nie mogą być wyjaśnione poprzez model CAPM. Fama i French (1996) pokazali dodatkowo, że również ich model nie jest w stanie wyjaśnić stóp zwrotu osiąganych ze strategii momentum. Dowody na istnienie efektu momen-tum w stopach zwrotu z akcji na rynkach międzynarodowych zostały zaprezento-wane między innymi przez Asnessa (1994), Famę i Frencha (1998, 2011), Rouwenhorsta (1998), M. Grinblatta i T.J. Moskowitza (2004), Chui, Wei i Titmana (2010), Asness, Moskowitza i Pedersena (2013). Istnieją także dowody, że czynnik momentum może być skutecznie łączony z czynnikami wartości i wiel-kości (Fama, French, 2012; Asness, Moskovitz, Pedersen, 2013).


M.M. Carhart (1997), biorąc pod uwagę występowanie efektu momentum, dokonał rozwinięcia modelu Famy i Frencha, dodając do modelu dodatkową zmienną, odzwierciadlającą czynnik momentum w stopach zwrotu. Nowy model czteroczynnikowy po uwzględnieniu dodatkowej zmiennej przyjął postać równa-nia:

E(Ri) – Rf = biM[E(RM) – Rf] + bisE(SMB) + bihE(HML) + biwE(WML) + fi,

gdzie WML oznacza różnicę pomiędzy miesięcznymi średnimi stopami zwrotu ze zdywersyfi kowanych portfeli złożonych z „wygranych” i „przegranych” z poprzed-niego roku. Dodanie dodatkowej zmiennej do modelu pozwoliło na wyjaśnienie wpływu efektu momentum na stopy zwrotu, czego nie można było uczynić przy użyciu modelu CAPM i modelu F-F. Model rozwinięty przez M.M. Carharta (1997) był następnie testowany przez Jegadeesha (2000), J. Liew i M. Vassalou (2000), D. Kima i M. Kima (2003), J.F. L’Her, T. Masmoudi i J.M. Sureta (2004), Z. Bello (2007) oraz K.S.F. Lama, K. Li i S.M. So (2009).

1.1. ZALEŻNOŚCI MIĘDZY PREMIAMI

Znakomita część badań prowadzonych nad zależnościami między poszczególnymi czynnikami dotyczy premii za wielkość i wartości oraz premii momentum. Bada-nia empiryczne prowadzone w rzeczowym zakresie obejmowały przede wszystkim rynek amerykański, rynki rozwinięte oraz rynek globalny. Niewielka liczba prze-prowadzonych badań dotyczyła rynków wschodzących.

Badania obejmujące rynek amerykański oraz rynki rozwinięte pokazują, że premia za wielkość (jeśli jest statystycznie istotna) jest silniejsza wśród grupy małych i mikro przedsiębiorstw. Fama i French (2012) pokazali, że premia za wielkość jest silniejsza dla małych spółek. Podobną zależność zaobserwowano w przypadku premii momentum. H. Hong, J.C. Stein i T. Lim (2000) oraz Fama i French (2012) zaobserwowali, że na rynkach rozwiniętych premia momentum jest silniejsza wśród małych spółek. Ponadto, Asness, Moskowitz i Pedersen (2013) zwrócili uwagę na występowanie negatywnej korelacji pomiędzy czynni-kiem wartości i czynnikiem momentum. Badania nad zależnościami między czyn-nikami w przypadku rynków wschodzących prowadzili N. Cakici, F. Fabozzi, S. Tan (2013). Ich badanie obejmowało 18 rynków wschodzących w latach 1990–2011. Zaobserwowali oni występowanie premii za wartość zarówno wśród małych, jak i dużych spółek. Dostarczone przez nich dowody dla rynków wschodzących są więc częściowo odmienne od zależności zaobserwowanych na rynkach rozwi-niętych. Cakici, Fabozzi, Tan (2013) pokazali, że premia momentum jest większa w przypadku małych spółek i maleje wraz ze wzrostem wielkości spółek. Cakici, Fabozzi, Tan (2013) potwierdzili ponadto negatywną korelację pomiędzy czynni-kiem wartości i czynnikiem momentu, zaobserwowaną przez Asness, Moskowitza and Pedersena (2013) na rynkach rozwiniętych.


1.2. CZY PREMIE DLA CZYNNIKÓW SĄ ODPORNE NA KOSZTY TRANSAKCYJNE?

W literaturze z zakresu fi nansów można znaleźć liczną grupę badań prowadzo-nych nad stopami zwrotu ze strategii opartych na efekcie wielkości, wartości oraz momentum. Jednakże tylko niewielka część z prowadzonych badań uwzględnia wielkość kosztów transakcyjnych ponoszonych w trakcie realizacji strategii inwestycyjnych. W ramach badań spotkać można podział kosztów transakcyjnych (ze względu na ich wpływ na stopy zwrotu) na bezpośrednie koszty transakcyjne (prowizje i spready) oraz na nieproporcjonalny wpływ cen na strategie inwestycyjne. Prowadzone dotychczas badania miały głównie na celu poszukanie odpowiedzi na pytanie, czy strategie inwestycyjne będą przy-nosić ponadprzeciętne stopy zwrotu po uwzględnieniu kosztów transakcyjnych. W odpowiedzi na to pytanie można wyróżnić wiele badań pokazujących rzeczy-wisty wpływ kosztów transakcyjnych na obniżenie stóp zwrotu. R. Ball, S. Kothari, i J. Shanken (1995) zaobserwowali, że spready kupna/sprzedaży znacząco redukują zyskowność strategii przeciwnego inwestowania. P.J. Kenz i M.J. Ready (1996) badali efekt wpływu cen na zyskowność strategii inwesty-cyjnej, opartej na słabej autokorelacji między portfelami małych i dużych fi rm. Wykazali oni, że koszty transakcyjne znacznie obniżają zyskowność badanych strategii inwestycyjnych. D.B. Grundy i J.S. Martin (2001) zaobserwowali, że po uwzględnieniu w strategii momentum kosztów transakcyjnych na poziomie 1,5%, stopy zwrotu stają się nieistotne statystycznie. M. Mitchell i T. Pulvino (2001) szacowali wpływ kosztów transakcyjnych na strategie inwestycyjne i odkryli, że koszty transakcyjne obniżają stopy zwrotu o 300 punktów bazowych na rok. D.A. Lesmond, M.J. Schill i C. Zhou (2004) oraz J.D. Hanna i M.J. Ready (2005) pokazali, że uwzględnienie kosztów transakcyjnych w stra-tegii momentum całkowicie eliminuje jej zyskowność. R.A. Korajczyk i R. Sadka (2004) wykazali, że uwzględnienie kosztów transakcyjnych wpływa na spadek zyskowności strategii momentu. Ponadto oszacowali optymalną wielkość fun-duszy dla portfeli long-momentum, która według nich kształtuje się między 2 mld a 5 mld USD. A. Frazzini, R. Israel i T. Moskowitz (2012) badali wpływ kosztów transakcyjnych na stopy zwrotu ze strategii wielkości, wartości i momentum, wykorzystując rzeczywiste dane z transakcji zawartych na rynku giełdowym w latach 1998–2011. Oszacowali, że rzeczywiste koszty transakcyjne są prawie 10-krotnie mniejsze, niż wskazywały poprzednie badania. Frazzini, Israel i Moskowitz (2012) dostarczyli dowodów, że wpływ kosztów transakcyj-nych na zyskowność strategii wielkości, wartości i momentum jest 5-krotnie mniejszy niż wskazywały poprzednio przeprowadzone badania. Podsumowując swoje badania, stwierdzili, że strategia wielkości, wartości i momentum może przynosić w rzeczywistych warunkach wysokie stopy zwrotu niezależnie od wiel-kości funduszu, ze względu na brak znacznego wpływu kosztów transakcyjnych na zyskowność strategii.


1.3. WPŁYW PŁYNNOŚCI NA EFEKT WARTOŚCI, WIELKOŚCI I MOMENTUM

W. Liu (2006) defi niuje płynność jako możliwość prowadzenia handlu aktywami o bardzo dużym wolumenie przy zachowaniu dużej częstotliwości obrotu oraz niskich kosztów transakcyjnych. Artykuł napisany przez Amihuda i Mendelsona (1986) zainicjował szereg badań pokazujących, że płynność może być istotnym czynnikiem objaśniającym stopy zwrotu z akcji. Przesłanki uzasadniające takie przypuszczenia są takie, że inwestor lokujący swoje środki w niepłynne spółki musi liczyć się z wyższymi kosztami transakcyjnymi, za co rekompensatę stanowi podwyższona stopa zwrotu. Amihud i Mendelson (1986) zaproponowali model, w którym premia za płynność jest proporcjonalna do bieżącej wartości kosztów transakcji zwielokrotnionych przez szybkość obrotu. W związku z tym koszty transakcyjne oznaczają zmniejszenie stanu środków pieniężnych, co zmniejsza przyszłe zyski. M.J. Brennan i A. Subrahmanyam (1996) uważają, że jednym z powodów braku płynności na rynkach fi nansowych jest zła selekcja akcji spo-wodowana występowaniem tzw. poinformowanych graczy. Twierdzą, że efekt płynności spowodowany jest asymetrią informacji na rynkach fi nansowych i jej wpływem na ceny akcji. Y. Amihud (2002) twierdzi, że brak płynności wyjaśnia częściowo efekt małych spółek. Ponadto uważa, że w czasach dużej płynności na rynkach małe spółki mają wyższe ryzyko płynności, dlatego powinny przynosić dodatkową premię za brak płynności. Obserwacje Amihuda (2002) są zbieżne z obserwacjami H.R. Stolla i R.E. Whaley (1983), którzy uważają, że możliwym wytłumaczeniem dla premii za wielkość jest ryzyko braku płynności dla małych spółek. R. Sadka (2006) jednak twierdzi, że czynnik płynności może wyjaśnić część efektu momentum.

Duży zbiór literatury potwierdza obecność efektu płynności na rynku amery-kańskim (Amihud, Mendelson, 1986; Brennan, Subrahmanyam, 1996; Brennan, Chordia, Subrahmanyam, 1998; Chordia, Roll, Subrahmanyam, 2001; Garleanu, 2009). Badania empiryczne dowodzą także istnienia efektu płynności na innych giełdach zagranicznych (Amihud, 1997; Hu, 1997; Chan, Fa, 2005). K.G. Rouwenhorst (1999) oraz S. Claessens, S. Dasgupta i J. Glen (1995) rozwa-żali wpływ roli czynnika płynności w wyjaśnianiu stóp zwrotu na rynkach wscho-dzących.

2. ŹRÓDŁA DANYCH I METODY BADAWCZE

Zagadnienie premii za wielkość, wartość i momentum jako wyjaśnienie przekro-jowej zmienności w krajowych stopach zwrotu jest badane przy wykorzystaniu notowań akcji w okresie 20/12/2000–20/12/2013 na rynkach Europy Środkowej i Wschodniej, czyli rynkach Bułgarii, Chorwacji, Czech, Estonii, Węgier, Litwy, Łotwy, Polski, Rumunii, Słowacji i Słowenii (klasyfi kacja CEE według OECD). Wszelkie dane dotyczące cen i zmiennych fundamentalnych pochodzą z serwisu


Bloomberg. Wykorzystano notowania spółek zarówno istniejących, jak i wycofa-nych z rynku, co miało na celu uniknięcie efektu przetrwania (survivorship bias).

W badaniu w pierwszej kolejności spółki zostały posortowane według trzech czynników: wielkości (S – całkowita kapitalizacja), wartości (V – stosunek war-tości księgowej do ceny, B/M) oraz momentum (M – 12-miesięczna stopa zwrotu poprzedzająca budowę portfela). Łączna liczba spółek w próbie zwiększała się wraz z rozwojem rynków kapitałowych z 46 na początku badania do 832 pod koniec. Wcześniejsze dane zostały pominięte z obawy, że zbyt mała liczba rynków w próbie mogłaby zaburzyć ostateczne wyniki. Wszystkie dane fundamentalne oraz dotyczące cen zostały skonwertowane na euro. Zestawienie liczby spółek w poszczególnych latach zaprezentowano w tabeli 1.

Tabela 1. Liczebność próby w poszczególnych latach

2013

2012

2011

2010

2009

2008

2007

2006

2005

2004

2003

2002

2001

Bułgaria 22 37 38 48 43 27 21 0 0 0 0 0 0

Chorwacja 112 117 126 140 142 122 25 0 0 0 0 0 0

Czechy 10 11 7 7 8 8 5 8 4 2 2 0 0

Estonia 13 13 13 11 10 10 8 3 2 1 1 3 5

Węgry 0 0 0 0 25 24 20 16 16 5 6 0 13

Łotwa 10 11 19 10 11 8 14 15 3 1 0 0 2

Litwa 16 19 21 19 15 13 18 20 0 0 0 0 0

Polska 535 426 384 334 273 211 181 149 110 52 47 47 26

Rumunia 89 92 95 89 96 94 0 0 0 0 0 0 0

Słowacja 9 5 5 3 6 8 7 4 0 0 0 0 0

Słowenia 16 16 0 21 12 18 14 0 0 0 0 0 0

Razem 832 747 708 682 641 543 313 215 135 61 56 50 46

Źródło: opracowanie własne.

Na podstawie opisanych czynników zostały skonstruowane trzy odrębne port-fele dla każdego czynnika, które obejmowały kolejno 30% spółek z najniższymi wskaźnikami, 30% spółek z najwyższymi wskaźnikami oraz pozostałe 40% „środ-kowych” spółek. Wykorzystano trzy odrębne metody ważenia portfeli: równowa-żona, ważona kapitalizacją oraz ważona płynnością, przy czym za miarę płynności przyjęto średni dzienny obrót wyrażony w euro w okresie 12 miesięcy poprzedza-jących budowę portfela. Przyczyna, dla której zastosowano ważenie płynnością, jest taka, że wiele spółek na rynkach CEE bywa bardzo niepłynnych, więc w rezul-tacie założenie o rekonstrukcji portfela ważonego kapitalizacją lub równoważo-


nego może być nierealistyczne. Tymczasem niepłynne spółki mogą mieć „wbudo-waną” dodatkową premię za brak płynności, która implikuje wyższe oczekiwane stopy zwrotu. Posługując się ważeniem płynnością, obciążenie to zostaje w znacz-nej mierze wyeliminowane.

Równolegle ze stopami zwrotu z portfeli czynnikowych są obliczane także stopy zwrotu z portfela rynkowego. Jako reprezentacja portfela rynkowego zostaje wykorzystana średnia ze wszystkich rynków znajdujących się w próbie w analizowanym okresie. Dla lepszego porównania z analizowanymi portfelami portfel rynkowy ważony jest zawsze w ten sam sposób jak portfele czynnikowe: równo, kapitalizacją lub płynnością. Wszystkie portfele są rekonstruowane raz do roku w dniu 20 grudnia. Data ta została wybrana celowo, aby uniknąć efektu patrzenia w przyszłość (look-ahead bias).

Następnie zostają skonstruowane w pełni zabezpieczone portfele long/short market-neutral (MN), które naśladują zachowanie czynników wartości. Budowa portfeli MN przybiera taką formę, że posiadają one ekspozycję dodatnią na rynki o wyższej oczekiwanej stopie zwrotu, a ujemną na spółki o niższej stopie. Ujmując rzecz inaczej, skonstruowane portfele zawsze zawierają:

1 100% pozycji długiej w 30% akcji o najwyższym wskaźniku V, M lub najniż-szym S oraz

1 100% pozycji krótkiej w 30% akcji o najniższym wskaźniku V, M lub najwyż-szym S.

Z uwagi na to, że tak skonstruowany portfel nie wymaga angażowania kapitału, portfele zostają dodatkowo całkowicie zabezpieczone za pomocą długiej pozycji w instrumencie wolnym od ryzyka, przy czym za reprezentację stopy zwrotu z instrumentu wolnego od ryzyka przyjęto 12-miesięczne stawki ofertowe na stopę procentową Euribor. Podobnie jak w poprzednim przypadku portfele są równoważone, ważone kapitalizacją lub ważone płynnością.

Ostatecznie stopy zwrotu z zabezpieczonych portfeli long/short market-neutral zostały przetestowane względem dwóch różnych modeli: modelu rynkowego oraz CAPM1. Testy są oparte na logarytmicznych stopach zwrotu. Pierwszy model to klasyczny model rynkowy (market model), który został zaproponowany przez E.F. Famę, L. Fisher, M.C. Jensen i R. Roll (1969):

Rit = ai + biRmt + fit, (1) E(fit) = 0, var(fit) = vf

2,

gdzie: Rit i Rmt to stopy zwrotu z instrumentu i w okresie t, fit to błąd standardowy o wartości oczekiwanej 0, natomiast ai, bi i vf

2 to parametry modelu rynkowego. W ramach dalszych obliczeń jako reprezentacja modelu rynkowego zostaje wyko-

1 Szczegółowy przegląd i charakterystyka modeli oczekiwanych stóp zwrotu zawarty jest na przykład w pracach J.Y. Cambella, A.W. Lo i A.C. MacKinlaya (1997) oraz J.C. Cochrane (2005).


rzystana średnia stopa zwrotu ze wszystkich rynków w próbie, ważona analogicz-nie jak testowane portfele.

Drugi wykorzystany model to CAPM (Sharpe, 1964, 1966; Lintner, 1965; Mossin, 1966). Zgodnie z tym modelem, zostaje przeprowadzona regresja nad-wyżkowych stóp zwrotu z portfeli MN względem nadwyżkowych stóp zwrotu z portfela rynkowego:

Rit – Rft = ai + bi(Rmt – Rft) + fit, (2)

gdzie: Rit, Rmt i Rft to stopy zwrotu z portfeli long/short, portfela rynkowego i instru-mentu wolnego od ryzyka, a ai, bi to parametry regresji. Stopa wolna od ryzyka jest reprezentowana przez 12-miesięczne stawki ofertowe na Euribor. Wyraz wolny ai mierzy średnią ponadprzeciętną stopę zwrotu (tak zwaną alfę Jensena). We wszyst-kich modelach hipoteza zerowa zakłada, że alfa nie jest statystycznie różna od zera, a hipoteza alternatywna, że nie jest statystycznie równa zero. Parametry równania estymowane są klasyczną metodą OLS2 i testowane w sposób parametryczny.

W następnej kolejności przeprowadzono analizę, której celem było zbadanie interakcji między poszczególnymi czynnikami fundamentalnymi, determinują-cymi stopę zwrotu. W tym celu zbudowano portfele podwójnie sortowane (double-sorted portfolios) według par czynników V, S i M. W dalszej kolejności skonstruowano portfele zabezpieczone long/short dla każdej z kombinacji par dwóch czynników. Przesłanki tworzenia konkretnych portfeli long/short opierały się na dotychczasowych badaniach empirycznych, a przyświecała im maksymali-zacja oczekiwanej ponadprzeciętnej stopy zwrotu. W tej części badania przyjęto, że wszystkie portfele są równoważone, a po ich skonstruowaniu przetestowano je względem modelu rynkowego i CAPM.

W ostatniej części badań wzięto pod uwagę koszy transakcyjne, które mogą mieć różną wysokość w różnych grupach spółek. Wykorzystano do tego prosty model kosztów proporcjonalnych, w którym funkcja kosztów przybiera następu-jącą postać (Korajczyk, Sadka, 2004):

f(p) = k # p, (3)gdzie: p oznacza cenę akcji w momencie budowy portfela, a k stanowi stały wskaźnik kosztów. Jako aproksymację k przyjęliśmy połowę kwotowanego spreadu, która została zdefi niowana jako:

,k k21

, ,j t j tQ#= (4)

gdzie:

,kP

P P,

, ,

, , , ,j tQ

mid j t

ask j t bid j t=

- (5)

a Pask, j, t, Pbid, j, t i Pmid, j, t są ofertami kupna, sprzedaży i ceną środkową (ang. mid-price) spółki j w czasie t. Wykorzystując miarę kQ

j, t obliczono średnioważone

2 OLS to skrót angielskiej nazwy określającej metodę najmniejszych kwadratów (ordinary least squares).


spready w ramach poszczególnych portfeli. Zastosowano przy tym wszystkie trzy omawiane wcześniej metody ważenia. Następnie wyznaczyliśmy uproszczone stopy zwrotu po uwzględnieniu kosztów transakcyjnych za pomocą równania (6):

,R R k k, ,post cost pre cost j t j t0 1= - +- - ^ h (6)

gdzie kj, t0 i kj, t1 to stałe komponenty kosztów (połówki spreadu) na początku i na końcu okresu pomiaru. Innymi słowy, przyjęte zostało uproszczone założenie o 100-procentowej rotacji portfela w ciągu roku. Następnie, bazując na logaryt-micznych stopach zwrotu uwzględniających koszty, powtórzyliśmy wnioskowanie statystyczne w identycznej formie, jak opisano to wcześniej. Dodatkowo należy tu podkreślić, że stopy zwrotu z portfela rynkowego były obliczane również z uwzględnieniem kosztów transakcyjnych.

3. WYNIKI I INTERPRETACJA

W tej części artykułu przedstawiono wyniki prowadzonych badań empirycznych nad występowaniem efektu wartości, wielkości oraz momentum na rynkach Europy Środkowej i Wschodniej. W tabeli 2 przedstawiono stopy zwrotu z port-feli spółek sortowanych według czynników V, S oraz M przed uwzględnieniem kosztów transakcyjnych.

Przedstawione w tabeli 2 wyniki wskazują, że dla portfeli równoważonych obecny jest silny efekt wartości i wielkości na rynkach CEE. Z drugiej strony dowody na istnienie efektu momentum są nieprzekonujące. W przypadku czynnika wartości 30% spółek o najwyższym wskaźniku wypracowało średnioroczną stopę zwrotu o 24,3 pkt. proc. wyższą niż 30% spółek z najniższym wskaźnikiem i o 12,9 pkt. proc. wyższą niż portfel rynkowy. Premia za wartość wydaje się znacząco silniejsza na rynkach CEE niż na rynkach dojrzałych. Różnice w stopach zwrotu są również zaska-kująco duże w przypadku premii za wielkość. Małe spółki wypracowały stopy zwrotu o 20 pkt. proc. wyższe niż duże spółki i o 10,1 pkt. proc. wyższe niż portfel rynkowy. Jakkolwiek wyższym stopom zwrotu towarzyszyło także wyższe ryzyko, mierzone zarówno odchyleniem standardowym, jak i betą. Ostatecznie efekt momentum wydaje się stosunkowo słaby. Różnica w stopach zwrotu między spółkami o najwyż-szym i najniższym momentum sięgnęła zaledwie 1,4 pkt. proc., a dodatkowo jej zna-cząca część znika w przypadku zastosowania ważenia kapitalizacją. Niestety także w przypadku czynników wartości i wielkości premie za wartość i wielkość zdają się kurczyć. Różnica między górnym a dolnym portfelem w przypadku czynnika wartości zmniejszyła się do 18,5 pkt. proc., a w przypadku czynnika wielkości zmniejszyła się do 16,9 pkt. proc. Niemniej jednak w porównaniu z rynkami rozwiniętymi różnica jest nadal bardzo duża. Efekt momentum z kolei znika niemal zupełnie, a różnica między górnym a dolnym portfelem zmniejsza się zaledwie do 0,3 pkt. proc. W przy-padku ważenia płynnością czynniki wartości i wielkości wciąż okazują się dość silne i istotne. Z kolei w odniesieniu do mometum stopy zwrotu ze spółek o najwyższym momentum spadają do zera i okazują się niższe niż portfel rynkowy.


Tabe

la 2

. Sto

py z

wro

tu z p

ortf

eli s

orto

wan

ych

wedłu

g cz

ynni

ków

war

tośc

i, w

ielk

ości

i m

omen

tum

pr

zed

uwzg

lędn

ieni

em k

oszt

ów t

rans

akcy

jnyc

h

Port

ele

rów

now

ażo

nePo

rtfe

le w

ażo

ne k

apita

lizac

jąPo

rtfe

le w

ażo

ne pły

nnośc

ią

Śre

dni

aZ

mie

nność

Bet

aO

bro

tyŚ

red

nia

Zm

ienn

ość

Bet

aO

bro

tyŚ

red

nia

Zm

ienn

ość

Bet

aO

bro

ty

Czy

nnik

war

tośc

i

Do

lne

30%

5,7%

43,8

%0,

8878

21,

2%32

,9%

0,84

8 55

1–1

,6%

32,2

%0,

7112

616

Śro

d.

40%

14,9

%44

,4%

1,04

563

9,9%

33,0

%0,

966

239

10,5

%38

,4%

1,07

12 0

93

Gó

rne

30,0

%30

%39

,7%

1,06

254

19,7

%31

,3%

0,92

1 93

416

,0%

43,9

%1,

1729

83

Ryn

ek17

,1%

42,0

%1,

0053

45,

6%33

,5%

1,00

7 24

55,

4%36

,5%

1,00

1183

8

Czy

nnik

wie

lkoś

ci

Do

lne

30%

27,5

%45

,2%

1,34

3422

,2%

44,4

%1,

3536

14,7

%47

,5%

1,15

144

Śro

d.

40%

15,0

%47

,1%

1,07

768,

2%44

,3%

1,08

9922

%50

,7%

1,05

254

Gó

rne

30%

7,5%

35,3

%0,

581

627

5,3%

33,4

%0,

997

615

5,3%

36,3

%0,

9912

610

Ryn

ek17

,1%

42,0

%1,

0053

45,

6%33

,5%

1,00

7 24

55,

4%36

,5%

1,00

1183

8

Czy

nnik

mom

entu

m

Do

lne

30%

17,8

%45

,4%

1,09

271

4,5%

42,1

%1,

121

949

–7,2

%51

,3%

1,07

3093

Śro

d.

40%

13,0

%39

,6%

0,89

746

7,1%

34,6

%1,

057

395

9,1%

38,9

%1,

0912

727

Gó

rne

30%

19,2

%46

,0%

1,06

511

4,8%

42,2

%1,

105

373

0,0%

46,4

%0,

9681

45

Ryn

ek17

,1%

42,0

%1,

0053

45,

6%33

,5%

1,00

7 24

55,

4%36

,5%

1,00

1183

8

Uw

aga:

„śr

edni

a” o

znac

za ś

red

nio

rocz

ną s

topę

zwro

tu,

„zm

ienn

ość

” o

dch

ylen

ie s

tand

ard

ow

e w s

kali

roku

, „b

eta”

wsp

ółc

zynn

ik r

egre

sji

wzg

lęd

em p

ort

fela

ryn

kow

ego

, na

tom

iast

ob

roty

– p

rzec

iętn

y d

zien

ny w

olu

men

ob

rotu

sp

ółk

i w p

ort

felu

wyr

ażo

ny w E

UR

.

Źró

dło

: o

pra

cow

anie

wła

sne.


Tabe

la 3

. Por

tfel

e cz

ynni

kow

e ty

pu m

arke

t ne

utra

l prz

ed u

wzg

lędn

ieni

em k

oszt

ów t

rans

akcy

jnyc

h

Port

fele

czy

nnik

ow

e V

Porl

fele

czy

nnik

ow

e S

Port

fele

czy

nnik

ow

e M

EW

CW

LWE

WC

WLW

EW

CW

LW

Śre

dni

a25

,2%

19,5

%20

,7%

24,0

%19

,8%

12,4

%–1

,9%

–0,9

%–5

,5%

t-st

at5,

203,

66

2,43

2,93

2,30

1,52

–0, 1

8–0

,12

–0,3

2

Zm

ienn

ość

17,4

%19

,2%

30,7

%29

,6%

31,0

%29

,5%

38,9

%26

,3%

62,6

%

Mod

el r

ynko

wy

b0,

110,

010,

220,

430,

180,

10–0

,08

–0,0

8–0

,23

t-st

at0,

910,

04

0,92

2,56

0, 6

50,

42–0

,28

–0,3

4–0

,45

a20

,7%

17,8

%17

,6%

14,7

%17

,1%

11,2

%–0

,7%

–0,4

%–4

,4%

t-st

at3,

963,

152,

03

2, 0

31,

911,

30–0

, 06

–0, 0

6–0

,24

CA

PM

b0,

130,

190,

440,

410,

270,

15–0

,06

–0,0

4–0

,26

t-st

at1,

071,

001,

75

2,32

0,83

0,52

–0, 1

9–0

,13

–0,3

7

a17

,4%

12,1

%10

,9%

14,4

%13

,4%

8,1%

–5,1

%–3

,9%

–8,9

%

t-st

at3,

162,

101,

291,

801,

350,

85–0

,39

–0,4

5–0

,39

Uw

aga:

„śr

edni

a” o

znac

za ś

red

nio

rocz

ną s

topę

zwro

tu,

„zm

ienn

ość

” o

dch

ylen

ie s

tand

ard

ow

e w s

kali

roku

, a

a i b

to

par

amet

ry p

osz

cze-

góln

ych

mo

del

i. E

W,

CW

i L

W o

dno

szą

się

do

po

rtfe

li ró

wno

waż

ony

ch,

waż

ony

ch k

apita

lizac

ją i pły

nnośc

ią.

War

tośc

i ku

rsywą

ozn

acza

ją

po

zio

my

isto

tnośc

i sta

tyst

yczn

ej.

Źró

dło

: o

pra

cow

anie

wła

sne.


Opisane powyżej wyniki są potwierdzone przez analizę zabezpieczonych port-feli czynnikowych typu market neutral3, chociaż, jak wskazuje tabela 3, nie wszyst-kie przedstawione wyniki dla poszczególnych czynników są istotne statystycznie. Portfele oparte na efekcie wartości i wielkości wypracowały ponadprzeciętne stopy zwrotu w przypadku równego ważenia. Alfy na poziomie 10% są znacząco wyższe niż w przypadku rynków rozwiniętych. Ostatni czynnik – momentum – wygenerował stopy zwrotu bliskie zeru.

Tabela 4 obrazuje współczynniki korelacji liniowej między stopami zwrotu z portfeli MN. Co ciekawe, siła korelacji wydaje się w dużej mierze zależeć od sposobu ważenia składu portfeli. Na przykład współczynnik korelacji między rów-noważonymi portfelami MN opartymi na czynniku wartości i wielkości wyniósł 0,51, natomiast po zmianie sposobu ważenia portfeli na ważenie kapitalizacją wartość współczynnika spadła do zaledwie 0,08.

Tabela 4. Współczynniki korelacji pomiędzy portfelami czynnikowymi

Wartość MN

Wielkość MN

Momentum MN

Rynek akcji

Rynek pieniężny

Portfele równoważone

Wartość MN 1,00

Wielkość MN 0,51 1,00

Momentum MN –0,30 0,09 1,00

Rynek akcji 0,33 0,60 –0,05 1,00

Rynek pieniężny 0,18 0,47 0,27 0,03 1,00

Portfele ważone kapitalizacją

Wartość MN 1,00


Momentum MN –0,43 –0,50 1,00

Rynek akcji 0,29 0,26 –0,05 1,00

Rymek pieniężny –0,31 0,34 0,01 –0,10 1,00

Portfele ważone płynnością

Wartość MN 1,00


Momentum MN –0,40 –0,76 1,00

Rymek akcji 0,49 0,17 –0,14 1,00

Rynek pieniężny 0,19 0,42 –0,52 –0,13 1,00

Uwaga: rynek akcji i pieniężny są zdefi niowane zgodnie z wcześniejszą charakterystyką danych.


3 Portfele typu market neutral są grupą portfeli opartych na strategii zabezpieczającej przed zmiennością rynku.


Tabe

la 5

. Por

tfel

e so

rtow

ane

wedłu

g dw

óch

czyn

nikó

w

Sto

pa

zwro

tuZ

mie

nność

Bet

a

Port

fele

sor

tow

ane

wedłu

g w

artośc

i i w

ielk

ości

V: D

oln

eV:

Śro

dko

we

V: G

órn

eV:

Do

lne

V: Ś

rod

kow

eV:

Gó

rne

V: D

oln

eV:

Śro

dko

we

V: G

órn

e

30%

40%

30%

30%

40%

30%

30%

40%

30%

S.

Do

lne

30%

4,6%

17,1

%35

,5%

37,8

%58

,7%

43,1

%0,

571,

200,

90

S. Ś

rod

. 40

%4,

8%10

,8%

25,6

%58

,7%

47,0

%41

,2%

1,20

0,93

0,79

S.

Gó

rne

30%

0,4%

9,6%

16,6

%36

,9%

34,0

%34

,6%

0,61

0,60

0,63

Port

fele

sor

tow

ane

wedłu

g w

artośc

i i m

omen

tum

V: D

oln

eV:

Śro

dko

we

V: G

órn

eV:

Do

lne

V: Ś

rod

kow

eV:

Gó

rne

V: D

oln

eV:

Śro

dko

we

V: G

órn

e

30%

40%

30%

30%

40%

30%

30%

40%

30%

M.

Do

lne

30%

–0,8

%6,

5%30

,1%

51,7

%50

,4%

44,0

%0,

891,

040,

88

M. Ś

rod

. 40

%–1

,0%

12,1

%30

,2%

38,1

%41

,3%

48,2

%0,

740,

830,

92

M.

Gó

rne

30%

11,4

%20

,9%

22,0

%82

,0%

48,8

%34

,3%

0,94

0,92

0,60

Port

fele

sor

tow

ane

wedłu

g w

ielk

ości

i m

omen

tum

S:

Do

lne

S: Ś

rod

kow

eS

: G

órn

eS

: D

oln

eS

: Ś

rod

kow

eS

: G

órn

eS

: D

oln

eS

: Ś

rod

kow

eS

: G

órn

e

30%

40%

30%

30%

40%

30%

30%

40%

30%

M.

Do

lne

30%

31,2

%7,

7%2,

9%47

,4%

55,0

%38

,8%

0,96

0,88

0,74

M. Ś

rod

. 40

%20

,7%

9,6%

9,2%

52,0

%43

,8%

34,3

%1,

040,

880,

61

M.

Gó

rne

30%

25,6

%19

,2%

4,2%

46,8

%55

,6%

39,6

%0,

871,

120,

64

Uw

aga:

„st

op

a zw

rotu

” o

znac

za ś

red

nio

rocz

ną s

topę

zwro

tu,

„zm

ienn

ość

” o

dch

ylen

ie s

tand

ard

ow

e w s

kali

roku

, a

„bet

a” –

wsp

ółc

zynn

ik

regr

esji

wzg

lęd

em p

ort

fela

ryn

kow

ego

. V,

S i

M o

dno

szą

się

kole

jno

do

czy

nnik

ów

war

tośc

i, w

ielk

ośc

i i m

om

entu

m.

Źró

dło

: o

pra

cow

anie

wła

sne.


Tabela 5 opisuje zależności między równoważonymi portfelami czynnikowymi. Zależności między premiami za wartość i wielkość są zgodne ze wcześniejszymi obserwacjami na rynkach dojrzałych. Premia za wartość była szczególnie wysoka w gronie małych spółek i relatywnie niższa w gronie dużych. Portfel małych spółek wysokowartościowych zarabiał aż 35,5% rocznie. Co ciekawe, obserwacje w zakresie efektu momentum zdają się zaprzeczać doświadczeniom rynków roz-winiętych. Efekt momentum w połączeniu z wartością lub wielkością wydają się raczej eliminować nawzajem aniżeli wzmacniać. Innymi słowy, efekt momentum jest mocniejszy w gronie niskowartościowych lub dużych spółek i staje się nega-tywny w przypadku spółek wysokowartościowych lub dużych.

Wnioski z tabeli 5 są ogólnie potwierdzone przez analizę statystyczną wyników podwójnie sortowanych portfeli MN (tab. 6). Po pierwsze, portfel sortowany na podstawie S i M wypracował negatywną alfę w modelu CAPM. Po drugie, portfel V+M wypracował dodatnią alfę, jednak jej istotność statystyczna była na niskim poziomie. Ostatecznie portfel V+S dostarczył bardzo wysoką średnioroczną stopę zwrotu na poziomie 29,9% i istotną statystycznie alfę z modelu CAPM w wysokości 23,6%.

Tabela 6. Ponadprzeciętne stopy zwrotu z podwójnie sortowanych portfeli market neutral

V+S V+M S+M

Stopa zwrotu 37,5% 10,9% –1,9%

t-stat 4,15 1,20 –0,18

Zmienność 32,6% 32,9% 38,3%

Model rynkowy

b 0,45 0,04 0,18

t-stat 2,15 0,17 0,62

a 23,57% 11,13% 1,36%

t-stat 2,52 1,04 0,11

CAPM

b 0,16 –0,03 –0,14

t-stat 1,09 –0,22 –0,75

a 29,91% 8,26% –4,23%

t-stat 3,07 0,84 –0,36

Uwaga: „stopa zwrotu” oznacza średnioroczną stopę zwrotu, „zmienność” odchylenie standardowe w skali roku, a a i b to parametry poszczególnych modeli. V, S i M odnoszą się kolejno do czynników wartości, wielkości i momentum.



W celu zweryfi kowania, czy premie czynnikowe są odporne na koszty trans-akcyjne, w pierwszej kolejności zostały skalkulowane przeciętne spready w ramach poszczególnych portfeli. Rezultaty zaprezentowano w tabeli 7.

Tabela 7. Spready bid-ask (w %)

Czynnik wartości Czynnik wielkości Czynnik momentum

EW CW LW EW CW LW EW CW LW

Dolne 30% 4,18 1,00 0,86 10,89 10,74 6,41 7,38 2,26 1,35

Środ. 40% 4,07 1,46 0,98 4,77 4,62 2,23 4,76 1,04 0,77

Górne 30% 9,38 2,55 2,04 1,81 0,91 0,71 5,32 1,27 0,89

Rynek 5,99 1,11 0,82 5,99 1,11 0,82 5,99 1,11 0,82

Uwaga: EW, CW i LW oznaczają odpowiednio portfele równoważone, ważone kapitaliza-cją i ważone płynnością.


Pozwoliło to na zaobserwowanie kilku interesujących faktów. Po pierwsze, jak można się było spodziewać, spready w portfelach równoważonych (EW) są znacząco wyższe niż w portfelach ważonych kapitalizacją (CW) lub płynnością (LW). W przypadku pełnego portfela rynkowego spread EW jest równy 5,99%, a w przypadku portfela ważonego płynnością ponad siedmiokrotnie niższy (0,82%). Wynika to z bardzo dużych spreadów w przypadku małych spółek gieł-dowych. Nawet w przypadku ważenia płynnością spready w gronie małych spółek wynoszą przeciętnie aż 6,41%. Ostatecznie warto zauważyć, że w odnie-sieniu do momentum spready są niższe w spółkach o wysokim momentum niż o niskim. Reasumując, wahania w spreadach mogą sprawiać, że premie za war-tość i wielkość się zmniejszą, natomiast premie za momentum potencjalnie nawet wzrosną.

Tabela 8 przedstawia wyniki portfeli czynnikowych po uwzględnieniu kosz-tów transakcyjnych. Analizując jej zawartość, można sformułować kilka konklu-zji. Po pierwsze, koszty transakcyjne znacząco redukują premię za wielkość. Różnica między stopami zwrotu z małych i dużych spółek wyraźnie się zmniej-sza, a w przypadku ważenia płynnością właściwie zupełnie znika. Innymi słowy, koszty transakcyjne okazują się na tyle duże, że nie mogą być skompensowane przez premię za wielkość w ujęciu ważenia płynnością. Po drugie, portfele wyso-kowartościowe wciąż przynoszą dużo wyższe stopy zwrotu niż niskowartościowe. Po trzecie wreszcie, dowody w zakresie premii za momentum są mieszane, jed-nak trudno uznać je za dowód jej obecności po uwzględnieniu kosztów trans-akcyjnych.


