EKSYKON PRZYRODNICZY #

STORCZYKI

LEKSYKON PRZYRODNICZY

STORCZYKI

LEKSYKON PRZYRODNICZY

Karl Peter Buttler

STORCZYKI DZIKO ROSNĄCE GATUNKI I PODGATUNKI EUROPY,

PÓŁNOCNEJ AFRYKI I BUSKIEGO WSCHODU

Przekład z niemieckiego Jadwiga Kozłowska

Oznaczenia w części opisowej

• Gatunek lub podgatunek występuje tylko na terenie objętym zakresem książki (endemiczny w Europie, Azji Mniejszej i północnej Afryce).

t Gatunek lub podgatunek wymarły na tym terenie. * Gatunek lub podgatunek nie jest rodzimy i występuje na tym terenie tylko okazjonalnie. ? Występowanie na tym terenie wątpliwe i wymaga potwierdzenia.

Część rysunków przerysowano według wzoru innych autorów. Zawsze zostało to oznaczone obok skali wymiarów pierwszymi literami nazwisk autorów: E.G. Camus (C), L. Ferlan (F), P. Gólz i H. R. Reinhard (GR), R. Keller (Ke), H. Kumpel (Kii), E. Nelson (Ne), L.A. Nilsson (Ni), H.G. Reichenbach (R), W. Vóth (V), J.J. Wood (W), D.P. Young (Y).

Zastosowane w tej książce nowe kombinacje nazw łacińskich zostały w sposób obowiązujący opublikowane w „Med-Checklist Notulae" w czasopiśmie „Wildenowia" (Berlin).

© 1986 Mosaik Verlag GmbH, Munchen/5 © polskiego wydania Bertelsmann Publishing Sp. z o.o., Warszawa 2000

Redaktor serii: Paweł Kozłowski Redaktor tomu Storczyki Magdalena Hildebrand Redaktor techniczny: Mirosława Kostrzyńska Korekta: Ewa Garbowska, Bogusława Kryśpiak

Skład i łamanie: PHOTOTEXT, Warszawa Printed in Germany Bertelsmann Media Sp. z o.o. Świat Książki, Warszawa 2000 ISBN 83-7227-419-3 Nr 2412

Spis treści

6 Wstęp 8 Symbole obrazkowe z kluczem

do oznaczania rodzajów 12 Obuwik Cypripedium 14 Kruszczyk Epipactis 32 Buławnik Cephalanthera 38 Limodorum 40 Storzan Epipogium

Gnieźnik Neottia 42 Listera Listera 44 Kręczynka Spiranthes 48 Tajęża Goodyera

Miodokwiat Herminium 50 Gennaria

Habenaria 52 Podkolan Platanthera 58 Potrostek Chamorchis 60 Ozorka Coeloglossum

Kukuczka Neottianłhe 62 Gołek Leucorchis

Gołka Gymnadenia 66 Ciemnogłów Nigritella 70 Kukułka (Storczyk)

Dactylorhiza 104 Steveniella

Comperia

106 Neotinea Acer as

108 Storczyca Traunsteinera 110 Storczyk Orchis 150 Koślaczek Anacamptis 152 Bar/ia 154 Himanłoglossum 158 Serapias 168 Dwulistnik Ophrys 230 Calypso

Żłób i k Corallorrhiza 232 Lipiennik Liparis

Wyblin Malaxis 234 Wątlik Hammarbya

i uzupełnienie do Nigritiella 236 Klucze do oznaczania 254 Opis storczyków 257 Systematyka i taksonomia

storczyków 263 Biologia storczyków 268 Rozmieszczenie storczyków 276 Ochrona storczyków 278 Piśmiennictwo 280 Wykaz gatunków 287 Autorzy fotografii 288 O wydawnictwie i autorach

Wstęp

Książka ta, jako jedyna z naszej serii, poświęcona jest tylko jednej rodzinie. Szacuje się, źe na świecie występuje ok. 20000 gatunków storczyków. W ten sposób rodzina storczyków należy do największej w królestwie roślin - a także do najbardziej rozwiniętej i niezwykle interesującej grupy. Gtównym terenem jej występowania są tropiki Starego i Nowego Świata, przede wszystkim lasy deszczowe. Europa, ze swymi 215 dziko rosnącymi gatunkami storczyków, jest dla nich tylko terenem marginalnym. Po raz pierwszy zostały one, wraz z 30 dalszymi podgatunka-mi, zebrane w jednej książce i opatrzone tekstem, barwnymi zdjęciami i rysunkami. Zamieszczono w niej także klucz do oznaczania gatunków i podgatunków poszczególnych rodzajów z obszaru całej Europy, z jej nielicznymi północnymi przedstawicielami włącznie. Ponadto objęto również storczyki z terenów Azji Mniejszej czyli azjatyckiej Turcji (Anatolii), i znajdujących się nad wschodnią częścią Morza Śródziemnego, zwanych Lewantem, a także z Afryki Północnej i z Wysp Kanaryjskich, Madery i Azorów. Rozszerzony teren geograficzny uwzględniał obszar zaszeregowany według międzynarodowych kryteriów florystycznych niezależnie od granic politycznych. W ten sposób zainteresowani botaniką, wyjeżdżający na południe urlopowicze, dostają do ręki wyczerpujące kompendium wszystkich gatunków storczyków występujących w okolicach Morza Śródziemnego. Ponadto podane przy każdym gatunku informacje, na jakim terenie można go w danym czasie znaleźć, powinny stanowić dużą pomoc. W szczególnie niezbędnych tu dokładnych danych dotyczących rozmieszczenia, wzięto za podstawę osiągnięcia geografii opisowej (chorologii).