Tabe

la 8

. Por

tfel

e so

rtow

ane

wedłu

g cz

ynni

ków

po

uwzg

lędn

ieni

u ko

sztó

w t

rans

akcy

jnyc

h

Port

fele

ró

wno

waż

one

Port

fele

waż

one

kap

italiz

acją

Port

fele

waż

one

pły

nnośc

ią

Śre

dni

aZ

mie

nność

Bet

aO

bró

tŚ

red

nia

Zm

ienn

ość

Bet

aO

bró

tŚ

red

nia

Zm

ienn

ość

Bet

aO

bró

t

Czy

nnik

war

tośc

i

Do

lne

30%

0,8%

46,6

%0,

8678

20,

2%33

,2%

0,84

8 55

1-2

,5%

32,2

%0,

7112

616

Śro

d.

40%

10,0

%47

,3%

1,02

563

8,3%

33,8

%0,

986

239

9,5%

38,8

%1,

0812

093

Gó

rne

30%

18,1

%46

,9%

1,10

254

17,1

%31

,7%

0,93

1 93

413

,9%

44,4

%1,

182

983

Ryn

ek9,

9%46

,2%

1,00

534

4,5%

33,9

%1,

007

245

4,6%

36,6

%1,

0011

838

Czy

nnik

wie

lkoś

ci

Do

lne

30%

13,0

%54

,6%

1,39

348,

5%52

,5%

1,41

366,

9%51

,6%

1,16

144

Śro

d.

40%

9,3%

50,5

%1,

0576

3,0%

47,0

%1,

0999

–0,4

%52

,0%

1,06

254

Gó

rne

30%

5,5%

36,2

%0,

551

629

4,4%

33,6

%0,

997

615

4,6%

36,4

%0,

9912

610

Ryn

ek9,

9%46

,2%

1,00

534

4,5%

33,9

%1,

007

245

4,6%

36,6

%1,

0011

838

Czy

nnik

mom

entu

m

Do

lne

30%

9,0%

49,7

%1,

0821

12,

2%42

,6%

1,12

1 94

9-8

,8%

52,3

%1,

003

093

Śro

d.

40%

7,3%

43,0

%0,

8874

66,

1%34

,8%

1,05

7 39

58,

4%39

,0%

1,09

12 7

27

Gó

rne

30%

12,0

%51

,6%

1,07

511

3,1%

44,0

%1,

125

373

-1,1

%47

,4%

0,97

8 14

5

Ryn

ek9,

9%46

,2%

1,00

534

4,5%

33,9

%1,

007

245

4,6%

36,6

%1,

0011

838

Uw

aga:

„śr

edni

a” o

znac

za ś

red

nio

rocz

ną s

topę

zwro

tu,

„zm

ienn

ość

” o

dch

ylen

ie s

tand

ard

ow

e w s

kali

roku

, „b

eta”

wsp

ółc

zynn

ik r

egre

sji

wzg

lęd

em p

ort

fela

ryn

kow

ego

, na

tom

iast

ob

roty

i p

rzec

iętn

y d

zien

ny w

olu

men

ob

rotu

sp

ółk

i w p

ort

felu

wyr

ażo

ny w E

UR

.

Źró

dło

: o

pra

cow

anie

wła

sne.


Tabe

la 9

. Por

tfel

e cz

ynni

kow

e ty

pu m

arke

t ne

utra

l po

uwzg

lędn

ieni

u ko

sztó

w t

rans

akcy

jnyc

h

Port

fele

czy

nnik

ow

e V

Port

fele

czy

nnik

ow

e S

Port

fele

czy

nnik

ow

e M

EW

CW

LWE

WC

WLW

EW

CW

LW

Śre

dni

a10

,0%

16,1

%17

,6%

8,3%

5,5%

3,6%

–18,

5%–4

,7%

–8,0

%

t–st

at1,

413,

022,

020,

750,

490,

37–1

,17

–0,6

0–0

,45

Zm

iezm

ość

25,7

%19

,2%

31,4

%39

,8%

40,0

%36

,0%

57,0

%28

,2%

64,4

%

Port

fel r

ynko

wy

b0,

210,

010,

220,

520,

190,

080,

05–0

,08

–0,2

4

t–st

at1,

360,

050,

872,

540,

550,

260,

12–0

,34

–0,4

6

a7,

6%14

,9%

15,2

%3,

0%4,

5%3,

2%–2

0,9%

–4,5

%–7

,2%

t–st

at1,

072,

651,

720,

320,

390,

31–1

,24

–0,5

4–0

,39

CA

PM

b0,

230,

190,

430,

510,

360,

150,

06–0

,03

–0,2

7

t–st

at1,

480,

981,

632,

360,

830,

430,

16–0

,10

–0,3

8

a3,

9%9,

4%8,

8%1,

7%–0

,6%

–0,6

%–2

6,3%

–8,2

%–1

2,0%

t–st

at0,

541,

641,

000,

17–0

,05

–0,0

5–1

,41

–0,8

8–0

,51

Uw

aga:

„śr

edni

a” o

znac

za ś

red

nio

rocz

ną s

topę

zwro

tu,

„zm

ienn

ość

” o

dch

ylen

ie s

tand

ard

ow

e w s

kali

roku

, a

a i b

to

par

amet

ry p

osz

cze-

góln

ych

mo

del

i. E

W,

CW

i L

W o

dno

szą

się

do

po

rtfe

li ró

wno

waż

ony

ch,

waż

ony

ch k

apita

lizac

ją i w

ażo

nych

pły

nnośc

ią.

War

tośc

i ku

rsywą

ozn

acza

ją p

ozi

om

y is

totn

ośc

i sta

tyst

yczn

ej.

Źró

dło

: o

pra

cow

anie

wła

sne.


Ocena statystyczna portfeli typu market neutral4 (tab. 9) jest generalnie zgodna z wynikami z tabeli 8. Jedynym czynnikiem, który wypracował pozytywną alfę, był czynnik „wartość”. Premie za wielkość i momentum okazały się bliskie zeru lub nawet ujemne. Reasumując, koszty transakcyjne mają negatywny wpływ na wszystkie trzy czynniki – wartości, wielkości i momentum – natomiast po dodat-kowym uwzględnieniu wpływu ograniczonej płynności przez zastosowanie waże-nia płynnością jedynie czynnik wartości wciąż jest istotny. Czynniki wielkości i momentum praktycznie przestają istnieć.

PODSUMOWANIE

W artykule zaprezentowano badanie nad współzależnościami między czynnikami wartości, wielkości i momentu oraz ich odpornością na koszty transakcyjne i ograniczenia płynności. Przeprowadzona analiza pozwala na wyciągnięcie kilku interesujących wniosków oraz na odpowiedź na pytania postawione we wstępie artykułu. Po pierwsze, dostarczone zostały świeże dowody out-of-sample na funk-cjonowanie premii za wartość i wielkość na rynkach CEE, które nie były dotych-czas kompleksowo badane pod tym względem. Obliczenia wykazały bardzo silne efekty wielkości i wartości, jednak brak jednoznacznego efektu momentum. Po drugie, zaobserwowano interesujące zależności między badanymi czynnikami. Wartość i wielkość wydają się wzmacniać nawzajem, skutkując ponadprzecięt-nymi stopami zwrotu z podwójnie sortowanych portfeli, podczas gdy wartość i momentum oraz wielkość i momentum mają raczej tendencję do eliminowania się nawzajem. Po trzecie, zweryfi kowano, czy premie czynnikowe są odporne na ograniczenia płynności. Odpowiedź jest – jak się wydaje – pozytywna, jednak premie częściowo się zmniejszają. Po czwarte, został sprawdzony wpływ kosztów transakcyjnych na premie czynnikowe. Spread rynkowy wydaje się mieć najwięk-szy negatywny wpływ na premię za wielkość, gdyż „efekt małej spółki” praktycz-nie znika. Premia za wartość także ulega zmniejszeniu, jednak wciąż pozostaje wysoka w relacji do rynków rozwiniętych.

Podsumowując, otrzymane wyniki badań są jedynie częściowo optymistyczne z punktu widzenia inwestorów giełdowych. Premia za wartość nie jest iluzoryczna, lecz realna, i pozostaje odporna na ograniczenia płynności i koszty transakcyjne. Niestety, nie jest to prawdziwe w przypadku premii za wielkość. Wprawdzie efekt ten jest obecny na rynkach CEE, jednak znika zupełnie po uwzględnieniu kosz-tów transakcyjnych i ograniczeń płynności.

Dalsze badania nad kwestiami poruszanymi w niniejszym artykule powinny podążyć w kilku kierunkach. Po pierwsze, nasz artykuł kreuje paradygmat do dalszych badań nad modelami wyceny, które byłyby właściwe dla rynków CEE i uwzględniały ich specyfi kę. Po drugie, interakcje między portfelami powinny być

4 Warto podkreślić, że portfele MN uwzględniające koszty transakcyjne są znacząco droższe w implementacji niż portfele bezkosztowe, ponieważ koszty są ponoszone przy otwieraniu i zamykaniu pozycji zarówno krótkich, jak i długich.


zbadane przy wykorzystaniu także innych metod ważenia portfeli. Po trzecie, jedną z wad przedstawionego badania jest zastosowanie relatywnie prostej funk-cji kosztów transakcyjnych i przyjęcie dość restrykcyjnych założeń odnośnie do rotacji portfela. Zastosowanie zmiennego poziomu rotacji portfela oraz bardziej zaawansowanych funkcji kosztowych, uwzględniających wpływ transakcji na rynek (market impact), jak choćby modele Glostena-Harrisa (1988), Breena-Hodricka-Korajczyka (2002) lub Almgreena-Thuna-Hauptmanna-Li (2005), mogłoby mieć korzystny wpływ na jakość badań. Ostatecznie zapewne najistotniejszą kwestią jest wpływ płynności na premie czynnikowe. Badania powinny w większym stop-niu koncentrować się na odpowiedzi na pytanie, czy płynność jest brakującym ogniwem pozwalającym objaśnić częściowo lub całkowicie efekty wielkości lub wartości na rynkach wschodzących.

BIBLIOGRAFIA

Almgreen R., Thun Ch., Hauptmann E., Li H. (2005), Direct estimation of equity market impact, “Working Paper”, available online: www.courant.nyu.edu/~alm-gren/papers/costestim.pdf.

Amihud Y., Mendelson H., Lauterbach B. (1997), Market microstructure and securities values: Evidence from the Tel Aviv stock exchange, “Journal of Financial Economics”, Vol. 45, s. 365–390.

Amihud Y. (2002), Illiquidity and stock returns: Cross-section and time-series effects, “Journal of Financial Markets”, No. 5, s. 31–56.

Amihud Y., Mendelson H. (1986), Asset pricing and the bid-ask spread, “Journal of Financial Economics”, Vol. 17, s. 223–249.

Asness C.S. (1994), Variables that Explain Stock Returns. Ph.D. Dissertation, University of Chicago.

Asness C.S., Moskowitz T.J., Pedersen L.H. (2013), Value and momentum everywhere. “Journal of Finance”, Vol. 68 (3), s. 929–985.

Ball R., Kothari S., Shanken J. (1995), Problems in measuring portfolio performance: An application to contrarian investment strategies, “Journal of Financial Economics”, Vol. 38, s. 79–107.

Banz R.W. (1981), The relation between return and market value of common stocks, “Journal of Financial Economics”, Vol. 9, s. 3–18.

Barry C.B., Goldreyer E., Lockwood L., Rodriguez M. (2002), Robustness of size and value effects in emerging equity markets. 1985-2000, “Emerging Markets Review”, No. 3, s. 1–30.

Basu S. (1977), Investment performance of common stocks in relation to their price--earnings ratios: A test of the effi cient market hypothesis, “The Journal of Finance”, Vol. 32 (3), s. 663–682.

Basu S. (1983), The relationship between earnings’ yield, market value and return for NYSE common stocks: Further evidence, “Journal of Financial Economics”, Vol. 12 (1), s. 129–156.

Bello Z. (2007), How diversifi ed are equity mutual funds, “North American The Journal of Finance and Banking Research”, Vol. 1(1), s. 54–63.


Beverley L.(2007), Stock market event studies and competition commission inquiries. Mimeo, U.K. Competition Commission.

Bhandari L.Ch. (1988), Debt/equity ratio and expected common stock returns: Empirical evidence, “The Journal of Finance”, Vol. 43 (2), s. 507–528.

Black F. (1972),Capital market equilibrium with restricted borrowing, “The Journal of Business”, Vol. 45 (3), s. 444–455.

Black F., Jensen M.C., Scholes M.S. (1972), The Capital Asset Pricing Model: Some Empirical Tests, in: M.C. Jensen (ed.), Studies in the Theory of Capital Markets, Praeger Publishers, New York, s. 79–121.

Blume M.E. (1970), Portfolio theory: A step towards its practical application, “Journal of Business”, Vol. 43 (2), s. 152–174.

Blume M.E., Friend I. (1973), A new look at the capital asset pricing model, “The Journal of Finance”, Vol. 28 (1), s. 19–34.

Blume M.E., Stambaugh R.F. (1983), Biases in computed returns: An application to the size effect, “Journal of Financial Economics”, Vol. 12 (3), s. 387–404.

Breen W.J., Hodrick L.S., Korajczyk R.A. (2002), Predicting equity liquidity, “Management Science”, Vol. 48, s. 470–483.

Brennan M.J., Chordia T., Subrahmanyam A. (1998), Alternative factor specifi cations, security characteristics, and the cross-section of expected stock returns, “Journal of Financial Economics”, Vol. 49, s. 345–373.

Brennan M.J., Subrahmanyam A. (1996), Market microstructure and asset pricing: On the compensation for illiquidity in stock returns, “Journal of Financial Economics”, Vol. 44, s. 441–464.

Brown P, Keim D.B., Kleidon A.W., Marsh T.A. (1983), Stock return seasonalities and the tax-loss selling hypothesis: analysis of the arguments and Australian evidence, “Journal of Financial Economics”, Vol. 12, s. 105–128.

Cakici N., Fabozzi F., Tan S. (2013), Size, value, and momentum in emerging market returns, “Emerging Markets Review”, No. 16 (C), s. 46–65.

Cambell J.Y., Lo A.W., MacKinlay A.C. (1997), The Econometrics of Financial Markets, Princeton University Press, Princeton, NJ.

Capaul C., Rowley I., Sharpe W. (1993), International value and growth stock returns, “Financial Analysts Journal”, Vol. 49, s. 27–36.

Carhart M.M. (1997), On persistence in mutual fund performance, “Journal of Finance”, Vol. 52, s. 57–82.

Chan H., Fa R. (2005), Asset pricing and the illiquidity premium, “The Financial Review”, Vol. 40, s. 429–458.

Chan L.K.C, Hamao Y., Lakonishok J. (1991), Fundamentals and stock returns in Japan, “Journal of Finance”, Vol. 46, s. 1739–1764.

Chordia T., Roll R., Subrahmanyam A. (2001), Market liquidity and trading activity, “Journal of Finance”, Vol. 55, s. 501–530.

Chui A.C.W., Titman S., Wei K.C.J. (2010), Individualism and momentum around the world, “Journal of Finance”, Vol. 65, s. 361–392.

Cochrane J.C. (2005), Asset Pricing, Princeton University Press, Princeton, N. J.Cook T.J., Roseff M. (1982), Size dividend yield and co-skewness effects on stock

returns: Some empirical tests, Iowa City: University of Iowa, “Working Paper Series”, Vol. 18, s. 82–20.


Czapkiewicz A., Skalna I. (2011), Użyteczność stosowania modelu Famy i Frencha w okresach hossy i bessy na rynku akcji GPW w Warszawie, „Bank i Kredyt”, Vol. 42 (3), s. 61–80.

Daniel K., Titman S. (1997), Evidence on the characteristics of cross sectional variation in stock returns, “The Journal of Finance”, Vol. 52 (1), s. 1–33.

Davis L.J. (1994), The cross-section of realized stock returns: The pre-COMPUSTAT evidence, “Journal of Finance”, Vol. 49, s. 1579–1593.

Davis J.L., Fama E.F., French K.R. (2000), Characteristics, covariances, and average returns: 1929 to 1997, “The Journal of Finance”, Vol. 55 (1), s. 389–406.

De Bondt W., Thaler R. (1985), Does the stock market overreact?, “The Journal of Finance”, Vol. 40 (3), s. 793–805.

Dimson E., Marsh P., Stuanton M. (2011), Investment Style: Size, Value and Momentum. Credit Suisse Global Investment Returns Sourcebook 2011, Credit Suisse Research Institute, Zurich, s. 41–54.

Fama E.F., MacBeth J.D. (1973), Risk, return and equilibrium: Empirical tests, “The Journal of Political Economy”, Vol. 81 (3), s. 607–636.

Fama E.F., Fisher L., Jensen M.C., Roll R. (1969), The adjustment of stock prices to new information, “International Economic Review”, Vol. 10, s. 1–21.

Fama E.F., French K.R. (1992), The cross-section of expected stock returns, “Journal of Finance”, Vol. 47, s. 427–466.

Fama E.F., French K.R. (1993), Common risk factors in the returns on stocks and bonds, “Journal of Financial Economics”, Vol. 33, s. 3–56.

Fama E.F., French K.R. (1995), Size and book-to-market factors in earnings and returns, “Journal of Finance”, Vol. 50, s. 131–156.

Fama E.F., French K.R. (1996), Multifactor explanations of asset pricing anomalies, “Journal of Finance”, Vol. 51, s. 55–84.

Fama E. F., French K.R. (2008), Dissecting anomalies, “Journal of Finance”, Vol. 63(4), s. 1653–1678.

Fama E.F., French K.R. (2012), Size, value, and momentum in international stock returns, “Journal of Financial Economics”, Vol. 105(3), s. 457–472.

Fama E.F., French K.R. (1998), Value versus growth: The international evidence, “Journal of Finance”, Vol. 53, s. 1975–1999.

Frazzini A., Israel R., Moskowitz T. (2012), „Trading costs of asset pricing anoma-lies”, Unpublished Working Paper, University of Chicago.

Friend I., Blume M.E. (1970), Measurement of portfolio performance under uncertainty, “The American Economic Review”, Vol. 60(4), s. 561–575.

Garleanu N. (2009), Portfolio choice and pricing in illiquid markets, “Journal of Economic Theory”, Vol. 144, s. 532–564.

Glosten L.R., Harris L.E. (1988), Estimating the components of the bid/askspread, “Journal of Financial Economics”, Vol. 21, s. 123–142.

Grinblatt M., Moskowitz T.J. (2004), Predicting stock price movements from past returns: The role of consistency and tax-loss selling, “Journal of Financial Economics”, Vol. 71, s. 541–579.

Grundy D.B., Martin J.S. (2001), Understanding the nature of the risks and the source of the rewards to momentum investing, “Review of Financial Studies”, Vol. 14 (1), s. 29–78.


Hanna J.D., Ready M.J. (2005), Profi table predictability in the cross section of stock returns, “Journal of Financial Economics”, Vol. 78, s. 463–505.

Herrera M.J., Lockwood L.J. (1994), The size effect in the Mexican stock market, “Journal of Banking and Finance”, Vol. 18, s. 621–632.

Heston S.L., Rouwenhorst K.G., Weessels R.E. (1999), The role of beta and size in the cross-section of European stock returns, “European Financial Management”, No. 5, s. 9–27.

Hong H., Lim T., Stein J.C. (2000), Bad news travels slowly: Size, analyst coverage, and the profi tability of momentum strategies, “Journal of Finance”, Vol. 55, s. 265–295.

Horowitz J.L., Loughran T., Savin N.E. (2000), The disappearing size effect, “Research in Economics”, Vol. 54 (1), s. 83–100.

Hu A.Y. (1997), Trading turnover and expected stock returns: The trading frequency hypothesis and evidence from the Tokyo stock exchange. “Working Paper” (available at SSRN: http://ssrn.com/abstract=15133).

Jegadeesh N. (2000), Long-term performance of seasoned equity offerings: Benchmark errors and biases in expectations, “Financial Management”, Vol. 29(3), s. 5–30.

Jegadeesh N., Titman S. (2001), Profi tability of momentum strategies: An evaluation of alternative explanations, “The Journal of Finance”, Vol. 56 (2), s. 699–720.

Jegadeesh N., Titman S. (1993), Returns to buying winners and selling losers: Implications for stock market effi ciency, “The Journal of Finance”, Vol. 48 (1), s. 65–91.

Knez P.J., Ready M.J. (1996), Estimating the profi ts from trading strategies, “Review of Financial Studies”, No. 9, s. 1121–1163.

Kim D., Kim M. (2003), A multifactor explanation of post-earnings announcement drift, “Journal of Financial Quantitative Analysis”, Vol. 38(2), s. 383–398.

Korajczyk R.A., Sadka R. (2004), Are momentum profi ts robustto trading costs? “The Journal of Finance”, Vol. 59 (3), s. 1039–1082.

Kowerski M. (2008), Trójczynnikowy model Famy i Frencha dla Giełdy Papierów Wartościowych w Warszawie, “Przegląd Statystyczny”, nr 55(4), s. 131–148.

Lam K.S.F., Li K., So S.M. (2009), On the validity of the augmented Fama and French’s (1993) model: Evidence from the Hong Kong stock market, “Working Paper Series”.

Lesmond D.A., Schill M.J., Zhou C. (2004), The illusory nature of momentum profi ts, “Journal of Financial Economics”, Vol. 71, s. 349–380.

L’Her J.F., Masmoudi T., Suret J.M. (2004), Evidence to support the four-factor pricing model from the Canadian Stock Market, “Journal of International Financial Markets, Institutions and Money”, Vol. 14, s. 313−328.

Liew J., Vassalou M. (2000), Can book-to-market, size and momentum be risk factors that predict economic growth?, “Journal of Financial Economics”, Vol. 57 (2), s. 221−245.

Lintner J. (1965), The valuation of risk assets and the selection of risky investments in stock portfolios and capital budget, “Review of Economics and Statistics”, Vol. 47, s. 13−37.

Lintner J. (1971), The effect of short selling and margin requirements in perfect capital markets, “Journal of Financial and Quantitative Analysis”, Vol. 6, s. 1173−1195.

Liu W. (2006), A liquidity-augmented capital asset pricing model, “Journal of Financial Economics”, Vol. 82, s. 631–671.


Lischewski J., Voronkova S. (2010), Size, Value and Liquidity: Do They Really Matter on an Emerging Stock Market?, “ZEW - Centre for European Economic Research Discussion Paper”, No. 10-070.

Markowitz H.M. (1952), Portfolio selection, “The Journal of Finance”, Vol. 7, s. 77–91.Merton R.C. (1973), An intertemporal capital asset pricing model, “Econometrica”,

Vol. 41(5), s. 867–887.Michou M., Mouselli S., Stark A. (2010), Fundamental analysis and the modeling of

normal returns in the UK, “Working Paper”, SSRN.Miller M.H., Scholes M. (1972), Rates of return in relation to risk: A reexamination of

some recent fi ndings, in: Studies in the Theory of Capital Markets, M.C. Jensen (ed.), Praeger, New York, USA.

Mitchell M.L., Netter J.M. (1994), The role of fi nancial economics in securities fraud cases: Applications at the Securities and Exchange Commission, “Business Lawyer”, Vol. 49 (2), s. 545–590.

Mitchell M., Pulvino T. (2001), Characteristics of risk and return in risk arbitrage. “Journal of Finance”, Vol. 56, s. 2135−2175.

Mossin J. (1966), Equilibrium in a capital asset market, “Econometrica”, Vol. 34 (2), s. 768−783.

Reinganum M.R (1981), Misspecifi cation of capital asset pricing: Empirical anomalies based on earning’ yield and market values, “Journal of Financial Economics”, Vol. 9(1), s. 19−46.

Rosenberg B., Reid K., Lanstein R. (1985), Persuasive evidence of market ineffi ciency, “Journal of Portfolio Management”, No. 11, s. 9–17.

Rouwenhorst K.G. (1999), Local returns factors and turnover in emerging stock market, “Journal of Finance”, Vol. 54, s. 1439−1464.

Sadka R. (2006), Momentum and post-earnings-announcement drift anomalies: The role of liquidity risk, “Journal of Financial Economics”, Vol. 80, s. 309−349.

Sharpe W.F. (1964), Capital asset pricing: A theory of market equilibrium under condi-tions of risk, “Journal of Finance”, Vol. 19, s. 425−441.

Stattman D. (1980), Book values and stock returns, “The Chicago MBA: A Journal of Selected Papers”, No. 4 ,s. 25−45.

Stoll H.R., Whaley R.E. (1983), Transaction costs and the small fi rm effect, “Journal of Financial Economics”, Vol. 12(1), s. 57−79.

STRESZCZENIE

Celem artykułu jest analiza charakterystyk i źródeł premii za wielkość, wartość i momentum na rynkach akcji w Europie Środkowej i Wschodniej. Zaprezento-wane badanie poszerza stan wiedzy naukowej na trzy sposoby. Po pierwsze, wyniki obliczeń dostarczają świeże dowody na istnienie bardzo wysokich premii za wartość i wielkość na rynkach CEE oraz podważają istnienie efektu momen-tum. Po drugie, zademonstrowane zostaje, że efekty wielkości i wartości wzmac-niają się nawzajem, natomiast efekt momentum ma tendencję do osłabiania pozostałych czynników. Po trzecie, rezultaty badań wskazują, że jedynie premia za wartość funkcjonuje po uwzględnieniu jednoczesnego wpływu kosztów trans-akcyjnych i ograniczeń płynności charakterystycznych dla rynków CEE. Efekty


wielkości oraz momentum praktycznie przestają istnieć. Badanie bazuje na noto-waniach spółek z 11 państw Europy Środkowo-Wschodniej w latach 2000–2013.

Słowa kluczowe: premia za wartość, premia za wielkość, efekt momentu, analiza przekrojowa stóp zwrotu, płynność, koszty transakcyjne, rynki wschodzące, rynki Europy Środkowej i Wschodniej.

VALUE, SIZE AND MOMENTUM EFFECTS ON THE CEE MARKETS

ABSTRACT

The study investigates characteristics and sources of value, size and momentum premiums on the stock CEE markets. The paper broadens the academic knowledge in three ways. First, we deliver out-of-sample evidence for very high value and size premiums, but we detect almost no momentum anomaly. Second, we demonstrate that the value and size factors strengthen each other, but it is not true in the case of combinations with the momentum effect. Finally, we fi nd that only the value effect survives the simultaneous impact of CEE markets’ illiquidity and transaction costs. The size and momentum premiums become non-existent. We analyze companies from 11 countries between 2000 and 2013.

Keywords: value, size, momentum, cross-section of stock returns, liquidity, transaction costs, CEE markets, emerging markets.

JEL Classifi cation: G11, G12, G14, G15

Paweł Mikołajczak*, Robert Skikiewicz* *

BARIERY PROWADZENIA DZIAŁALNOŚCI JAKO DETERMINANTY SYTUACJI FINANSOWEJ PRZEDSIĘBIORSTW

SEKTORA BUDOWLANEGO

WSTĘP

Sytuacja fi nansowa przedsiębiorstwa determinowana jest wieloma czynnikami, zarówno tymi, które są kontrolowane i zależą od menedżerów (np.: przyjęta stra-tegia, wybór obszaru działalności i segmentów klientów, do których skierowana jest oferta), jak i czynnikami niezależnymi, będącymi poza przedsiębiorstwem (np.: sytuacja gospodarcza kraju, natężenie konkurencji). Te ostatnie, na które pojedyncze przedsiębiorstwo nie ma wpływu, mogą sprzyjać rozwijaniu działal-ności i prowadzić do poprawy fi nansowej sytuacji fi rmy lub stanowić istotne utrudnienie i ograniczać jej rozwój, prowadząc do pogorszenia kondycji fi nanso-wej. Niekorzystne zmiany sytuacji w przedsiębiorstwach oznaczają również pogor-szenie koniunktury w całym sektorze. W przypadku sektora budowlanego wpływ czynników makroekonomicznych jest znaczący, a wyższemu tempu rozwoju gospodarczego towarzyszy również poprawa koniunktury w tym sektorze. Ozna-cza to, że zmiany mają charakter procykliczny. Zależności między sektorem budowlanym a całą gospodarką są jednak złożone. Stąd pojawiają się trudności w jednoznacznym określaniu wyprzedzeń i opóźnień poszczególnych zmiennych z sektora budowlanego względem podstawowych wskaźników makroekonomicz-nych (Jankiewicz, 2009, s. 107–116; Bahu i in., 2006).

Celem artykułu jest ocena wpływu barier utrudniających prowadzenie działal-ności gospodarczej w sektorze budowlanym na sytuację fi nansową fi rm. Zależność


* Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu, Katedra Bankowości.** Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu, Katedra Badań Rynku i Usług.

Paweł Mikołajczak, Robert Skikiewicz362

ta będzie weryfi kowana zarówno w skali całego kraju, jak i dla poszczególnych województw. Uwzględniając trudności w ustaleniu jednego najlepszego miernika efektów ekonomicznych działalności przedsiębiorstwa oraz dążąc do porówny-walności analizowanych w artykule danych, kondycja fi nansowa przedsiębiorstw będzie określana na podstawie formułowanych przez ich menedżerów ocen sytu-acji fi nansowej (Galewski, 2013). Do określenia siły zależności oraz wpływu zmiany natężenia barier na sytuację fi nansową fi rm posłuży analiza korelacji oraz regresja dwóch zmiennych. Zostanie również przeprowadzona analiza opisowa kształtowania się barier oraz sytuacji fi nansowej przedsiębiorstw w czasie i w przekroju według województw. Podstawą analiz zamieszczonych w artykule są wyniki badań prowadzonych przez Główny Urząd Statystyczny w ujęciu mie-sięcznym metodą testu koniunktury w sektorze budowlanym. Do oparcia analiz na tych danych skłania często potwierdzana wysoka przydatność podstawowych wskaźników pochodzących z badań realizowanych metodą testu koniunktury zarówno do wyjaśniania, jak i przewidywania sytuacji danego sektora, a nawet całej gospodarki1. Zakres czasowy analiz zamieszczonych w artykule w związku z ograniczoną dostępnością danych dla województw obejmuje okres od stycznia 2011 do stycznia 2014 roku2.

2. OGRANICZENIA ROZWOJU PRZEDSIĘBIORSTW W POLSCE

W czasach rosnących wymagań rynku polskie przedsiębiorstwa dowodzą w prze-konujący sposób swojej siły polegającej przede wszystkim na gotowości do pono-szenia ryzyka, elastyczności oraz własnej inicjatywy. Większość z nich, funkcjonu-jąc wśród zawiłości nie zawsze przychylnych przepisów, działając z dnia na dzień, utrzymuje się na rynku. Jednakże taki stan przypomina raczej wegetację, czyli zużywanie wszystkich środków wyłącznie na bieżącą działalność. Z tego punktu widzenia wspomaganie przedsiębiorstw w państwie funkcjonującym w ramach gospodarki wolnorynkowej wydaje się wyższą koniecznością. Przede wszystkim należałoby rozpocząć od zmniejszenia utrudnień stojących na drodze rozwoju polskich fi rm (Leśniak, 2008, C1). Do głównych barier utrudniających działalność przedsiębiorstw w Polsce należą ograniczenia: o charakterze prawno-administra-cyjnym, wynikające z polityki gospodarczej, ekonomiczne, społeczne i eduka-cyjne.

Polska nie klasyfi kuje się korzystnie w stosunku do innych krajów, które przy-stąpiły do Unii Europejskiej, w zakresie wskaźnika „wolności gospodarczej”, który został opracowany przez Heritage Foundation. Jest to ogólny wskaźnik złożony z takich składników, jak: prawa majątkowe, poziom korupcji, stopień

1 Przykłady potwierdzające wysoką przydatność danych z badań prowadzonych metodą testu koniunktury można znaleźć m.in. w: Garczarczyk, Mocek, Olejnik, Skikiewicz, 2006; Adamowicz, Dudek, Pachucki, Walczyk, 2012.

2 Badania metodą testu koniunktury prowadzone są przez GUS w sektorze budowlanym od 1993 r., przy czym za okres do grudnia 2010 r. dostępne są dane tylko dla całego kraju. Dane w przekroju województw są dostępne od stycznia 2011 roku.

BARIERY PROWADZENIA DZIAŁALNOŚCI JAKO DETERMINANTY SYTUACJI… 363

fi skalizmu, wydatki rządowe, wolność prowadzenia biznesu, swoboda zatrudnie-nia, wolność polityki pieniężnej, handlu, inwestycji i wolność finansowa. Przeprowadzone badania wskazały na liczne bariery3. Zgodnie z danymi Kanadyjskiego Instytutu Frasera zawartymi w raporcie o wolności gospodarczej w 2013 r. Polska zajmuje 50. miejsce na 186 badanych państw. Wśród państw europejskich Polska znajduje się na 23. miejscu, co czyni ją krajem umiarkowanie wolnym. Według The Heritage Foundation, wolnych gospodarczo jest tylko sześć krajów na świecie: Kanada, Hongkong, Singapur, Australia, Nowa Zelandia i Szwajcaria, która jest w tym gronie jedynym państwem europejskim. Autorzy wskaźnika głównie skupiają się na działaniach rządu (przede wszystkim na wydat-kach budżetowych i obciążeniu podatkowym), niezależności i wydajności sądów, stabilności pieniądza, swobodzie wymiany międzynarodowej oraz na regulacjach prawnych dotyczących fi rm, rynku pracy i rynku kapitałowego4.

Spośród wielu ograniczeń rozwoju polskiej przedsiębiorczości najpoważniej-szym problemem są nadal często zmieniające się przepisy prawa podatkowego, a także wysokość obciążeń podatkowych. W sprawozdaniu Najwyższej Izby Kontroli za rok 2011 wskazuje się, że w dwuipółrocznym okresie objętym kon-trolą NIK przepisy prawa podatkowego zmieniały się ponad 60 razy. Jak wska-zano w raporcie: „Ordynację podatkową zmieniano 15 razy, ustawę o PIT – 25 razy, o CIT – 13 razy, natomiast ustawę o VAT – 10 razy”5. Zarówno urzędnikom, jak i podatnikom trudno jest się odnaleźć w zawiłościach zmieniającego się sys-temu fi skalnego. Nieczytelne, niespójne, nadmiernie skomplikowane i ciągle zmieniające się przepisy sprawiają, że zarówno urzędnicy, jak i przedsiębiorcy popełniają liczne błędy w interpretowaniu prawa podatkowego. Czynnikiem wzmacniającym wspomnianej bariery jest niewydolność polskiego sądownictwa. Nie spełnia ono bowiem oczekiwań przedsiębiorców. Przyczynia się do tego fakt, iż średni okres rozstrzygnięcia sporu gospodarczego wynosi ponad rok. W rezul-tacie złe sądownictwo gospodarcze i problemy z egzekwowaniem należności od partnerów stanowią znaczącą barierę w prowadzeniu działalności gospodarczej. Z kolei nadmiernie rozbudowana biurokracja ogranicza wolny rynek i konkuren-cję. Rozmaite zgłoszenia, rejestracje, aktualizacje, sprawozdania, uzyskiwanie zezwoleń czy wypełnianie skomplikowanych formularzy – to wszystko znacznie ogranicza sprawne funkcjonowanie przedsiębiorstw w Polsce (Bariery…, 2013, s. 24).

Dla przedsiębiorstw, głównie z sektora MŚP stanowiących większość podmio-tów fi rm w Polsce najbardziej uciążliwy jest wysoki poziom opodatkowania, głów-nie w zakresie kosztów pracy, oraz nieelastyczny kodeks pracy. Różne składki i opłaty z tytułu zatrudnienia pracownika są nadal na zbyt wysokim poziomie. Ponad 50% wynagrodzenia brutto stanowią różnego rodzaju parapodatki, które pracodawca musi zapłacić (Czyż, 2008, s. 28). Związane z wynagrodzeniami

3 http://forsal.pl/artykuly/673283,ranking_wolnosci_gospodarczej_2013_polska_na_57_miejscu.html (data dostępu: 14.07.2013)

4 Miller, Holmes, Feulner (2013), http://www.heritage.org/index (data dostępu: 14.07.2013).5 http://www.nik.gov.pl/kontrole/(data dostępu: 14.07.2013).


narzuty, w tym zwłaszcza wysoka składka na ubezpieczenie społeczne, znacznie zwiększają koszty pracy. Mają one także wpływ na wzrost cen produktów oraz ograniczają konkurencyjność polskich przedsiębiorstw na rynkach zagranicznych (Czyż, 2008, s. 2). W zakresie problemu nieelastycznego kodeksu pracy brakuje zapisów dających większą swobodę w negocjacjach na poziomie przedsiębiorstw dotyczących czasu pracy, warunków zatrudniania i zwalniania czy kształtowania wynagrodzeń w dostosowaniu do kondycji fi nansowej fi rmy. Ważne wydaje się umożliwienie polskim przedsiębiorcom negocjacyjnego ustalania warunków pracy. W zależności od potrzeb fi rmy i preferencji pracowników podmioty gospo-darcze powinny móc wielkością wynagrodzenia czy świadczeniami socjalnymi rekompensować niedogodności wynikające z nieregularnych godzin pracy. Obecnie jej organizację szczególnie utrudniają: zbyt krótki, bo zaledwie cztero-miesięczny okres rozliczania czasu pracy, zbyt rygorystyczna defi nicja doby pra-cowniczej oraz zasady rekompensowania pracy w dzień wolny (Ertman, 2011, s. 59–60).

Kolejną barierę stanowią warunki kredytowania fi rm przez banki. Szczególnie niewielkie podmioty mają utrudniony dostęp do fi nansowania działalności za pomocą ścieżki kredytowej ze względu na duże wymogi banków w procesie udzie-lania kredytów (Mikołajczak, Czternasty, 2010, s. 194). Mimo zainteresowania banków tym sektorem, przejawiającego się uproszczeniem procedur oraz tworze-niem w bankach specjalnych struktur do obsługi niewielkich podmiotów, uzyska-nie kredytu nadal jest bardzo trudne. Wiąże się to głównie z wysoką oceną ryzyka charakteryzującego ten sektor. Banki wymagają bowiem wysokich i płynnych zabezpieczeń spłaty kredytu, których właściciele MŚP zazwyczaj nie posiadają (Mikołajczak, 2012, s. 132).

Wobec trudności w uzyskaniu dostępu do fi nansowania zewnętrznego decy-dujący wpływ na funkcjonowanie i rozwój podmiotów ma ich płynność fi nansowa. Opóźnienia w płaceniu należności przez dłużników i przewlekłość postępowań sądowych wpływają bardzo niekorzystnie na kondycję fi nansową fi rm. Problem ten w istotny sposób widoczny jest w fi rmach budowlanych (Marchwicka, 1997, s. 165–173).