Pełne udokumentowanie barwnymi zdjęciami gatunków i podgatunków, opisanych nawet dawniej, udało się skompletować dzięki uprzejmości kolegów, którzy chętnie udostępnili swoje fotografie. Każde zdjęcie zostało opatrzone danymi dotyczącymi czasu i miejsca jego powstania. Te na pierwszy rzut oka nieistotne dodatkowe informacje okazują się ważne wówczas, gdy miłośnik storczyków chce być pewien, że znajdzie szukany przez siebie gatunek kwitnący na swym siedlisku. Tylko przy jednym gatunku Goodeyd i jednym podgatunku Ophrys nie zamieszczono barwnej ilustracji, ale zostały one wyczerpująco opisane. Podobnie jak motyle wśród owadów, tak storczyki wśród roślin kwiatowych cieszą się szczególnym zainteresowaniem zarówno naukowców jak i amatorów, którzy nierzadko poświęcają się z naukową wnikliwością wybranej przez siebie dziedzinie. Mimo to wśród europejskich storczyków istnieje jeszcze wiele niewyjaśnionych zagadnień. Autor zwraca na nie uwagę osobno przy opisie rośliny. Badania wielu problemów nie są jeszcze zakończone. W niektórych przypadkach oznaczanie może być trudne i niepewne. Ponadto wiele gatunków storczyków ma skłonności do tworzenia mieszańców łączących cechy obu gatunków wyjściowych. Jeżeli w naszej książce można było jeszcze uwzględnić w pełni podgatunki, to w przypadku mieszańców stało się to już zupełnie niemożliwe. Trzeba by było poświęcić im osobną książkę. W nazewnictwie autor przestrzegał najnowszych ustaleń. Ponieważ obecnie jeszcze nie wszystkie problemy systematyczne zostały rozwiązane, nazwy łacińskie storczyków podlegają zmianom. Cierpi na tym możliwość porównywania piśmiennictwa

z różnych lat. Dlatego autor podaje synonimy zarówno przy opisie jak i w spisie gatunków. Dzięki temu znacznie wzrasta wartość tomu jako kompendium i klucza do prowadzącej dalej literatury fachowej. Mimo naukowej dokładności opisów roślin, z konieczności wchodzącej w szczegóły, autor pisze również dla zainteresowanych, choć pod względem botanicznym niewykształconych laików. W tekstach dotyczących gatunków poza skrótami nazw krajów nie stosowano innych skrótów, jak to często zdarza się w fachowej literaturze, i tylko tyle terminów fachowych, ile było nieodzowne przy charakteryzowaniu gatunku. Poszczególne terminy fachowe wyjaśniono w części ogólnej.

Książka zawiera następujące części: 1. Uproszczony klucz do oznaczania gatunków w obrębie rodzajów. Klucz do 36 rodzajów tej książki znajduje się jako rozszerzony przegląd symboli na stronach 8-11. Klucze do blisko spokrewnionych gatunków grup i do podgatunków umieszczono na końcu danego tekstu o gatunkach

w części dotyczącej oznaczania. Każdy z kluczy częściowych można używać z pozostałymi kluczami częściowymi lub samodzielnie, ścieżka do oznaczania według klucza może w najdłuższym przypadku obejmować następujące stopnie (klucze częściowe): rodzaj - forma - grupa - gatunek, - podgatunek. W mniejszych rodzajach gatunek względnie podgatunek, zostaje oznaczony bezpośrednio. 2. Opis storczyków z wyjaśnieniem terminów fachowych. 3. Systematyka storczyków, podział, związane z tym problemy naukowe, anomalie barwne i mieszańce. 4. Biologia storczyków z charakterystyczną dla tej rodziny symbiozą z grzybami. 5. Rozmieszczenie, elementy florystyczne z mapą. 6. Ochrona storczyków. Zarówno w Niemczech jak i w Polsce wszystkie dzikie storczyki podlegają prawnej ochronie. Książka ta ma za zadanie przyczynić się do tego, żeby krajowe gatunki storczyków pozostały nieprzemijającą częścią naszego świata roślin.

G.S.

Klucz do oznaczania 36 rodzajów storczyków objętych zakresem książki

Barwne pola (rodzaje) odsyłają do części opisowej gatunków

1 Warżka u nasady bez ostrogi 1 1* Warżka z ostrogą, ostroga niekiedy krót

ka w postaci tylko nieznacznego uwypuklenia 18

2 Warżka trzewiczkowato rozdęta, długości powyżej 2 cm Obuwik • (Cypripedium), str. 12

2* Warżka nie rozdęta trzewiczkowato, często krótsza niż 2 cm 3

3 Roślina bez zielonych liści, wszystkie liście pochwiasto-łuskowate, nie rozpostarte płasko 4

3* Roślina co najmniej z 1 zielonym liściem, liście płasko rozpostarte (niekiedy wąskie i trawiaste) 5

4 Roślina brązowawa; warżka z przodu rozcięta z 2 rozsuniętymi koniuszkami, brązowawa Gnieźnik • (Neottia), str. 40

4* Roślina zielonkawa; warżka w przodu nie podzielona, zaokrąglona, biała z czerwonymi plamami Żlobik • (Corallonhiza), str. 230

5 (3) Warżka podzielona prostopadle do osi podłużnej na dwa niejednakowe odcinki 6

5* Warżka nie podzielona poprzecznie (ale niekiedy z latkami i cypelkami) 9

6 Liście siatkowata unerwione, na krótkim ogonku Tajęża • (Goodyera), str. 48

6* Liście równolegle unerwione, bezogonko-we 7

7 Działki kielicha i boczne płatki korony tworzą zamknięty, zaostrzony hełm; przysadki kwiatowe skórzaste, w kolorze działek kie

licha, także najwyższe z nich prawie tej samej długości co kwiaty Serapias • str. 158-167, klucz str. 246

Boczne działki kielicha rozpostarte, dlatego kwiaty bez hełmu (ale czasami kwiaty się nie otwierają!); przysadki zielne, zielone, co najmniej górne o wiele krótsze od kwiatów

' Kwiaty z zalążnią bez szypułki lub z niewyraźną szypułką, skierowane skośnie ku górze; przedni odcinek wargi (epi-chilum) z podłużnymi listewkami Buławnik • (Cephalanthera), str. 32-37, klucz str. 239 Kwiaty z zalążnią na wyraźnej szypułce, poziomo odstające lub zwisające; epi-chilum gładkie lub z haczykami Kruszczyk • {Epipactis), str. 14-31, klucz str. 237 (5) Warżka z „lusterkiem": nagą, jaskrawo zabarwioną plamą w środku, odcinającą się od owłosionej (lub niekiedy tylko gruczołowatej) części bocznej Dwulistnik • (Ophrys), str. 168-229, klucz str. 246 Warżka naga, bez „lusterka" 10

8

10*

12*

13

13'

14

14'

Warżka wyraźnie podzielona, z 2,3 lub 4 łatkami lub cypelkami 11 Warżka nie podzielona lub najwyżej z zaznaczonymi 3 łatkami (wówczas liście trawiaste) 13 Łodyga w dolnej połowie z 2 (bardzo rzadko 3 lub 4) prawie naprzeciwległymi liśćmi; zalążnią wyraźnie na szypułce (szypułki dłuższe od przysadek kwiatowych) Listera • [Listera), str. 42 Łodyga z wieloma liśćmi, rozmieszczonymi na łodydze; zalążnią siedząca 12 Warżka ok. 4 mm długości, 3-łatkowa z zaostrzoną, nie rozciętą łatką środkową Miodokwiat • (Herminium) str. 48 Warżka długości powyżej 10 mm, 3-łatkowa z głęboko rozciętą, 2-cypelkową łatką środkową Aceras, str. 106 • (10) Oś kwiatostanowa skręcona, dlatego kwiaty ustawione w 1 lub 3 spiralnie zwiniętych szeregach; wszystkie płatki skierowane do przodu, wskutek czego kwiaty rurkowate Kręczynka • (Spiranthes) str. 44-47 [patrz także Tajęża, alternatywa 6] Oś kwiatostanowa nie skręcona, kwiaty skierowane na wszystkie strony, kwiaty nie rurkowate 14 Kwiaty siedzące; warżka o zaznaczonych 3 łatkach, w środku z obu stron z tępymi, zębowatymi łatkami bocznymi; liście trawiaste

{Chamorchis), str. 58 Kwiaty wyraźnie z zalążnią na szypułce;

warga nie podzielona; liście szersze (lancetowate lub jajowate) 15

15 Roślina z wieloma liśćmi rozmieszczonymi na łodydze; przysadki kwiatowe długości za-lążni lub dłuższe Epipactis phyllanthes str. 28

15* Roślina z najwyżej 3 liśćmi zgrupowanymi u podstawy łodygi; przysadki kwiatowe najwyżej długości szypułki kwiatowej 16

16 Warżka rynienkowata i sierpowato zagięta, ustawiona w różnym stosunku do osi kwiatostanu, skierowana ku górze, na bok lub ku dołowi Lipiennik • (Liparis) str. 232

16* Warżka nie sierpowa-ta, skierowana ku górze (odpowiadająca jej środkowa działka kielicha skierowana ku dołowi) 17

17 Warżka i boczne płatki korony prawie o połowę krótsze od działek kielicha; 2-5 liści do 3 cm długości Wątlik • (Hammarbya) str. 234