Znaczącym ograniczeniem rozwoju przedsiębiorstwa mogą być również bariery o charakterze edukacyjnym. Programy nauczania w szkołach nie są dosto-sowane do zapotrzebowania pracodawców na praktyczne umiejętności pracow-ników. Przedsiębiorcy często zwracają uwagę na brak wykwalifi kowanej siły robo-czej. Potrzebne wydaje się zatem wprowadzenie dualnego systemu kształcenia opartego na łączeniu wiedzy teoretycznej z praktyką w przedsiębiorstwach oraz rozwój szkolnictwa zawodowego i technicznego (Banse, Parodi, 2011, s. 44).

Konsekwentne likwidowanie barier stojących na drodze zrównoważonego roz-woju polskich fi rm będzie miało także swój wyraz w budowaniu przewagi konku-rencyjnej w wymiarze międzynarodowym determinującej z kolei ich rozwój i moż-liwości przetrwania na rynku (Metzner-Szigeth, 2005, s. 157).


3. BARIERY PROWADZENIA DZIAŁALNOŚCI W SEKTORZE BUDOWLANYM

W dalszej części artykułu jest prezentowana analiza kształtowania się barier pro-wadzenia działalności uwzględnionych w badaniu metodą testu koniunktury, realizowanym przez Główny Urząd Statystycznym wśród przedsiębiorstw z sek-tora budowlanego w ujęciu miesięcznym6. W objętym analizą okresie (styczeń 2011 – styczeń 2014) najczęściej wskazywanymi barierami utrudniającymi fi rmom budowlanym prowadzenie działalności gospodarczej były koszty zatrudnienia oraz konkurencja na rynku. Na problem wysokich kosztów zatrudnienia w kolej-nych miesiącach zwracało uwagę od 52,3% do 62,5% przedstawicieli fi rm budow-lanych. Z trudnościami wynikającymi z natężenia konkurencji na rynku zmagało się natomiast od 51,7% do 60,2% przedsiębiorstw.

Rysunek 1. Odsetki wskazań barier prowadzenia działalności w sektorze budowlanym w okresach występowania największego i najmniejszego

natężenia wszystkich barier

2,6

6,5

12,6

13,5

20,4

21,3

28,9

31,5

32,4

37,0

39,4

55,8

56,5

2,1

8,0

16,4

51,6

26,4

12,4

32,3

36,8

48,5

33,3

46,4

57,2

57,7

0,0

inneIV.2013

VI.2011

10,0 20,0 30,0 40,0 50,0 60,0

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS.

Najrzadziej występującą barierą natomiast okazał się niedobór sprzętu oraz/lub materiałów i surowców. Na problem ten w poszczególnych miesiącach zwra-cało uwagę zaledwie 1,7–3,2% menedżerów. Inne utrudnienia prowadzenia dzia-

6 Szczegółowa charakterystyka metodologii badania dostępna jest na stronie internetowej: http://www.stat.gov.pl/gus/koniunktury_PLK_HTML.htm


łalności niż uwzględnione w podstawowym wykazie dwunastu barier występowały również sporadycznie i doświadczało ich od 6,0% do 8,4% fi rm.

Porównanie częstości wskazań poszczególnych barier w okresach, w których występowała najmniejsza (czerwiec 2011) oraz największa (kwiecień 2013) war-tość wskaźnika natężenia wszystkich barier w sektorze budowlanym pozwala stwierdzić, że w przypadku większości czynników utrudniających prowadzenie działalności odsetek zaznaczających je menedżerów z fi rm budowlanych zmieniał się nieznacznie. W okresie najgorszym pod względem natężenia czynników utrud-niających prowadzenie działalności największy wzrost częstości występowania dotyczył takich barier, jak: warunki atmosferyczne, niepewność ogólnej sytuacji fi nansowej, niedostateczny popyt oraz niejasne i niespójne przepisy prawne (rys. 1).

Tabela 1. Ranking barier prowadzenia działalności w sektorze budowlanym w okresie 01.2011–01.2014

Miejsce w rankingu

BarieraŚrednia pozycja

Najwyższa pozycja

Najniższa pozycja

1 Koszty zatrudnienia 1,2 1 3

2 Konkurencja na rynku 2,0 1 3

3Niepewność ogólnej sytuacji gospodarczej

3,6 3 5

4 Niedostateczny popyt 4,0 3 5

5 Koszty materiałów 5,4 3 7

6Wysokie obciążenia na rzecz budżetu

5,8 5 7

7Koszty fi nansowej obsługi dzia-łalności

7,3 7 8

8 Warunki atmosferyczne 7,9 1 11

9Niejasne i niespójne przepisy prawne

8,5 8 10

10Niedobór wykwalifi kowanych pracowników

9,8 8 11

11 Trudności z uzyskaniem kredytu 10,4 9 11

12 Inne 12,0 12 12

13Niedobór sprzętu oraz/lub materiałów i surowców

13,0 13 13

Źródło: obliczenia własne.


Ranking barier oddziałujących na prowadzenie działalności, sporządzony na podstawie pozycji każdej bariery w okresie objętym analizą (styczeń 2011- styczeń 2014), wskazuje, że zarówno koszty zatrudnienia, jak i konkurencja na rynku w poszczególnych miesiącach zajmowały zawsze jedną z trzech pierwszych pozy-cji (tab. 1). Najczęściej największą barierą pozostawały koszty zatrudnienia, na co wskazuje średnia pozycja (1,2). Na kolejnych miejscach znalazły się: konku-rencja na rynku (średnia 2,0), niepewność ogólnej sytuacji gospodarczej (średnia 3,6), niedostateczny popyt (średnia 4,0) oraz koszty materiałów (średnia 5,4).

Tabela 2. Główne bariery prowadzenia działalności w sektorze budowlanym, przemyśle, usługach oraz handlu detalicznym w okresie

01.2011–01.2014

Lp. Przemysł*Handel

detalicznyUsługi Budownictwo

1Niedostateczny popyt na rynku

krajowym

Koszty zatrudnienia

Koszty zatrudnienia

Koszty zatrudnienia

2Niepewność

ogólnej sytuacji gospodarczej

Niedostateczny popyt

Wysokie obcią-żenia na rzecz

budżetu

Konkurencja na rynku

3Koszty

zatrudnienia

Wysokie obcią-żenia na rzecz

budżetu

Konkurencja fi rm krajowych

Niepewność ogólnej sytuacji gospodarczej

4Wysokie obcią-żenia na rzecz

budżetu

Niepewność ogólnej sytuacji gospodarczej

Niejasne i nie-spójne przepisy

prawne

Niedostateczny popyt

* bariery dotyczą okresu I kw. 2011–I kw. 2014.


Porównanie sektora budowlanego z pozostałymi sektorami gospodarki wska-zuje na znaczne podobieństwo zestawu najczęściej występujących barier prowa-dzenia działalności (tab. 2). Koszty zatrudnienia poza sektorem budowlanym były w analizowanym okresie (styczeń 2011–styczeń 2014) najczęściej występującą barierą prowadzenia działalności również w sektorze usług oraz w handlu deta-licznym. Przeciętny odsetek ich wskazań wynosił od 54,1% w sektorze usług do 58,2% w budownictwie. Jedynie w przemyśle koszty zatrudnienia znalazły się na trzecim miejscu. Do pozostałych najczęściej występujących barier prowadzenia działalności wspólnych dla sektora budowlanego oraz przemysłu i handlu deta-licznego należą również: niedostateczny popyt oraz niepewność ogólnej sytuacji gospodarczej.


Mimo raczej niewielkich zmian natężenia barier w poszczególnych miesiącach w większości przypadków zaznaczała się tendencja wzrostowa odsetka ich wska-zań. W konsekwencji również wzrostową tendencję wykazuje wskaźnik średniego natężenie barier. Najsilniejszą dodatnią korelację ze wskaźnikiem średniego natę-żenia barier prowadzenia działalności wykazują takie pojedyncze bariery, jak: niepewność ogólnej sytuacji gospodarczej (r=0,91), wysokie obciążenia na rzecz budżetu (r=0,85), trudności z uzyskaniem kredytu (r=0,83) oraz niejasne i nie-spójne przepisy prawne (r=0,82). Oznacza to, że zmiany ich poziomu najlepiej odzwierciedlają ogólne zmiany czynników utrudniających fi rmom działającym w sektorze budowlanym prowadzenie działalności.

Wśród barier prowadzenia działalności można również wskazać takie, które nie wykazują wyraźnej tendencji wzrostowej, lecz silniejsze lub słabsze wahania sezonowe związane z porami roku. Należą do nich warunki atmosferyczne oraz koszty materiałów. Bariery te nie wykazują statystycznie istotnej zależności ze wskaźnikiem średniego natężenia barier. Uzyskane dla nich współczynniki kore-lacji wynoszą odpowiednio 0,13 i 0,14 i są niższe od wartości krytycznej współ-czynnika korelacji równej 0,325 przy liczbie obserwacji n=37 oraz poziomie istot-ności 5%.

Rysunek 2. Kształtowanie się wybranych barier działalności w okresie 01.2011–01.2014

30,0

32,0

34,0

36,0

38,0

40,0

42,0

44,0

46,0

48,0

50,0

0,0

10,0

20,0

30,0

40,0

50,0

60,0

70,0

I.11

III.11

V.11

VII.11

IX.11

XI.11

I.12

III.12

V.12

VII.12

IX.12

XI.12

I.13

III.13

V.13

VII.13

IX.13

XI.13

I.14

––



Największe natężenie barier prowadzenia działalności w roku 2011 występo-wało w województwie śląskim, pomorskim oraz lubelskim (rys. 3). W przypadku tych województw wskaźnik średniego natężenia barier wynosił od 29,7 do 30,3 punktu. Najniższy ich poziom występował z kolei w województwie podlaskim (24,7) oraz kujawsko-pomorskim (26,1).

W roku 2013 nastąpił największy wzrost poziomu barier w województwie pod-laskim (o 6,5 punktu) oraz podkarpackim (również o 6,5 punktu). Najmniejsze zmiany dotyczyły województw: mazowieckiego, zachodniopomorskiego i ślą-skiego, w przypadku których wskaźnik zwiększył się tylko o 0,9–1,2 punktu. W województwie pomorskim (jako jedynym) nastąpiło nieznaczne zmniejszenie barier i spadek wskaźnika o 0,6 punktu.

W konsekwencji w 2013 r. najtrudniejsze warunki do prowadzenia działalno-ści gospodarczej miały fi rmy z sektora budowlanego w województwach: podkar-packim, świętokrzyskim, małopolskim i lubelskim, w których wskaźnik średniego natężenia barier wynosił od 32,5 do 33,9 punktu. Wśród województw o relatywnie najniższych wartościach wskaźnika znalazły się: mazowieckie, pomorskie i opol-skie (28,3–29,3 punktu).

W celu oceny regionalnego zróżnicowania warunków prowadzenia działalno-ści w sektorze budowlanym wyznaczono pozycję każdego województwa na tle

Rysunek 3. Wskaźnik średniego natężenia barier prowadzenia działalności w latach 2011 i 2013 według województw

24,7

26,1

27,1

27,2

27,3

27,4

27,7

27,8

28,4

28,7

28,7

29,3

29,5

29,6

29,7

29,9

30,3

31,2

29,8

32,0

28,3

29,3

33,9

30,3

31,3

32

32,9

31,6

33,1

30,4

32,2

32,5

29,3

31,5

0,0

podlaskiekujawsko-pomorskie

lubuskiemazowieckie

opolskiepodkarpackiewielkopolskie

Polska

zachodniopomorskie

lubelskiepomorskie

5,0 10,0 15,0 20,0 25,0 30,0 35,0 40,0

2013 2011



pozostałych w danym miesiącu. Województwo o najniższym natężeniu barier pro-wadzenia działalności klasyfi kowano na pozycji pierwszej, zaś województwo o najwyższym natężeniu barier prowadzenia działalności otrzymywało ostatnią, szesnastą pozycję. Na podstawie średniej pozycji województwa w kolejnych trzy-dziestu siedmiu miesiącach (od stycznia 2011 do stycznia 2014) sporządzono ran-king (tab. 3).

W rankingu tym najkorzystniej prezentuje się sklasyfi kowane na pierwszym miejscu województwo mazowieckie. W całym okresie objętym analizą wskaźnik średniego natężenia barier kształtował się na relatywnie niskim poziomie na tle pozostałych województw. W konsekwencji województwo mazowieckie w poszcze-gólnych miesiącach zajmowało pozycje od pierwszej do siódmej, przy czym prze-ciętnie była to pozycja trzecia. Bardzo korzystnie na tle pozostałych województw prezentowały się również województwa sklasyfi kowane w rankingu na miejscach

Tabela 3. Ranking województw według średniego natężenia barier prowadzenia działalności w okresie styczeń 2011–styczeń 2014

Miejsce w rankingu

WojewództwoŚrednia pozycja

Najwyższa pozycja

Najniższa pozycja

1 Mazowieckie 2,7 1 7

2 Kujawsko-pomorskie 3,4 1 7

3 Opolskie 4,1 1 9

4 Wielkopolskie 5,2 2 9

5 Podlaskie 6,7 1 16

6 Pomorskie 6,9 1 15

7 Dolnośląskie 7,1 2 13

8 Lubuskie 9,5 2 16

9 Łódzkie 9,7 4 15

10 Podkarpackie 10,0 2 16

11 Zachodnio-pomorskie 10,5 2 16

12 Lubelskie 11,1 5 16

13 Małopolskie 11,6 6 16

14 Warmińsko-mazurskie 12,1 5 16

15 Śląskie 12,1 4 16

16 Świętokrzyskie 13,4 6 16



od drugiego do czwartego: kujawsko-pomorskie (średnia pozycja 3,4), opolskie (średnia pozycja 4,1) oraz wielkopolskie (średnia pozycja 5,2). Najtrudniejsze warunki w analizowanym okresie miały przedsiębiorstwa budowlane z wojewódz-twa śląskiego i świętokrzyskiego. W województwach tych wskaźnik średniego natężenia barier kształtował się w poszczególnych miesiącach niekorzystnie, a ich średnia pozycja wynosiła odpowiednio 12,1 i 13,4, co oznacza dwa ostatnie miej-sca w rankingu.

4. OCENY SYTUACJI FINANSOWEJ PRZEDSIĘBIORSTW SEKTORA BUDOWLANEGO

Ocena sytuacji fi nansowej sektora budowlanego została dokonana na podstawie sald koniunktury wyznaczanych jako różnice odsetek odpowiedzi pozytywnych oraz negatywnych w ramach badania prowadzonego przez Główny Urząd Staty-styczny. Salda koniunktury mogą przyjmować wartości z przedziału od -100 do +100. Wartość dodatnia wskazuje na ogólną poprawę sytuacji fi nansowej w sek-torze w porównaniu do poprzedniego miesiąca, zaś wartość ujemna oznacza, że nastąpiło pogorszenie. O intensywności zmian świadczy wartość bezwzględna salda koniunktury7.

Rysunek 4. Współzależność między sytuacją fi nansową w sektorze budowlanym w Polsce oraz w poszczególnych województwach

0,8110,837

0,8710,885

0,9090,914

0,9210,925

0,9360,940

0,9510,9570,9580,9580,9600,962

0,700 0,750 0,800 0,850 0,900 0,950 1,000


7 Szerszy opis m.in. w: Garczarczyk, Matusewicz, Mocek, 2001; Walkowska 2013.


Analizując współzależność między sytuacją fi nansową w sektorze budowlanym w Polsce a sytuacją fi nansową przedsiębiorstw budowlanych w poszczególnych województwach, należy zwrócić uwagę, iż zależność ta jest silna, dodatnia we wszystkich regionach Polski. W objętym badaniem okresie największą współbież-ność z sytuacją w całym kraju wykazują województwa: wielkopolskie, lubelskie, pomorskie oraz kujawsko-pomorskie. Współczynnik korelacji Pearsona wynosił kolejno: 0,962, 0,960, 0,958, 0,958. Niewiele słabsza współzależność widoczna jest w województwie podkarpackim (0,957) oraz zachodnio-pomorskim i mazowiec-kim (kolejno: 0,957, 0,951). Najsłabszą korelację zaobserwowano dla województw: małopolskiego, podlaskiego, lubuskiego oraz dolnośląskiego (kolejno: 0,811, 0,837, 0,871, 0,885). Zasadne wydaje się wnioskowanie, iż nie ma znacznych róż-nic w zakresie siły współzależności między fi nansową sytuacją w całym sektorze budownictwa w Polsce oraz w poszczególnych województwach (rys. 4).

Rysunek 5. Średnie oceny sytuacji fi nansowej fi rm budowlanych w latach 2011 i 2013 według województw

–18,8

–20,1

–12,1

–15,0

–21,1

–18,7

–8,9

–17,6

–17,6

–21,5

–18,5

–20,9

–18,8

–22,1

–16,4

–17,7

–18,6

–15,7

–19,6

–23,2

–23,7

–25,7

–26,7

–26,8

–27,1

–27,3

–27,6

–27,6

–29,2

–29,9

–30,9

–31,6

–34,3

–31,7

–40,0–35,0–30,0–25,0–20,0–15,0–10,0–5,00,0

2013

2011


Ciekawe z poznawczego punktu widzenia wydaje się zidentyfi kowanie zmian sytuacji fi nansowej fi rm budowlanych w 2013 r., a także odniesienie jej do 2011 roku. Okazuje się, iż z wyjątkiem województwa pomorskiego i mazowieckiego w sektorze budowlanym w prawie wszystkich województwach w Polsce w 2013 r. sytuacja fi nansowa przedsiębiorstw sektora budowlanego pogorszyła się w sto-sunku do 2011 roku. Najgorsza była w województwie warmińsko-mazurskim oraz


lubelskim, a najlepsza w pomorskim i mazowieckim. Na uwagę zasługuje również fakt, iż najsilniejsze pogorszenie sytuacji fi nansowej w 2013 r. w stosunku do 2011 r. miało miejsce w województwie podlaskim -17,9, warmińsko-mazurskim -16,6 oraz lubelskim -15,2. Znaczne osłabienie zanotowano również w wojewódz-twie dolnośląskim i podkarpackim (obniżenie salda koniunktury o 11,1 punktu). W województwie łódzkim zaobserwowano natomiast najmniejsze pogorszenie sytuacji fi nansowej fi rm budowlanych w 2013 r. w stosunku do poprzedniego roku, tj.: o 4,6 punktu, a także w lubuskim o 6,1 punktu (rys. 5).

W dalszej kolejności podjęto próbę utworzenia rankingu poszczególnych województw na podstawie ocen sytuacji fi nansowej. Okazało się, że w analizowa-nym okresie występowały pojedyncze miesiące, w których fi rmy z danego woje-wództwa posiadały relatywnie najkorzystniejszą sytuację fi nansową na tle pozo-stałych województw, oraz miesiące, w których te same województwa zanotowały

Tabela 4. Ranking województw według ocen sytuacji fi nansowej przedsiębiorstw w okresie styczeń 2011–styczeń 2014

Miejsce w rankingu

WojewództwoŚrednia pozycja

Najwyższa pozycja

Najniższa pozycja

1 Podlaskie 4,3 1 15

2 Podkarpackie 4,9 1 16

3 Opolskie 6,4 1 16

4 Wielkopolskie 7,2 1 15

5 Małopolskie 7,3 1 16

6 Lubelskie 7,6 2 15

7 Śląskie 8,2 1 16

8 Mazowieckie 8,4 1 16

9 Dolnośląskie 8,4 1 16

10 Pomorskie 9,0 1 16

11 Kujawsko-pomorskie 9,3 1 16

12 Lubuskie 9,5 1 16

13 Warmińsko-mazurskie 9,5 2 16

14 Łódzkie 11,2 3 16

15 Zachodnio-pomorskie 11,7 3 16

16 Świętokrzyskie 12,5 3 16



najgorszą pozycję. Uzasadnione wydaje się zatem stwierdzenie, iż sytuacja fi nan-sowa w sektorze budowlanym w poszczególnych województwach, mierzona sal-dem koniunktury, zmienia się dynamicznie. W każdym województwie sektor budowlany zatem nie jest w stanie stworzyć na tyle silnej przewagi konkurencyj-nej w stosunku do pozostałych województw, aby trwale pozostać na wiodącej pozycji (tab. 4).

W rankingu na dwóch pierwszych miejscach znalazły się województwa podla-skie i podkarpackie, których średnia pozycja w analizowanych 27 miesiącach wynosiła odpowiednio 4,3 i 4,9. Województwa: łódzkie, świętokrzyskie i zachod-nio-pomorskie z kolei zajmowały najczęściej w poszczególnych miesiącach bardzo niskie pozycje. W konsekwencji w rankingu uplasowały się na ostatnich trzech miejscach.

5. ZALEŻNOŚCI MIĘDZY NATĘŻENIEM BARIER ORAZ OCENAMI SYTUACJI FINANSOWEJ PRZEDSIĘBIORSTW

SEKTORA BUDOWLANEGO

Wskaźnik natężenia barier prowadzenia działalności, wyznaczany jako średnia arytmetyczna odsetek wskazań potwierdzających występowanie poszczególnych barier w sposób kompleksowy, odzwierciedla poziom utrudnień, z którymi zma-gają się menedżerowie fi rm sektora budowlanego. W analizowanym okresie wzrost tego wskaźnika powodował najczęściej pogorszenie ocen sytuacji fi nanso-wej (rys. 6). W celu oceny wpływu natężenia barier na oceny sytuacji fi nansowej fi rm przeprowadzono analizę korelacji. Podstawę analizy współzależności stano-wiły dane miesięczne za okres 01.2011–01.2014 obejmujące 37 obserwacji. Współ-czynnik korelacji Persona między szeregami czasowymi obu zmiennych dla całej Polski jest równy -0,68 i wskazuje na występowanie umiarkowanej ujemnej zależ-ności.

Tabela 5. Model ekonometryczny dla ocen sytuacji fi nansowej w Polsce

Wyszczególnienie Współczynniki Statystyka t Wartość p

Wyraz wolny 102,0 4,35 0,000112

Wskaźnik_barier –4,2 –5,48 0,000004

S=7,65 R2=0,46


Oszacowany prosty liniowy model ekonometryczny opisujący zależność dla całego kraju między ocenami sytuacji fi nansowej (zmienna objaśniana) oraz wskaźnikiem natężenia barier (zmienna objaśniająca) w 46% wyjaśnia kształto-wanie się zjawiska w okresie 01.2011–01.2014 (tab. 5). Współczynnik przy zmien-


Rysunek 6. Średnie natężenie barier a sytuacja fi nansowa w sektorze budowlanym w Polsce

–55,027,0 I.11

III.11

V.11

VII.11

IX.11

XI.11

I.12

III.12

V.12

VII.12

IX.12

XI.12

I.13

III.13

V.13

VII.13

IX.13

XI.13

I.14

28,0

29,0

30,0

31,0

32,0

33,0

34,0

–45,0

–35,0

–25,0

–15,0

–5,0

5,0


Rysunek 7. Współczynniki korelacji Pearsona między wskaźnikiem natężenia barier oraz ocenami sytuacji fi nansowej dla województw

0,00 –0,10 –0,20 –0,30 –0,40 –0,50 –0,60 –0,70 –0,80

–0,147–0,353

–0,449–0,507–0,513–0,527

–0,553–0,556

–0,593–0,595–0,606

–0,687–0,697–0,709–0,713

–0,735



nej objaśniającej wskazuje, że wzrostowi wskaźnika natężenia barier o 1 punkt towarzyszyło w analizowanym okresie znaczne pogorszenie ocen sytuacji fi nan-sowej – średnio aż o 4,2 punktu.

Dla poszczególnych województw współczynniki korelacji Pearsona (rys. 7) przyjmują wartości z przedziału od –0,735 do –0,147 i potwierdzają występowanie najczęściej umiarkowanych ujemnych zależności między poziomem barier oraz sytuacją fi nansową fi rm z sektora budowlanego w większości przypadków. Wzrost poziomu barier najsilniej wpływał na sytuację fi nansową fi rm w województwach: świętokrzyskim (–0,735) i wielkopolskim (–0,713). Jedynie w przypadku woje-wództwa małopolskiego oddziaływanie wskaźnika średniego natężenia barier prowadzenia działalności na kondycję fi nansową przedsiębiorstw budowlanych było statystycznie nieistotne (r=–0,147).

Tabela 6. Porównanie pozycji województw w rankingu na podstawie natężenia barier oraz w rankingu na podstawie ocen sytuacji fi nansowej

Województwo Miejsce w rankingu na podstawie wskaźnika

natężenia barier

Miejsce w rankingu na podstawie ocen sytuacji

fi nansowej

Mazowieckie 1 8

Kujawsko-pomorskie 2 11

Opolskie 3 3

Wielkopolskie 4 4

Podlaskie 5 1

Pomorskie 6 10

Dolnośląskie 7 9

Lubuskie 8 12

Łódzkie 9 14

Podkarpackie 10 2

Zachodnio-pomorskie 11 15

Lubelskie 12 6

Małopolskie 13 5

Warmińsko-mazurskie 14 13

Śląskie 15 7

Świętokrzyskie 16 16

Źródło: obliczenia własne


Wysokie miejsce danego województwa w rankingu sporządzonym na podsta-wie wskaźnika natężenia barier prowadzenia działalności nie zawsze znajduje odzwierciedlenie w równie wysokiej pozycji w rankingu otrzymanym na podsta-wie ocen sytuacji fi nansowej (tab. 6). Warto zauważyć jednak, że wśród pięciu województw o najniższym poziomie barier prowadzenia działalności trzy woje-wództwa zajmują również wysokie pozycje (pierwsze, trzecie i czwarte miejsce) w rankingu na podstawie ocen sytuacji fi nansowej. Wśród pięciu województw o największym natężeniu barier prowadzenia działalności z kolei dwa wojewódz-twa zostały sklasyfi kowane na bardzo niskich pozycjach pod względem sytuacji fi nansowej (trzynaste i szesnaste miejsce).

ZAKOŃCZENIE

Przeprowadzone analizy wskazują na występowanie umiarkowanej zależności między natężeniem barier prowadzenia działalności w sektorze budowlanym w Polsce oraz sytuacją fi nansową tego sektora. Do pogorszenia sytuacji fi nanso-wej prowadzą często nawet niewielkie zmiany wskaźnika natężenia wszystkich barier. Z powyższego względu ważne wydaje się dążenie do eliminowania lub przynajmniej zmniejszania głównych ograniczeń prowadzenia działalności gospo-darczej.

Siła zależności między kondycją fi rm z sektora budowlanego oraz wskaźni-kiem natężenia barier w przypadku poszczególnych województw jest zróżnico-wana, przy czym najczęściej umiarkowana. W przypadku piętnastu województw został jednakże potwierdzony statystycznie istotny związek między powyższymi dwiema zmiennymi. Wrażliwość przedsiębiorstw budowlanych na zmiany warun-ków prowadzenia działalności gospodarczej w poszczególnych województwach nie jest identyczna. W konsekwencji pozycja danego województwa na tle pozo-stałych pod względem natężenia barier prowadzenia działalności nie zawsze prze-kłada się na identyczną pozycję w rankingu, tworzonym na podstawie ocen sytu-acji fi nansowej.

Uzyskane wyniki pozwalają stwierdzić również, że utrudnienia w prowadzeniu działalności gospodarczej oddziałują w sposób synergiczny na sytuację fi nansową przedsiębiorstw sektora budowlanego. Z powyższego względu wzrost wskaźnika natężenia barier o jednostkę wynikający najczęściej ze wzrostu poziomu większo-ści lub niemal wszystkich barier powoduje większy niż tylko jednostkowy spadek ocen sytuacji fi nansowej. Warto również zaznaczyć, że niskie natężenie barier jest ważne nie tylko dla poprawy sytuacji fi nansowej w krótkim okresie. Rzadsze doświadczenie przez fi rmy występowania barier prowadzenia działalności będzie również sprzyjało szybszemu rozwojowi całego sektora w długim okresie8.

8 Charakterystykę czynników stymulujących wzrost w długim okresie można znaleźć m.in. w: UK Construction…(2013).


BIBLIOGRAFIA

Adamowicz E., Dudek S., Pachucki D., Walczyk K. (2012), Wahania cykliczne w Polsce i strefi e euro, „Prace i Materiały Instytutu Rozwoju Gospodarczego”, nr 89, SGH, Warszawa.

Badanie koniunktury gospodarczej (2013), K. Walkowska (red.), GUS, Warszawa (http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/kon_badanie_koniunktury_gospodar-czej_27052013.pdf).

Bahu M., Bardaji J., Clavel L., Tallet F. (2006), A Review of French Building Industry and Construction of a Business Cycle Turning Point Index, CIRET Conference, Rome.

Banse G., Parodi O. (2011), Kulturowe uwarunkowania rozwoju zrównoważonej gospo-darki opartej na wiedzy, w: Uwarunkowania rozwoju zrównoważonej gospodarki opartej na wiedzy, B. Poskrobki (red.), Wydawnictwo Wyższej Szkoły Ekonomicznej, Białystok.

Bariery w napływie bezpośrednich inwestycji zagranicznych do Polski (2013), Polska Agencja Informacji i Inwestycji Zagranicznych S.A., Warszawa.

Czyż M. (2008), Koncepcja marketingu partnerskiego w rozwoju bankowości korpora-cyjnej w Polsce, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń.

Ertman A. (2011), Zróżnicowanie elastyczności rynków pracy w wybranych krajach europejskich oraz USA w świetle metody topsis, „Zeszyt Naukowy”, nr 3, Oeconomia Copernicana, Białystok.

Galewski T. (2013), Cele przedsiębiorstwa a metody pomiaru ich dokonań, IX Kongres Ekonomistów Polskich (http://kongres.pte.pl/kongres/upload/fi les/PTE%20-%20plyta%20-%20referaty.zip).

Garczarczyk J., Matusewicz R., Mocek M. (2001), Koniunktura na rynku bankowym i ubezpieczeniowym w Polsce, Akademia Ekonomiczna w Poznaniu, Poznań.

Garczarczyk J., Mocek M., Olejnik I., Skikiewicz R. (2006), Wskaźniki koniunktury fi nansowej w diagnozowaniu i prognozowaniu rozwoju gospodarki, Akademia Ekonomiczna w Poznaniu, Poznań.

Jankiewicz J. (2009), Przewidywanie zmian koniunkturalnych w polskim sektorze budowlanym na podstawie diagnoz i oczekiwań przedsiębiorców, w: Koniunktura gospodarcza. Od bańki internetowej do kryzysu subprime, J. Czech-Rogosz, J. Pietrucha, R. Żelazny (red.), Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa.

Leśniak G.J. (2008), Skarbówka prześwietli powracających Polaków, „Rzeczpospolita”, nr 241.

Marchwicka I. (1997), Problemy dostępu małych i średnich przedsiębiorstw do kredytu bankowego, w: Innowacyjność i wspieranie małych i średnich przedsiębiorstw warun-kiem ich dalszego rozwoju, E. Bittnerowa (red.), Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, Poznań.

Metzner-Szigeth A. (2005), Kulturelle Diversität – Nachhaltige Entwicklung und die Europäische Wissensgesellschaft, w: Nachhaltige Entwicklung: Von der wissenscha-ftlichen Forschung zur politischen Umsetzung, Berlin.

Mikołajczak P. (2012), Parabankowe aspekty działalności funduszy poręczeniowych i pożyczkowych, w: Instytucje parabankowe na rynku usług bankowych w Polsce, G. Kotliński, K. Waliszewski (red.), Wydawnictwo CeDeWu, Warszawa.


Mikołajczak P., Czternasty W. (2010), Oddziaływanie funduszy Unii Europejskiej na rozwój MŚP w środowisku wiejskim oraz miastach Wielkopolski, w: Agroekonomia w warunkach rynkowych. Problemy i wyzwania, A. Grzelak, A. Sapa (red.), Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu, Poznań.

Miller T., Holmes R., Feulner E.J. (2013), Index of Economic Freedom, The Heritage Foundation and Dow Jones & Company, Washington D.C. (http://www.heritage.org/index).

UK Construction. An Economic Analysis of the Sector (2013) (https://www.gov.uk/government/uploads/system/uploads/attachment_data/fi le/210060/bis-13-958-uk-construction-an-economic-analysis-of-sector.pdf).

ŹRÓDŁA INTERNETOWE

http://forsal.pl/artykuly/673283,ranking_wolnosci_gospodarczej_2013_polska_na_57_miejscu.html

http://www.stat.gov.pl/gus/koniunktury_PLK_HTML.htmhttp://www.nik.gov.pl/kontrolehttp://www.money.pl/gospodarka/wiadomosci/artykul/polska

STRESZCZENIE

W artykule przedstawiono wyniki analiz zależności między natężeniem barier prowadzenia działalności oraz ocenami sytuacji fi nansowej fi rm z sektora budow-lanego. Głównym celem artykułu jest ocena wpływu barier utrudniających pro-wadzenie działalności gospodarczej w sektorze budowlanym na sytuację fi nan-sową fi rm. Zależność ta została zweryfi kowana zarówno w skali całego kraju, jak i dla poszczególnych województw. Do określenia siły zależności oraz wpływu zmiany natężenia barier na sytuację fi nansową fi rm posłużyła analiza korelacji oraz regresja dwóch zmiennych. Przeprowadzono analizę opisową kształtowania się barier oraz sytuacji fi nansowej przedsiębiorstw w czasie i w przekroju woje-wództw. Podstawę analiz zamieszczonych w artykule stanowiły dane Głównego Urzędu Statystycznego z badania prowadzonego w ujęciu miesięcznym metodą testu koniunktury w sektorze budowlanym. Zakres czasowy analiz zamieszczo-nych w artykule obejmuje okres od stycznia 2011 do stycznia 2014 roku.

Siła zależności między kondycją fi rm z sektora budowlanego oraz wskaźni-kiem natężenia barier w przypadku poszczególnych województw okazała się zróż-nicowana. W przypadku piętnastu województw został jednak potwierdzony sta-tystycznie istotny związek między powyższymi dwiema zmiennymi. Wrażliwość przedsiębiorstw budowlanych na zmiany warunków prowadzenia działalności gospodarczej w poszczególnych województwach nie jest identyczna. Pozycja danego województwa w porównaniu z pozostałymi pod względem natężenia barier prowadzenia działalności nie zawsze przekłada się na identyczną pozycję w rankingu tworzonym na podstawie ocen sytuacji fi nansowej.

Analiza wyników wskazuje, że bariery prowadzenia działalności gospodarczej oddziałują w sposób synergiczny na sytuację fi nansową przedsiębiorstw sektora


budowlanego. Z powyższego względu wzrost wskaźnika natężenia barier o jed-nostkę wynikający najczęściej ze wzrostu poziomu większości lub niemal wszyst-kich barier powoduje większy niż tylko jednostkowy spadek ocen sytuacji fi nan-sowej.

Słowa kluczowe: bariery prowadzenia działalności, sytuacja fi nansowa przedsię-biorstw, sektor budowlany.

BARRIERS TO DOING BUSINESS AS DETERMINANTS OF FINANCIAL PERFORMANCE

OF CONSTRUCTION SECTOR COMPANIES

SUMMARY

The article presents the results of interrelationship analyses between the indicator of intensity of barriers to conducting business and the assessments of fi nancial situation of companies in the construction sector. There was conducted a descriptive analysis of the formation of barriers and the fi nancial situation of enterprises over time and in the breakdown the voivodeships.

The basis of the analyzes presented in the article were the data of the Central Statistical Offi ce from business tendency survey conducted on a monthly basis in the construction sector. The time horizon of the analysis presented in the article covered the period from January 2011 to January 2014. Strength of the relationship between the condition of the companies in the construction sector and an indicator of the intensity of the barriers for the individual voivodeships proved to be diverse. For fi fteen voivodeships however was confi rmed a statistically signifi cant relationship between these two variables. The sensitivity of construction companies to changes of business conditions in the various regions is not identical.

The position of the voivodeships in comparison with the other terms of the intensity of barriers to doing business does not always translate into an identical position in the created on the basis of assessments of the fi nancial situation ranking.

Analysis of the results indicatesthat obstacles for doing business impact on the fi nancial situation of companies in the construction sector in a synergistic way. From this point of view an increase in the intensity of the barriers about the unit (mostly due to an increase in the most or almost all barriers) causes a decrease of more than a unit in ratings of the fi nancial situation.

Keywords: barriers of doing business, financial situation of companies, construction sector.

JEL Classifi cation: L70, D20, G30

Halina Zboroń*

PODZIAŁ NAUK A MIEJSCE I STATUS EKONOMII1

1. ZASADNOŚĆ POSTAWIONEGO PROBLEMU

Pytanie o usytuowanie ekonomii pośród innych nauk może zdawać się banalne z racji oczywistości odpowiedzi – ekonomia jest niewątpliwie dyscypliną spo-łeczną, a jej status w powszechnej opinii jest bardzo wysoki. Można rzecz jasna zastanawiać się, na ile przypisywanie ekonomii statusu królowej nauk społecz-nych jest skutkiem rozpowszechniania takiej opinii przez (nie wszystkich, ale wielu) jej przedstawicieli wykazujących skłonności do chełpienia się własnymi osiągnięciami. Jednak któż lepiej od ekonomistów rozumie, że nie wystarczy dostarczyć dobry produkt na rynek (w tym przypadku rynek idei); decydująca jest skuteczna reklama – odpowiednia perswazja, dostarczenie przekonujących argu-mentów na rzecz głoszonych tez. Ekonomia zdobyła sobie uznanie społeczne głównie z powodu nośności formułowanych w jej obszarze koncepcji teoretycz-nych, które z powodzeniem znajdywały zastosowanie w objaśnianiu zjawisk także pozaekonomicznych. Tym samym ekonomia wywierała znaczący wpływ na rozwój tych dziedzin społecznej refl eksji, w których wykorzystywano wypracowane w ekonomii narzędzia badawcze. Jedni doceniali osiągnięcia ekonomii, pozytyw-nie wypowiadali się na temat jej multiplikowalnych możliwości oglądu świata, inni – reprezentując krytyczne podejście – z niepokojem zauważali, że w naukach

1 Tekst artykułu jest rozszerzoną wersją referatu wygłoszonego na interdyscyplinarnej (fi lozofi czno-ekonomicznej) konferencji „Ekonomia/kultura/wartości. U źródeł nauk społecznych oraz nauk o kulturze w 150 rocznicę urodzin Heinricha Rickerta”. Zgodnie z tak określoną problematyką konferencji podjęta w referacie kwestia podziału nauk i statusu ekonomii została odniesiona do fi lozofi cznej koncepcji przełomu antypozytywistycznego Diltheya i Rickerta.


* Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu.

Halina Zboroń382

społecznych postępuje proces ekonomizacji badań społecznych, który prowadzi do swoistego ekonomicznego imperializmu poznawczego.

Nie jest moim celem przywoływanie licznych wypowiedzi na ten temat; ostatni światowy kryzys gospodarczy sprowokował ekonomistów (także publicystów eko-nomicznych i polityków) do podjęcia dyskusji o kondycji współczesnej myśli eko-nomicznej, a to – niezależnie od okoliczności – zawsze jest ze wszech miar poży-teczne. Szczególnie wartościowa i potrzebna zdaje się refl eksja sytuująca się w obszarze fi lozofi i i metodologii ekonomii. Szersze i bardziej fundamentalne spojrzenie na ekonomię jest uzasadnione zwłaszcza w kontekście krytyki założeń ekonomii głównego nurtu i postulatów otwarcia się ekonomii na nowe podejścia.