17* Wszystkie płatki okwiatu prawie jednakowej długości; największy z 1-2 (3) liści ponad 3 cm długości Wyblin • (Malaxis) str. 232 (1) Warżka w czasie rozkwitu skierowana ku górze 19 Warżka skierowana ku dołowi 20 Roślina bez zielonych liści; kwiatostan luźny, z 1-8 kwiatami na szypułkach Storzan • (Epipogium) str. 40

19" Roślina z trawiastymi zielonymi liśćmi; kwiatostan gęsty, z licznymi siedzącymi kwiatami Ciemnogłów • (Nigritella), str. 66-69

20 (18) Warżka podzielona prostopadle do osi 27 podłużnej na dwa niejednakowo wykształcone odcinki 21

20* Warżka nie podzielona poprzecznie (ale czę- 27' sto z łatkami i cypelkami) 22

21 Liście i przysadki kwiatowe zielone 28 Bulawnik (Cephalant-hera), patrz alternatywa 8

21* Liście i przysadki kwiatowe brudnofiole-towe Limodorum str. 38 •

22 (20) Warżka trzewicz-kowato wydęta; na łodydze 1 kwiat i 1 liść odziomkowy Calypso str. 230 •

22* Warżka nie trzewicz-kowata; łodyga z wieloma kwiatami i przeważnie również z wieloma liśćmi 23 29'

23 Warżka nie podzielona, niekiedy w pobliżu nasady z obu stron z niepozornymi zębo-kształtnymi łatkami bocznymi 24

23* Warżka z wyraźnymi łatkami 27 30 24 Warżka języczkowata, podłużnie wyciągnię

ta i równowąska lub krótsza i wąskotrójkąt-na 25

24' Warżka szeroka, zaokrąglona 26 25 Roślina brudnofioletowa, bez płasko roz

postartych liści; kwiaty fioletowe Limo- 30* dorum, patrz alternatywa 21*

25* Roślina zielona z płasko rozpostartymi liśćmi, kwiaty białe, żółtawe lub zielonkawe Podkolan • 31 (Platanthera) str. 52-59, klucz str. 239

26 (24) Przysadki kwiatowe skórzaste, przeważnie zabarwione; warżka z przodu często sercowato wycięta 32 Storczyk (Orchis), patrz alternatywa 34'

26' Przysadki zielne, zielone i niekiedy fioletowo nabiegłe; warżka z przodu nigdy nie wycięta 32* sercowato, zaostrzona lub zaokrąglona Kukułka (Storczyk) (Dactylorhiza), patrz alternatywa 41*

(23) Działki kielicha zrośnięte ze sobą, tworzące kapturowaty hełm z zębem na wierzchołku 28 Działki kielicha nie zrośnięte, wolne (ale niekiedy hełmiasto stulone) 29 Warżka z 4 nitkowatymi cypelkami, długości co najmniej 3 cm Comperia str. 104 • Warżka z 3 krótkimi i zaokrąglonymi cypelkami Steveniela str. 104 • (27) Środkowa łatka warżki wydłużona i przeważnie skręcona, co najmniej 3 razy dłuższa niż szersza Himantoglossum str. 154-157, klucz str. 245 • Środkowa łatka najwyżej dwukrotnie dłuższa od bocznych, nie skręcona 30 Dziatki kielicha o wydłużonych cypelkach, maczugowato rozszerzonych na końcu Storczyca • (Traunsteinera) str. 108 Działki kielicha tępe lub zaostrzone, ale nie rozszerzone na końcach 31 Warżka u podstawy z 2 wyraźnymi, pionowo ustawionymi podłużnymi listwami, kończący mi się wolnym wierzchołkiem Koślaczek • (Anacamptis) str. 150 Warżka bez podłużnych listew 32 Środkowa łatka warżki rozszczepiona, niekiedy między oboma cypelkami 1 ząb. . . 33 Środkowa łatka warżki nie rozszczepiona 35

33

33*

34

34'

35

35'

36'

Trzoneczki obu pytkowin ze wspólną uczep-ką (rys. str. 152); przysadki kwiatowe wystające ponad zalążnię; wszystkie działk kielicha zagięte ku przodowi Barlia str. 152 • Każda pytkowina z wtasną uczepką; przysadki kwiatowe często krótsze od za-lążni, jeżeli dłuższe,

• ^ B ^ j H

to boczne działki kielicha skierowane na boki lub do tyłu 34 Kwiaty małe, najwyżej do 5 mm długości; warżka bez kropek Neołinea str. 106 • _ ^ Kwiaty wyraźnie wiek- O t r ^ S sze, jeśli długości po- \ A T ( / ^ niżej 5 mm, wówczas \ \ \ warżka biała z brązo- • • i woczerwonymi kropkami Storczyk • (Orchis), str. 110-151, klucz str. 242 (32) Warżka podłużnie języczkowata, z przodu sierpowato łatko-wata z cofniętą, tatką

/^T-yJtC

środkową w kształcie ząbka Ozorka • (Coeloglossum) str. 60 Warżka w zarysie \ f / f t r okrągława lub owal- • » ! • na. często głęboko • • I H podzielona na łatki i przeważnie z łatką środkową wystającą ponad łatki boczne.... 36 Roślina z 2 sercowa-tymi liśćmi, obejmującymi łodygę i równomiernie na niej rozmieszczonymi Gennaria str, 50 • Roślina z 3 lub więk

$-x^ w^ź u ^

szą liczbą liści na łodydze lub z liśćmi odziomkowymi 37

37

37*

38

38' 39

39*

40

40*

41

41*

Działki kielicha i boczne płatki korony skupione w postaci hełmu 38 Boczne działki kielicha odstające, dlatego kwiaty bez hełmu 41 3 łatki warżki prawie tej samej dtugośc i szerokości 39 Łatki boczne niejednakowe 40 Roślina o 2 liściach odziomkowych; ostroga prawie tak długa jak zalążnia Habenaria str. 50 • Roślina z więcej niż

rf\ JfL

*W\W^ ^ \

3 rozmieszczonymi na łodydze liśćmi; ostro- ^ ^ ^ ^ ^ ^ ga dużo krótsza od zalążni /y£<§h Gołek • ^ ^ T g (Leucorchis) str. 62 (38) Łatki warżki wąs-kolancetowate, środkowa większa od bocznych; roślina z rozetą liści odziomkowych i nielicznymi tuskowa-tymi liśćmi łodygowy- ^ ^ ^ ^ ^ ^ mi < ? ~ \ ^ Kukuczka • | | i d (Neottianthe) str. 60 U / m Łatki okrągtawo- w -trójkątne, środkowa ^ ^ ^ " ^ ^ ^ mniejsza od bocznych; todyga ulistnio-na, bez rozety liści odziomkowych Dactylorhiza iberica str. 74 (37) Ostroga nitkowata, poniżej 1 mm sze- ^ ^ ^ ^ ^ ^ rokości; płatki korony d małe długości do ^ - > $ ^ L , 7 mm / k ^ O ^ Gołka • (Gymnadenia) str. 62-65 i ^ B i ^ ™ Ostroga stożkowata, szerokości powyżej 1,5 mm, bardzo rzadko cieńsza; płatki korony większe, przeważnie wyraźnie długości ponad 7 mm Kukułka • (Storczyk) (Dactylorhiza) str. 70 -103, klucz str. 239 mL

Obuwik pospolity (Cypripedium calceolus L)

Wygląd: Roślina o Europie. W umiarkowanej i borealnej Azji, lokal-płożącym się kłączu, nie na Kaukazie i w środkowych Chinach. Łodyga do 60 cm Element florystyczny: Przyśródziemnomorski/ wys., przeważnie z je- górski, umiarkowanie borealny. Kraje: Eu: dnym kwiatem. Liście PdWsch Gr Ju Bu Rm RK, Pd It, PdZach Hs, asymilacyjne owalne Zach Ga Be Br, Śr He Au Hu Ge Da Cz Po RB,

. L£g . lub jajowate, do 17 Pn Su No Fe RN, Wsch RW RE RC. cm dł. Kielich o 2 Zmienność: Gatunek wielopostaciowy,

działkach, czerwonobrązowy, dł. 3,5-5 cm, od- szczególnie w Ameryce Pn. Rosną tam rasy cinek skierowany na zewnątrz zrośnięty z 2 bo- różne od euroazjatyckich, przeważnie określa-cznych działek kielicha; boczne płatki korony ne jako odmiany, czerwonobrązowe, 4-6 cm dł., skręcone spiral- Klucz do gatunków Cypripedium: nie. Warżka 3-4 cm dł., „trzewiczkowato" roz- 1 Łodyga oprócz przysadki kwiatowej z 2 liś-dęta. Prętosłup z 2 płodnymi pręcikami i 1 płoń- ćmi asymilacyjnymi; warżka biała, prze-nym (staminodium) spłaszczonym, ok. 1 cm dł., ważnie z purpurowymi plamami, brzeg dookoła przykrywającym tarczowate znamię. otworu wygięty na zewnątrz.... C. guttatum Siedlisko: Lasy, zarośla; do 2000 m n.p.m.; pół- 1* Łodyga z 2-3 liśćmi; warżka żółta lub pur-cień i gleby wapienne. Okres kwitnienia: V—VII. purowa, bez plam, brzeg dookoła otworu Zdjęcia: Ge, Dolna Saksonia, 13.6.83 (I); Br. zagięty do wewnątrz 2 Yorkshire, 16.6.79 (p); patrz również str. 256. 2 Warżka żółta; płonny pręcik na trzoneczku Rozmieszczenie: W Europie w strefie umiarko- C. calceolus wanej i borealnej, w strefie przyśródziemnomo- 2* Warżka różowa lub purpurowa; płonny prę-rskiej tylko w górach, rzadko w zachodniej cik siedzący C. macranthos

Cypripedium guttatum SWARTZ subsp. guttatum

Dalszy podgatunek C. g. subsp. yatabeanum (MAKIMO) MURATA, rośnie na Wyspach Japońskich, Sachalinie i Aleutach.

a) prętosiup Wygląd: Łodyga do 30 cm wysokości; liście do 12 cm długości; wszystkie części okwiatu nie przekraczają 30 cm długości, przeważnie

b) staminodium z purpurowymi plama-1 c m - mi na białym tle, rzad

ko bez plam. Siedlisko: Lasy iglaste i mieszane, polany. Okres kwitnienia: V—VI. Rozmieszczenie: W Europie tylko na terenach byłego Związku Radzieckiego. Gatunek o zasięgu okołobiegunowym w strefie borealnej i umiarkowanej w Eurazji, zachodniej Europie i wschodniej części Ameryki Północnej. Element florystyczny: Sarmacki, pn-rosyjski, śr+pn-syberyjski. Kraje: Eur: Pn RN, Wsch RE RC.