Podjęte przeze mnie zagadnienia traktuję jako obszar przedmiotowy meta-ekonomii, którą pojmuję jako refl eksję dotyczącą przesądzeń, przedsądów, zało-żeń poznawczych warunkujących postać teorii formułowanych w ekonomii. Funkcją takiej samozwrotnej ‘maieutycznej’ refl eksji jest ujawnienie fi lozofi cz-nych kontekstów (przekonań przedmiotowych i poznawczych) teorii objaśniają-cych zjawiska gospodarcze. W przedstawionych poniżej rozważaniach koncentro-wać się będę na dyskusjach dotyczących (nie)specyfi czności nauk i (nie)odrębno-ści ich obszarów przedmiotowych w odniesieniu do trzech różnych kontekstów stanowiących kolejne etapy przemian w obszarze fi lozofi i poznania: pozytywizmu, przełomu antypozytywistycznego i reprezentującego podejście postmoderni-styczne konstruktywizmu poznawczego2. Celem rozważań jest wykazanie, że zmiana perspektywy poznawczej – odwołanie się do konstruktywistycznego modelu racjonalności naukowej – prowadzi do zrewidowania przekonań co do podziału i hierarchii nauk, a także miejsca i statusu ekonomii. Ponadto przyjęcie kulturowo-konstruktywistycznych rozstrzygnięć poznawczych umożliwia porzuce-nie modernistycznego modelu racjonalności naukowej oraz podjęcie próby upra-wiania ekonomii pojmowanej jako kulturoznawstwo gospodarcze.

2. PODZIAŁ NAUK – NATURALISTYCZNE STANOWISKO POZYTYWIZMU

Podstawowe założenia przedmiotowe i metodologiczne współczesnej ekonomii zostały ukształtowane pod znacznym wpływem modernistycznego scjentystycz-

2 Proces stopniowego odchodzenia od przekonań dominującego w XIX i XX w. nurtu pozytywistycznego i jego wariantów w postaci empiriokrytycyzmu i neopozytywizmu był długotrwały i skomplikowany. Co więcej ów system poglądów był także wewnętrznie znacznie zróżnicowany – dość przypomnieć spory, w jakie byli uwikłani fi lozofowie wywodzący się z Koła Wiedeńskiego, którzy po II wojnie światowej rozwijali idee neopozytywistyczne w odniesieniu do różnych rozstrzygnięć fi lozofi cznych. Odtwarzanie kolejnych etapów dyskusji nad programem (neo)pozytywistycznym nie jest przedmiotem tego tekstu. Koncentruję się tutaj na zagadnieniu podziału/rozdziału nauk, rozpatrywanym w świetle założeń stanowisk naturalizmu i antynatu-ralizmu, co stanowi przedmiot odniesienia dla rozważań o charakterze i usytuowaniu ekonomii. Artykuł ten wpisuje się w dyskusje nad spuścizną wybitnego przedstawiciela przełomu antypozytywistycznego H. Rickerta.

PODZIAŁ NAUK A MIEJSCE I STATUS EKONOMII 383

nego modelu poznania naukowego, wypracowanego w nurcie fi lozofi i pozytywi-stycznej. Stanowisko pozytywizmu należy uznać za szczególnie ważne dla nauk społecznych, gdyż właśnie w okresie dominacji nurtu pozytywistycznego zaczęły funkcjonować jako odrębne dziedziny wiedzy: socjologia, psychologia i ekono-mia. To w ramach pozytywizmu klasycznego została określona zarówno specyfi ka dziedziny przedmiotowej nauk społecznych, przesądzająca o jej naturalistycznym charakterze, jak i postulowany – naturalistyczny sposób postępowania badaw-czego.

Bez szczegółowego omawiania kwestii odróżnienia radykalnej i umiarkowanej wersji naturalizmu najogólniej można stwierdzić, że przedstawiciele naturalizmu przedmiotowego nie zakładają istnienia jakiejś szczególnie ważnej różnicy między zjawiskami społecznymi (kulturowymi) a naturalnymi (przyrodniczymi); jej spo-strzeżenie (uświadomienie) prowadziłoby nieuchronnie do wyodrębnienia dwóch odmiennych, w pewnym zakresie osobnych światów (obszarów przedmiotowych). Ujęcie to polega na uznaniu, że zjawiska społeczne stanowią szczególną dziedzinę natury (przyrody) i podlegają tym samym prawom. W umiarkowanej wersji tego stanowiska zakłada się redukowalność pojęć wyrażanych w języku humanistycz-nym do pojęć stosowanych w języku nauk przyrodniczych (Pałubicka, 1987, s. 403). W wersji radykalnej naturalizmu przedmiotowego reprezentowanego przez H. Spencera, H. Taine’a i J.A. Gobineau realność społeczna wyodrębnia się jedynie myślowo ze świata zjawisk przyrodniczych, co zresztą nie jest upraw-nione, gdyż obszar kultury podlega naturze, co oznacza, iż normy kulturowe (etyczne, estetyczne, logiczne) są zależne od praw przyrodniczych. Teza o jedno-rodności realności przy założeniu, że świat kultury jest uwarunkowany mechani-zmami przyrodniczymi („fakty społeczne dzieją się w rzeczywistości biologicznie zdeterminowanej” – Kołakowski, 1966, s. 71), odnoszona jest do przyjętego przez pozytywistów układu nauk, w którym najogólniejsze – matematyka i fi zyka – są traktowane jako podstawowe i jednocześnie najbardziej zaawansowane, a naj-młodsza z nich – socjologia – korzysta z osiągnięć nadrzędnej wobec niej biologii.

Przyjęcie założenia naturalizmu przedmiotowego w przypadku pozytywizmu oznacza równoczesną akceptację stanowiska naturalizmu metodologicznego, zgodnie z którym postępowanie badawcze stosowane w naukach społecznych powinno być takie samo jak w naukach przyrodniczych. Źródłem wiedzy o świe-cie jest doświadczenie, które jest podstawą teoretycznych opracowań, przy czym metoda umożliwiająca formułowanie wniosków na podstawie materiału empi-rycznego nie jest zróżnicowana z uwagi na specyfi kę danej dziedziny wiedzy. Przyjmuje się także istnienie jednego, identycznego w obu typach nauk, kryterium naukowości. Jak pisze Kołakowski „chodzi tu o przeświadczenie, że sposoby zdo-bywania wiedzy wartościowej są zasadniczo takie same we wszystkich dziedzinach doświadczenia i takie same są również etapy obróbki doświadczenia przez teore-tyczną refl eksję” (Kołakowski, 1966, s. 17).

Jednym z założeń pozytywistycznego modelu racjonalności naukowej jest fi zy-kalizm, tj. wymóg możliwości przełożenia formułowanych sądów na traktowany uniwersalnie język fi zyki. Humanistyka chcąc sprostać warunkom sformułowa-

Halina Zboroń384

nym w programie pozytywizmu powinna zrezygnować ze swoistych pojęć odno-szonych do nieobserwowalnych zjawisk takich jak ‘świadomość’, a także tego wszystkiego, co stanowi jej treść. Przedmiotem jej naukowych zainteresowań powinny być prawidłowości warunkujące zachowania ludzkie, których opis daje się ująć w postaci zdań obserwacyjnych.

Uznanie naukowej wartości formułowanych w naukach o kulturze sądów z uwagi na określone przez pozytywistów rygorystyczne warunki wydaje się trudne czy wręcz niemożliwe. Pomimo to pojawiały się próby zastosowania metodologii pozytywistycznej w badaniach nad zjawiskami kulturowymi przez tworzenie kon-cepcji teoretycznych (darwinizm społeczny, behawioryzm, naturalistyczna teoria literatury H. Taine’a), w ramach których w procedurze wyjaśniania zjawisk spo-łecznych odwoływano się do prawidłowości biologicznych.

Konsekwencją pozytywistycznego programu metodologicznego jest przesądze-nie niższego statusu humanistyki w stosunku do przyrodoznawstwa, a także przy-jęcie założenia, że osiągnięcie wyższego poziomu zaawansowania teoretycznego jest możliwe jedynie przy zastosowaniu metod badawczych wzorowanych na pro-cedurach przyrodoznawczych. Mimo wszystko jednak przekonania naturalizmu pozytywistycznego okazały się atrakcyjne dla ekonomii, w ramach której umie-jętnie wykorzystano postulaty pozytywistów. Zastosowanie w naukach społecz-nych metod sprawdzonych pod względem skuteczności w przyrodoznawstwie było traktowane (i jak się zdaje nadal jest) w środowisku badaczy ekonomistów jako szansa na osiągniecie poziomu rozwoju zbliżonego do poziomu dyscyplin przyro-doznawczych, co z kolei ma prowadzić – dzięki uzyskanym wynikom poznawczym – do efektywniejszego rozwiązywania problemów praktyki gospodarczej. Dla eko-nomistów ważny był także antymetafi zyczny charakter programu pozytywizmu oraz przekonanie o konieczności eliminowania z nauki nie dających się zracjona-lizować i niepowiązanych z użytecznymi celami przekonań regulujących społeczne zachowania jednostek. Założenie to w odniesieniu do kultury gospodarowania wzmacnia przeświadczenie o powszechnym respektowaniu w praktyce gospodar-czej zasady odwoływania się do racjonalnych przesłanek, tj. podejmowania przez podmioty gospodarujące takich czynności, jakie pozwolą im osiągnąć maksy-malną korzyść (Szacki, 2002, s. 248).

Przyjęcie pozytywistycznych przekonań przedmiotowych (fi lozofi cznych prze-sądzeń o naturze świata) oraz adaptacja naturalistycznego programu metodolo-gicznego okazała się skuteczną strategią – ekonomia w opinii badaczy społecz-nych traktowana jest jako najbardziej zaawansowana metodologicznie i teore-tycznie dyscyplina społeczna. Z jednej bowiem strony w ekonomii stosowany jest skomplikowany aparat matematyczny, który jest wykorzystywany do budowy modeli ekonometrycznych, a drugiej zaś, wzorując się na naukach przyrodni-czych, w szerokim zakresie odwołuje się do metod badawczych z nauk ekspery-mentalnych3. Pozycja ekonomii umocniła się w drugiej połowie XX w., kiedy na

3 Ocena obecnego stanu świadomości metodologicznej w zakresie nauk ekonomicznych nie leży w zakresie niniejszego artykułu, warto jednak zwrócić uwagę na znaczny wzrost zainteresowania tą problematyką. Uważni obserwatorzy naukowej praktyki badaczy ekonomistów dokonują wręcz


szerszą skalę zaczęto stosować ekonomiczne sposoby objaśniania świata także w odniesieniu do społecznej realności pozagospodarczej: polityki, prawa (law & economics), obyczaju. Obiecujące możliwości związane z zastosowaniem analiz ekonomicznych w pozostałych dyscyplinach społecznych wymagają jednak pew-nych poświęceń – jednym z nich jest efekt odhumanizowania badań społecznych jako skutek przyjęcia redukcjonistycznej optyki ekonomii. Prowadzenie dalszych rozważań na ten temat wymaga powrotu do wywołanej przez pozytywistów dys-kusji o (nie)specyfi czności humanistyki.

3. PRÓBA PRZEŁOMU ANTYPOZYTYWISTYCZNEGO – PODEJŚCIE ANTYNATURALISTYCZNE

Na przełomie XIX i XX w. pojawia się nowa formacja myślowa, której celem staje się stworzenie alternatywnego w stosunku do naturalizmu podejścia przesą-dzającego w odmienny sposób kwestie podziału nauk i statusu humanistyki. Filo-zofowie przełomu antypozytywistycznego uznają, że respektowanie założeń natu-ralistycznej epistemologii stanowi zagrożenie rozwoju humanistyki z powodu narzuconych jej istotnych ograniczeń, takich jak: wymóg uzyskiwania wiedzy nomologicznej, sprawdzanie hipotez w odniesieniu do zbyt wąsko pojętego doświadczenia, rezygnacja z wartościowania i postulat oddzielenia nauki od prze-konań światopoglądowych (Pałubicka, 1987, s. 407).

Zdaniem fi lozofów antypozytywistów humanistyka ma swoją odrębność i wymaga specyfi cznego podejścia metodologicznego4. Narastający od końca XIX w. sprzeciw wobec scjentyzmu i naturalizmu pozytywistycznego stał się początkiem procesu wyzwolenia się humanistyki spod prymatu nauk przyrodni-czych. Rezygnacja z epistemologicznych i metodologicznych przesądzeń o jedno-

konkretnych wyliczeń świadczących o zwiększeniu liczby publikacji na ten temat. Dyskusje metodologiczne wpisują się w ogólniejsze debaty z zakresu fi lozofi i ekonomii (metaekonomii), w których są rozważane możliwe scenariusze rozwoju myśli ekonomicznej, a w szczególności wskazywane są kierunki ewentualnych zmian związanych z domniemywanym rozszerzaniem się ekonomii głównego nurtu na te szkoły myślowe, które zasilały dotychczas obszar ekonomii heterodoksyjnej. Pytanie o to, jak zmieni się ekonomia po doświadczeniach ostatniego kryzysu, który odnoszony jest nie tylko do przedmiotu jej badań, ale także do niej samej, jest oczywiście otwarte. Z całą pewnością można jednakże stwierdzić, że ekonomia przestała być (może nigdy nie była, a jedynie była tak postrzegana) monolitem zbudowanym na założeniach neoklasycznych i wyraźnie ciążącym ku wzorcom racjonalności naukowej odwołującym się do tradycyjnego, modernistycznego modelu nauki. Z tych najbardziej obiecujących (tj. ukazujących problematykę ekonomii w świetle odmiennych od ortodoksyjnych założeń) wymieniłabym realizm krytyczny T. Lawsona, podejście kulturowe A. Klamera oraz ujęcie U. Mäkiego.

4 Warto wspomnieć w tym miejscu, że w tym samym mniej więcej czasie podjęto dyskusję w odniesieniu do pozytywistycznego, scjentystycznego modelu uprawiania nauk przyrodniczych. Przedmiotem krytyki stało się przede wszystkim przekonanie o obiektywności praw naukowych. Zdaniem Poincaré, Duhema, Le Roya prawa nauki nie odtwarzają rzeczywistości, ich prawomocność jest ustalana na mocy konwencji. Poglądy te stały się podstawą do sformułowania stanowiska konwencjonalizmu: ważnego etapu procesu dekonstrukcji modernistycznej racjonalności naukowej odwołującej się do obiektywistycznego modelu poznania.

Halina Zboroń386

ści wszelkiego poznania oraz o konieczności poddania się rygoryzmowi zobiekty-wizowanych w założeniu metod empirycznych wywołała dyskusję o specyfi czności oraz odrębności dyscyplin humanistycznych. Jest to jednocześnie początek pro-cesu dekonstrukcji pozytywistycznego scjentyzmu i stopniowego uwalniania się humanistyki spod jego przesądzeń5.

Ważną rolę w tym względzie odegrało dwóch czołowych przedstawicieli nurtu antypozytywistycznego – Wilhelm Dilthey i Heinrich Rickert. Obaj fi lozofowie reprezentują zbliżone stanowiska; postulowane przez nich odrzucenie pozytywi-stycznych wyobrażeń o sposobie uprawiania nauki jest przede wszystkim następ-stwem przekonania o niemożności stosowania metod badawczych przyrodoznaw-stwa oraz przyjęcia uznanego w ich obszarze kryterium naukowości w odniesieniu do zjawisk społecznych. Realność jest co prawda jednorodna (w terminologii Diltheya stanowi rzeczywistość fi zyczno-duchową) i nie da się w jej ramach wyod-rębnić obszarów fi zycznego i duchowego, tym samym obaj uczeni uznają jedność przedmiotową, natomiast zdecydowanie przeciwstawiają się naturalizmowi meto-dologicznemu. W rzeczywistości nie daje się zidentyfi kować obiektów ontycznie zróżnicowanych, możliwe jest natomiast zastosowanie odmiennych podejść poznawczych. Oznacza to, że dokonane przez Diltheya rozróżnienie na nauki przyrodnicze i nauki o duchu nie jest związane z konstatacją istnienia dwóch niejednorodnych obszarów przedmiotowych. Dualizm nauk jest uzasadniony sto-sowanymi w nich odmiennymi procedurami badawczymi, a mówiąc dokładniej – różnymi nastawieniami poznawczymi. Dilthey bowiem twierdził, że źródłem wiedzy jest doświadczenie życiowe6, społeczne, które jest kształtowanym w toku ludzkiej aktywności aktem poznawczym podlegającym wpływowi przyswajanych przez jednostki przekonań społecznych. W konsekwencji przyjmuje się, że kultura i społeczeństwo warunkują jednostkowe sposoby myślenia i postawy. Przedmiotem takiego doświadczenia – zależnie od nastawienia podmiotu poznającego – mogą być elementy świata zewnętrznego, fi zykalnego lub cechy samego podmiotu. Oba te typy doświadczenia wzajemnie się warunkują. Postrzeżenie rzeczywistości przy-rodniczej polega na konstruowaniu w doświadczeniu jej wyobrażenia jako efektu oddziaływania na podmiot niezależnych czynników przy jednoczesnym abstraho-waniu od subiektywnych warunków poznania. W doświadczeniu humanistycznym natomiast cechy realności jawią się jako nadane jej przez podmiot rezultaty ludz-kiej aktywności. Specyfi ką humanistyki jest pojmowanie ludzkości jako podmiotu

5 Odpowiedź na pytanie, czy antypozytywiści rzeczywiście dokonali przełomu w sposobie uprawiania humanistyki, co oznaczałoby osiągnięcie wyższej fazy jej rozwoju polegającej na odejściu od formułowania uogólnień wiedzy potocznej i zdolności konstruowania konceptualizacji mających status teorii, nie jest wcale oczywista. Zdaniem A. Pałubickiej o takiej zmianie jakościowej w odniesieniu do Diltheya i Rickerta nie można mówić. Głównym zarzutem w tym względzie jest przekonanie, że antypozytywistyczna filozofia humanistyki jest uwikłana w stanowisko psychologizmu (Pałubicka, 1986).

6 Antypozytywistyczne stanowisko Diltheya ujawnia się także w odmiennym pojmowaniu doświadczenia jako źródła wiedzy. W pozytywistycznych założeniach ma ono charakter źródłowy i bezzałożeniowy i jest podstawą wiedzy obiektywnej. Dla Diltheya natomiast treść doświadczenia jest względna historycznie, a jej ważność ma charakter intersubiektywny.


kształtującego swoje otoczenie i nadającego sens zdarzeniom ( Kuderowicz, 1987, s. 81). Owe sensy ujawniają się w procedurze rozumienia, które pojmowane her-meneutycznie polega na umiejscowieniu faktów kulturowych: zdarzeń i uprzed-miotowionych wytworów „ludzkiego ducha” w szerszej całości kultury i systemu społecznego. Uznaje się tym samym, że rozumienie (wykraczające poza akt psy-chologicznego odtworzenia w wyobraźni przeżyć drugiego człowieka) jest czyn-nością poznawczą odnoszącą się do przesądzeń normatywnych.

Przekonanie, że specyfi ką nauk o kulturze jest odniesienie do wartości, podziela także Rickert. Diltheyowskie rozróżnienie metod naukowych – genera-lizującej w przypadku przyrodoznawstwa i indywidualizującej w humanistyce – w fi lozofi i Rickerta przybiera postać rozpoznania dyscyplin nomologicznych i idiografi cznych. Humanistyka, opisując zdarzenia jednostkowe, odróżnia ‘indy-widualność historycznie znaczącą’ od ‘zwykłej (nieistotnej) odmienności’ dzięki powołaniu się na odpowiednie wartościowanie nadające społecznie uznawaną ważność określonym zdarzeniom. Co ważne – Rickertowska procedura ‘odnie-sienia do wartości’ nie polega na kierowaniu się indywidualnymi, subiektywnymi racjami normatywnymi, ale przywołuje wartości powszechnie, to jest społecznie uznane: akceptowane lub przynajmniej respektowane.

Rickert wniósł poważny wkład w proces samookreślenia się antypozytywi-stycznej fi lozofi i humanistyki. Podzielał zdanie Diltheya w sprawie uznania kul-tury jako obszaru wartości, przekonania o historycznym charakterze dyscyplin humanistycznych i ich odrębności metodologicznej. Pewien kłopot może jednak sprawiać kwestia usytuowania ekonomii pośród dyscyplin naukowych.

Dilthey w ‘naukach o duchu’ rozpoznawał dwie kategorie: nauki o systemach kultury i nauki o organizacji społecznej, do których włączał naukę o prawie, naukę o państwie, etykę, pedagogikę. Do listy tej można dołączyć ekonomię jako dyscyplinę zajmującą się porządkiem gospodarczym. W przypadku koncepcji Rickerta kwestia ta jest bardziej złożona – oto bowiem fi lozof ten dokonał dwóch podziałów: kryterium jednego są metoda poznawcza i charakter formułowanych wniosków (szczegółowo-opisowych i generalizująco-wyjaśniających), natomiast kryterium drugiego podziału jest nastawienie do przedmiotu badań, który może być ujmowany jako realność przyrodnicza lub historyczna. Tym samym otrzymu-jemy prostą czteroelementową macierz uwzględniającą różnice metodologiczne i przedmiotowe. Zgodnie z tym rozpoznaniem wyróżnia się nauki przyrodnicze nomotetyczne, przyrodnicze idiografi czne oraz nomologiczne i idiografi czne nauki o kulturze. Rozstrzygając problem usytuowania ekonomii, należy zwrócić uwagę, że z jednej strony ekonomia (przynajmniej w głównym nurcie) poszukuje zarówno stałych wyznaczników identyfi kowanych w odniesieniu do sposobu funk-cjonowania całości systemu gospodarczego, jak i względnie trwałych, dominują-cych zasad dokonywania wyborów jednostkowych7. Z drugiej strony jednak

7 Przyjmowane w ekonomii (od momentu jej powstania) rozstrzygnięcia o możliwości zidentyfi kowania stałych praw czy choćby względnie stabilnych prawidłowości było i jest szeroko dyskutowane w środowisku badaczy ekonomistów. Dość wcześnie rozpoznano mianowicie, że odkrywanie ‘prawdy’ o rzeczywistości przez wskazanie charakteru zjawisk i ujawnienie powiązań

Halina Zboroń388

trudno uznać ekonomię za dziedzinę nie odnoszącą się do wartości nie tylko materialnych, praktycznie uchwytnych, ale także symbolicznych, co wskazuje na ich historyczny, kulturowy charakter. Tym samym w Rickertowskiej macierzy eko-nomia powinna być umiejscowiona w obszarze nomologicznych nauk o kulturze.

4. POZA REALIZMEM POZNAWCZYM – STATUS PRZYRODOZNAWSTWA I HUMANISTYKI W PODEJŚCIU

KONSTRUKTYWIZMU

Niezależnie od oceny skuteczności wysiłków fi lozofów przełomu antypozytywi-stycznego w sformułowaniu przekonującej alternatywy dla pozytywistycznej fi lo-zofi i nauki należy uznać, że przez zakwestionowanie możliwości zasadnego sto-sowania scjentystycznego programu badań do obszaru zjawisk społecznych fi lo-zofowie ci rozpoczęli proces dekonstrukcji dominującego w XIX w. wzorca uprawiania nauki. Istotnym elementem antypozytywistycznej fi lozofi i humanistyki jest przekonanie, że specyfi ką nauk o kulturze jest pojmowanie człowieka jako podmiotu twórczo oddziałującego na otoczenie, tworzącego własne środowisko, nadającego kulturowy sens (przez przypisanie wartości) wyobrażeniom rzeczywi-stości. Co więcej – humanistyka rozpoznaje także kulturowe sensy przypisywane zjawiskom przyrodniczym, które uobecniają się w ludzkim świecie w określony sposób.

Od poglądów Diltheya i Rickerta do podejścia konstruktywistycznego jest już bardzo blisko: przedmiotem poznania nie jest obiektywnie uchwytywany świat jako taki, ale wytwarzana i rozpoznawana wewnątrzkulturowo rzeczywistość. Podstawą konstruktywistycznej koncepcji nauki (nie fi lozofi i nauki, ale raczej socjologii wiedzy) jest odrzucenie realizmu poznawczego tradycyjnej epistemolo-gii: przedmiot poznania nie jest utożsamiany z obiektywnie istniejącym elemen-tem rzeczywistości. Podmiot poznający jest uwikłany w respektowane najczęściej bezwiednie przekonania (przesądzenia, przedsądy), które stanowią swoisty fi ltr kulturowy umożliwiający akt poznawczy; z uwagi na to, że owe warunki podmio-towe mają wpływ na proces poznawczy uznajemy przedmiot tego procesu za kon-strukt myślowy – społeczny w tym sensie, że wytwarzany w odniesieniu do prze-konań społecznie podzielanych i historycznie utrwalonych.

między nimi konstytuujących się w wyniku działania mechanizmów ekonomicznych, rekonstruowanych w teoriach ekonomii, jest wielce problematyczne. Podnoszono kwestię następującą: stopień złożoności i skomplikowania świata społecznego jest tak duży, że określanie pewnych zależności między jego składowymi wymaga pominięcia tak wielu czynników towarzyszących, że osiągnięty efekt w postaci modelu ekonomicznego nie odnosi się do realności, ale stanowi na tyle znaczące jej uproszczenie, iż trudno podtrzymywać pogląd o istnieniu jakiejś – nawet najostrożniej określanej – reprezentacji owej realności. W konsekwencji na znaczeniu zyskuje zmatematyzowany nurt ekonomii (tzw. czysta teoria oraz stanowiąca jej odmianę teoria stosowana wykorzystująca modelowanie dla objaśniania zjawisk (Goldfarb, Leonard, 2002). Wobec tych trudności część współczesnych ekonomistów podejmuje wysiłek obrony stanowiska realistycznego w jego krytycznej odmianie, niektórzy zaś aż tak krytycznej, że pojawić się może pytanie, czy pozostają oni jeszcze na stanowisku realizmu czy już konstruktywizmu.


Na niemożność utożsamiania świata obiektywnego (istniejącego niezależnie od podmiotu) ze światem postrzeganym przez człowieka (stanowiącym jego śro-dowisko) wskazywał Kant odróżniający niepoznawalną rzeczywistość noumenów i dostępną poznawczo realność fenomenów. Kant jednakże zakładał istnienie koniecznych myślowych kategorii pojęciowych umożliwiających poznanie i gwa-rantujących powszechność (intersubiektywność osiąganą w granicach całego ludz-kiego świata) konstatowanych stanów rzeczy. Konstruktywiści podzielają przeko-nanie Kanta o aktywnej roli podmiotu w procesie poznawczym, jednakże zgodnie z przyjętym założeniem relatywizmu kulturowego uznają, że akt poznawczy jest warunkowany respektowanymi społecznie – przyjmowanymi najczęściej milcząco – przekonaniami o świecie. Owe przekonania (przedsądy) stanowią historycznie zmienny i przestrzennie ograniczony znaczeniowy kontekst czynności poznaw-czych. To co dla Kanta ma charakter ogólnych, koniecznych warunków poznania, dla konstruktywistów jest zespołem przekonań w postaci kulturowego obrazu świata, do którego odnoszone są podmiotowe spostrzeżenia.

Stanowisko konstruktywistyczne jest opozycyjne w stosunku do realizmu epi-stemologicznego zarówno w jego wersji naiwnej, jak i krytycznej. Podstawą kon-struktywizmu poznawczego jest uchylenie ważności realistycznego przekonania, że po pierwsze, odniesieniem przedmiotowym terminów naukowych są obiekty zewnętrznego wobec świadomości świata realnego, po drugie, formułowane w poznaniu naukowym orzeczenia o świecie przybierające postać twierdzeń naukowych są (co najmniej w przybliżeniu) prawdziwe w klasycznym rozumieniu. Zdaniem konstruktywistów odniesieniem przedmiotowym wszelkich orzeczeń o świecie (także naukowych) są obecne w świadomości społecznej wyobrażenia, które tworzą tzw. ludzki świat obiektywny8: świat dostępny jest realnością wewnątrzkulturową. Istnienie zjawisk naturalnych oraz występujące między nimi związki pozostają niezależne od świadomości, a więc kultury. To jednak, jak pre-zentują się w akcie poznawczym, jest zależne od warunków, w jakich on prze-biega. Składające się na naturę obiekty rozpoznawane w postrzeżeniu są konstru-owanymi społecznie wyobrażeniami ludzkiego świata obiektywnego9. Ponieważ rozpoznanie jakiegoś obiektu jako przyrodniczego jest aktem kulturowym, roz-różnienie natura – kultura jest przesądzeniem kulturowym. Tym samym dokony-wane w realistycznym, obiektywistycznym podejściu rozróżnianie i rozdzielanie

8 Termin wprowadzony do teorii kultury przez A. Pałubicką (1990), przedstawicielkę poznańskiej szkoły metodologicznej stworzonej przez J. Kmitę.

9 Warto zwrócić uwagę na różnice dzielące radykalny, skrajny konstruktywizm i jego umiarkowaną wersję. Najważniejsze wydaje się tu odmienne rozumienie relacji pomiędzy obiektami natury – takim jakie są ‘same w sobie’ a ich kulturowymi wyobrażeniami. W wersji skrajnej uznaje się, że świat zewnętrzny nie ma wpływu na świat kultury, w szczególności na konstruowaną społecznie postać natury. W ujęciu umiarkowanym przyjmuje się realną zależność stanów kultury od warunków zewnętrznych, obiektywnych, pozakulturowych. Istnieje granica możliwych społecznych konstrukcji „ludzkiego świata obiektywnego”, granica dowolności wytwarzania wyobrażeń na temat rzeczywistości. Tę drugą postać konstruktywizmu określam jako konstruktywizm społeczny, w którym przyjmuje się, że ludzki świat obiektywny jest wytworem społecznym i stanowi trwały punkt odniesienia dla wszystkich podejmowanych jednostkowo i społecznie działań. Reprezentuje on tym samym umiarkowany relatywizm kulturowy.

Halina Zboroń390

dziedzin wiedzy, odnoszonych do dwóch różnych obiektów: naturalnych i spo-łecznych, w relatywistycznym konstruktywizmie poznawczym zatraca swój kate-goryczny charakter. Zarówno zjawiska społeczne, jak i przyrodnicze są bowiem charakteryzowane w odniesieniu do zastanej, utrwalonej historycznie społecznej sfery przekonaniowej. Konstruktywiści podążają zatem tropem F. Znanieckiego: przyznanie „genetycznego pierwszeństwa kulturze” oznacza zgodę na uznanie, że realność przyrodnicza i społeczna konstytuują się kulturowo. Poznanie – zdaniem Znanieckiego – jest bowiem uwarunkowane ‘współczynnikiem humanistycznym’, który stanowi podmiotowy kontekst aktu poznawczego. W interpretacji J. Kmity współczynnik humanistyczny danego zjawiska to „ogół założeń semantyki przy-porządkowującej owe zjawisko odpowiedniej jednostce komunikacyjnej jako jej odniesienie przedmiotowe” (Kmita, 1985, s. 44). Przyjmując w uproszczeniu, że komunikujemy się werbalnie (istnieją wszakże i pozajęzykowe formy komunika-cji), uznajemy, że odniesieniami przedmiotowymi wyrażeń językowych są okre-ślone stany rzeczy, które są im przypisane na mocy uznawanych społecznie, nie-podważanych założeń składających się na tzw. przedsemantyczną charakterystykę obszaru przedmiotowego. Innymi słowy – powszechnie respektowana semantyka kojarząca określone wyrażenia z ich odniesieniami przedmiotowymi odwołuje się do utrwalonego historycznie i powszechnie w danej kulturze respektowanego (uznawanego za wiarygodny) obrazu świata, tj. ogółu sądów składających się na opis rzeczywistości jako całości. Powszechne traktowanie owych sądów za wiary-godne umożliwia społeczną komunikację.

Ujawnia się tutaj zasadnicza różnica między tradycyjnym, realistycznym rozu-mieniem procesów poznawczych a krytycznym, zrelatywizowanym podejściem konstruktywistycznym. W pierwszym z tym stanowisk stosuje się podejście przed-miotowe (nie uwzględniające współczynnika humanistycznego) – opisywane zja-wiska traktuje się w sposób zobiektywizowany, co oznacza spontaniczne, aproba-tywne odniesienie się do założeń semantyki, które uznaje się za niepodważalne, oczywiste, prawdziwe. Podejście krytyczne natomiast jest następstwem uświado-mienia sobie, że z uwagi na to, iż nie mamy bezpośredniego dostępu do rzeczy-wistości, a bezzałożeniowy ogląd świata nie jest możliwy, nie możemy przedmiotu naszego poznania utożsamiać z elementem obiektywnej realności. Mamy bowiem zasadnie uargumentowane przekonanie, że to, co widzimy w akcie poznawczym, jest zależne od zakorzenionych w nas, niedających się zneutralizować przekonań przesądzających, jaki jest świat.

Różnicę w traktowaniu przyrodoznawstwa i humanistyki Znaniecki tłumaczy następująco: obiektywizowanie zjawisk przyrodniczych jest skutkiem silnie utrwa-lonego konsensusu co do pierwotnej charakterystyki przedmiotowej. Mówiąc inaczej przekonania stanowiące założenia semantyczne wypowiedzi odnoszonych do natury są powszechnie traktowane jako oczywiste i nie wymagające dyskusji. Stąd – jak twierdził Znaniecki – w przyrodoznawstwie dominuje podejście przed-miotowe10. W świecie kultury jednakże takiej zgodności odnośnie do przedse-

10 Jerzy Kmita przekonująco polemizuje ze Znanieckim, jakoby podejście przedmiotowe jest stosowane w przyrodoznawstwie, a podmiotowe w humanistyce. Oba rodzaje dyscyplin na


mantycznej charakterystyki realności nie ma – co uzasadnia podejście podmio-towe, w którym współczynnik humanistyczny (założenia semantyki) jest przywo-ływany jako kontekst znaczeniowy. Jedną z konsekwencji zastosowania określonego podejścia przedmiotowego lub podmiotowego jest przesądzenie zakresu ważności dokonanych ustaleń – w podejściu podmiotowym ich popraw-ność jest związana z przywoływaną przedsemantyczną charakterystyką danego obszaru przedmiotowego (nie chodzi tu rzecz jasna o indywidualne, subiektywne przesądzenia, ale o przekonania społecznie respektowane).

W odniesieniu do powyższych ustaleń można przywołać dwie powiązane ze sobą kwestie. Pierwsza wymaga sformułowania odpowiedzi na pytanie, co jest powodem, dla którego w obszarze przedmiotowych rozstrzygnięć w przyrodo-znawstwie w porównaniu z humanistyką łatwiej uzyskuje się konsens? Druga kwestia natomiast dotyczy szczególnej pozycji ekonomii, która będąc dyscypliną społeczną osiągnęła wysoki status właśnie z uwagi na skuteczność w wypracowy-waniu wspólnego stanowiska w zakresie czynionych założeń przedmiotowych. Konsekwentnie do przyjętego przeze mnie stanowiska konstruktywistycznego zagadnienia te należy rozważyć jako problem socjologii wiedzy: pytamy zatem o przyczyny nadawania przyrodoznawstwu wyższej rangi w stosunku do nauk o kulturze oraz o powody, dla których ekonomii jest przypisywany wysoki status poznawczy. Postawienie tego pytania w wersji obiektywizującej: jak można wyja-śnić fakt osiągania przez przyrodoznawstwo lepszych wyników poznawczych w stosunku do humanistyki wiąże się z przyjęciem rozstrzygnięcia, iż tak istotnie jest. Z uwagi na zastrzeżenia konstruktywistów takie przekonanie nie może rzecz jasna być bezkrytycznie przyjęte.

Kwestia zróżnicowanych ocen statusu przyrodoznawstwa i humanistyki była i jest przedmiotem zainteresowania konstruktywistów, którzy poszukują przyczyn takiego stanu rzeczy, analizując wewnętrzną historię obu nurtów oraz objaśniając, w jaki sposób przyrodoznawstwo i humanistyka funkcjonują w kontekście pozo-stałych dziedzin kultury i praktyki społecznej11. Zdaniem Stephana Fuchsa zna-czenie ma specyfi ka zasad organizacji życia naukowego, a w szczególności zależ-ność badaczy od instytucji decydujących o rozdziale środków fi nansowych, mechanizmach kontroli, promowania określonych zadań badawczych. Im ta zależność większa, tym większa skłonność do zdyscyplinowania, zintegrowania sposobów uprawiania nauki. Zdaniem Fuchsa w naukach o kulturze wpływ spo-łecznych kontekstów instytucji nadzorujących i kontrolujących nie jest tak duży jak w przypadku przyrodoznawstwa, a to prowadzi do znacznie większej nieza-leżności intelektualnej badaczy owocującej zróżnicowaniem punktów widzenia, przyjmowanych założeń i metodologii. Owa niejednorodność i niejednomyślność,

poziomie teoretycznym w mniejszym (w przyrodoznawstwie) lub większym (humanistyka) stopniu odwołują się do współczynnika humanistycznego.

11 Należy tu wyraźnie stwierdzić, że nadawanie zdecydowanie wyższego statusu naukom przyrodniczym w stosunku do humanistycznych i ekonomii w porównaniu z pozostałymi dyscyplinami społecznymi jest faktem socjologicznym, który stał się niejako autonomiczny w stosunku do orientacji pozytywistycznej intensywnie lansującej ten pogląd.

Halina Zboroń392

bogactwo interpretacji, wielość objaśnień w ocenach społecznych może być trak-towana jako niezdolność badaczy kultury do formułowania ostatecznych rozstrzy-gnięć w kwestiach społecznych12. Z kolei „sukces” nauk przyrodniczych, mie-rzony akceptacją społeczną, jest rezultatem silnej solidarności społeczności uczo-nych, ograniczonej tolerancji dla odmiennych, nie mieszczących się w standardach sposobów myślenia. Przekonanie, że środowiska naukowe, dążąc do wysokiej efektywności technologicznej, potrafi ą narzucić sobie wewnętrzne ograniczenia, podzielają także E. Gellner, C.S. Pierce, H. Putnam (Zybertowicz, 1995).

Wydaje się jednak, że nadawanie naukom przyrodniczym wyższego statusu poznawczego jest nade wszystko związane ze zgłaszanym wobec tych dyscyplin zapotrzebowaniem na określone rezultaty badawcze. Zauważmy bowiem, że po pierwsze przyrodoznawstwo jest bezpośrednio związane ze sferą wartości prak-tycznie użytecznych – podejmuje problemy, których rozwiązanie znajduje (lub może znaleźć w przyszłości) zastosowanie w rozwoju technologii. Owa użytecz-ność technologiczna nauk ma też wpływ na szybszy tryb upowszechniania się nowych koncepcji – „obrazów” zjawisk przyrodniczych. Materialne aspekty życia traktowane są jako podstawowe zarówno w odniesieniu do jednostek, jak i całych społeczności. Dziedziny wiedzy mające wpływ na kształtowanie się warunków życia człowieka skuteczniej perswadują proponowane zmiany w zakresie defi nio-wania określonych zjawisk, mimo ogólnej niechęci do konieczności przeinterpre-towywania zakorzenionych wyobrażeń na dany temat.

Warto przy okazji podkreślić, że czym innym jest pozytywna społeczna recep-cja odkryć naukowych zmieniających obraz danego fragmentu rzeczywistości, a czym innym jest wyrażenie zgody na zastosowanie rezultatów badawczych w praktyce. W niektórych przypadkach „zderzenie” wiedzy naukowej z zakorze-nionymi przekonaniami zdroworozsądkowymi jest tak silne, że pokonanie oporu społecznego co do wprowadzenia nowych rozwiązań jest procesem długotrwałym nawet wtedy, kiedy można wykazać możliwość osiągnięcia znaczących korzyści praktycznych13. Konstruktywistycznie uprawiana socjologia wiedzy jest o tyle cie-kawa, że – podejmując refl eksję nad kulturą i praktyką naukową – postrzega ją w kontekście powiązań z pozostałymi dziedzinami i typami praktyk społecznych, co pozwala ujawnić złożony charakter tej formy aktywności ludzkiej, a nade wszystko jej nieoczywistości będącej konsekwencją uwikłania w różnego rodzaju interesy, niekoniecznie poznawcze.

W odniesieniu do powyższych rozważań możemy dostrzec pewną analogię w stosunku do ekonomii. Objaśnienie szczególnej pozycji tej dyscypliny nasuwa przypuszczenie o istnieniu związku z sytuacją nauk przyrodniczych. Ekonomia także działa w obszarze wartości materialnych, praktycznie-uchwytnych, w odnie-sieniu do których oczekiwania społeczne są jednoznacznie artykułowane jako

12 Opinie takie są dość często formułowane przez ekonomistów, którzy z satysfakcją graniczącą nierzadko z arogancją podkreślają przewagę ekonomii w uzyskiwaniu bardziej znaczących wyników poznawczych.

13 Przykładem może być próba uzyskania społecznego przyzwolenia na wprowadzenie na rynek produktów spożywczych genetycznie modyfi kowanych.


potrzeba polepszenia warunków życia. I tutaj zatem pojawia się społeczna presja na dostarczanie wiedzy, której technologiczne zastosowanie prowadzi do zwięk-szenia odczucia systematycznego polepszania się materialnych warunków życia. W ekonomii podobnie jak w przyrodoznawstwie łatwiej jest zatem uzyskać kon-sens w kwestii obowiązującego paradygmatu oraz utrzymać dyscyplinę wśród badaczy. Ważnym czynnikiem motywującym do podtrzymywania takiej postawy jest zatem z jednej strony uwikłanie ekonomii w bieżące problemy gospodarcze – dostarczanie wiedzy eksperckiej w zakresie polityki i praktyki gospodarczej oraz objaśnianie aktualnej sytuacji ekonomicznej. Z drugiej strony umiejętne podtrzy-mywanie przekonania o (względnej) jednorodności naukowego obrazu gospo-darki, (względnej) jednomyślności co do interpretowania bieżących zdarzeń w kontekście teorii ekonomicznych stanowi skuteczną strategię podtrzymywania wiarygodności ekonomistów i budowania renomy ekonomii jako dziedziny naj-bardziej zaawansowanej teoretycznie, oferującej wygodne narzędzia opisu i wyja-śniania zjawisk społecznych, także tych znajdujących się poza obszarem przed-miotowym ekonomii14.

5. KONSEKWENCJE KONSTRUKTYWISTYCZNE – NAUKI O KULTURZE JAKO NAUKI PODSTAWOWE. PROJEKT

HUMANISTYKI ZINTEGROWANEJ

Najważniejszym wnioskiem płynącym z powyższych rozważań jest następujące przekonanie: człowiek funkcjonuje w obrębie tzw. ludzkiego świata obiektyw-nego, który jest upowszechnionym, utrwalonym historycznie wyobrażeniem rze-czywistości zarówno przyrodniczej, jak i społecznej. Ponieważ procesy poznawcze są bezwyjątkowo uwarunkowane zakładanymi bezwiednie przekonaniami (przed-sądami, przesądzeniami) o świecie, a wyniki poznawcze są artykułowane w języku, którego pojęcia są rzecz jasna także uwikłane w ludzkie przekonania, ów obraz realności jest konstruktem wytwarzanym w danej zbiorowości. Innymi słowy „cała rzeczywistość, jaka jest dostępna człowiekowi, to rzeczywistość kulturowa” (Sza-haj, 2011, s. 186). Pogląd ten, wyrażony explicite przez Znanieckiego, podzielany przez Ludwika Flecka, wydaje się bliski intuicjom Rickerta – przyrodoznawstwo wszakże jest historycznym produktem kultury. Uznając prymat rozumu historycz-nego, przyznajemy, że stanowisko historyczne dominuje nad przyrodoznawczym (Mamzer, 2011, s. 266). Podążając śladem antypozytywistów, Jerzy Kmita tworzy koncepcję humanistyki zintegrowanej: jeśli bowiem cała rzeczywistość, jaka jest nam dostępna poznawczo, to rzeczywistość kulturowa, a kultura – ujmowana jako system przekonań – zawsze poprzedza poznanie, wtedy pytanie, jak istnieje kul-tura i w jaki sposób wytwarzane są w jej obrębie wyobrażenia dotyczące realności, jest podstawowym problemem. Powracamy tutaj do twierdzenia Znanieckiego o genetycznym pierwszeństwie kultury – nauki o kulturze są pierwotne w tym

14 Więcej na ten temat znaleźć można w: Zboroń, 2009, s. 62–76.

Halina Zboroń394

sensie, że objaśniają, w jaki sposób kształtują się społeczne obrazy rzeczywistości stanowiące odniesienia przedmiotowe poszczególnych dyscyplin naukowych. Innymi słowy dokonują rekonstrukcji współczynnika humanistycznego: założeń przedmiotowych i metodologicznych (respektowanych w ramach danej dyscypliny lub odnoszonych do określonej teorii) określających zakres ważności formułowa-nych twierdzeń. Ujawnianie przyjmowanych implicite założeń, zdaniem Kmity, należy traktować jako etyczny wymóg pracy badawczej.

Pierwszeństwo nauk o kulturze – jak pisze A. Szahaj (2011) – może mieć jednak także i inny wymiar, a mianowicie praktyczny – związany z możliwością sprawowania skutecznej kontroli w obszarze ludzkiego świata. We wcześniejszym okresie (jego początek jest różnie określany), kiedy człowiek zaczął dostrzegać różnice między światem natury i kultury, kiedy pierwszy rozpoznał jako zastany, a drugi jako wytwarzany, nauki przyrodnicze stały się narzędziem panowania nad naturą. Stąd – zdaniem Szahaja – przypisywanie szczególnej ważności tym właśnie dyscyplinom. Rozstrzygnięcia pozytywistów dotyczące hierarchicznego porządku nauk odzwierciedlały ówczesne przekonania (stanowiące kwitesencję światopo-glądu modernistycznego) o decydującej roli nauk przyrodniczych w rozwoju cywi-lizacyjnym. Tymczasem we współczesnym, ponowoczesnym, postindustrialnym i postkapitalistycznym świecie zdecydowanie ważniejsze stało się kontrolowanie treści (także w jej zmaterializowanej postaci) w sferze symbolicznej – przede wszystkim komunikacyjnej. To co było cenione ze względu na potrzeby społeczne nowoczesnego społeczeństwa, w obecnej fazie społeczeństwa ponowoczesnego oraz przemian systemu kapitalistycznego okazuje się mniej istotne, a uwaga spo-łeczna skierowana jest na kontrolę środowiska kulturowego. Tym samym, twier-dzi Szahaj, to nauki o kulturze dostarczają wiedzy podstawowej: „W tym sensie nauki o kulturze mogą stać się, tak jak niegdyś stały się nauki przyrodnicze, funk-cjonalne wobec zapotrzebowań systemu kapitalistycznego w jego postindustrial-nej fazie ewolucji (czasami kapitalizm ten określa się mianem kognitywnego)” (Szahaj 2011, s. 187).

Istnieje także trzeci, wskazywany przez Szahaja, powód uznania pierwszeń-stwa nauk o kulturze związany z dominującą obecnie postacią światopoglądu, którego podstawową cechą jest konstatacja wielokulturowości i wielowymiarowo-ści ludzkiego życia nie dającego się sprowadzić do prostych, jednorodnych wzor-ców. Istotną kwestią jest przypisywanie większego znaczenia takim dziedzinom kultury, jak: ekonomia, obyczaj, religia, sztuka, polityka czy nauka, które stają się źródłem zmian i wyznacznikiem nowych postaw, a także stanowią swoiste punkty orientacyjne umożliwiające zrozumienie mechanizmów tworzenia, upowszechnia-nia, przekształcania i odrzucania przekonań kulturowych wyznaczających granice ludzkiego świata. Paradoksalnie elementem owego świata jest realność przyrod-nicza – modernistyczny, tradycyjny rozdział natury i kultury zanika, współczesna kultura Zachodu „wchłonęła” realność przyrodniczą: podbój natury dokonuje się w obrębie kultury (świata ludzkiego) i przebiega zgodnie z rozstrzygnięciami ustalanymi w dyskursie publicznym (ekologicznym, ekonomicznym, politycznym, etycznym) zarówno na forach lokalnych, jak i międzynarodowych czy światowych.


Poszerzająca i pogłębiająca się świadomość ekologiczna sprawia, że przestaliśmy spoglądać na przyrodę jak na rzeczywistość zewnętrzną wobec nas – współcześnie rozumiemy, że działania podejmowane wobec natury pośrednio dotykają nas samych: wyznaczają warunki naszej przyszłej egzystencji. W XIX wieku wierzyli-śmy, że rozwój nauk przyrodniczych umożliwiający panowanie nad środowiskiem naturalnym jest głównym napędem cywilizacyjnym (kultura techniczna) rozwoju ludzkości. Współcześnie ważniejsza zdaje się kultura symboliczna (w tym świato-poglądowa), w obrębie której są określane warunki, na jakich ów podbój może się odbywać. Dotyczy to zarówno sposobów i granic dopuszczalnej ingerencji, jak i możliwości praktycznego wykorzystania wiedzy z zakresu nauk technicznych i przyrodoznawstwa (Szahaj, 2011).

Rozumienie, że ludzki świat obiektywny jest zbudowany na podstawach kul-turowych, prowadzi rzecz jasna do zmiany sposobu pojmowania gospodarki, która traktowana jest jako system wewnątrzkulturowy. Konsekwencją stanowiska kulturalizmu jest uznanie, że gospodarowanie jest procesem społecznym regulo-wanym kulturowo, a ekonomia jest jedną z nauk o kulturze, co oznacza, że jej obszarem przedmiotowym jest kultura gospodarcza, która jest powiązana z pozo-stałymi dziedzinami kultury i która w szczególności uwikłana jest w przesądzenia światopoglądowe.

ZAKOŃCZENIE

Zagadnienie miejsca i statusu ekonomii rozpatrywane w odniesieniu do kultu-rowo-konstruktywistycznej perspektywy poznawczej jest rozstrzygane w zdecydo-wanie odmienny sposób, niż czyni się to w podejściu tradycyjnym. Po pierwsze rozróżnienie dwóch obszarów przedmiotowych: kulturowego i przyrodniczego oraz akcentowanie specyfi czności (odmienności) dyscyplin badawczych traci swój kategoryczny wyraz. Po drugie przesądzenie „genetycznego pierwszeństwa kul-tury” prowadzi do odwrócenia pozytywistycznej hierarchii nauk i uznania, że to nauki o kulturze należy uznać za podstawowe z tej racji, że ujawniają one, na czym polega społeczny proces tworzenia wiedzy (także naukowej).

Postulat uprawiania ekonomii jako nauki o kulturze dla większości ekonomi-stów jest nieakceptowalny, choć należy zauważyć aktywną grupę badaczy opowia-dających się za dokonaniem zwrotu w ekonomii polegającego na uwzględnieniu w badaniach nad gospodarką roli wartości symbolicznych (niematerialnych, nie-ekonomicznych). Przeorientowanie, przebudowanie ekonomii, dokonanie prze-wartościowania proponują m.in. Lawson, Ormerod, Klamer, McCloskey, Mäki. Cechą wspólną głoszonych przez nich poglądów jest uznanie przekonania, że gospodarowanie jest społecznym procesem regulowanym kulturowo, a uwzględ-nienie kontekstu respektowanych w danej społeczności przekonań, przesadzają-cych, jaki jest świat, jest niezbędne do uchwycenia złożoności tego obszaru rze-czywistości. Przedstawiane argumenty jednakże dotyczą jedynie obszaru przed-miotowego – uznaje się, że gospodarowanie konstytuuje się społecznie

Halina Zboroń396

w określonych warunkach kulturowych. Nie przyjmuje się natomiast, że produk-tem społecznym jest także wiedza, w szczególności naukowa, a proces jej pozy-skiwania jest zawsze działaniem kulturowo zdeterminowanym. Nie uznaje się, że praktyka naukowa jest swoistą grą społeczną, której reguły ustalane są w środo-wiskowym dyskursie metodologicznym15.

Jeśli możemy zatem mówić o reprezentowanej przez wymienionych wyżej badaczy kulturowej orientacji w ekonomii, to trzeba uznać, że ma ona charakter połowiczny – dotyczy rozstrzygnięć ontologicznych, ale nie epistemologicznych. Uznawane przez nich stanowisko realizmu poznawczego (w wersji krytycznej) ujawnia się w manifestowanym przeświadczeniu, że uwzględnienie złożoności gospodarki, będącej rezultatem jej uwikłania w przekonania normatywne, pozwoli na wzbogacenie naszej wiedzy ekonomicznej, przyczyni się do lepszego (w sensie bliższego prawdy) rozumienia procesów gospodarczych. Nadawanie zatem nowych znaczeń koordynatom – pojęciom porządkującym (koordynującym) dys-kurs naukowy – odnosi się do kategorii przedmiotowych. Zmiana myślenia doty-czy zatem jedynie tego, co jest przedmiotem badania, nie obejmuje natomiast perspektywy poznawczej. Tymczasem stanowisko konstruktywizmu polega na przyjęciu zarówno rozstrzygnięcia przedmiotowego (ontologicznego: świat spo-łeczny jest intersubiektywnym wytworem ludzkiej aktywności), jak i poznawczego: wiedza o świecie uzyskana w wyniku poznania odnosi się nie do świata samego (jego obiektywnej natury), ale do przedmiotów konstruowanych w tym poznaniu. Ponieważ nic, co jest ludzką aktywnością, nie odbywa się poza kulturą, procesy poznawcze są bezwyjątkowo kulturowo uwarunkowane. Każdy dyskurs, także naukowy toczy się wewnątrz kultury i dotyczy przedmiotów wewnątrzkulturo-wych.

Reasumując: poza głównym nurtem pojawiło się wiele interesujących prób wytyczenia nowego szlaku rozwoju ekonomii, jednakże zatrzymanie się w połowie drogi powoduje, że przedstawiana perspektywa pozostaje niespójna z uwagi na przemożne pragnienie pozostania na stanowisku realizmu poznawczego. Projekt ekonomii pojętej jako kulturoznawstwo gospodarcze wymaga natomiast zmiany stanowiska poznawczego, metodologicznego. Należy jednak podkreślić, że poglądy wskazanych wyżej badaczy w odniesieniu do charakterystyki praktyki gospodarowania jest bardzo bliska podejściu kulturowo-konstruktywistycznemu, wedle którego kultura gospodarowania stanowiąca zespół norm i reguł odnoszo-nych do praktyki biznesu jest obszarem nie tylko przekonań stricte ekonomicz-nych, technologicznych, powiązanych z wartościami techniczno-użytkowymi, ale zawiera także przesądzenia dotyczące wartości symbolicznych, powiązanych z normami i regułami obyczajowymi, etycznymi, fi lozofi cznymi, religijnymi. Stąd

15 Wedle przedstawicieli nie-klasycznej socjologii wiedzy przyjęte rozstrzygnięcia często są wypadkową wielu czynników: argumentów merytorycznych, naukowych powiązanych z wartościami poznawczymi, dążeń poszczególnych szkół czy nurtów do uzyskania przewagi nad konkurentami w celu wzmocnienia prestiżu i możliwości wywierania wpływu na środowiska społeczne (przede wszystkim naukowe), ale także uzyskiwania konkretnych profi tów w postaci fi nansowego wsparcia dla prowadzonych badań.


uznaje się, że podmioty gospodarujące, podejmując określone decyzje, kierują się nie tylko wymogiem efektywności technologicznej, ale także rozpoznawanymi obowiązującymi lokalnie formami symbolicznymi. Istnieje zatem możliwa płasz-czyzna porozumienia pomiędzy stanowiskiem realizmu krytycznego, przyjmowa-nym w wersji wskazanych wyżej badaczy, a poglądem umiarkowanego konstruk-tywizmu reprezentującego ideę tzw. realizmu wewnątrzkulturowego. Zasadnicza różnica dotyczy natomiast rozumienia teoriopoznawczego statusu wiedzy ekono-micznej.

BIBLIOGRAFIA

Kmita J. (1985), Poznanie i kultura, PWN, Warszawa.Kmita J. (2002), Czy wmówiono nam status naukowy wiedzy humanistycznej?, w: Drogi

i ścieżki fi lozofi i kultury, J. Kmita, J. Sójka, A. Zeidler-Janiszewska (red.), Wydawnictwo Fundacji Humaniora, Poznań.

Klamer A. (2003a), A reevaluation of values in economics, „Science and Society”, Vol. 21, No. 4 (www.klamer.nl/articles/culture/reevaluation.php – data dostępu: 10.09.2012).

Klamer A. (2003b), A pragmatic view on values in economics, „Journal of Economic Methodology”, No. 10, s. 2.

Klamer A. (2012), Rhetoric (www.klamer.nl/pubs.php – data dostępu: 10.09.2012).Kołakowski L. (1966), Filozofi a pozytywistyczna (Od Hume’a do Koła Wiedeńskiego),

PWN, Warszawa.Kuderowicz Z. (1987), Dilthey, Wiedza Powszechna, Warszawa.Lawson T. (2009), The current economic crisis: its nature and the course of academic

economics, „Cambridge Journal of Economics”, Vol. 33.Mamzer H. (2011), Przekształcanie się problemów fi lozofi cznych w kulturoznawcze jako

wyraz procesu humanizacji świata, w: Filo-Sofi ja. Wokół idei fi lozofi cznych i kultu-roznawczych Jerzego Kmity, G.A. Dominiak (red.), Ofi cyna Wydawnicza Epigram, Bydgoszcz.

McCloskey D. (1996), Missing ethics in economics, w: The Value of Culture: On the Relationship between Economics and Arts, A. Klamer (red), University of Michigan Press, Michigan.

Ormerod P. (2006), Shun the rational agent to rebuild economics, „Financial Times”, November 6.

Pałubicka A. (1986), Przedteoretyczne postaci historyzmu, PWN, Warszawa–Poznań.Pałubicka A. (1987), Naturalizm a antynaturalizm, w: Filozofi a a nauka. Zarys ency-

klopedyczny, Ossolineum, Wrocław.Pałubicka A. (1990), Kulturowy wymiar ludzkiego świata obiektywnego, Wydawnictwo

Naukowe UAM, Poznań.Pałubicka A. (2003), Praktyczny i teoretyczny aspekt pojmowania realności świata w per-

spektywie fi lozofi i humanistyki, w: Konstruktywizm w humanistyce, A. Pałubicka, A.P. Kowalski (red.), Ofi cyna Wydawnicza Epigram, Bydgoszcz.

Sady W. (2000), Spór o racjonalność naukową. Od Poincarégo do Laudana, Monografi e FNP, FUNNA, Wrocław.

Halina Zboroń398

Sojak R. (2004), Paradoks antropologiczny. Socjologia wiedzy jako perspektywa ogólnej teorii społecznej, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław.

Szacki J. (2002), Historia myśli socjologicznej, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.

Szahaj A. (2004), Zniewalająca moc kultury. Artykuły i szkice z fi lozofi i kultury, pozna-nia i polityki, Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń.

Szahaj A. (2011), Nauki o kulturze jako nauki podstawowe (i krytyczne), w: Filo-Sofi ja. Wokół idei fi lozofi cznych i kulturoznawczych Jerzego Kmity, G.A. Dominiak (red.), Ofi cyna Wydawnicza Epigram, Bydgoszcz.

Znaniecki F. (1988), Wstęp do socjologii, PWN, Warszawa.Zboroń H. (2009), Teorie ekonomiczne w perspektywie poznawczej konstruktywizmu

społecznego, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu, Poznań.Zybertowicz A. (1995), Przemoc i poznanie. Studium z nie-klasycznej socjologii wiedzy,

Uniwersytet Mikołaja Kopernika, Toruń.

STRESZCZENIE

Podjęte rozważania mieszczą się w zakresie metaekonomii, która jest rozumiana przeze mnie jako teoretyczno-metodologiczna refl eksja (autorefl eksja) o ekono-mii, jej specyfi ce przedmiotowo-metodologicznej, statusie oraz umiejscowieniu pośród innych dyscyplin. Kontekstem dla tych rozważań jest przywołana w arty-kule dwudziestowieczna dyskusja na temat podziału nauk i statusu dyscyplin humanistycznych i społecznych, prowadzona w antypozytywistycznym nurcie fi lo-zofi i nauki. Począwszy od Diltheya i Rickerta, a także Znanieckiego i Flecka, następuje proces wyłaniania się stanowiska kulturalizmu, zgodnie z którym przyj-muje się, że poznanie jest możliwe jedynie przy zastosowaniu współczynnika humanistycznego, co oznacza, iż cała realność jest nam dostępna poznawczo jedynie jako rzeczywistość kulturowa – widziana przez pryzmat konstytuujących proces poznawczy kategorii kulturowych. Akceptujące uznanie tego stanowiska prowadzi konsekwentnie do odrzucenia pozytywistyczno-scjentystycznego roz-działu natury i kultury, przyrodoznawstwa i humanistyki. W świetle przekonań stanowiska kulturowo-konstruktywistycznego przyjmowanego w fi lozofi i postmo-dernistycznej należy zrewidować dotychczasowe poglądy dotyczące ustaleń na temat dyscyplin podstawowych i tradycyjnej hierarchii nauk. Rozważania te pro-wadzą do określenia alternatywnego w stosunku do ortodoksyjnego charakteru, miejsca i statusu ekonomii, ujmowanej jako dziedzina studiów kulturoznawczych opisujących i objaśniających rzeczywistość gospodarczą jako obszar praktyki regulowanej kulturowo.

Słowa kluczowe: przyrodoznawstwo, humanistyka, realizm, konstruktywizm, metodologia


THE DIVISION OF SCIENCES AND THE POSITION AND STATUS OF ECONOMICS

SUMMARY

The taken up considerations fi t into the range of metaeconomics, which is understood by me as a theoretically-methodological refl ection (auto refl ection) about economics, its objective-methodological specifi city, status and emplacement among other disciplines. The context for those considerations is the mentioned twentieth-century discussion on the division of sciences and status of humanistic and social disciplines conducted in the anti-positivistic stream of the philosophy of science. Beginning with Dilthey and Rickert, as well as Znaniecki and Fleck takes place a process of emerging the standpoint of culturalism, according to which it is assumed that the cognition is only possible when using the humanistic factor, which means that all reality is cognitively available only as a cultural reality – seen by the prism of constitutionalising cognitive process of cultural categories. The accepting recognition of this position leads consequently to the rejection of the positivistically-scientic chapter of nature and culture, natural science and humanities. In the light of convictions the position of culturally-constructionistically accepted in the postmodern philosophy it is necessary to revise the previous outlook regarding fi ndings on basic disciplines and traditional hierarchy of sciences. Those considerations lead to determining an alternative in relationship with the orthodox character, place and status of economics seen as a fi eld of culture science studies describing and explaining the economic reality as an area of practice culturally regulated.

Keywords: science, humanities, realism, constructivism, methodology.

JEL Classifi cation: A1: A11, A12, A13

Justyna Miklaszewska*

ETHICS AND ECONOMICS: THE MORAL FOUNDATIONS OF THE MARKET ECONOMY

INTRODUCTION

A growing interest in ethical issues is the principal characteristic of contemporary political philosophy and this trend can be observed both in political-economic theories and many areas of social life. Within liberal theory of the last 40 years, signifi cant efforts have been made to provide an ethical justifi cation for the main principles of this philosophy. John Rawls introduced the idea of justice into lib-eralism, and this concept has since remained an important source of inspiration to philosophers such as Amartya Sen, Martha Nussbaum, Michael Sandel and many others (Rawls, 1971; Nussbaum, 2006; Sen, 2009a; Sandel, 2009). As far as the area of practice is concerned, a need for ethics was fi rst perceived in politics and then in the economic sphere. It is now widely acknowledged that many other areas of social life need to be regulated by ethical rules, and that, among other things, attention to ethics should be seen as a fundamental aspect of organiza-tional leadership in business.

The goal of this paper is to re-examine the ethical justifi cation for the basic liberal principles of competition and private property, and to explore the appli-cation of ethics to the evaluation of the present stage of the market economy. The methodological tools used in this article are taken from public choice theory, which combines theoretical investigations with empirical examples and aims to formulate normative conclusions.

Public choice theory, which was established in the mid-twentieth century, has an interdisciplinary character as it utilizes methods taken from economics to


* Institute of Philosophy, Jagiellonian University.

ETHICS AND ECONOMICS: THE MORAL FOUNDATIONS OF THE MARKET ECONOMY 401

analyze political life. The founding father of this theory, James M. Buchanan in one of his latest works defi nes it as a Lakatosian research program based on three fundamental assumptions: methodological individualism, rational choice and politics-as-exchange (Buchanan, 2003). The fi rst two assumptions are widely accepted by economists, and the third gives the approach to politics proposed here an innovative character. According to Buchanan, this last approach, which is typical for economics, can be explained by the fact that this theory was created in response to the strong tendency towards the politicization of human relations observed in post-war socialist theories and welfare economics.

Indeed, the most characteristic feature of public choice theory is that it is based on an economic way of thinking. It draws on the tradition of Adam Smith’s political economy and examines and explains economic and political institutions in terms of collective choice. There are other sub-disciplines or research pro-grams connected with public choice, such as: constitutional economy, theories of social choice, and the political philosophy of Amartya Sen, in which both social and public choice theoretical approaches are combined. What all these theories have in common is a recognition of political reality in terms of collective choices in which individual preferences are taken into account. One particular feature of public choice theory is that preferences are neither separate from people nor external to them, and thus in each analysis of choices we must also include the value systems which guide individual decisions.

The problem of the ontological and the epistemological status of preferences has been recently discussed in the works of economists who are interested in philosophical issues (Sen, 1982; Buchanan, 1991). Can they be explained in terms of an overall concept of an individual or are they regarded as separate units? The last attitude is based on utilitarianism and it allows for aggregating preferences (utilities) in purpose to build theories related to the concept of common good or social welfare. As Buchanan points out, “implicit in this whole construction is the ontological assumption that there is “something” – whether called a utility func-tion or not – that exists and can, at least conceptually, be objectifi ed and sepa-rated from individual choice.” Therefore, “if the individual is presumed to pos-sess superior knowledge of his or her own utility or preference function, there is an epistemic basis upon which arguments for extending the range of voluntary individual choices can be constructed, along with consequential arguments for the establishment and maintenance of institutions that maximally allow such choices” (Buchanan, 1991, p. 222–223).

Buchanan, however, rejects this attitude, the epistemic individualism, as it leads to undesirable political consequences, such as ‘benevolent paternalism’ and ‘scientifi c socialism’. As opposed to that he describes his own position as subjec-tive normative individualism which “does not allow for any conceptual separation or distinction between an individual’s choice behavior and his or her utility func-tion.” From the subjectivist perspective, a “utility function” cannot be observed independently of an individual’s choice behavior. Thus, according to Buchanan’s ontological presuppositions “the individual chooses that what he or she chooses”

Justyna Miklaszewska402

and there does not exist an objective knowledge that enables any choice to be classifi ed as ‘correct’ (Buchanan, 1991, p. 226).

Similarly, Sen in his works assumes a broad sense of the term preference in which values and choices are its congruent parts (Sen, 2002, p. 14). He rejects the interpretations of preferences as feelings of “preferring” or as the pursuit of self-interest.1 In this context, he pays tribute to Kenneth Arrow who in his sem-inal book on social choice theory defi ned the individual preference ordering as referring broadly to the values that a person may have, including socializing desires (Arrow, 1951, p. 18; Sen, 2002, p. 590).

Like Buchanan, Sen also advocates a subjective version of normative individ-ualism (Sen 1987, p. 41) because he views the ‘agency’ element as indispensable to the concept of a person’s well-being. Thus, what a person values is that he or she chooses. They both share the presupposition that preferences are a part of human behavior and that acting individual is a free human being. Hence, an economist who concentrates on free human choices cannot neglect ethical issues. They point out that origins of economics are related to ethics and to an ethical view on politics (Sen, 1987, p. 6) and that although this tradition, established by Aristotle, was continued in the history of political economy, in particular in the works of Adam Smith, now it has been suppressed by a strong tendency to ‘engi-neering’ in economic theory (Sen, 1987, p. 7). In consequence, modern econom-ics has been impoverished by the distance that has grown between ethics and economics. They also would agree that economics could be more productive by attention to the ethical considerations (Sen, 1987, p. 9). Undoubtedly, they both greatly contributed to establishing the foundations of the new economics which can hardly be described as a value-free sciencntifi c discipline (Putnam and Walsh, 2012).

Ethics is thus an inherent part of Sen’s political philosophy and the theory of public choice. It is used to justify the fundamental theoretical notions of compe-tition and private property, as well as to assess existing political and economic institutions or processes, like the current economic crisis.

I. ETHICS AND ECONOMIC DEVELOPMENT

Although, historically, ethics has been defi ned in different ways, the central focus of ethical thought has always been directed at the principles and standards that should govern human interaction. According to the ancient or, more specifi cally Aristotelian tradition, ethics is concerned with the nature and sources of the Good. Today, however, the issues of right and responsibility are at the center of ethical investigations.

1 Sen’s concept of preference and his contribution to the theory of rational choice as well as his criticism of the theory as it is presented in mainstream economics has been discussed in Dhongde and Pattanaik (2008), Preference, Choice and Rationality: Amartya Sen’s Critique of the Theory of Rational Choice in Economics.


In this context, ethics has become more cosmopolitan. It is not necessarily related to religion or to a particular society, but is rather more closely connected with the development of humanity as a whole. It is now a commonly shared view that a framework of rights and responsibilities helps people achieve their per-sonal and social goals as human beings. As an invisible structure of norms and precepts, ethics supports positive human interaction and is an important factor in enhancing the economic performance of a society (Buchanan, 1994).

Nowadays it has become commonly accepted that an ethical outlook in busi-ness is essential to a company’s success. But the question arises: how does ethics support the economic performance of a fi rm? What are the links between ethical and economic spheres? Nobody at present appears to take seriously Milton Friedman’s famous statement that the only responsibility of a business is to return a profi t, (Friedman [1970] 2008), and current discussion on ethics has switched to the fundamental issue of the scope and nature of managerial respon-sibility and related topics pertaining to the purposes of the business corporation.

These new questions have been raised all over the world as globalization of the economy has forced business and government leaders to re-examine the goals and responsibilities of the corporation. This problem has also become fundamen-tal in a general philosophical sense to the legitimacy of the capitalist economic system. It has become clear that without a coherent code of moral values adjusted to society’s expectations, business leaders no longer possess the authority to act as creators of wealth and managers of society’s resources (Sharp Paine, [1994] 2008, p. 275).

I.1. ETHICS AND THEORIES OF COMPETITION

The infl uence of ethics is noticeable in the works of public choice scholars when they are justifying the basic notions of the market economy, i.e. competition and private property. The notion of competition originally appeared in the work of Adam Smith and was closely connected with the liberal demand for individual freedom both in the economy and in politics. Economic freedom, unrestricted competition and private property, which were exclusive to the capitalist order, became the dogmas of classical liberal doctrine from Adam Smith to Ludwig von Mises and Friedrich von Hayek, this tradition being maintained until the end of the 20th century by their eminent successors: a group of public choice theorists and the Harvard economist, Michael Porter.

In Hayek’s theory, the function of competition is not to create the most effi -cient economic results or equilibrium in which demand and supply are balanced but rather to discover economic reality. Objective knowledge based on facts is not accessible to the external observer and is only available to those who partic-ipate in economic processes. A man who is not part of a competitive environment cannot behave as if competition existed. This implies therefore that the socialist idea of central planning is utterly mistaken (Hayek, 2002)


James Buchanan, however, has modifi ed Hayekian views on central planning and competition by maintaining that it is impossible to realize the idea of central planning not for epistemological reasons but rather for ethical ones. Like ordi-nary people, politicians pursue their own interests with the aim of achieving ‘political profi ts’. Even though they could gather suffi cient knowledge about all the operations performed on the market, they would use it for their own personal benefi t - or to benefi t the groups which support them.

Public choice theory explains political transformation as an evolutionary pro-cess in terms of constitutional choices. As far as economic changes are concerned, the public choice view is similar to the classical liberal account in stressing the economic value of individual freedom and of private property. It contains norma-tive arguments for creating an economic system based on private property and it can be used both to explain political-economic processes and to lay out programs of economic policy. These arguments can be found in those of Buchanan’s works in which he particularly concentrates on the role of government.

Buchanan observes that a belief in the invisible hand of the market ended during the 20th century, and has been replaced by trust in government, which was perceived as a benevolent despot with the power to control the market and com-petition. But in fact, the state restricts individual freedom and does not improve general economic welfare. Additionally, the growth of governmental power always leads to an increase in bureaucracy, ineffi cient management, and wasted resources. Government interference should thus be curtailed and constrained by constitu-tional rules rather than encouraged (Buchanan and Tullock, 1965, p. 286).

The constitutional political economy conceived by Buchanan as a subdisci-pline of public choice theory is a science of constraints. Unlike traditional econ-omists, he does not focus on external constraints but rather on the self-con-straints built into every individual choice. He often makes use of the following example: If in a shop I prefer apples to oranges, I constrain my consumption of oranges in favor of apples.

According to Buchanan, the moral constraints imposed by individuals on their own behavior are also the constraints inhibiting the behavior of others, and they therefore possess economic value. Thus, it is possible to consider an ethical sys-tem as leading towards an effi cient economy, or as creating obstacles to economic progress. In particular, Buchanan concentrates on the economic value of the puritan work ethic and attempts to prove that the propagation of these norms in a society leads to general economic welfare.

Unlike Max Weber, who in his book The Protestant Ethic and the Spirit of Capitalism (1904) linked the origin of capitalism to protestant ethics, Buchanan argues that any society whose members observe the virtues of puritan work eth-ics is economically better off than a society in which these virtues are absent or weak. Thus, the existence of work ethics in Western culture is the source of profi t in the economy.

In his book on Ethics and Economic Progress, Buchanan argues that in every individual choice between work and leisure there is an element of ineffi ciency


which can be diminished thanks to the ethical norms (Buchanan, 1994, p. 85). As a result, an increasing input of work allows for an increase in specialization, as the division of labor is limited by the extent of the market and it will therefore cause a growth of overall productivity. Like Hayek, Buchanan rejects the neo-classical model of perfect competition and instead considers existing forms of competition, and the assumptions on which they are based, namely individual freedom and property rights. These have an economic value; freedom of choice, for example, prevents manipulation of the terms of trade, and favorable condi-tions can be fulfi lled even in a small country when the market is open to every potential buyer from that country or from abroad (Buchanan, 1991, p. 159).

Indeed, within the framework of public choice theory, links between ethics and economics are explained in terms of benefi cial exchange processes, which is why the economic well-being of each of us depends on the attitude towards work held by the rest of us and on our internalization of this sort of interdependence through the work ethic (Mueller, 2003, p. 74).

Buchanan also stresses the importance of tradition and historical imagination in relation to economic development, observing that in Western society the cen-tral notion of gains-from-trade emerges naturally from the historical imagination and is grounded in the liberty and independence of the individual. On the con-trary, in former Socialist economies, there is no such thing as an ‘exchange men-tality’; instead vendors demonstrate a behavioral indifference towards the whole structure. These different national experiences may affect the feasibility of adap-tation to different economic and political organizational structures (for example, Poland’s role in the revolution against the communist regime was due, in part, to the historical position of the Catholic Church) (Buchanan, 1993, p. 62–63).

Buchanan’s description of this cultural and political ‘competitive environ-ment’ is to some extent similar to that of Michael Porter, but their opinions on the scope and character of governmental interference in the market economy are slightly different. For Porter, it is no longer valid to talk of a government inter-ference vs. free market competition duality. In his view, in the contemporary world, the role of government is to support the development of clusters, which are the most competitive areas of a country’s industry (Porter, 1990, p. 126–128).

Like Buchanan, Porter stresses that the mentality of individuals infl uences a country’s economic welfare. He claims that economic welfare depends on pro-ductivity, not on controlling resources or obtaining privileges, and stresses that this productivity paradigm should be implemented in a society through the edu-cational system. A government is able to impose certain procedures but this strategy will not work unless they are accepted by the business circles. If entre-preneurs opt for illegal activities, bribes, and dealing with the Mafi a, government policy will be unsuccessful. In general, Porter assumes that the economic culture of a society is rooted in its own particular tradition but that a country can change its culture nevertheless through economic education and the efforts of entrepre-neurs (Porter, 2000, p. 25).


Although the leading libertarian philosophers of the 20th century, Robert Nozick, Murray Rothbard, and Milton Friedman, attempted to justify unre-stricted competition in every domain of social life, Buchanan and Porter, who oppose direct governmental interference in the economy, claim that competition should be constrained by ethical norms (Buchanan) or by the limited actions of the State (Porter). Buchanan analyzes traditional ethical systems in terms of their economic value, whereas Porter remains skeptical about the direct impact of inherited work ethic on effi ciency and economic growth. However, they both would agree that classical liberalism cannot be applied to many domains of social life, especially to those in which public goods are present as these require the existence of the state and commonly held principles of social cooperation. These principles should be observed in order to remove from this cooperation free riders who make use of public goods without paying for them.

I.2. ETHICS AND PRIVATE PROPERTY

The other important liberal idea, private property, has been also re-examined by public choice scholars who have attempted to deliver an ethical justifi cation for it. Classical liberalism places private property among human rights as it protects indi-vidual freedom. However, according to Buchanan, it seems impossible to talk about individual rights in isolation from present society and its historical background.

Unlike Nozick, Buchanan does not address his attention to the way in which a particular holding was acquired or transferred. He concentrates only on the actual system of property within a society. In living in a society we accept the status quo and behave as if this came into being through voluntary mutual agree-ment. Those who originally reached this agreement imposed laws upon them-selves, including property laws, and set up a government to enforce them. However, if a government permanently infringes property laws, this causes moral protests and may lead to revolution, resulting in anarchy. But there is another option put forward by the public choice theorist, which is called a ‘constitutional revolution’, namely the peaceful transformation of existing laws according to the will of all members of society. Buchanan stresses that the main goal of a consti-tutional revolution should be the redefi nition of property laws in a way that all members of society approve. Decisions about transforming property rights should be taken unanimously and written into the constitution (Buchanan, 1975, p. 178-179). Thus, for the public choice theorist, the unanimity rule ethically justifi es a system of property in a democratic society.