Cypripedium macranthos SWARTZ

Synonimy: C. m. var. ventricosum (SWARTZ) RE-ICHENB. fil; C. thunbergii BLUME.

Wygląd: Z wyglądu przypomina C. calceolus, różni się przede wszystkim barwą kwiatu i wielkością warżki; warżka 4-7 cm dłu-

' i m i gości, nieco krótsza („ventricosum") lub

dłuższa od 4-6 cm długich działek okwiatu; płonny pręcik siedzący, 1,3-1,5 cm długości, Siedlisko: Lasy liściaste i polany, rzadko lasy iglaste. Okres kwitnienia: VI—VI). Rozmieszczenie: W Europie tylko na terenach byłego Związku Radzieckiego. W umiarkowanej strefie Eurazji, w północno-wschodnich Chinach, również w strefie przyśródziemnomorskiej. Element florystyczny: Sarmacki, śr-syberyjski. Kraj: Eur: Wsch RC.

1 9

Kruszczyk błotny (Epipactis palustris) (L) CRANTZ

Wygląd: Roślina o długim, płożącym się kłączu. Łodyga 15—50 (-80) cm wys., z 2-4 pochwiastymi łuskoli-stkami u podstawy i 4-8 liśćmi asymi-lacyjnymi. Dolne liś

cie podługowato-lancetowate, 7-18 cm dł. i 1,5-4 cm szer., górne mniejsze. Kwiatostan luźny, 6-20 cm dł., gęsto krótko owłosiony. 7-20 zwieszających się kwiatów z krótko owłosionymi zalążniami na długich szypułkach. Działki kielicha jajowato-lancetowate, słabo owłosione, zielonkawe, brązowawoczerwono nabiegłe (rzadko bez brązowej czerwieni), środkowy 8-11 mm dł. i 3,5-4 mm szer., boczne nieco dłuższe i szersze; boczne płatki korony 8-10 mm dł., jajowate, białawe z czerwonawą nasadą; warżka 9,5-13 mm dł.; człon nasadowy (hypochilum) płaskomiseczkowaty, białawy, w środku z 2 pomarańczowozottymi podłużnymi listwami, z trójkątnymi łatkami po

obu stronach; człon końcowy okrągławy, biały, falisty, u nasady z 2 ząbkowanymi wypukłościami. Roślina obcopylna. Siedlisko: Torfowiska niskie, wilgotne łąki, zagłębienia w wydmach; do 2000 m n.p.m.; na glebach zasadowych, przez cały rok lub przez jakiś czas dobrze wilgotnych. Okres kwitnienia: VI—VIII. Zdjęcia: An. Bólu, 22.7.82 (I); Ge. pn. Wirtembergia, 23.7.77 (p/g); Br, Hampshire, 21.7.84 (p/d). Rozmieszczenie: Rozprzestrzeniony w Europie i Azji Mniejszej w strefie umiarkowanej i przyśródziemnomorskiej, pojedynczo przenika w strefę borealną (Skandynawia) i śródziemnomorską. Poza tym w umiarkowanej strefie Azji na wschód aż do środkowej Syberii, a dalej na południe do Kaukazu i zach. Iranu oraz do Turkmenistanu. Element (lorystyczny: (Centr + wsch-śródziemnomorski), (orientalny), umiarkowany, przyśródziemnomorski, (skandynawski). Kraje: Eur: PdWsch Gr Tu Al Ju Bu RM RK, Pd It Co, PdZach Hs Lu, Zach Ga Be Ho Br Hb, Śr He Au Hu Ge Da Cz Po RB, Pn Su No Fe, Wsch RW RE RC, Asi: An.

Epipactis matrifolia BOISS. S HOEN

Synonimy: £ consimilis HOOKER fil. (non D. DON), £ abyssinica PAX, £ somaliensis ROLFE.

Wygląd: Roślina o krótkim płożącym się kłączu. Łodyga 15-100 (-150) cm wys., z 3-4 pochwiastymi łuskolist-kami u podstawy i 3-9 liśćmi asymilacyjnymi. Dolne liście wąskie lub

jajowato-lancetowate, zaostrzone, 8-25 cm dł. i 1,3-6 cm szer. Kwiatostan dość luźny, do 60 cm dł., krótko owłosiony; dolne przysadki dużo dłuższe od kwiatów. 4-25 pochylonych kwiatów, z krótko owłosionymi zalążniami na długich szypułkach. Działki okwiatu zielonkawe z brązowoczerwoną strefą brzegową; działki kielicha 10-21 mm dł. od spodu owłosione, środkowa wąskoowalna, boczne jajowato-lancetowate, 7-10 mm szer.; boczne płatki korony jajowate, owłosione na nerwie grzbietowym, 8-18 mm dł. i 4-8 mm szer.; warżka trochę krótsza od działek kielicha; człon nasadowy (hypochilum) 7-12 mm dł., podługowato-łódkowaty,