II. THE MORALITY OF THE MARKET AT THE TIME OF THE ECONOMIC CRISIS

It has been repeatedly stated that the recent economic crisis had a different character than the previous ones. According to the well known Italian economist,


Stefano Zamagni, the present crisis is entropic, not a dialectical one - as was the 1929 crisis. Entropy, in this context meaning disorder, is deeply rooted in the lack or absence of ethics in contemporary societies, and is connected with multicul-turalism and globalization which are characteristic of contemporary world. As a result of these processes, societies are either losing or failing to recognize their own social goals, values, and the meaning of the common good. Hence, we are unable to repeat past strategies in order to combat the present crisis, and so we have to come up with completely new strategies. However, the serious obstacle in the way of creating such strategies is the reductionist stance, prevailing in the contemporary economic theory, which assumes that the market is morally neu-tral, not subjected to ethical judgments (Zamagni, 2013).

II.1. PUBLIC CHOICE APPROACH

In general terms, while effi ciency and maximization are seen as goals in economics, redistribution is related to political strategies. In contemporary liberal democratic societies, there is a clear trend towards separating the market from democracy. From the public choice point of view, this attitude is utterly false as the market needs some external rules in which it operates, and these are invented within the framework of democracy. Apart from legal rules, and no less importantly, there are also moral constraints. Individuals need both legal and ethical rules in order to restrict their own freedom, and actually these constraints are of benefi t to them.

As I mentioned previously, in public choice theories, successful competition also requires constraints, rules and institutions. Even Adam Smith noticed that a market which is absolutely free will destroy competition. Thus we need regu-lations, rules, and anti-trust laws which emanate from the democratic state. This view has been confi rmed also by Elinor Ostrom, who observes that the market does not of itself generate a ‘common good’, and delivers empirical evidence to support the idea that common good problems can be solved by voluntary asso-ciations rather than by coercive state and also claims that political rules should combine both effi ciency and solidarity (Ostrom, 1990, p.90). In her works and in most of recent discussions on social justice concerning the distribution of goods in a democratic state, ethics has been inextricably combined with politics.

Ethics is undoubtedly very important nowadays when large fi nancial and eco-nomic institutions “collapsed”, sometimes due to the irresponsible behavior of top management and often accompanied by unethical CEO attitudes towards employees and the rest of the society. One might say that in a time of economic crisis, ethical rules must either be relaxed or neglected, but in my opinion these ethical rules are even more important for two principal reasons: fi rstly, from the examples of collapsing corporations we can learn about how to avoid their mis-takes; and secondly, the current global economic crisis forces us to re-think our traditional approach. While it is true that at a time of recession it seems extremely diffi cult to observe ethical rules and codes of behavior, it is nevertheless impos-sible to view the modern market as an ethics-free zone.


Thus, the view that contemporary business cannot be separated from the rest of the community and must be integrated into the society is obviously in direct opposition to the Friedman’s argument. The new perspective on the problem of the morality of the market is especially visible in the constitutional political econ-omy of Buchanan and has been developed in Amartya Sen’s political philosophy. Buchanan stresses the importance of incorporating ethics into market function-ing whereas Sen concentrates on the idea of social justice to be realized in a dem-ocratic society. Both these Nobel Prize winners assert that economic issues can-not be separated from ethics and politics because of the complex nature of the contemporary society. They also claim that the main interest of any political theory should be the scope and means of increasing individual freedom of choice in all areas of social life, both in politics and in the economy.

Their concern for the individual human being, who is the instigator of changes in any social, economic and political reality, has led them to the political econ-omy of Adam Smith. They share a critical view of contemporary economics, seeing it as a purely mathematical discipline, and they link economics with choices made by individuals, as in their view economics is the science of the choices these individuals perform. Therefore it is close to Smith’s approach. In addition, according to Amartya Sen, we should also look to Adam Smith’s work for guidance on how to understand and combat the recent economic crisis.

II.2. SEN’S DIAGNOSIS

In his article Capitalism beyond the Crisis (2009), Sen does not analyze the behav-ior of particular persons, banks or governments during the economic crisis. Instead he discusses the problem of the legitimacy of the capitalist system in general in the light of recent events.

According to Sen, we should clearly look for a remedy and think hard about how to get out of the present crisis. But we should also re-examine the usefulness and applicability of certain economic theories, for example, of Keynesian thought, and assess the role of certain institutions and establish priorities.

First of all, Sen argues that the old fashioned idea of capitalism as a system based on the profi t motive and private ownership no longer corresponds to the reality of modern societies since various public goods, such as unemployment benefi ts, the provision of education and health care, are not based on private property. Thus, to him, the idea of capitalism now seems utterly unproductive and should be replaced by an earlier notion of the market economy as found in Adam Smith’s The Wealth of Nations (1776).

Sen, in fact, suggests a new interpretation of this famous book, similar to the one presented earlier by James Buchanan. Both disagree with the reading of Smith’s philosophy as an apologia for a free market with no constraints imposed on it by the state, which served as the basis for the ruthless capitalism of the nineteenth century. Such interpretations, common during the last few decades in


the US, provided some justifi cation for the absence of state regulation and thus may have contributed to the present crisis2.

According to Sen, however, Adam Smith cannot be blamed for misinterpre-tations of his doctrine. In fact, although Smith advocated the usefulness and dynamism of the market economy, he did not uncritically believe in the pure market mechanism as leading to economic excellence, nor did he concentrate solely on the profi t motive as the only end. He stressed the fact that confi dence and trust (necessary conditions for any successful banking system), together with prudence shown by particular bankers, were the essential values to accompany and guarantee a good economic performance (Sen, 2013, p. 44).

In the light of this interpretation, Adam Smith’s theory cannot be neatly summed up by using the metaphor of the invisible hand on the market. Quite the contrary. He not only defended the role of the State in providing public services, such as education and poverty relief, but was also concerned about the inequality and poverty that may arise from a market economy (Sen, 1987, p. 27). Smith never used the term “capitalism”, nor did he argue for the suffi ciency of market forces, nor for the dominance of capital. Indeed, in his fi rst book, The Theory of Moral Sentiments (1759), he stressed the importance of ethical values that went beyond profi t-seeking, like “humanity, justice, generosity, and public spirit”. Adam Smith’s moral theory has also served as the inspiration for Sen’s concept of social justice, as laid out in his recent book, The Idea of Justice (Sen, 2009, p. 124)3.

Thus, in Sen’s view, the present economic crisis is generated principally by an overestimation of the wisdom of market processes and also by the absence of state regulations and constraints imposed by governments on the behavior of big corporations.

Apart from the absence of regulations, there is another factor of great impor-tance. Several years ago, Michael Porter made the provocative claim that gov-ernments and companies must stop thinking in terms of CSR and start thinking in terms of ‘corporate social integration’ (Porter and Kramer, 2006). Now, when we are analyzing the sources of the present crisis, we perceive that the idea of integrating business and society has also been completely neglected in the per-formance of big corporations and this might well have contributed to the eco-nomic recession.

There are many different ways of integrating corporations and society. Currently, both in the U.S and Europe, we observe a growing state interference in the economy, a matter that should also be looked at carefully, since, as the past experience have shown, state interference in a national economy may turn

2 This is how Alan Greenspan, for example, explained his non-interference strategy.3 The role of sentiments in Smith’s economic and political theory has been recently considered to

be the basis of judgment about values as being a part of economic striving and exchange (Rothschild, 2001). It is also stressed that a concept of an economic man, attributed to him, seems too narrow and cannot be reduced to the neoclassical model of self-regarding human behavior as the foundation of the market economy (Gintis, 2005, p. 3–8; Sen [1993] 2008, p. 257–258).


out to be the road to serfdom, as Hayek puts it. It might introduce socialist cen-tral planning into an economy, along with a suppression of individual freedoms within the political sphere. To avoid these totalitarian consequences, we should examine the links between the economy and politics with care.

Sen observes that Keynes’ concentration on the regulation of the whole eco-nomic system was accompanied by his relative negligence of social concern. The latter attitude, however, applied to contemporary economy, can have negative consequences. In a situation of rising unemployment, for example, the absence of a national health service may lead to a substantial worsening of the quality of life of the unemployed. In countries where all the citizens have access to a pub-lic health service, loss of employment does not produce such devastating results (Sen, 1994; Sen, 1999, p. 91). What seems dangerous today is that Keynes is now considered to be the guru of the new capitalism as he offers a recipe for stabiliz-ing fl uctuations in the market economy. Thus, according to Sen, the overestima-tion of the regulative function of the state may also have dangerous consequences for an economic policy based on Keynesian theory.

II.3. APPLICATION

During the recent economic crisis, epitomized by the collapse of the investment bank Lehman Brothers, governments took various actions to prevent the down-fall of other global fi nancial institutions. As a result, certain banks received large subsidies and loans from governments, both in the US and the EU (France, Britain, Cyprus). Another sector on the brink of bankruptcy was the car industry, which prompted the decision by several governments to subsidize the production of automobiles.

However, there is a noticeable difference between the US and the EU gov-ernment policy towards banks. At the beginning of the fi nancial crisis, the American government urged private investors to offer certain banks fi nancial support. Warren Buffett, for example, bought shares in Goldman Sachs and together with other investors prevented the collapse of the whole banking sector. In contrast, governments in the EU subsidized banks in order to save them from bankruptcy. It is often stressed that at a time of crisis, large and powerful com-panies in rich European countries receive governmental subsidies whereas smaller companies situated in poorer countries are forced to close down, leaving hundreds or even thousands of employees out of work because nobody cares about their problems. However, protectionism in richer and larger companies might turn out to be harmful for competitiveness and even devastate the entire European economy. Moreover, the growing role of governments and big corpo-rations is often accompanied by a distinct lack of interest in the damage done to the lives of ordinary people.

This situation cannot be justifi ed by the theory of public choice, which pri-marily focuses on the freedom and welfare of the individual, rather than on the corporation or the state. Thus, governmental interference in an economy can


only be justifi ed if it purports to improve the situation of particular individuals according to their preferences. It is precisely because of this concern for individ-uals that public choice theorists, including Buchanan and Sen, prefer Smith’s theory, which justifi es state interference in the market only to some extent, over Keynesian interventionism.

CONCLUSION

It is clear that the contemporary liberal economists, Sen, Porter, Buchanan, con-sider the state and the market as complementary. Both the state and the market should be assessed from the point of view of the welfare of an individual and as institutions which enable individuals to choose freely from the many alternatives available to them. When evaluating these institutions in a time of crisis, one should not be taking into account short term effects but should instead be look-ing for long term consequences and the infl uence of present decisions on the prospects of future generations. Thus, the problem of sustainable development has recently been generally acknowledged as one of the vital issues of the global economy. Moreover, the impact of these decisions on the welfare and quality of life of individuals should be assessed, together with considering whether they broaden or restrict individual freedoms.

What is the role of public choice theory and the political economist in these processes? How ethics can be included in the process of the market decision making? Defi nitely, the role of ethics in public choice theory cannot be restricted to the justifi cation of its basic notions. What is even more important, ethics can be perceived as an inherent part of the process of collective decision making, which is an fundamental issue of this theory.

A public choice scholar cannot pretend to posess an objective knowledge about the market processes. Being aware of his or her own value system, the political economist should not impose what is good on the rest of society. The only thing he or she can do is to recognize what people want and to formulate hypotheses in a form of policy recommendations on how to solve the current problems. These hypotheses cannot be verifi ed by empirical procedures or some strategy of optimization in which we would know what is the best solution in any particular situation. It is not possible to assess which solution should be chosen and which is the most effi cient one as the principal criterion assumed in this theory is the unanimous support which will allow to assess whether any predic-tion is correct. Thus, the theory requires both existence and the proper function-ing of democratic political institutions and can be applied only within a frame-work of popular voting, constitutional and legal rules, and citizen’s participation. The role of the political economist in this democratic framework is to be a well-informed adviser to the citizens.

Public choice theory does not provide us with a direct course of action, or a mathematical model which would be easy for politicians to implement in their


struggle against the economic crisis. Neither experts nor governments have a magic wand which would enable us to return to a period of economic prosper-ity. Public choice theorists are only able to present us with certain currently available options, and suggestions as how to compare the effects of different decisions. In the face of every crucial decision to be taken within a democratic society, we have to remember that it is up to us all how we solve recent economic problems. Indeed, public choice theory places responsibility on individuals and does not delegate it to impersonal external forces or general historical processes.

REFERENCES

Arrow K.J. (1951), Social Choice and Individual Values, John Wiley&Sons, New York.Buchanan J.M. (1975), The Limits of Liberty: Between Anarchy and Leviathan, The

University of Chicago Press, Chicago.Buchanan J.M. (1979), What Should Economists Do? Liberty Press, Indianapolis.Buchanan J.M. (1990), The Domain of Constitutional Economics, “Constitutional

Political Economy”, Vol. 1, No. 1, 1–18.Buchanan J.M. (1991), The Economics and the Ethics of Constitutional Order,

University of Michigan Press, Ann Arbor.Buchanan J.M. (1993), Asymmetrical Reciprocity in Market Exchange: Implications for

Economies in Transition, in: Liberalism and the Economic Order, P.E. Frankel, F.D. Miller, J. Paul (eds.), Cambridge University Press, Cambridge, MA, 51–64.

Buchanan J.M. (1994), Ethics and Economic Progress, University of Oklahoma Press, Norman.

Buchanan J.M. (2003), Public Choice: The Origins and Development of a Research Program, Center for Study of Public Choice, George Mason University, Fairfax, Virginia (http://www.gmu.edu/centers/publicchoice/pdf.links/Booklet.pdf).

Buchanan J.M., Tullock G. (1965), The Calculus of Consent: Logical Foundations of Constitutional Democracy, University of Michigan Press, Ann Arbor.

Dhongde S. and Pattanaik P.K. (2008), Preference, Choice and Rationality: Amartya Sen’s Critique of the Theory of Rational Choice in Economics, in: Sen Amartya, Ch. Morris (ed.), Cambridge University Press, Cambridge, 13–39.

Friedman M. ([1970] 2008), The Social Responsibility of Business Is to Increase Its Profi ts, in: Ethical Issues in Business: A Philosophical Approach, T. Donaldson and P.H. Werhane (eds.), Pearson Prentice Hall, Upper Saddle River, N.J., 34–39.

Gintis H., Bowles S., Boyd R., Fehr E. (2005), Moral Sentiments and Material Interests: Origins, Evidence, and Consequences, in: Moral Sentiments and Material Interests, H. Gintis, S. Bowles, R. Boyd, E. Fehr (eds.), The MIT Press, Cambridge, MA, 3–40.

Gotoh R. and Dumouchel P. eds. (2013), Against Injustice. The New Economics of Amartya Sen, Cambridge University Press, Cambridge.

Hayek F.A. (2002), Competition as a discovery procedure, “The Quarterly Journal of Austrian Economics”, Vol. 5, No 3, 9–23.

Miklaszewska J. (2009), The axiology of public choice, in: Człowiek i jego decyzje, K.A. Kłosiński, A. Biela (eds.), Wydawnictwo KUL, Lublin, 301–336.


Morris Ch.W. (2010), Ethics and economics, in: Amartya Sen, Ch.W. Morris (ed.), Cambridge University Press, Cambridge, 40–59.

Mueller D.C. (2003), Public Choice III, Cambridge University Press, Cambridge.Nussbaum M. (2006), The Frontiers of Justice, Harvard University Press, Cambridge,

MA. Ostrom E. (1990), Governing the Commons: The Evolution of Institutions for Collective

Action, Cambridge University Press, Cambridge.Porter M.E. (1990), The Competitive Advantage of Nations, The Free Press, New York.Porter M. E. (2000), Attitudes, values, beliefs and microeconomics of prosperity, in:

Culture Matters: How Values Shape Human Progress, L. Harrison, S. Huntington (eds.), Basic Books, New York, 14–28.

Porter M., Kramer M. (2006), Strategy and society: The link between competitive advan-tage and corporate social responsibility, “Harvard Business Review”, 78–92.

Putnam H. and Walsh V. (2012), The End of Value-Free Economics, Routledge, London.

Rawls J. (1971), A Theory of Justice, Harvard University Press, Cambridge, MA.Rothschild E. (2001), Economic Sentiments: Adam Smith, Condorcet and the

Enlightenment, Harvard Univeristy Press, Cambridge, MA. Sandel M. (2009), Justice: What’s the Right Thing to Do? Farrar, Straus & Giroux,

New York.Sen A. (1982), Behaviour and the concept of preference, in: A. Sen, Choice, Welfare

and Measurement, Harvard University Press, Cambridge, MA, 54–73.Sen A. (1987), On Ethics and Economics, Blackwell Publishing, Oxford.Sen A. (1994), Beyond Liberalization: Social Opportunity and Human Capability,

London School of Economics, No. 58, London.Sen A. (2002), Rationality and Freedom, Harvard University Press, Cambridge, MA.Sen A. ([1993] 2008), Does business ethics make economic sense? in: Ethical Issues in

Business: A Philosophical Approach, T. Donaldson and P.H. Werhane (eds.), Pearson Prentice Hall, Upper Saddle River, N.J., 256–263.

Sen A. (2009), Capitalism beyond the Crisis, “New York Review of Books”, Vol. 56(5).Sen A. (2009a), The Idea of Justice, Harvard University Press, Cambridge, MA.Sen A. (2013), Economics, law and ethics, in: Against Injustice. The New Economics

of Amartya Sen, R. Gotoh and P. Dumouchel (eds.), Cambridge University Press, Cambridge, 39–54.

Sharp Paine L. ([1994] 2008), Managing for organizational integrity, in: Ethical Issues in Business: A Philosophical Approach, T. Donaldson and P.H. Werhane (eds.), Pearson Prentice Hall, Upper Saddle River, N.J., 274–287.

Walsh V. (2012), Smith after Sen, in: The End of Value-Free Economics, H. Putnam and V. Walsh, Routledge, London.

Zamagni S. (2013), “Si Vis Pacem, Para Civitatem”. The role of gift as gratuitousness, “Pontifi cal Academy of Social Sciences Acta”, Vol. 18, 387–407.

www.pass.va/content/dom/scienzesociali/pdf./acta18/acta18-Zamagni.pdf


ABSTRACT

The goal of this paper is to examine the application of ethics to the market economy as it is presented in the framework of the contemporary liberal political philosophy. The methodological tools employed here are taken from the theory of public choice, which combines theoretical investigations with empirical examples and aims to formulate normative propositions. The analysis of relationships between ethics and economic development include the ethical justifi cation of the basic notions of the market economy, i.e. competition and private property, as well as the evaluation of the role of ethical rules as complementary to the coercive state. In conclusion, it is argued that public choice theory allows not only for the assessment of the present stage of the market economy but also offers an important diagnosis of the recent economic crisis.

Keywords: ethics, economics, public choice, competition, economic crisis.

JEL Classifi cation: P16, B40, A13

ETYKA I EKONOMIA: MORALNE PODSTAWY GOSPODARKI RYNKOWEJ

STRESZCZENIE

Celem artykułu jest zbadanie zastosowania reguł etyki do analizy gospodarki rynkowej, tak jak przedstawia się ono w ramach współczesnej liberalnej fi lozofi i politycznej. Stosowane tu narzędzia metodologiczne zaczerpnięte zostały z teorii wyboru publicznego, która łączy rozważania teoretyczne z przykładami empirycz-nymi i ma na celu formułowanie wniosków normatywnych. Analiza relacji między etyką i rozwojem gospodarczym obejmuje m.in. etyczne uzasadnienie podstawo-wych pojęć gospodarki rynkowej, konkurencji i własności prywatnej, a także ocenę roli zasad etycznych w gospodarce jako alternatywnych wobec wywiera-nego przez państwo przymusu. W konkluzji stwierdza się, że teoria wyboru publicznego umożliwia nie tylko ocenę obecnego stanu gospodarki rynkowej, ale także oferuje diagnozę obecnego kryzysu gospodarczego.

Słowa kluczowe: etyka, ekonomia, wybór publiczny, konkurencja, krysys ekono-miczny.

Tomasz Kwarciński*

PROBLEM ARBITRALNOŚCI INTERPERSONALNYCH PORÓWNAŃ

UŻYTECZNOŚCI1

WSTĘP

P rzekonanie o porównywalności poziomów i jednostek użyteczności poszczegól-nych ludzi, zwane interpersonalnymi porównaniami użyteczności (IPU), stano-wiło założenie klasycznego utylitaryzmu (J. Bentham, J.S. Mill) oraz tzw. starej ekonomii dobrobytu (A. Marshall, A. Pigou). Współcześnie założenie to jest w różnej formie akceptowane w ramach utylitaryzmu preferencji (J. Harsanyi), teorii sprawiedliwości dystrybutywnej (J. Rawls), teorii wyboru społecznego (K. Arrow, A. Sen). Mimo to ekonomiści podchodzą do tego założenia z dużym sceptycyzmem (McPherson, Hausman, 2006, s. 104–107), częste jest przekonanie, że IPU mają charakter arbitralny (Sen, 1970, s. 4, 5), w związku z tym nie miesz-czą się w ramach ekonomii.

Próba wyrugowania IPU z analiz ekonomicznych jest zwykle wiązana z neo-pozytywistyczną krytyką tego założenia, którą w latach trzydziestych XX w. prze-prowadził Lionel Robbins. W szóstym rozdziale pracy An Essay on The Nature and Signifi cance of Economic Science2 przedstawił on szereg argumentów krytycz-

1 Publikacja została dofi nansowana ze środków MNiSW przekazanych Wydziałowi Ekonomii i Stosunków Międzynarodowych Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie na badania dla młodych naukowców oraz uczestników studiów doktoranckich. Realizacja projektu „Spór o możliwość i sensowność interpersonalnych porównań użyteczności”, nr 102/WE-KF/ 03/2014/M/4298.

2 Praca ta miała wiele wydań, po raz pierwszy została opublikowana w 1932 r., w niniejszym artykule jest wykorzystywane wydanie z 1945 roku.


* Katedra Filozofi i, Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie ([email protected]).

Tomasz Kwarciński416

nych wobec IPU, które w swoim czasie wywołały ożywioną dyskusję i do dzisiaj pozostały tematem zainteresowań ekonomistów i fi lozofów.

Celem artykułu jest próba udzielenia odpowiedzi na pytanie, jaki charakter ma arbitralność IPU oraz które spośród składowych IPU – pojęcie użyteczności, koncepcja kardynalizacji, metoda porównań – są nośnikami arbitralności. W dal-szej kolejności zaś celem pracy jest próba oceny głównych strategii stosowanych do rozwiązania problemu IPU. Będziemy zmierzać do wykazania, że – biorąc pod uwagę zarzut arbitralności – strategie obiektywistyczne nie są gorsze od propo-zycji konkurencyjnych.

Wstępnie przyjmijmy, że arbitralność jakiegoś poglądu może być rozumiana na dwa sposoby: po pierwsze jako brak jakiejkolwiek racji, wspierającej dany pogląd oraz po drugie jako brak racji pewnego typu. Zgodnie z tym IPU mogą być arbitralne bądź w mocnym sensie, gdy w ogóle nie sposób sformułować uza-sadnienia takiego poglądu, bądź w sensie słabym, gdy uzasadnienie to nie spełnia kryteriów dobrego uzasadnienia. Arbitralność w sensie słabym wymaga sformu-łowania przekonujących kryteriów dobrego uzasadnienia.

O tym, czy w przypadku arbitralności IPU mamy do czynienia z jej mocną czy słabą wersją, przekonamy się, analizując zarzuty sformułowane przez Robbinsa. Odniesienie pojęcia arbitralności wykorzystywanego przez tego autora do kon-cepcji kardynalizacji użyteczności oraz metod IPU pozwoli zidentyfi kować nośniki arbitralności. Przyjęcie określonych rozstrzygnięć w kwestii charakteru arbitral-ności oraz jej nośników będzie z kolei przydatne przy ocenie strategii przezwy-ciężania problemu IPU.

Stosownie do chronologii analizowanych zagadnień artykuł został podzielony na cztery części: w części pierwszej analizowane są poglądy Robbinsa, część druga jest poświęcona koncepcjom kardynalizacji użyteczności, część trzecia dotyczy przeglądu metod IPU pod kątem ich arbitralności, wreszcie część czwarta zawiera dyskusję na temat różnych strategii rozwiązania problemu IPU.

1. ARBITRALNOŚĆ WEDŁUG LIONELA ROBBINSA

Podstawą krytycznego stosunku Robbinsa do IPU jest przekonanie, że są one nienaukowe. Robbins stara się dowieść nienaukowości IPU dwoma sposobami: po pierwsze odwołując się do ekon omicznej teorii wartości, po drugie krytykując utylitarystyczne rozumowanie zmierzające do uzasadnienia równości dochodów.

W ramach pierwszego sposobu uzasadniania nienaukowości IPU Robbins analizuje m.in. pewien przykład niezgodności opinii na temat użyteczności doświadczanej przez dwóch profesorów ekonomii. Przypuśćmy, że nie ma zgody co do tego, jak bardzo każdy z profesorów ceni sobie pierwsze wydanie dzieła Davida Ricardo i nie wiemy, jak dużo butelek whisky każdy z nich jest gotów oddać za tę książkę (Robbins 1953, s. 107, 108). Zdaniem Robbinsa, jeśli istnieje w tym względzie jakaś różnica opinii, to nietrudno będzie doprowadzić do jej usunięcia. Jedyne, co trzeba zrobić, to zapytać każdego z profesorów, ile butelek

PROBLEM ARBITRALNOŚCI INTERPERSONALNYCH PORÓWNAŃ UŻYTECZNOŚCI… 417

whisky jest w stanie oddać za pierwsze wydanie dzieła Ricardo lub też, jeśli nie jesteśmy przekonani co do ich szczerości, przeprowadzić swoisty eksperyment, czyli zaaranżować sytuację w taki sposób, by każdy z profesorów stanął w sytuacji wyboru, a następnie sprawdzić, ile faktycznie butelek whisky każdy z nich odda w zamian za cenny wolumin. Zgodnie ze swoim neopozytywistycznym nastawie-niem Robbins podkreśla możliwość opracowania empirycznego testu, który umożliwia weryfi kację przekonania, dotyczącego wartości wspomnianego dzieła dla każdego z profesorów.

Robbins twierdzi jednak, że nie sposób skonstruować tego typu testu w sytu-acji, w której pytamy nie o względną wartość danego dobra dla każdego z bada-nych, lecz o bezwzględny poziom satysfakcji, czyli użyteczność dzieła Ricardo dla każdego z nich. Skąd mielibyśmy wiedzieć, czy profesor A doświadcza dwa razy więcej satysfakcji z posiadania tej książki niż profesor B, i w jaki sposób mogli-byśmy rozstrzygnąć ewentualne spory między ludźmi, którzy wyrażają sprzeczne opinie na ten temat?

Ekonomiczna teoria wartości zakłada wartościowanie w kategoriach względ-nych. Klient może porównać, jak ważny jest dla niego np. zakup chleba, na który przeznacza 3 zł, z zakupem jakiejkolwiek innej rzeczy w podobnej cenie. Teoria ta zakłada również, że dana osoba może porównać swoje uporządkowanie pre-ferencji z uporządkowaniem preferencji kogoś innego, np. piekarza. Jeśli docho-dzi do wymiany, to – według ekonomistów należących do austriackiej szkoły eko-nomii – świadczy to o tym, że zgodnie z uporządkowaniem preferencji klienta bardziej ceni on sobie chleb niż 3 zł, zaś zgodnie z uporządkowaniem preferencji piekarza, bardziej ceni on 3 zł niż bochenek chleba. Teoria wymiany nie zakłada jednak, że gdziekolwiek jest porównywana satysfakcja, którą klient czerpie z wydania na chleb 3 zł, z satysfakcją piekarza, którą ten osiąga z otrzymania wspomnianej kwoty (Robbins, 1945, s. 138).

Przekonanie, że jednostki są w stanie uporządkować swoje preferencje i rze-czywiście to robią, Robbins uznawał za oczywiste założenie teorii wartości (Blaug, 1995, s. 130). O ile rozbieżność opinii dotycząca uporządkowań preferencji klienta bądź piekarza może być przedmiotem empirycznych rozstrzygnięć opar-tych na introspekcji (mogę zapytać, co preferuje) lub doświadczeniu (mogę zoba-czyć, jakich wyborów dokonuje), o tyle nie ma naukowej metody rozstrzygania rozbieżności opinii, które dotyczą IPU (Robbins, 1945, s. 139).

Głównym powodem, dla którego takiej metody nie sposób znaleźć, jest, jak się wydaje, fakt, że użyteczność została zdefi niowana w kategoriach stanów men-talnych podmiotu, czyli jest związana z jego subiektywnym poczuciem zadowole-nia, satysfakcji. Jest to odmienny sposób rozumienia użyteczności od tego, który w swoich pracach stosował np. Vilfredo Pareto. Autor ten wiązał bowiem uży-teczność z materialnym dobrobytem jednostki a nie z jej subiektywnym poczu-ciem zadowolenia, dla tego ostatniego rezerwując pojęcie ophelimity (Cooter, Rappoport, 1984, s. 515, 516).

Robbins nie odróżnia jednak użyteczności od ophelimity i zgadza się z prze-konaniem Williama S. Jevonsa, który twierdził, że umysł jednego człowieka jest


niezgłębiony dla drugiego i że próżno szukać wspólnego mianownika dla uczuć róż-nych ludzi (Robbins 1953, s. 108). IPU okazują się więc nienaukowe z tego powodu, że nie można w sposób naukowy, czyli sprawdzalny, intersubiektywnie komunikowalny, powtarzalny itp., dokonać porównań subiektywnych wielkości. Arbitralność IPU sprowadza się zatem do subiektywności pojęcia użyteczności.

Mimo sceptycznego podejścia do możliwości naukowego przeprowadzania IPU Robbins nie wątpił w to, że często intuicyjnie dokonujemy tego typu porów-nań w życiu codziennym. Nakładając obiad domownikom, troszcząc się o spra-wiedliwą dystrybucję dóbr w państwie, czy rozważając nałożenie progresywnego opodatkowania, porównujemy korzyści, które przypadną jednym ludziom ze stra-tami, które staną się udziałem innych. Robbins nie wątpił w praktyczne korzyści płynące z takich porównań3. Był jednak zdania, że przeprowadzając je zawsze dokonujemy własnego oszacowania szczęścia i nędzy innych ludzi, nie dysponu-jemy natomiast obiektywną miarą porównań (Robbins, 1981, s. 5).

Pierwsza odpowiedź na pytanie, dlaczego IPU są uznawane za arbitralne, wskazuje zatem nie na brak jakiegokolwiek uzasadnienia tego typu poglądu lecz na fakt, że uzasadnienie to jest niewłaściwego typu. Mamy więc do czynienia z arbitralnością w sensie słabym. Zamiast uzasadnienia naukowego (czyli według neopozytywistycznych standardów Robbinsa) empirycznie weryfi kowalnego na rzecz IPU możemy przytoczyć jedynie uzasadnienie intuicyjne. Powodem, dla którego nie może być naukowego uzasadnienia IPU, jest przede wszystkim subiektywność samego pojęcia użyteczności. Racjami niewłaściwego typu okazują się intuicja i subiektywne przekonania podmiotu dokonującego IPU.

Krytykując IPU, Robbins poddaje również szczegółowej analizie przesłanki rozumowania, którym zwolennicy starej ekonomii dobrobytu pospołu z utylitary-stami klasycznymi wspierali zalecenie równej dystrybucji dochodu między człon-ków społeczeństwa. Rozumowanie to rozpoczyna się od akceptacji prawa male-jącej użyteczności krańcowej, zgodnie z którym im więcej człowiek posiada danego dobra, tym mniejszą wartość ma dla niego dodatkowa jednostka tegoż dobra. Prawo malejącej użyteczności krańcowej zastosowane do dochodów pro-wadzi do wniosku, że im większy dochód dany człowiek uzyskuje, tym mniejszą wartość ma dla niego dodatkowa jednostka dochodu. W związku z tym krańcowa użyteczność dochodu człowieka zamożnego jest mniejsza od krańcowej użytecz-ności dochodu człowieka ubogiego. A zatem, jeśli dokonamy transferu dochodów od człowieka zamożnego do ubogiego, to ogólna użyteczność dochodu zostanie zwiększona, oczywiście przy założeniu, że transfer ten nie wpłynie znacząco na sferę produkcji. W ten sposób, zdaniem zwolenników przytoczonej argumentacji, otrzymujemy „ekonomiczne uzasadnienie” redystrybucji dochodów w kierunku większej interpersonalnej równości (Robbins, 1945, s. 137).

Oczywistą przesłanką tego rozumowania jest prawo malejącej użyteczności krańcowej. Przytoczony argument nie będzie jednak konkluzywny, jeśli nie zosta-nie także zaakceptowane założenie, że wszyscy ludzie (zamożni i ubodzy) mają

3 Stanowiska dostrzegające w myśleniu ekonomistów na temat IPU poważne niespójności, czemu daje wyraz np. S Drakopoulos (1989), w związku z tym wydają się nieco przesadzone.


równą zdolność do czerpania użyteczności (satysfakcji) z konsumowanych dóbr (w tym przypadku z dochodu). Robbins nie krytykuje prawa malejącej użytecz-ności krańcowej, jest zdania, że opiera się ono na niekontrowersyjnym pojęciu rzadkości dóbr (Blaug, 1995, s. 130). Twierdzi natomiast, że zakres tego prawa nie powinien być rozszerzany na obszar IPU (Robbins, 1945, s. 137).

Zdecydowane wątpliwości Robbinsa budzi natomiast założenie o posiadaniu przez ludzi równej zdolności do czerpania satysfakcji (użyteczności) z dochodu. Jest przekonany, że pogląd głoszący, iż w wyniku transferu dochodów od osób zamożnych do ubogich dobrobyt społeczny się zwiększył, zawiera arbitralny ele-ment. Elementem tym jest właśnie założenie o równej zdolności ludzi do czerpa-nia satysfakcji z konsumowanych dóbr (Robbins, 1938, s. 638), które – jego zda-niem – ma czysto konwencjonalny charakter (Robbins, 1953, s. 109).

Trudno nie zgodzić się z Robbinsem co do arbitralności tego założenia. Wystarczy rozważyć prosty przykład, w którym chcemy podzielić kwotę 6000 zł między dwie osoby: A i B. Załóżmy na początek, że każda z nich ma taką samą zdolność przekształcania dochodu w użyteczność (przypadek takich samych funk-cji użyteczności). Wobec tego przy założeniu pozostałych przesłanek przytoczo-nego rozumowania (zasada malejącej użyteczności krańcowej) podział, w którym każda z osób otrzymuje po 3000 zł, będzie maksymalizował zagregowaną użytecz-ność. Przy równym podziale dochodów użyteczności krańcowe obydwu osób zrównają się akurat w punkcie, który zapewnia równość użyteczności całkowitej każdej z nich i maksymalizuje ogólną sumę użyteczności. Załóżmy jednak, że jedna z osób, powiedzmy osoba B, uległa poważnemu wypadkowi. Ze względu na zwiększone potrzeby i związane z tym dodatkowe wydatki osoba z niepełno-sprawnością będzie dwa razy mniej wydajnie przekształcać dochód w użytecz-ność. W związku z tym krańcowe użyteczności obu tych osób zrównają się w sytu-acji nierównej dystrybucji dochodów. Osoba zdrowa uzyska taką samą krańcową użyteczność jak osoba chora, wówczas gdy będzie osiągać zdecydowanie większy dochód4.

Zdaniem Sena (1997a, s. 16), czego zresztą Robbins był świadomy, przyto-czone rozumowanie, które miało uzasadniać egalitarną dystrybucję dochodu, było wynikiem dość przypadkowego związku dziewiętnastowiecznej brytyjskiej ekonomii z klasycznym utylitaryzmem (Robbins, 1945, s. 141). Spór o założenie dotyczące interpersonalnej równości nie dotyczy jednak tylko kwestii redystrybu-cji dochodu. Jest to szerszy spór o cel ekonomii i zadania, które ekonomiści mogą w uprawniony sposób podejmować. To Robbins w sposób wyraźny odszedł bowiem od postrzegania przedmiotu ekonomi jako troski o materialne bogactwo narodów na rzecz skoncentrowania się na optymalnej alokacji rzadkich zasobów. To Robbins wreszcie uznał, że udzielając rad politykom ekonomiści opuszczają dziedzinę tzw. czystej ekonomii i wprowadzają do swoich wypowiedzi konwencjo-nalne założenia spoza nauki, którą reprezentują. Przekonania te bardzo dobrze ilustruje dyskusja wokół protekcjonistycznej polityki dziewiętnastowiecznej

4 Przykład sformułowany na podstawie pracy Sena (1997a, s. 16, 17).


Wielkiej Brytanii i wprowadzenia przez jej władze tzw. ustaw zbożowych (corn laws).

Zwolennicy starej ekonomii dobrobytu rekomendowali zniesienie ustaw zbo-żowych i opowiadali się za wprowadzeniem wolnego handlu. Uważali jednak, że uda się wykazać, iż w wyniku liberalnej polityki korzyść całego społeczeństwa przewyższa stratę właścicieli ziemskich tylko wówczas, gdy jednostki będą trak-towane w pewien sposób jako równe. Byli także przekonani, że bez akceptacji tego założenia ekonomiści w ogóle nie mogą formułować żadnych sądów pre-skryptywnych, które skądinąd formułują. Robbins (1938, s. 638) nie twierdził jednak, że ekonomista nie może formułować sądów preskryptywnych (np. rad dla polityków), lecz że ilekroć podejmuje się tego zadania, powinien ujawniać cha-rakter przyjmowanych założeń. A założenia te są, zdaniem Robbinsa, konwen-cjami wprowadzanymi spoza ekonomii, czyli sądami wartościującymi zaczerpnię-tymi z etyki lub polityki5.

Chociaż przyjęcie takich konwencji może być czasem bardzo wygodne, to – jak twierdzi Robbins – nie opierają się one na weryfi kowalnych faktach (Robbins, 1945, s. 140). Również w tym przypadku, podobnie jak w subiektywistycznej inter-pretacji użyteczności, ostateczną podstawą sceptycyzmu wobec IPU okazuje się brak naukowej metody, która pozwoliłaby uzasadnić konwencję o równości ludzi. Arbitralność IPU w tym ujęciu zostaje utożsamiona z konwencjonalnością. Jeśli akceptacja IPU na mocy przyjętej wcześniej konwencji, np. założenia o równości, świadczy o arbitralności IPU, to z pewnością jest to arbitralność w słabym sensie. Konwencja bowiem może stanowić rację uznania danego stanowiska, choć rację, która, zdaniem Robbinsa, nie jest dobrym uzasadnieniem.