u nasady z 2 zębowatymi łatkami bocznymi, wewnątrz ciemnopurpurowo brodawkowaty i z 2 bla-dobrązowoczerwonymi wypukłościami; człon końcowy (epichilum) 9—11 mm dł. z 2 trójkątnymi łatkami bocznymi u nasady i podługowatym, zaostrzonym płatem środkowym, białawy lub czerwonawy z brązowożółtym pasem poprzecznym i białym wierzchołkiem. Roślina obcopylna. Siedlisko: Obszary źródliskowe, brzegi rzek, wilgotne łąki, podciekające wodą zbocza; 200-2100 m n.p.m.; na glebach wilgotnych, zasadowych; przeważnie na wapieniu. Okres kwitnienia: V—VIII. Zdjęcia: An, Mara, 15.6.73 (I); 28.6.75 (p). Rozmieszczenie: Azja Mniejsza, od pd.-wsch. i pd. Turcji (na zachód do okolic Anamuru) wzdłuż Lewan-tu do Półwyspu Synajskiego, na Cyprze, kilka znalezisk również w pn.-wsch. Turcji. Poza tym na wschód przez Irak, Iran, Afganistan i Pakistan do Nepalu, a także izolowane stanowiska we wsch. Afryce (Somalia). Element florystyczny: Wsch-śródziemnomors-ko-orientalny, (wsch-przyśródziemnomorski). Kraje: Asi: Sn U LS Cy An.

AA

Kruszczyk siny [Epipactis purpurata) i E. SM

Synonimy: f. violacea (DUR.-DUQ) BOREAU, E. ses-silifolia PETERM., E. helleborine subsp. varians (CRANTZJSOÓ. Wygląd: Roślina o dlu-

. i U m gim, rozgałęzionym, / y \ J opuszczającym się kłą-I lU] / - > . czu, często z licznymi

h\\ ( J 'd0 10' 9?stym' PSdami

\ \ \ \ r ^ h k w ' a , o w y m i ' ciemno-\ V A j K^~y szarozielonymi, fioleto-^ ^ wo nabiegłymi. Łodyga

20-70 cm wys., z 2-3 pochwiastymi luskolistkami i 4-10 spiralnie ustawionymi liśćmi. Liście duże, wąskojajowate lub wąskolancetowate, 5-10 cm dł. i (1-) 1,5-3 cm szer. Kwiatostan przeważnie z bladozieloną, fioletowo nabieglą, gęsto krótko owłosioną łodygą i gęstymi, obfitymi kwiatami. Kwiaty słabo pachnące, z krótko owłosionymi zalążniami na długich szypułkach. Liście okwiatu (białawozie-lone), niekiedy lekko fioletowo nabiegłe, jedwabiście połyskujące; działki kielicha 8-12 mm dł. i 4-5 mm szer., jajowate, od spodu owłosione; boczne płatki korony nieco węższe; warżka 8-10 mm dł., biaława lub lekko różowa, pólkulisty człon nasa-

Epipactis condensata DP. YOUNG

Synonim: E. helleborine condensata (D.P. YOUNG) SUNDERMANN. Wygląd: Roślina o silnym, opuszczającym się kłączu, często z licznymi gęstymi pędami kwiatowymi. Łodyga 30-75 cm wys., z 2-3 luskolistkami i 4-8 jasnozielonymi liśćmi asymilacyjnymi, niekiedy od spodu nabiegłymi fioletowo, Największe liście podługowato-jajowate, 3,5-9,5 cm dl. i 2,2-4,5 cm szer., pofałdowane; dolne liście okrą-gławe, krótkie. Kwiatostan gęsty, obfity, krótko owłosiony; przysadki okazałe, dłuższe od kwiatów. Kwiaty z krótko owłosionymi zalążniami na szypułkach. Działki kielicha zielone, 10-11 mm dł. i 5-7 mm szer., jajowate, od spodu krótko owłosione; boczne płatki korony zielonkawobiałe, często z różowym połyskiem, 9-10 mm dł. i 5-6 mm szer.; warżka 9-10 mm dl.; człon nasadowy (hypochilum) półkulisty, od wewnątrz czarnofioletowy, na zewnątrz zielonkawobiały; człon końcowy (epichilum) szerokotrójkątny, prawie 4 mm dł. i 6 mm szer., białawy, z 2 różowymi lub czerwonymi, pobrużdżonymi guzami. Roślina obcopylna, być może również zapyla