Podsumowując, dobrym uzasadnieniem IPU nie są ani subiektywne przeko-nania podmiotu dokonującego IPU, ani przyjmowane konwencje, które umożli-wiają tego typu porównania. Wydaje się jednak, że arbitralność jako subiektyw-ność i arbitralność jako konwencjonalność nie są oceniane przez Robbinsa do końca w ten sam, negatywny sposób. O ile bowiem jest on zdania, że nie jesteśmy w stanie dokonać naukowych porównań subiektywnych stanów poszczególnych ludzi, o tyle uznaje, iż przyjmowane konwencje w ramach IPU nie muszą być całkowicie arbitralne. Choć przyznaje, że sporów wokół sądów wartościujących nie da się rozstrzygnąć w podobny sposób jak sporów o fakty, jest jednak zdania, że można je rozstrzygać inaczej niż za pomocą kłótni (Robbins, 1953, s. 109). Gdyby IPU można było uzyskać wyłącznie poprzez kłótnię i wykorzystanie “argu-mentu siły”, wówczas mielibyśmy do czynienia z arbitralnością w mocnym sensie. Być może, chcąc wyrazić przekonania Robbinsa w kategoriach mocnej i słabej arbitralności, musimy się zgodzić na stopniowalność tej ostatniej.

Analiza stanowiska Robbinsa pozwala również zauważyć jego sceptyczne podejście do pomysłu mierzenia użyteczności na skali kardynalnej, uznaje np. za niewiarygodne przekonanie, że jeden człowiek czerpie dwa razy więcej satysfak-

5 N. Kaldor (1939, s. 550) był w tej kwestii odmiennego zdania i w charakterystyczny dla nowej ekonomii dobrobytu sposób twierdził, że ekonomiści mogą formułować zalecenia, nie dokonując IPU.


cji z posiadania danej książki niż drugi. Przyjrzyjmy się zatem sposobom kardy-nalizacji użyteczności, zastanawiając się, czy to nie one ostatecznie odpowiadają za arbitralność IPU, na którą wskazuje krytyka Robbinsa.

2. ARBITRALNOŚĆ A KONCEPCJE KARDYNALIZACJI UŻYTECZNOŚCI

Znane są dwa główne sposoby kardynalizacji użyteczności w zależności od tego, czy jest ona interpretowana w kategoriach stanów mentalnych podmiotu czy indy-widualnych preferencji. W pierwszym przypadku badacze, tacy jak G.T. Fechner czy F. Edgeworth, odwołują się do progu wrażliwości podmiotu, w drugim zaś J. von Neumann i O. Morgenstern dokonują kardynalizacji użyteczności dzięki wykorzystaniu koncepcji prawdopodobieństwa.

Koncepcję kardynalnego pomiaru użyteczności zawdzięczamy nie tylko J. Benthamowi, który zaproponował utile jako jednostkę użyteczności, lecz przede wszystkim dwóm niemieckim psychologom: E.H. Weberowi oraz G.T. Fechnerowi. To oni jako pierwsi zaczęli prowadzić badania nad pomiarem najmniej wyczuwal-nych przez ludzi zmian w reakcji na bodźce takie jak: waga, ciepło, dźwięk. Weber sformułował prawo głoszące, że względne zwiększenie bodźca niezbędnego do wywołania najmniej wyczuwalnych przez człowieka zmian przyjmuje stałą wiel-kość. Z kolei Fechner uznał, że najmniej wyczuwalna zmiana może zostać potrak-towana jako jednostka miary, budując w ten sposób subiektywną skalę wrażeń indywidualnego człowieka (Ellingsen, 1994, s. 110).

Zbudowana w ten sposób skala użyteczności opierała si ę na trzech założe-niach. Po pierwsze przyjęto, że zdolność człowieka do odróżniania poziomów użyteczności ma skończony charakter. Po drugie uznano, że zajście różnych zda-rzeń z tego samego poziomu jest w równym stopniu pożądane. Wreszcie po trze-cie stwierdzono, że każdy poziom użyteczności jest preferowany w stosunku do poprzedniego zawsze z taką samą siłą (Griffi n, 1981, s. 47, 48). Licząc poziomy użyteczności, które człowiek osiąga, np. czytając daną książkę, można ustalić, jaki poziom satysfakcji wiąże on z tym działaniem i przypisać mu konkretną liczbę. Można również wypowiadać sądy na temat tego, które zdarzenia przynoszą mu więcej, a które mniej użyteczności i wyliczać różnicę w użyteczności.

Chociaż taki sposób mówienia o użyteczności może wydawać się kuszący, trudno jednak nie uznać, że sądy operujące skalą użyteczności, zbudowaną na podstawie progu wrażliwości danego człowieka, są arbitralne. Jeśli nawet nie jest to arbitralność w mocnym sensie, można wszakże wskazać pewne racje uzasad-niające wydawane sądy, które dotyczą użyteczności, jest to na pewno arbitralność w sensie słabym w obu wspomnianych przez Robbinsa znaczeniach, czyli subiek-tywności i konwencjonalności.

Po pierwsze kardynalizacja użyteczności oparta na progu wrażliwości danego człowieka jest obciążona subiektywnością, gdyż progi wrażliwości poszczególnych ludzi w dużym stopniu zależą od ich indywidualnych doświadczeń. Na przykład


doświadczenie sommeliera sprawia, że jego skala użyteczności w odniesieniu do konsumpcji wina jest zdecydowanie bardziej precyzyjna niż skala przeciętnego konsumenta trunków. Zdaniem Griffi na, taki sposób pomiaru użyteczności wydaje się bardziej pomiarem zdolności człowieka do rozróżniania poziomów użyteczno-ści lub jego podatności na zwiększenie wrażliwości dotyczącej tego typu rozróżnień niż pomiarem samej użyteczności (Griffi n, 2002, s. 344, 345, przypis 9).

Po drugie, przedstawiony sposób kardynalizacji opiera się na konwencjonal-nych założeniach, które dotyczą indyferencji człowieka w stosunku do zdarzeń generujących ten sam poziom użyteczności oraz stałej odległości między poszcze-gólnymi poziomami.

Niepowodzenia dotyczące konstruowania satysfakcjonującej miary użyteczno-ści, defi niowanej w kategoriach przeżyć mentalnych podmiotu skłoniły ekonomi-stów do porzucenia tej koncepcji na rzecz powiązania użyteczności z preferen-cjami podmiotu.

Kardynalizację użyteczności wyrażanej w terminologii indywidualnych prefe-rencji zaproponowali J. von Neumann i O. Morgenstern w pracy Theory of Games and Economic Behavior (1944). Uznali oni, że miarą tego, jak bardzo racjonalna osoba pragnie czegoś, jest stopień ryzyka, który jest ona w stanie zaakceptować, aby to coś osiągnąć. Racjonalność została utożsamiona z podejmowaniem decyzji opartych na zwrotnych, przechodnich i zupełnych preferencjach. Spójność decy-zji stała się więc wyznacznikiem racjonalności. Każdy, kto w sytuacji ryzyka doko-nuje wyborów w sposób spójny, będzie dla obserwatora wyglądał tak, jak gdyby maksymalizował oczekiwaną wartość czegoś. Właśnie to abstrakcyjne „coś”, co racjonalny człowiek stara się maksymalizować, von Neumann i Morgenstern określili mianem użyteczności (Binmore, 2009, s. 544).

Przedstawiona interpretacja użyteczności pozwala na przypisanie liczb poszczególnym poziomom użyteczności i ustawienie ich na skali interwałowej. Uznajmy, że funkcja użyteczności danej osoby jest oparta na danych dotyczących jej przeszłych wyborów podejmowanych w sytuacji ryzyka. Jeśli najgorszemu z osiągniętych wyników (L) przypiszemy liczbę 0, a najlepszemu (W) przyporząd-kujemy liczbę 100, to możemy określić użyteczność dowolnego wyniku X, pytając, przy jakim prawdopodobieństwie uzyskania W dana osoba zmieniłaby swoje pre-ferencje wobec X. Przykładowo, jeśli ktoś byłby skłonny zrezygnować z X przy 73% prawdopodobieństwie osiągnięcia W, to znaczy, że użyteczność X dla tej osoby wynosi 73 (Binmore, 2009, s. 544).

Postawmy pytanie, czy zaprezentowana powyżej, dominująca we współczesnej literaturze ekonomicznej koncepcja użyteczności jest odporna na zarzut arbitral-ności? Wydaje się, że można mieć co do tego wątpliwości. By się o tym przeko-nać, wystarczy wskazać na dwie kwestie: po pierwsze sposób formowania prefe-rencji, po drugie niespójność decyzji, które ludzie podejmują w życiu codziennym.

Przekonanie podzielane przez większość ekonomistów, m.in. Robbinsa, że preferencje są dane i w analizie ekonomicznej nie stawiamy pytań o sposób ich formowania, może stwarzać wrażenie, że nie ma tutaj mowy o żadnej arbitralno-ści. Ludzie po prostu raportują swoje preferencje lub potrafi my je zidentyfi kować,


obserwując dokonywane przez nich wybory. Wprawdzie możemy, jak chciał Robbins, skonstruować test rozstrzygający niezgodność opinii, które dotyczą indywidualnych preferencji, unikając w ten sposób nawet słabej wersji arbitral-ności, niemniej jednak zwrócenie uwagi na czynniki, które wpływają na kształt aktualnych preferencji poszczególnych ludzi, stawia nas na powrót w dziedzinie subiektywności, a co za tym idzie – arbitralności w sensie słabym. To od przeko-nań uformowanych w toku indywidualnych doświadczeń każdego z nas, od wpły-wów społecznych, którym każdy człowiek podlega, od kultury, w której się rozwija zależy bowiem kształt jego aktualnych preferencji. W szczególnych przypadkach żywione przez ludzi preferencje mogą być wynikiem przymusu lub manipulacji6.

Badania z zakresu ekonomii behawioralnej wskazują z kolei, że ludzie w real-nym życiu często nie dokonują wyborów zgodnych z założeniami racjonalności przyjętymi przez von Neumanna i Morgensterna (Sen, 1977, s. 341). Świadczyć to może o konwencjonalnym bądź też normatywnym charakterze racjonalności (Hausman, McPherson, 2006, s. 45–96).

Porzucenie koncepcji użyteczności ujmowanej w kategoriach przeżyć mental-nych podmiotu na rzecz koncepcji, zgodnie z którą użyteczność jest powiązana z jego aktualnymi preferencjami, nie uwalnia nas zatem od zarzutu słabej wersji arbitralności. Również w tym przypadku sądy na temat wielkości użyteczności poszczególnych ludzi są oparte na konwencjonalnych założeniach dotyczących m.in. ignorowania procesu formowania preferencji oraz podejmowania decyzji zgodnie z założeniami racjonalności.

Okazuje się zatem, że żaden z przedstawionych sposobów defi niowania uży-teczności i koncepcji jej kardynalizacji nie jest odporny na zarzut arbitralności w słabym sensie. Powinniśmy się zatem spodziewać, że również oparte na tych koncepcjach metody IPU będą podatne na zarzut arbitralności. Warto jednak przyjrzeć się bezpośrednio tym metodom, by przekonać się, czy one same nie zawierają specyfi cznych elementów, którym można zarzucić arbitralność.

4. ARBITRALNOŚĆ A METODA IPU

Można wskazać trzy podstawowe podejścia7 do przeprowadzania IPU, a są to: (1) metoda równej odległości między poziomami użyteczności, (2) metoda empa-tii (Harsanyi, 1977), zwana także metodą poszerzonej sympatii (Arrow, 1978) czy metodą symulacji (Goldman, 1995) oraz (3) meto da zerojedynkowa (Hausman, 1995).

Pierwsza z wyróżnionych metod przeprowadzania IPU odwołuje się do kon-cepcji kardynalizacji użyteczności, uzyskiwanej przez ustalenie progu wrażliwości podmiotu. Do trzech założeń konstytuujących indywidualną skalę użyteczności

6 Podsumowanie krytyki utożsamiania dobrobytu z preferencjami indywidualnych ludzi znajduje się w pracy Hausmana (2012, s. 80–82).

7 R. Nozick (1985, s. 172) zaproponował alternatywne podejście, którym jest metoda triangulacji polegająca na wykorzystaniu kilku niezależnych procedur IPU.


– zgodnie z którymi zdolność człowieka do odróżniania poziomów użyteczności ma skończony charakter, zdarzenia z tego samego poziomu są w równym stopniu pożądane oraz każdy poziom użyteczności jest preferowany w stosunku do poprzedniego zawsze z taką samą siłą – dodano czwarte, które głosi, że odstępy między poziomami użyteczności są równe dla wszystkich ludzi (Griffi n, 1981, s. 47, 48).

Zwolennikiem takiego sposobu przeprowadzania IPU był F. Edgeworth. Przyjmował on, że przekonanie o równości między poziomami użyteczności poszczególnych ludzi jest wprawdzie niedowodliwym sądem wartościującym, który jednak warto żywić ze względu na to, że porównywanie szczęścia poszcze-gólnych ludzi jest istotnym naukowym zadaniem (Ellingsen, 1994, s. 111).

Metoda empatii polega z kolei na wyobrażeniowym wczuciu się w położenie innych ludzi i spójnym uporządkowaniu preferencji. Załóżmy, że mamy dwie osoby A i B oraz dwa stany rzeczy x i y. Załóżmy dalej, że osoba A musi podjąć decyzję, dotyczącą urzeczywistnienia tego stanu rzeczy, który przynosi największą użyteczność. Osoba A może podjąć decyzję, porównując własne preferencje z tymi, które miałaby, wczuwając się w położenie osoby B. W ten sposób, prze-prowadzając IPU, może np. uznać, że woli być osobą A w sytuacji x, niż osobą B w sytuacji y, z kolei tę sytuację woli od bycia osobą A w sytuacji y, a najmniej preferowanym położeniem jest dla niej bycie osobą B w sytuacji x. W tym przy-padku wynikiem metody empatii jest następujące uporządkowanie preferencji osoby A: xA>yB>yA>xB. O ile nie znamy precyzyjnych różnic, zachodzących między poszczególnymi preferencjami (nie wiemy np. o ile bardziej osoba A woli być w sytuacji x, niż znaleźć się jako osoba B w sytuacji y), o tyle porównania te mają charakter wyłącznie porządkowy. Metoda ta wespół z koncepcją kardynali-zacji von Neumanna i Morgensterna pozwala uzyskać kardynalne IPU8.

Metoda zerojedynkowa, umożliwiając wyskalowanie hierarchii preferencji poszczególnych ludzi, pozwala uzyskać kardynalne porównania użyteczności. Stosując metodę zerojedynkową, wartość 0 przypisujemy tej opcji (alternatywie), która przez daną osobę zostaje uznana za najgorszą. Z kolei wartość 1 przyjmuje opcja (alternatywa) uznana przez daną osobę za najlepszą. Zakładamy przy tym, że jeśli preferencje osoby A są w pełni zrealizowane (otrzymują wartość 1) lub nie są w ogóle zrealizowane (otrzymują wartość 0), to nie ma powodu ich odróż-niać od w pełni zrealizowanych lub niezrealizowanych zupełnie preferencji osoby B (Hausman, 1995, s. 11–15). Po takim wyskalowaniu preferencji możemy na przykład dojść do wniosku, że preferencje osoby A zostały zrealizowane w połowie tak dobrze (wartość 0,5) jak preferencje osoby B (wartość 1).

Jest to metoda oparta na propozycji kardynalizacji użyteczności zapropono-wanej przez von Neumanna i Morgensterna, uzupełnionej założeniem, zgodnie z którym najlepsze (W) i najgorsze (L) wyniki osiągane przez każdego człowieka mają równą wartość (Binmore, 2009, s. 550).

8 Taki sposób porównań proponował Harsanyi (1977).


Żadna z przedstawionych metod IPU nie wydaje się wolna od arbitralności (przynajmniej w sensie słabym). W przypadku pierwszej z nich do subiektywności i konwencjonalności metody kardynalizacji opartej na analizie progu wrażliwości podmiotu dodawane jest jeszcze jedno konwencjonalne założenie, zgodnie z któ-rym odległości miedzy poziomami użyteczności są równe u wszystkich ludzi.

Jeśli chodzi o metodę empatii, to prawdą jest, że dany człowiek może być w stanie dokonać IPU przez postawienie się w sytuacji drugiej osoby9 i spójne uporządkowanie preferencji. Problem polega jednak na tym, że różni ludzie mogą sformułować odmienne uporządkowania preferencji. Przyjmijmy, że osoba A, przeprowadzając IPU, porządkuje preferencje jak powyżej, czyli xA>yB>yA>xB, zaś osoba B porządkuje je w następujący sposób: yB>xA>xB>yA. Pytanie brzmi, czyje uporządkowanie preferencji powinno zostać zaakceptowane. Na pytanie to można odpowiedzieć w dwojaki sposób. Pierwszą z odpowiedzi jest arbitralny wybór uporządkowania jednej z osób, która przeprowadza IPU. W ten sposób jednak podstawą porównań stają się subiektywne przekonaniach tej osoby. Odpowiedzią drugą jest natomiast przyjęcie równie arbitralnego założenia o intersubiektywnym porozumieniu, dotyczącym IPU. Zdaniem J. Rileya (2009, s. 57–68), koncepcja IPU operująca pojęciem użyteczności, defi niowanym jako zaspokojenie indywidualnych pragnień bądź realizacja preferencji, w połączeniu z metodą empatii zmusza do rezygnacji z ambicji obiektywności IPU i poprzesta-nia wyłącznie na intersubiektywnym porozumieniu. Metoda empatii okazuje się zatem wrażliwa na zarzut arbitralności albo w wersji subiektywistycznej, albo kon-wencjonalistycznej.

Również metoda zerojedynkowa nie jest wolna od problemu arbitralności. Po pierwsze, zidentyfi kowanie najlepszej i najgorszej alternatywy, którym przypisuje się odpowiednio wartość 0 oraz 1, zależy w dużej mierze od wyobraźni danego człowieka. Ma to jednak bezpośredni wpływ na wynik porównań. Ludzie, którzy są skłonni do wyobrażania sobie bardziej pozytywnych opcji, będą w gorszej sytu-acji niż ci, którzy mają skłonność do wyobrażania sobie nieszczęść (Hausman, 1995, s. 482). Ten sam stan rzeczy będzie w lepszym bądź gorszym stopniu reali-zował preferencje poszczególnych osób w zależności od tego, jakie krańcowe alternatyw (0–1) zostaną przez nich przyjęte. Lepszy punkt odniesienia (bardziej pozytywna opcja określona jako 1) sprawi, że jednostka będzie miała poczucie, iż jej preferencje zostały zrealizowane w mniejszym stopniu. Z kolei gorsza sytu-acji początkowa (bardziej negatywna opcja określona jako 0) będzie powodować, że osoba uzna swoje preferencje za zrealizowane w większym zakresie.

Po drugie, stosowanie metody zerojedynkowej opiera się na konwencji, zgod-nie z którą nie ma znaczenia treść porównywanych preferencji, a jedynie stopień ich realizacji. Metaforycznie rzecz ujmując, przypisywanie odmiennym treściowo preferencjom tych samych wartości liczbowych jest jak stawianie znaku równości między najbardziej intensywnym kolorem niebieskim, a najbardziej intensywnym

9 Niektórzy krytycy tej metody twierdzą jednak, że nie można jej w ogóle konsekwentnie przeprowadzić. Wymagałaby bowiem od stosującej ją osoby wyzbycia się własnych przekonań, czyli tego co niezbędne do sformułowania preferencji (Griffi n, 2002, s. 110).


uczuciem gniewu. To z kolei wydaje się podejściem intuicyjnie niezbyt przekonu-jącym (Hausman, 1995, s. 488).

Wszystkie przeanalizowane metody IPU okazują się zatem podatne na zarzut arbitralności interpretowanej jako zarówno subiektywność, jak i konwencjonal-ność. Co więcej, z dotychczasowych analiz można wyprowadzić wniosek, że nośni-kami arbitralności w przypadku IPU są zarówno stosowane pojęcia użyteczności, jak i metody kardynalizacji oraz sposoby dokonywania IPU. Zastanówmy się, jakie znaczenie ma ten fakt dla oceny strategii przezwyciężenia problemu IPU.

5. STRATEGIE PRZEZWYCIĘŻANIA PROBLEMU IPU

Jeśli zgodzimy się z przekonaniem Jevonsa, że nie dysponujemy sposobem bez-pośredniego zdobywania wiedzy o tym, co dzieje się w umyśle drugiego czło-wieka, możemy przyjąć dwie strategie postępowania odnośnie IPU: (1) poszukać czegoś, co pozwoli zasypać „przepaść” między subiektywnie rozumianym dobro-bytem (użytecznością) poszczególnych ludzi lub (2) uzasadnić jakiś zewnętrzny wobec pomiotów standard porównań. Pierwszą z wyróżnionych strategii nazwiemy strategią budowania mostu10, zaś drugą – strategią obiektywizacji standardu porównań.

Mostem między stanami umysłu poszczególnych ludzi są ich preferencje i to na nich jest oparta konstruowana koncepcja użyteczności. Preferencje mogą speł-niać rolę mostu, gdyż, jak twierdził Robbins, istnieją naukowe metody pozwala-j ące uzyskać wiedzę na ich temat. Przypomnijmy, że wiedzę na temat preferencji innych ludzi czerpiemy zasadniczo z dwóch źródeł, którymi są: obserwacja ludz-kich zachowań lub introspekcja.

Wśród zwolenników defi niowania użyteczności w kategoriach indywidualnych preferencji zarysowują się istotne różnice w odniesieniu do tego, czy możliwe są czysto opisowe IPU, czy też niezbędne jest przyjęcie jakichś dodatkowych kon-wencjonalnych lub normatywnych założeń. Przedstawicielem pierwszego z wymie-nionych stanowisk jest Harsanyi, za zwolennika drugiego stanowiska można nato-miast uznać Ch. Lista.

Harsanyi (1955) uważa, że IPU wprawdzie mogą zawierać elementy oparte na etycznych lub politycznych sądach wartościujących, ale nie stanowią one warunku koniecznego takich porównań. Przede wszystkim założenie o interper-sonalnej równości można, jak twierdził Robbins, interpretować jako sąd warto-ściujący, zgodnie z którym wszyscy ludzie powinni być traktowani w jednakowy sposób, bo w jakimś istotnym sensie są do siebie podobni. Można jednak dokonać odmiennej interpretacji tego założenia, uznając je za przekonanie o faktycznej, psychologicznej równości ludzi między sobą. Pogląd ten zdaje się podzielać rów-nież Blaug (1995, s. 168), który twierdzi, że wypowiedzi o międzyosobowych porów-naniach użyteczności nie są sądami wartościującymi, lecz jedynie niemożliwymi do sprawdzenia wypowiedziami o faktach; są one albo prawdziwe, albo fałszywe, i do

10 Sformułowanie zapożyczone z tekstu Griffi na (2002).


dziś nie znamy żadnej metody ustalenia, który z tych przypadków ma miejsce. Sądy wartościujące mogą być niemożliwe do stwierdzenia, lecz nie wszystkie niemożliwe do stwierdzenia sądy są sądami wartościującymi11.

Ponadto Harsanyi (1955, s. 317) uznaje, że IPU są wymogiem dobrej meto-dologii, a zatem jeśli nie ma empirycznych świadectw wskazujących na różnice między ludźmi, to złą metodologią jest ta, która przypisuje im różne poziomy użyteczności12. Jeśli dwoje ludzi przejawia podobne zachowania we wszystkich istotnych aspektach, które możemy zaobserwować, założenie, zgodnie z którym istnieją między nimi ukryte różnice, wydaje się zupełnie nieuzasadnione. Założenie takie Harsanyi określa mianem metafi zycznej osobliwości.

Zdaniem Harsanyiego (1955, s. 320, 321), w niektórych sytuacjach ludzie muszą przeprowadzać IPU. Jeśli dysponują odpowiednio rzetelną wiedzą na temat rzeczywistości, w tym ludzkiej psychiki, wówczas porównania te mają cha-rakter opisowy. Jeśli jednak takiej wiedzy nie posiadają, to zmuszeni są do posłu-giwania się konwencjonalnymi założeniami wartościującymi, uznając na przykład, że zaspokojenie pilnych potrzeb ludzi ubogich jest ważniejsze, a zatem przynosi więcej użyteczności niż zaspokojenie oczekiwań osób zamożnych.

O tym, że nie dysponujemy rozstrzygającą wiedzą na temat użyteczności innych ludzi i przeprowadzając IPU jesteśmy zmuszeni posługiwać się konwen-cjami lub sądami normatywnymi, jest przekonany Ch. List (2003). W swojej ana-lizie odróżnia on pytanie o możliwość IPU od pytania o ich empiryczną sensow-ność. Jego zdaniem, czym innym jest stwierdzić, że dostępne świadectwa empi-ryczne nie determinują (dookreślają) IPU, pozbawiając je tym samym empirycznej sensowności, a czym innym uznać, że IPU nie są w ogóle możliwe.

Budując analogię między koncepcją przekładu językowego13 a koncepcją IPU, List stwierdza, że podobnie jak przypisujemy językowe znaczenie wypowiedziom różnych mówców, tak przypisujemy pewne poziomy użyteczności poszczególnym ludziom. Zarówno znaczenie, jak i użyteczność są czymś, czego można doświad-czyć jedynie z perspektywy pierwszoosobowej, w przypadku znaczenia i użytecz-ności można jednak wyróżnić pewne wskaźniki (proxy) informujące nas o nich (List, 2003, s. 238).

Zdaniem Lista, tak jak wskaźniki dotyczące znaczenia wypowiedzi (np. uży-wanie tego samego słowa zawsze w podobnych okolicznościach) nie są w stanie dookreślić przekładu z jednego języka na drugi, tak fakty empiryczne wskazujące na porządek indywidualnych preferencji (np. dokonywane wybory, mimika twa-rzy), nie są w stanie dookreślić teorii, na podstawie której dokonujemy IPU. Zgodnie ze standardową hipotezą dotyczącą IPU, jeśli obserwowalne zachowanie i inne psychiczne reakcje, o których świadczy np. mimika twarzy, są takie same

11 Blaug zwraca również uwagę na pewną niekonsekwencję, której dopuszczają się krytycy IPU. Jego zdaniem, dziwne jest oparcie teorii wartości na założeniu, że inni mają niemalże taką samą psychikę, jak my, któremu towarzyszy zakaz zastosowania tego samego podejścia przy formułowaniu założeń o dobrobycie innych (Blaug, 1995, s. 132).

12 Patrz także komentarz Lista (2003, s. 249).13 List (2003, s. 238) odwołuje się do koncepcji znaczenia W.O. Quina.


u dwóch różnych ludzi, to znaczy, że można przypisać im taką samą użyteczność. Empiryczne świadectwa nie są jednak w stanie wykluczyć hipotezy alternatywnej, zgodnie z którą jedna z dwóch osób, których użyteczność porównujemy, jest “uty-litarystycznym potworem” i ma tysiąc razy większą wrażliwość na przyjemność i przykrość od drugiej z nich. Jeśli dodatkowo jesteśmy przekonani, że nie istnieje żaden niezależny fakt, który mógłby umożliwić rozstrzygnięcie między wyróżnio-nymi hipotezami, to – zdaniem Lista – musimy uznać, że IPU jest nieokreślona (indeterminacy). O ile nieokreśloność jest kategorią metafi zyczną, o tyle niedo-określoność (underdetermination) jest kategorią logiczną. Odnosi się ona (niedo-określoność) do relacji zachodzącej między faktami a teorią naukową. Wprawdzie z adekwatnej teorii wynikają zdania obserwacyjne, które można poddać weryfi -kacji empirycznej, ale ze zdań obserwacyjnych nie da się wywieść żadnej konkret-nej teorii. Wiele różnych teorii może być spójnych z tym samym faktem empi-rycznym, będąc jednocześnie niespójnymi ze sobą nawzajem (List, 2003, s. 232). List pozostawia na boku kwestię ewentualnej metafi zycznej nieokreśloności IPU, koncentrując się na problemie ich niedookreślenia.

Rozwijając analogię między przekładem językowym a IPU, List (2003, s. 231, 251) stwierdza, że podobnie jak utrwalone w długim okresie konwencje językowe przełamują w niearbitralny sposób niedookreśloność translacji, tak przyjmowane przez badaczy konwencje i sądy normatywne są w stanie przezwyciężyć niedo-określoność IPU. Aby przełamać niedookreśloność IPU, trzeba np. zaakcepto-wać normatywne założenie dotyczące podobieństwa ludzi między sobą, zgodnie z którym wystarczająco podobni ludzie w wystarczająco podobnych warunkach uzyskują podobne poziomy użyteczności. Alternatywnie można uznać na mocy konwencji, że istnieje stała relacja między świadectwami empirycznymi (wskaź-nikami) a poziomem użyteczności podmiotu (List, 2003, s. 254).

List ma niewątpliwie rację, twierdząc, że przyjęcie sądów normatywnych lub konwencji jest w stanie dookreślić IPU. Pytanie tylko, czy tego typu dookreślenie ma rzeczywiście niearbitralny charakter. List, jak większość ekonomistów, posłu-guje się tym terminem nie próbując go defi niować, trudno więc stwierdzić jedno-znacznie, co miał na myśli, pisząc o niearbitralnym przełamaniu niedookreślenia IPU14. Wydaje się jednak, że dookreślenie to musi zostać uznane za arbitralne, jeśli arbitralność wiążemy, tak jak czynił to Robbins, z brakiem procedury wery-fi kacji empirycznej i odrzucamy subiektywne przekonania, konwencje oraz sądy normatywne jako nienaukowe. Oczywiście będziemy mieć tutaj do czynienia z arbitralnością w sensie słabym; aby uznać, że IPU są arbitralne w sensie moc-nym musielibyśmy zgodzić się na ich nieokreśloność.

Zarówno Harsanyi jak i List posługują się koncepcją użyteczności, opartą na preferencjach, które ludzie ujawniają w swoich działaniach. Od kilkudziesięciu

14 Pewnym wyjściem mogłaby być interpretacja IPU zasugerowana przez Binmore’a (2005, s. 28), który stwierdził, że nasza zdolność do formułowania empatycznych preferencji jest osiągnięciem ewolucyjnym. Jeśli zatem konwencje i sądy normatywne są również efektem ewolucyjnego rozwoju, to być może należy uznać, że rzeczywiście dookreślają one IPU w sposób niearbitralny.


lat w ramach tzw. ekonomii szczęścia (economics of happiness) jest rozwijane alternatywne podejście, które koncentruje uwagę badaczy na wyrażanych przez ludzi preferencjach oraz na doznawanych przez nich odczuciach szczęścia, przy-jemności, zadowolenia z życia.

Ekonomia szczęścia łączy analizy ekonomiczne z narzędziami stosowanymi w ramach psychologii (Graham 2008). Pytając respondentów o to, jak bardzo czują się szczęśliwi lub zadowoleni z życia, badacze zmierzają do ustalenia poziomu ich subiektywnego dobrobytu (subjective well-being). Bada się między innymi zależność, jaka zachodzi między wysokością dochodu a poziomem zado-wolenia (szczęścia). Ustalono, że tylko w obrębie danego państwa w danym momencie poczucie szczęścia jest wyraźnie skorelowane z wysokością osiąganych przez podmioty dochodów. Brak natomiast tego typu zależności, jeśli porówna się dane dotyczące dochodów per capita i poczucia szczęścia w różnych okresach na obszarze tego samego kraju lub w tym samym czasie w różnych krajach15. Przykładowo, analiza wyników badań przeprowadzonych w Stanach Zjednoczonych w latach 1946–1970 wykazała, że choć dochód per capita zwięk-szył się w tym okresie o ponad 60%, to odsetek ludzi oceniających siebie jako “bardzo szczęśliwych”, “całkiem szczęśliwych” oraz “niezbyt szczęśliwych” pozo-stał na podobnym poziomie. Również porównania poczucia szczęścia między krajami wykazały, że nie zawsze mieszkańcy ubogich krajów są mniej szczęśliwi niż bogatych (Bruni, 2009, s. 203). Czy tego typu badania rzucają nowe światło na interesujący nas problem przeprowadzania IPU oraz zagadnienie arbitralno-ści?

Intrapersonalne intertemporalne porównania poczucia szczęścia oraz porów-nania poczucia szczęścia osób zamieszkujących w różnych krajach są – jak się wydaje – w świetle dotychczasowych analiz arbitralne. Wprawdzie zdania doty-czące takich porównań są uzasadnione badaniami naukowymi, ale same te bada-nia w większości przypadków opierają się na subiektywnych przeżyciach jedno-stek. Dodajmy ponadto, że badania te obarczone są ryzykiem związanym z błę-dami pomiaru, podnosi się również kwestię ewentualnych zniekształceń wyników spowodowanych przez niemożliwy do zmierzenia wpływ nieobserwowalnych cech16 podmiotu, takich jak charakter czy indywidualna wrażliwość na bodźce.

Zarzut arbitralności nie dziwi jeśli uświadomimy sobie, że podejście rozwijane w ramach ekonomii szczęścia jest zwykle traktowane jako próba powrotu do empirycznej i hedonistycznej koncepcji Benthama (Graham, 2008; Binmore, 2009; Bruni, 2009), zgodnie z którą oddziałujące na człowieka zewnętrzne bodźce stymulują w nim poczucie przyjemności lub przykrości.

Nie wszyscy naukowcy pracujący w ramach tego paradygmatu zgadzają się jednak z tą interpretacją. L. Bruni twierdzi na przykład, że badania prowadzone

15 Jest to tzw. “paradoks szczęścia” lub “paradoks Easterlina” – od nazwiska ekonomisty Richarda Easterlina, który po raz pierwszy sformułował go w 1974 r. (Bruni, 2009, s. 202–204; Graham, 2008).

16 W celu uniknięcia tego typu zagrożeń są podejmowane np. próby porównywania wypowiedzi podmiotu z wynikami badania pracy jego mózgu.


w ramach ekonomii szczęścia skłaniają do odrzucenia hedonistyczno-utylitary-stycznej koncepcji szczęścia i zastąpienia jej przez ujęcie eudajmonistyczne, odwołujące się do dorobku Arystotelesa. Okazuje się, zdaniem Bruniego, że czę-sto dla ludzi większe znaczenie niż dochód lub dobra ekonomiczne ma bowiem poczucie spełnienia w życiu, na które składają się m.in. udane relacje z innymi ludźmi, nazywane przez niego „dobrami relacyjnymi” (Bruni, 2009, s. 204–206).

Można się w związku z tym zastanawiać, czy badania prowadzone w ramach ekonomii szczęścia należy interpretować wyłącznie jako uzupełnienie tradycyj-nego podejścia wiążącego użyteczność z zaspokojeniem preferencji podmiotu, czy także jako głos w dyskusji na temat tego, na czym polega dobre życie i w świetle jakich standardów ludzie je oceniają. Czy zatem ekonomia szczęścia w odniesie-niu do IPU stanowi tylko “poszerzenie mostu” ludzkich preferencji, czy też jest już próbą zmiany podejścia w kierunku strategii obiektywizacji standardu porów-nań?

Podczas gdy główny nurt dyskusji na temat sensowności i możliwości IPU, prowadzonej w ramach strategii budowania mostu, dotyczy samych metod doko-nywania porównań interpersonalnych, to zwolennicy strategii obiektywizacji stan-dardu porównań koncentrują się na charakterystyce samego pojęcia dobrobytu (well-being). Uznają przy tym, że pojęcie użyteczności defi niowanej na wzór Benthama lub von Neumanna i Morgensterna nie jest właściwą interpretacją dobrobytu. Zwolennicy strategii obiektywizacji standardu porównań powołują się przy tym na prace J.S. Milla, akceptując jednocześnie normatywny charakter IPU.

Jednym ze zwolenników obiektywistycznego podejścia do IPU jest J. Riley. Według niego, komponenty normatywne nie są związane z subiektywnością lub konwencjonalnością założeń dotyczących IPU, lecz zostają wbudowane w samo pojęcie użyteczności (dobrobytu). O tym, co przynosi człowiekowi większą, a co mniejszą użyteczność rozstrzygają, zgodnie z koncepcją Milla kompetentni sędziowie, czyli osoby, które mają bogate doświadczenie i mogą wydać wyważoną opinię. Zdaniem Rileya, współcześni kompetentni sędziowie znają standardy uprawiania nauki oraz prawa naukowe, także te z zakresu psychologii, i są w sta-nie zgodnie z nimi przeprowadzić IPU. Przekonanie dotyczące kompetencji epi-stemologicznej osób dokonujących IPU jest powiązane z tezą ontologiczną doty-czącą natury świata. Otóż Riley jest zdania, że istnieje jakaś obiektywna, nieza-leżna od woli jednostek struktura rzeczywistości, również w sferze psychicznej, która może zostać odkryta za pomocą kompetentnych badań. W ten sposób IPU zyskują walor obiektywności choć nie poprzez odrzucenie elementów normatyw-nych (Riley, 2009, s. 57–68).

Griffi n (2002, s. 115), odwołując się również do dorobku Milla, wyróżnia trzy rodzaje informacji, których potrzebujemy do przeprowadzenia IPU; są to: (1) lista uniwersalnych wartości, które określają to, co rozumiemy przez wyrażenie “dobre życie”, (2) ogólna wiedza o ludzkiej naturze w postaci przyczynowych generalizacji oraz (3) informacja na temat indywidualnego człowieka, jego kon-kretnej sytuacji życiowej. Lista uniwersalnych wartości stanowi warunek konieczny


IPU i wyznacza ramy porównań. Odnoszą się one do tego, czego ludzie naprawdę pragną lub pragnęliby, gdyby mieli odpowiednią wiedzę, zdolność skupienia się i spokojnego przemyślenia swoich decyzji. Zazwyczaj wskazuje się na takie war-tości, jak: autonomia, wolność, samorealizacja, możliwość wejścia w głębsze rela-cje z innymi ludźmi, bogactwo17.

Załóżmy, pisze Griffi n (2002, s. 115), że ktoś chce dokonać porównań dobro-bytu dwóch osób, z których jedna ceni sobie bardzo bogactwo i za cel swojego życia stawia osiągnięcie milionowych dochodów, zaś druga osoba ceni w życiu przede wszystkim autonomię. Do przeprowadzenia porównań może on wpraw-dzie zastosować metodę poszerzonej sympatii i wykorzystać preferencje każdej z osób jako swoisty most między pragnieniami każdego z nich. Załóżmy, że osoba dokonująca porównań stawia się w położeniu człowieka ceniącego bogactwo, wówczas zgodnie z jego preferencjami niewielką wagę będzie przykładać do war-tości, jaką jest autonomia, z kolei postawienie się w położeniu osoby ceniącej autonomię doprowadzi do odwrotnego uporządkowania preferencji. Pytanie brzmi, w jaki sposób ustawić preferencje obu porównywanych osób na tej samej skali? Oczywistą odpowiedzią dla wielu osób jest wskazanie na siłę preferencji. Griffi n pyta jednak dalej, jak interpretować ową siłę preferencji? Czy jako inten-sywność doznań każdej z porównywanych osób, czy jako siłę motywacji każdej z nich, a może jako miejsce w hierarchii preferencji utworzonej na podstawie tego, czy dane przedmioty pożądania rzeczywiście są tego warte? Griffi n opo-wiada się za ostatnią z wymienionych opcji, zwracając uwagę na subiektywność ludzkich doznań (indywidualnej wrażliwości) oraz fakt, że to, co ludzie w danej sytuacji preferują (aktualne preferencje), nie zawsze leży w ich dobrze rozumia-nym interesie.

Najistotniejsza kwestia to, zdaniem Griffi na, natura dobrobytu (well-being). Niewłaściwe zdefi niowanie dobrobytu w kategoriach aktualnych preferencji lub pragnień postrzeganych przez pryzmat indywidualnych gustów generuje pro-blemy z IPU. Wiedza na temat innych ludzi potrzebna do przeprowadzania tego typu porównań, to nie tylko wiedza o ich stanach umysłu, do których rzeczywiście nie mamy bezpośredniego dostępu. Jeśli jeden człowiek wie, że inna osoba bar-dzo czegoś nie chce oraz wie, że on sam bardzo pragnie czegoś innego i dodat-kowo jest przekonany, że przedmioty ich pragnień nie są zrelatywizowane w sto-sunku do innych pragnień każdego z nich, lecz są względne w stosunku do siebie nawzajem, to nie ma potrzeby budowania mostu z preferencji (Griffi n, 2002, s. 114). Bez względu na subiektywne poczucie podmiotu lub jego aktualne pre-ferencje, jego pragnienia zostają “ustawione” na zobiektywizowanej skali porów-nań.

Podstawowe pytanie, na które w odmienny sposób odpowiadają zwolennicy każdej z przedstawionych strategii brzmi, czy godzimy się na wspólny standard porównań, czy też próbujemy zasypać przepaść między subiektywnie rozumianym dobrobytem różnych ludzi poprzez odwołanie do ich preferencji.

17 Można potraktować koncepcje dóbr pierwotnych Rawlsa lub podejście zorientowane na ludzkie możliwości Sena jako próbę opracowania takich normatywnych ram IPU.


Zauważmy, że obie strategie są arbitralne w sensie słabym, zawierają bowiem sądy o charakterze wartościującym (normatywnym) lub konwencjonalnym. W każdej z nich zmienia się natomiast ulokowanie arbitralności związanej z nor-matywnością. Zwolennicy strategii budowania mostu doszukują się jej w meto-dach IPU, natomiast dla zwolenników strategii obiektywizacji standardu porów-nań samo pojęcie dobrobytu jest nacechowane normatywnie. Zwróćmy również uwagę, że w obu strategiach istotną rolę odgrywa wiedza empiryczna. Zauważmy wreszcie, że kluczową kwestię w obu strategiach stanowi ustalenie, na czym polega interpersonalne podobieństwo ludzi, czyli aspekt, w odniesieniu do któ-rego są oni traktowani jako równi.

Na podstawie przeprowadzonego przeglądu stanowisk, dotyczących sensow-ności i możliwości przeprowadzania IPU można wyróżnić cztery interpretacje interpersonalnego podobieństwa: sceptyczną, pragmatyczną, empiryczną oraz realistyczną18. Zgodnie z interpretacją sceptyczną nie ma naukowych podstaw do postulowania jakiegokolwiek podobieństwa między ludźmi, które umożliwiałoby przeprowadzenie IPU. Interpretacja pragmatyczna, której zwolennikiem zdaje się być Harsanyi (1977, s. 641), głosi, że wprawdzie nie można uznać za praw-dziwe sądów dotyczących interpersonalnego podobieństwa ludzi w zakresie doznawanej użyteczności, ale stanowi ono wymóg metodologiczny. Zwolennicy interpretacji empirycznej uznają natomiast, że użyteczność jest systematycznie redukowalna do pewnych obserwowalnych stanów psychicznych, które mogą być w podobny sposób przypisane każdemu człowiekowi. Wreszcie interpretacja realistyczna, za zwolenników której można uznać Rileya oraz Griffi na, głosi, że istnieje podstawowa struktura rzeczywistości, która obejmuje m.in. naturę czło-wieka (jego strukturę psychiczną) oraz sferę uniwersalnych wartości, kształtują-cych koncepcję dobrego życia, która to struktura może być przez ludzi poznana i w świetle której można wskazać na istotne podobieństwa zachodzące między poszczególnymi osobami.

Zwolennicy obu koncepcji odrzucają interpretację sceptyczną. Różnią się natomiast co do wyboru między pozostałymi trzema stanowiskami. Zwolennicy strategii budowania mostu opowiadają się zazwyczaj za interpretacją pragma-tyczną lub empiryczną, podczas gdy zwolennicy strategii obiektywizacji standardu porównań skłonni są do akceptacji interpretacji realistycznej.

ZAKOŃCZENIE

W świetle neopozytywistycznej koncepcji wiedzy, którą posługiwał się Robbins, każda metoda IPU, a także obie przedstawione strategie przezwyciężenia pro-blemu IPU są obciążone arbitralnością, przynajmniej w słabym sensie. Odrzuce-

18 List wymienia tylko trzy interpretacje, a mianowicie: realistyczną, pragmatyczną i sceptyczną (List, 2003, s. 249). Podział zaprezentowany w artykule różni się od propozycji Lista tym, że stanowisko, które u niego nosi nazwę interpretacji realistycznej zostało określone mianem interpretacji empirycznej.


nie IPU lub (jak chciał Robbins) wykluczenie ich poza nawias naukowych analiz ze względu na ten rodzaj arbitralności wydaje się jednak przesadą. Prawdopodob-nie rację ma Sen (1997b, s. 265), twierdząc, że problem IPU nie polega na braku sposobu ich przeprowadzania, lecz na tym że jest tych sposobów oraz ich inter-pretacji aż nazbyt wiele.

Spróbujmy na koniec sformułować zapowiedziany we wstępie argument na rzecz obiektywistycznego standardu porównań. Jeśli uznamy, że jednym z pod-stawowych zarzutów wobec IPU jest arbitralność i jesteśmy świadomi, że nośni-kami arbitralności są koncepcja użyteczności, sposoby kardynalizacji oraz metody przeprowadzania IPU, to musimy przyznać, że strategia budowania mostu jest obciążona arbitralnością. Jeśli ponadto zgodzimy się, że strategia obiektywizacji standardu porównań również, choć w odmienny sposób, jest obciążona arbitral-nością, to dojdziemy do wniosku, że w aspekcie arbitralności strategia obiektywi-zacji standardu porównań nie jest gorsza od strategii budowania mostu.

BIBLIOGRAFIA

Arrow K. (1978), Extended sympathy and the possibility of social choice, “Philosophia”.Binmore K. (2009), Interpersonal comparison of utility, w: Oxford Handbook of the

Philosophy of Economics, H. Kincaid, D. Ross (eds.), Oxford University Press, s. 540–559.

Binmore K. (2005), Natural Justice, Oxford University Press.Blaug M. (1995), Metodologia ekonomii, tłum. B. Czarny, Wyd. Naukowe PWN,

Warszawa.Bruni L. (2009), Happiness, w: Handbook of Economics and Ethics, J. Peil, I. van

Staveren (eds.), Edward Elgar Publishing, s. 202–209.Cooter R., Rappoport P. (1984), Were the ordinalists wrong about welfare economics?

“Journal of Economic Literature”, Vol. 22, No. 2.Drakopoulos S. (1989), The historical perspective of the problem of interpersonal com-

parisons of utility, “Journal of Economic Studies”, Vol. 16, No. 4.Ellingsen, T. (1994), Cardinal utility: a history of hedonimetry, in: Cardinalism, M. Allais

and O. Hagen (eds.), Kluwer Academic Publishers.Gibbard A. (1989), Interpersonal comparisons: preference, good, and the intrinsic

reward of a life, w: Foundations of Social Choice Theory, J. Elster, A. Hylland (eds.), Cambridge University Press, Cambridge, New York.

Goldman A. (1995), Simulation and interpersonal utility, “Ethics”, Vol. 105, No. 4.Graham C. (2008), Happiness, economics of, w: The New Palgrave Dictionary of Economics,

Second Edition, S.N. Durlauf, L.E. Blume (eds.), The New Palgrave Dictionary of Economics Online, Palgrave Macmillan (data dostępu 04 listopada 2014).

Griffi n J. (1981), Intersubiektywne porównania użyteczności, tłum. J. Hołówka, “Etyka”, Vol. 19, s. 45–68.

Griffi n J. (2002), Well-being. Its Meaning, Measurement and Moral Importence, Clarendon Press, Oxford.

Harsanyi J. (1955), Cardinal Welfare, individualistic ethics, and interpersonal compari-sons of utility, “Journal of Political Economy”, Vol. 63, No. 4.


Harsanyi J. (1977), Morality and the theory of rational behavior, “Social Research”, Vol. 4, No. 4.

Hausman D. (1995), The impossibility of interpersonal utility comparisons, “Mind”, Vol. 104, No. 415.

Hausman D., McPherson M. (2006), Economic Analysis, Moral Philosophy, and Public Policy, Cambridge University Press, Cambridge.

Hausman D. (2012), Preference, Value, Choice, and Welfare, Cambridge University Press.

Kaldor N. (1939), Welfare propositions of economics and interpersonal comparisons of utility, “The Economic Journal”, Vol. 49, No. 135, s. 549–552.

List Ch. (2003), Are interpersonal comparisons of utility indeterminate? “Erkenntnis”, Vol. 58, s. 229–260.

Nozick R. (1985), Interpersonal utility theory, “Social Choice and Welfare”, No. 2, s. 161–179.

Riley J. (2009), Liberal Utilitarianism: Social Choice Theory and J.S. Mill’s Philosophy, Cambridge University Press, Cambridge.

Robbins L. (1938), Interpersonal comparisons of utility: A comment, “The Economic Journal”, Vol. 48, No. 192.

Robbins L. (1945), An Essay on the Nature and Signifi cance of Economic Science, wyd. 2, Macmillan and Co., London.

Robbins L. (1953), Robertson on utility and scope, “Economica”, Vol. 20, No. 78.Robbins L. (1981), Economics and political economy, “The American Economic

Review”, Vol. 71, No. 2.Sen A. (1977), Rational fools: A critique of the behavioral foundations of economic

theory, “Philosophy and Public Affairs”, 6 (4), s. 317–344.Sen A. (1970), Collective Choice and Social Welfare, Holden-Day, San Francisco,

Cambridge, London, Amsterdam. Sen A. (1997a), On Economic Inequality, Oxford University Press, New York.Sen A. (1997b), Choice, Welfare, and Measurement, Harvard University Press.

STRESZCZENIE

Celem artykułu jest próba udzielenia odpowiedzi na pytanie, jaki charakter ma arbitralność interpersonalnych porównań użyteczności (IPU), które spośród skła-dowych IPU są nośnikami arbitralności oraz próba oceny głównych strategii roz-wiązania problemu IPU.

Analizując krytykę Lionela Robbinsa wysuniętą w stosunku do IPU, koncep-cje kardynalizacji użyteczności, metody IPU oraz dyskusję na temat różnych stra-tegii rozwiązania problemu IPU, dochodzimy do wniosku, że z punktu widzenia zarzutu arbitralności obiektywistyczne strategie rozwiązania problemu IPU nie są gorsze od propozycji konkurencyjnych.

Słowa kluczowe: użyteczność, dobrobyt, porównania interpersonalne, Lionel Robbins.


THE ARBITRARINESS OBJECTION OF INTERPERSONAL UTILITY COMPARISON

ABSTRACT

The goal of the article is an attempt to answer the question “What is a characteristic of the arbitrariness of interpersonal utility comparison (IUC)?” in particular “Which IUC’s components are bearers of arbitrarlity?” and an attempt to assess of the main strategies of dealing with the IUC problem.

After scrutiny of Lionel Robbins’ IUC criticism, and discussion about the concepts of utility cardinalizations, IUC methods and some possible strategies of dealing with the IUC problem we draw the conclusion that, with respect to arbitrariness objection, the objectivistic strategies of solving IUC problem are not worse than the other alternative approaches.

Keywords: utility, well-being, interpersonal comparison, Lionel Robbins.

JEL Classifi cation: D63

RECENZJE

Anna Wziątek-Kubiak*

RECENZJA KSIĄŻKI INNOVATION AND ECONOMIC GROWTH: LESSONS AND PROSPECTS

FROM THE ECONOMIC DOWNTURN?

Daniele Archibugi, Andrea Filippetti, Innovation and economic growth: Lessons and prospects from the economic downturn, Routledge 2012, seria: “Routledge Studies in Global Competition”, 176 stron.

Autorkami książki są dwie uznane ekspertki problematyki innowacji, pracujące w Italian National Research Council w Rzymie oraz na Uniwersytecie Londyń-skim. Zmierzają one do wyjaśnienia wpływu ostatniego światowego kryzysu fi nan-sowo-gospodarczego (lata 2008–2010) na innowacje, a w szczególności na zróż-nicowanie aktywności innowacyjnej fi rm i krajów, ich przyczyn i skutków. Temat ten, zdaniem autorek, nie wzbudził zainteresowania badaczy przedmiotu.

Książka ma ważne znaczenie dla teorii ekonomii i polityki gospodarczej co najmniej z trzech powodów. Po pierwsze, jest napisana w neoschumpeterowskiej konwencji, rozwija ją i wnosi nowe elementy do dyskusji nad mechanizmami wpływu kryzysu na aktywność innowacyjną fi rm. Jest propozycją nowego sposobu widzenia światowego kryzysu fi nansowego, spojrzenia odmiennego od rozwija-nego w literaturze. Po drugie, wkład teoretyczny książki ma ważne implikacje dla praktyki i polityki gospodarczej, co potwierdza weryfi kacja empiryczna postawio-nych hipotez. Po trzecie, postawione pytania badawcze oraz próby odpowiedzi na nie są ważne dla polskiej polityki gospodarczej. Działalności innowacyjna pol-skich fi rm należała do tych elementów gospodarki, które najsilniej odczuwały negatywne efekty ostatniego kryzysu, a mają kluczowe znaczenie dla przyszłości.


* Instytut Nauk Ekonomicznych PAN.

RECENZJA KSIĄŻKI INNOVATION AND ECONOMIC GROWTH: LESSONS AND… 437

Autorki, pracując w kręgu neoschumpeterowskiej perspektywy badawczej, w tym jej ewolucyjnego rozwinięcia, analizują wpływ ostatniego kryzysu świato-wego na różnicowanie się aktywności innowacyjnej fi rm i krajów UE. Zgodnie z duchem badań Schumpetera, kryzys ten jest widziany jako element Kondratiewowskiego cyklu koniunkturalnego, który – zdaniem autorek – kształ-tował się od początku lat 80. dwudziestego wieku do początku lat dwudziestego pierwszego wieku. Jego kluczowym, kończącym elementem był kryzys z lat 2008–2010.

Wykorzystanie, zgodnie z Schumpeterowską teorią innowacji, ujęcia długo-okresowego wyznacza zakres analizy. Sprawia, iż kluczowe znaczenie mają trzy elementy: zmiany technologiczne (trajektorii technologicznej), zmiany na ryn-kach fi nansowych, których funkcjonowanie wpływa na możliwości fi nansowania innowacji, oraz zmiany strukturalne, określane mianem globalnego niezbilanso-wania (global imbalances). Te ostatnie towarzyszą powstawaniu i dyfuzji innowa-cji. Z jednej strony mają bezpośrednie odniesienie do Schumpeterowskiej kon-cepcji kreatywnej akumulacji i kreatywnej destrukcji, które w dalszej części pracy są szczegółowo rozwijane i weryfi kowane, z drugiej – silnie wpływają na zmiany strukturalne i wzrost gospodarki światowej, co odzwierciedla tytuł książki: „Innowacje a wzrost gospodarczy”. Prowadząc rozważania w ramach ewolucyjnej perspektywy badawczej, którą rozwijają autorki, analizują także wpływ instytucji, rozumianych jako reguły działania na różnicowanie się aktywności innowacyjnej fi rm między krajami.

Merytorycznie praca składa się z dwóch głównych części: teoretycznej i empi-rycznej. Ta ostatnia zawiera dwie grupy odmiennych tematycznie rozdziałów. Dotyczą one kwestii makroekonomicznych i mikroekonomicznych oraz mają weryfi kować zaproponowane ujęcia teoretyczne i hipotezy badawcze wysunięte w części pierwszej książki.

W teoretycznej części pracy (rozdziały od pierwszego do trzeciego) autorki formułują i rozwijają neoschumpeterowskie ujęcie relacji między innowacjami i cyklem koniunkturalnym. Z jednej strony, dokonują przeglądu i syntetyzują badania teoretyczne, prowadzone w ramach neoschumpeterowskiej i ewolucyjnej perspektywy badawczej, dotyczące związku między innowacjami i kryzysem. Uwzględniają wpływ uwarunkowań instytucjonalnych: koncepcję Narodowego Systemu Innowacji (NSI) oraz znaczenie reguł działania rynku pracy. Z drugiej, choć nie pretendują do stworzenia długookresowej teorii cyklu koniunkturalnego oraz wyjaśnienia przyczyn kryzysu z lat 2008–2010, zwracają się ku badaniom jego źródeł.

W analizie (rozdział pierwszy) przyczyn ostatniego kryzysu, podobnie jak Schumpeter, główną rolę D. Archibugi i A. Filippetti przyznają działaniu trzech sprzężonych ze sobą grup czynników: technologicznych, strukturalnych oraz fi nansowych. Kształtowały one mechanizm rozwoju długookresowego (w latach 1980–2000) cyklu koniunkturalnego sformułowanego w tym rozdziale. Nowy cykl technologiczny, oznaczający zmianę trajektorii technologicznej, czyli zmiany o charakterze rewolucyjnym, z jednej strony prowadził do kształtowania się fali

Anna Wziątek-Kubiak438

nowych innowacji. Tak powstawały nowe produkty, przemysły i rynki. Proces ten był wzmacniany przez wzrost inwestycji, a wspomagany – przez dynamiczny roz-wój rynków finansowych, zwłaszcza kredytów i papierów wartościowych. Powstawanie z drugiej strony, w efekcie nowej fali technologicznej, nowych dzie-dzin produkcji pociągało za sobą wypychanie do słabiej rozwiniętych krajów tra-dycyjnych typów produkcji, co generowało rozwój tych krajów. Zmianom struk-turalnym przemysłu światowego towarzyszyło więc powstawanie nowej globalnej nierównowagi między dwoma grupami krajów: wysoko rozwiniętymi i rozwijają-cymi się. Import tanich produktów z krajów rozwijających się generował powsta-wanie nadwyżek płatniczych, które były lokowane w krajach rozwiniętych, zwłasz-cza w nowo powstających branżach. Ich przeinwestowanie przyspieszyło powsta-nie kryzysu. W sformułowanym mechanizmie rozwoju ostatniego długookresowego cyklu koniunkturalnego, w tym cyklu technologicznego, autorki uwzględniają także nieprawidłowości funkcjonowania rynków fi nansowych. Jednakże są one traktowane jako czynniki, które przyspieszyły powstanie kryzysu cyklu długookre-sowego. Takie podejście oznacza odmienność sposobu widzenia przez autorki wspomnianego kryzysu względem powszechnie prezentowanego w literaturze.

Drugi rozdział pracy stanowi przegląd neoschumpeterowskich badań nad wpływem kryzysu na różnicowanie się aktywności innowacyjnej fi rm i krajów. Zanalizowano w nim główne strumienie dyskusji prowadzonych w ramach ewo-lucyjnej perspektywy badawczej, a dotyczące mechanizmu kształtowania się inno-wacji i ich skutków. Autorki nie tylko w nowy sposób interpretują wkład Schumpetera do dyskusji nad rolą innowacji w różnych fazach cyklu koniunktu-ralnego. W szczególności dotyczy to koncepcji kreatywnej akumulacji, opartej na założeniu o kumulatywnym charakterze i uzależnieniu (path dependent) postępu technicznego od tego co działo się w przeszłości, oraz koncepcji kreatywnej destrukcji, czyli modelu rozwoju wiedzy, która zostaje radykalnie przeformuło-wana właśnie w okresie kryzysu. Także oceniają i rozwijają wkład teoretyczny innych badaczy. Przykładowo opracowanej przez Dosiego koncepcji technolo-gicznej trajektorii i technologicznego paradygmatu, stworzonej przez Menscha teorii innowacji okresu kryzysu, dyskusji prowadzonych w ramach SPRU z Sussex, których przedstawiciele przeciwstawiali się ujęciu Menscha i w odmienny sposób widzieli rolę popytu, czy badań Perez uwzględniającej czynniki społeczno-insty-tucjonalne oraz rolę kapitału fi nansowego. Wspominają też o popytowym podej-ściu do innowacji, choć podobnie jak w ewolucyjnej perspektywie badawczej ta kwestia nie budzi szczególnego zainteresowania autorek. W sumie ta część to ciekawa analiza literatury dotyczącej źródeł, kierunków i uwarunkowań kształto-wania się innowacji.

Pamiętając, iż innowacje mają charakter systemowy, D. Archibugi i A. Filippetti nie zapominają o ich instytucjonalnym umiejscowieniu. Rozdział trzeci poświęcają roli NSI oraz instytucji rynku pracy w neutralizowaniu negatyw-nych skutków kryzysu dla aktywności innowacyjnej fi rm. Weryfi kacja empiryczna postawionych tez w drugiej części książki potwierdza ich znaczenie.


Celem empirycznej części książki jest weryfi kacja postawionych w części pierwszej hipotez na poziomie makro i mikroekonomicznym. W realizacji tego celu wykorzystano dane Innobarometru oraz European Innovation Scorboard.

Pierwsze trzy rozdziały części empirycznej koncentrują się na nierównomier-nym wpływie kryzysu na kraje Unii Europejskiej. Autorki próbują odpowiedzieć na kluczowe dla przyszłości integracji europejskiej pytanie o wpływ kryzysu na procesy konwergencji, zwłaszcza w zakresie potencjału i aktywności innowacyjnej. Porównują więc aktywność innowacyjną różnych grup państw i ich fi rm w dwóch badanych okresach: przed kryzysem i w czasie kryzysu. Stosując kryterium zmian wydatków na innowacje przed kryzysem (lata 2004–2008) oraz poziomu zaawan-sowania NSI, wprowadzają czteroczłonową klasyfi kacje krajów UE. Są to kraje: (1) parweniusze1, które cechowały się szybszą od średniej UE dynamiką wzrostu inwestycji w innowacje, ale niskim poziomem rozwoju NSI; (2) artystokraci2 o wysokim poziomie zaawansowania NSI i szybko zwiększających się wydatkach na innowacje; (3) tzw. upadająca arystokracja3 o rozbudowanym NSI, ale wolnym tempie wzrostu wydatków na innowacji oraz kraje (4) tzw. trzeciorzędne4 (third countries), o niskim poziomie zaawansowania NSI i niskiej dynamice wzrostu wydatków na innowacje.

Przeprowadzona analiza pokazała, iż (z wyjątkiem Austrii, Szwecji i Finlandii) w okresie kryzysu liczba fi rm w UE, które zmniejszyły wydatki na innowacje, była zdecydowanie większa niż tych, które wydatki te zwiększyły. Jednakże kryzys naj-silniej uderzył w najsłabszy, zwłaszcza pod względem potencjału wiedzy, segment UE: w nowe kraje członkowskie oraz w kraje Europy Południowej, a więc w grupę krajów „parweniuszy” i kraje trzeciorzędne. W krajach tych spadek wydatków na innowacje oraz liczba fi rm, które zaniechały działalności innowacyjnej była naj-większa. W przeciwieństwie do okresu przed kryzysem, gdy w UE miały miejsce procesy konwergencji potencjału i aktywności innowacyjnej, w czasie kryzysu pogłębiały się procesy polaryzacji między dwoma grupami krajów UE: nowymi krajami członkowskimi i krajami Europy Południowej a pozostałymi krajami UE. Kryzys prowadził więc do ponownego zwiększenia się luki innowacyjnej między krajami UE, co stawia problem przyszłości procesu konwergencji w Europie.

D. Archibugi i A. Filippetti porównują (rozdziały piąty i szósty) wpływ dwóch rodzajów czynników polaryzacji aktywności innowacyjnej w UE w okresie kry-zysu: zmiany w popycie względem zaawansowania NSI. Jednakże sposób analizy poziomu zaawansowania NSI wpływa na wyniki analizy. NSI obejmuje bowiem cztery elementy: jakość zasobów kapitału ludzkiego (mierzona poziomem edu-kacji i wskaźnikiem ustawicznego uczenia się), zasoby wiedzy (badane m.in. wskaźnikiem ilości patentów i wykorzystania ICT), poziom zaawansowania sys-temu fi nansowego oraz strukturę gospodarki (mierzoną udziałem branż o wyso-kiej technologii w przemyśle i usługach). Tak sformułowany NSI odzwierciedla

1 Polska, Słowacja, Litwa, Słowenia, Rumunia i Bułgaria.2 Szwecja, Austria, Finlandia, Belgia i Niemcy.3 Dania, Irlandia, Wielka Brytania, Luksemburg, Francja, Holandia i Estonia.4 Węgry, Czechy, Litwa, kraje Europy Południowej.


potencjał innowacyjny krajów. Intuicyjnie słabość tego potencjału przy pogarsza-jących się warunkach popytowych powinna przekładać się na silniejszy spadek aktywności innowacyjnej niż w warunkach dobrze rozbudowanego NSI. Intuicję tę potwierdzają analizy ekonometryczne autorek. Dowodzą one słabszego wpływu popytu niż NSI na aktywność innowacyjną fi rm w okresie kryzysu. Analiza ta potwierdza więc, że w warunkach kryzysu w krajach i fi rmach posiadających nie-wielkie zasoby wiedzy silniej maleje aktywność innowacyjna niż w pozostałych krajach i fi rmach. Kryzys zatem jest czynnikiem polaryzującym aktywność inno-wacyjną fi rm, a przyczyną tego jest zróżnicowanie wyposażenia w zasoby innowa-cyjne.

Druga empiryczna część (rozdziały od 7 do 9) książki jest poświęcona różni-cowaniu się wpływu wewnętrznych uwarunkowań i czynników innowacji na zmiany aktywności innowacyjnej fi rm w okresie kryzysu. Pamiętajmy, iż autorki koncentrują się na badaniu ostatniego kryzysu światowego, który w tej pracy jest finałem, końcową fazą cyklu długookresowego, a nie tylko finansowego. Szkieletem tej części książki jest koncepcja środowiska innowacyjnego. Odzwierciedla on mechanizm funkcjonowania dwóch modeli kształtowania się wiedzy, czyli także generowania innowacji i ich skutków.

Najpierw (rozdział siódmy) autorki badają wpływ kryzysu na zmianę składu fi rm innowacyjnych. Skoro bowiem silnie zmniejszył się (z 38% do 9%) udział fi rm, które zwiększyły inwestycje w innowacje w ogólnej liczbie badanych fi rm, a więc ma miejsce destrukcja tego rodzaju inwestycji, to powstaje pytanie, czy proces ten nie zawierał elementów kreatywnych? Próba odpowiedzi na takie pytanie prowadzi D. Archibugi i A. Filippetti do zwrócenia się ku Schumpeterowskiej koncepcji kreatywnej destrukcji i kreatywnej akumulacji, które towarzyszą różnym fazom długookresowego cyklu koniunkturalnego. Model kreatywnej destrukcji wiedzy odzwierciedla przełom w wiedzy, jej rewo-lucję5, powstanie jakościowo nowej wiedzy. Z kolei w modelu kreatywnej akumu-lacji wiedzy mają miejsce procesy rozwijania się i pogłębiania (m.in. przez inno-wacje uzupełniające – incremental) wiedzy. Postawy i kształt akumulowanej wie-dzy uformowały się w okresie poprzedniego (w ramach cyklu Kondratiewa) przełomu, tj. w okresie kreatywnej destrukcji. W następnym okresie (kreatywnej akumulacji) ta wiedza jest rozwijana, uzupełniana i pogłębiana, i w ten sposób akumulowana. Towarzyszące okresowi prosperity korzystne uwarunkowania zewnętrzne, głównie popytowe i fi nansowe sprzyjają wprowadzeniu innowacji uzupełniających, a więc pogłębianiu się i rozwojowi wiedzy, która powstała w okresie przełomu wiedzy. Pogarszanie się zewnętrznych uwarunkowań w okre-sie kryzysu hamuje zdolności i możliwości przedsiębiorstw do inwestowania w rozwój wiedzy. W długim okresie kryzys przyspiesza powstawanie modelu kre-atywnej destrukcji.

5 Jest to odniesienie do Khanowskiej koncepcji rewolucji naukowej, z tym że zgodnie z ewolucyjną perspektywą badawczą autorki koncentrują się nie tyle na nauce, co na szeroko rozumianej wiedzy.


Przytoczone dwa modele powstawania wiedzy i towarzyszące im różne środo-wiska jej formowania się mają odmienne podstawy i cechy. Różnią się pod wzglę-dem rodzaju podmiotów, które je realizują i generują oraz rodzaju innowacji, odzwierciedlających odmienne rodzaje wiedzy, która jest wykorzystywana i roz-wijana. Wywołują też odmienne skutki: strukturalne i strategiczne. Chodzi zwłaszcza o zmiany w strukturze produkcji: w obrębie działów gospodarki i mię-dzy nimi, w strukturze rynku i strategii innowacji przedsiębiorstw. Każdemu z nich towarzyszy odmienne środowisko innowacyjne, w jakim przedsiębiorstwo funkcjonuje. W takim ujęciu cykle koniunkturalne są konsekwencją różnych eta-pów rozwoju wiedzy: od jej kumulacji do przełomu, czyli rewolucji.

Powstawanie tak sformułowanych modeli akumulacji wiedzy autorki próbują weryfi kować empirycznie, co wnosi nowe elementy wiedzy w zakresie podjętego tematu.

Dwa badane modele akumulacji wiedzy różnią się pod względem: (1) charak-teru (kreatywna akumulacja a destrukcja wiedzy), (2) rodzaju podmiotów (duże a małe, młode a ustabilizowane), które są ich siła napędową, czyli zmian struk-turalnych rynku, (3) rodzaju innowacji, które są wprowadzane, rozwijane i na których są te modele oparte oraz (4) intensywności i charakteru zmian struktu-ralnych w wymiarze produkcyjnym.

Autorki wykazują, iż przedsiębiorstwa realizujące model kreatywnej akumulacji wiedzy swoją działalność innowacyjną opierają głównie na czynnikach wewnętrz-nych (B&R własne i zakupione, które potrafi ą wykorzystać), na współpracy z dostawcami i odbiorcami, a więc na kompetencjach, które nabyły, rozwinęły i zakumulowały. Kumulacyjny proces uzyskiwania wiedzy odzwierciedla zależność procesów innowacyjnych od przeszłości (path-dependent pattern), a więc jej cią-głość. Model ten realizują tradycyjnie innowacyjne fi rmy, te, które wcześniej wpro-wadzały innowacje i zwiększały wydatki na ten cel. Ich procesy innowacyjne miały miejsce w ramach danej trajektorii technologicznej, co uzupełniało i pogłębiało procesy kreatywnej akumulacji wiedzy. Model kreatywnej akumulacji jest ustabi-lizowany. Rozwijając się w ramach danej trajektorii technologicznej, jest oparty na ciągłości i kumulacji wiedzy, a więc stałości wprowadzania innowacji przyrostowych przez tradycyjnie innowacyjne fi rmy, długo działające na rynku. Odwrotnie jest w modelu destruktywnej akumulacji wiedzy. Wtedy pojawiają się nowe fi rmy, które są nośnikami innowacji radykalnych, przełomowych, tworzących nowe trajektorie technologiczne, które będą rozwijane w następnych kilkunastu latach. Przedsiębiorstwa, które wprowadzały ten model, zwiększały w okresie kryzysu wydatki na innowacje, niejako „płynęły pod prąd”. Okazały się być mniejsze, młod-sze, współpracowały z konkurentami i innymi podmiotami (ale rzadko z odbior-cami i dostawcami), wykorzystywały nowe możliwości technologiczne i z reguły nie konkurowały przez obniżkę kosztów produkcji. Większość z nich przed kryzysem nie wprowadzała innowacji, ani też nie zwiększała wydatków na ten cel.

Formułując dwa modele wiedzy i – co ważniejsze – weryfi kując je empirycznie, D. Archibugi i A. Filippetti sprawdzają, który z nich przeważał w ostatnim kry-zysie. W tym celu koncentrują się na fi rmach, które w czasie ostatniego kryzysu


zwiększały wydatki na innowacje. Ich udział w ogólnej liczbie fi rm badanych zmniejszył się z 38% do 9%. Jest to niewielka populacja fi rm, co stawia pytanie o ich reprezentatywność. Wśród nich autorki wyróżniają dwa rodzaje fi rm. Pierwsze z nich to te, które przed i w trakcie kryzysu zwiększyły wydatki na inno-wacje. Stanowiły one 76% liczby fi rm, które w kryzysie zwiększyły wydatki na innowacje. Są to duże, dynamiczne, szybko rozwijające się fi rmy, a działając w sektorach wysokiej technologii, są zmuszone do ustawicznego wprowadzania innowacji i nowych produktów na rynek. W ich przypadku kontynuowany był proces kreatywnej akumulacji wiedzy, a więc zależność modelu od przeszłości. Tylko 24% fi rm, które w kryzysie zwiększyły inwestycje w innowacje nie czyniły tego (zmniejszały je lub nie zmieniały) w okresie przed kryzysem. Były to fi rmy młode, mniejsze, wprowadzały innowacje radykalne. Sugeruje to, że były aktyw-nym uczestnikiem modelu kreatywnej destrukcji wiedzy. Istnienie dwóch wspo-mnianych grup fi rm i ich działalność innowacyjna w okresie kryzysu wskazują, że w trakcie jego trwania realizowane były oba modele wiedzy.

Przełom w wiedzy przyspiesza i pogłębia zmiany na rynkach, w dziedzinach produkcji i technologiach. Wpływa więc na zmiany strukturalne w gospodarce. Towarzyszą mu zmiany w strukturze wykorzystywanej wiedzy, czyli rodzajach wprowadzanych innowacji.

Przeprowadzone badania empiryczne dowodzą, iż w czasie ostatniego kryzysu uległ przyspieszeniu proces spadku udziału przetwórstwa przemysłowego w dochodzie narodowym i zatrudnieniu na rzecz usług. Towarzyszyła temu zmiana struktury rodzajowej innowacji, jakie były wdrażane, w tym między przemysłem i usługami. Wzrost aktywności innowacyjnej w dziale usług było uwarunkowane wdrażaniem innowacji usługowych, organizacyjnych i marketingowych, gdy w przetwórstwie przemysłowym – innowacji produktowych i usługowych. To ozna-cza, że w kryzysie wzrost innowacji procesowych nie zwiększa prawdopodobień-stwa zwiększenia aktywności innowacyjnej przez fi rmy. Tym samym wdrażanie innowacji procesowych w okresie kreatywnej destrukcji nie pociąga za sobą wzro-stu aktywności innowacyjnej fi rm. Ten rodzaj innowacji nie jest więc motorem rozwoju modelu kreatywnej destrukcji. Odwrotnie jest w okresie kreatywnej aku-mulacji. Różnice te potwierdza odmienność rodzajów innowacji (a zatem i form wiedzy), jakie sprzyjają realizacji każdego z modeli wiedzy i przekładają się na zmiany struktury gospodarki.

Całokształt przeprowadzonej analizy empirycznej, szerszej niż omówiona w recenzji, prowadzi autorki do wniosku, że w czasie ostatniego kryzysu zacho-wania innowacyjne fi rm były bliższe kreatywnej destrukcji niż kreatywnej akumu-lacji. Tym samym w ostatnim kryzysie miało miejsce zamykanie się tego pierw-szego na rzecz drugiego modelu. Jeśli tak było, to można oczekiwać przyspiesze-nia procesów zmian rodzajów wiedzy, jaka sprzyjać będzie dalszym przekształceniom strukturalnym. Ich nieuchronność oznacza, że ci, którzy nie włączą się do nowych procesów, będą jego ofi arami. Te implikacje kryzysu eko-nomiści i politycy powinni uwzględnić. I choćby tylko z tego powodu warto tę książkę przeczytać.

UWAGI REDAKCYJNE

1 Redakcja przyjmuje do publikacji artykuły w języku polskim i angielskim. 1 Wszystkie artykuły są poddawane recenzji. 1 Redakcja nie przyjmuje artykułów opublikowanych przez inne wydawnictwa. 1 Redakcja prosi o przesyłanie artykułów na adres e-mail czasopisma: studia.

[email protected]. Objętość artykułów (łącznie z tabelami, rysunkami i bibliografi ą) nie powinna przekraczać 25 znormalizowanych stron (45 tysięcy znaków bez spacji). Redakcja zastrzega sobie prawo doko-nania w nadesłanych artykułach skrótów, poprawek redakcyjnych i innych zmian zgodnie z wymogami czasopisma.

1 Przypisy należy umieszczać na dole strony, a odnośniki bibliografi czne w tek-ście, na końcu zdania w nawiasie okrągłym (autor, rok wydania, numer strony).

1 Autorzy są proszeni o podanie tytułu naukowego oraz adresu zwrotnego do korespondencji (z adresem e-mailowym).

1 Razem z artykułem należy przesłać jego streszczenie w języku polskim i angiel-skim, w objętości 1/2–2/3 strony maszynopisu. Streszczenie powinno składać się z czterech części: celu pracy (purpose), wskazania wykorzystanej metodolo-gii badawczej (methods), opisu uzyskanych wyników (results) oraz wniosków (conclusions). Streszczenie powinno również zawierać słowa i zwroty kluczowe (keywords) w języku polskim i angielskim, klasyfi kację JEL oraz pełną afi liację autora (wraz z adresem macierzystej jednostki naukowej).

1 Przesyłając artykuły do publikacji, autorzy wyrażają zgodę na umieszczenie artykułu w pełnej wersji tekstowej wraz ze streszczeniami w języku polskim i angielskim w archiwum na stronie internetowej czasopisma oraz w inter-netowej bazie IDEAS RePEc (Research Papers In Economics), a także na wprowadzenie angielskiego streszczenia do internetowej bazy danych cza-sopisma „The Central European Journal of Social Sciences and Humani-ties” (CEJSH) oraz upoważniają Redakcję „Studiów Ekonomicznych” do uzgodnienia z CEJSH ostatecznego tekstu streszczenia.

Redakcja „Studiów Ekonomicznych”Instytut Nauk Ekonomicznych PANPałac Staszica (pok. 22)ul. Nowy Świat 72, 00–330 Warszawa, tel. (22) 657 27 90e-mail: [email protected]

„Studia Ekonomiczne” zamawiać można listownie lub faxem pod adresem:

Instytut Nauk Ekonomicznych PAN, Bibliotekaul. Nowy Świat 72, 00–330 Warszawafax (22) 657 28 04

ST

UD

IA E

KO

NO

MIC

ZN

E •

EC

ON

OM

IC S

TU

DIE

S3

/201

4

Cena 30,00 zł (w tym 5% VAT)

Nakład 200 egz.

Instytut Nauk Ekonomicznych

Polskiej Akademii Nauk

Pałac Staszica

ul. Nowy Swiat 72

00-330 Warszawa

www.inepan.waw.pl

STUDIAEKONOMICZNE

ECONOMIC STUDIESnr 3 (LXXXII) 2014

WARSZAWA 2014

INSTYTUT NAUK EKONOMICZNYCH

POLSKIEJ AKADEMII NAUK

Studia Ekonomiczne nr 3/2014

Documents

Transcript of Studia Ekonomiczne nr 3/2014