•1C

dowy (hypochilum) wewnątrz szaroróżowy lub fio-letoworóżowy, człon końcowy (epichilum) ser-cowaty, prawie tak długi jak szeroki, z (2) 3 gładkimi wypukłościami, na wierzchołku podgięty. Roślina obcopylna. Siedlisko: Cieniste mieszane lasy liściaste, a także lasy sosnowe; do ok. 1000 m n.p.m.; na głębokich, świeżych lub dość wilgotnych glebach. Okres kwitnienia: VII—IX. Zdjęcia: Ge, południowa Wirtembergia, 20.8.74; patrz także str. 259. Rozmieszczenie: Zgrupowany w umiarkowanej strefie zach. i środk. Europy, przenika także na południe i południowy wschód w strefę przyśró-dziemnomorską; rzadki na terenie atlantyckim; na wschód do Litwy, Polski i do Mołdawii, na południe do pn. Włoch, pn. Jugosławii i pd, Rumunii. • Element llorystyczny: Zach + centr -przyśródziemnomorski, panoński, danubijski, (pontyjski), pd + śr-atlantycki, subatlantycki, środkowoeuropejski. Kraje: Eur: PdWsch Ju? Bu Rm, Pd It, Zach Ga Be Br, Śr He Au Hu Ge Da Cz Po RB, Wsch RW.

się sama po zaschnięciu gruczołu dzióbkowego. Siedlisko: Widne lasy sosnowe w piętrze reglowym, 600-2000 m n.p.m.; na glebach zasadowych, chętnie na terenach nieco skalistych. Okres kwitnienia: VI—VIII, 2-3 tygodnie wcześniej niż f. helleborine. Zdjęcia: An, Denizli, 22.6.75 (i). An, Burdur, 1.7.76 (p). Rozmieszczenie: Gatunek z Azji Mniejszej, dość rzadki w przybrzeżnych górach pn. Anatolii, częstszy w zach. i pd. Anatolii, na wschód aż do Adana, stąd na południe do Libii, dalej na Cypr; również na Samos?. Poza tym na Kaukazie (Gruzja). Element florystyczny; Wsch-śródziemnomorski, wsch-przyśródziemnomorski. Kraje: Asi: LS Cy An ?AE.

Kruszczyk szerokolistny (Epipactis helleborine) (L) CTRANTZ

Synonim: £ latifolia ( L ) AL. Uwaga: Gatunek wielopostaciowy. Ponieważ brak całościowego opracowania jego form, można rozróżnienie 3 podgatunków potraktować jako rozwiązanie tymczasowe. Klucz do oznaczania podgatunków: 1 Liście o falistym brzegu, szerokojajowate lub

okrągłe, największe 6—10 cm dł 2. E.h. subsp. tremolsii

1* Brzeg liścia niefalisty; liście często węższe (jajowate lub lancetowate) i dłuższe (do 17 cm), albo bardzo szerokie prawie okrągławe i wówczas przeważnie krótsze niż 6 cm . . . 2

2 Łodyga (normalnie rozwinięta) 40-100 cm wys.; kwiatostan dość luźny; dolne przysadki przeważnie dłuższe od kwiatów 1 £ h. subsp. helleborine

T Łodyga 15-35 cm wysokości; kwiatostan gęsty; dolne przysadki nie wystające ponad kwiaty. 3. £ h. subsp. neerlandica

1. E.h.susp.helleborine Synonim: £ h. subsp. yiridis soó.

—.. Wygląd: Łodyga o 2-4 ; , / f , , p łuskolistkach i 4-12 liś-5i*f ciach. Największe liś-

N , cie jajowate lub lan-gruczor ' ' dzióbkowy cetowate, 7-17cm dłu-

3mm znam|ę gości i 3-10 cm szerokości, odstające po

ziomo, rzadko okrągławe (3 cm) i skośnie wzniesione. Kwiaty szeroko otwarte, zielonkawe, przeważnie z fioietowoczerwonym odcieniem, rzadko bez czerwieni („viridis"). Hypochilum wewnątrz oliwkowe lub purpurowobrązowe. Działki kielicha jajowate, 8-12 (-15) mm długości i 4-8 mm szerokości; boczne płatki korony i warżka 7-11 mm długości; epichilum szeroko trójkątne, u nasady z 2 guzami. Roślina obcopylna. Siedlisko: Lasy, zarośla, rośnie w (pół)cieniu; do 2000 m n.p.m.; na glebach świeżych, żyznych, głębokich. Okres kwitnienia: VI—VIli. Zdjęcia: He, Solura, 25.7.79 (g/l); Ge, Hesia, 12.8. 62 (g/p). Rozmieszczenie: W Europie rozprzestrzeniony od strefy śródziemnomorskiej do umiarkowanej, w Skandynawii wnika w strefę borealną. Jego występowanie w zachodniej części terenów śród-

A O

ziemnomorskich należy jeszcze wyjaśnić, ponieważ dane odnoszą się prawdopodobnie częściowo do podgatunku tremolsii (Hs.Lu, Ag, Ma). Poza tym w strefie umiarkowanej na wschód do środkowej Syberii i Daurii, w strefie śródziemnomorskiej od Kaukazu do Pakistanu i Turkiestanu. Zadomowił się w Ameryce Północnej. Element florystyczny: Śródziemnomorski/górski, przyśródziemnomorski, umiarkowany skandynawski. Kraje: Eur: PdWsch Cr Gr Tu Al Ju Bu Rm RK, Pd Si It Sa Co, PdZach BI Hs Lu, Zach Ga Be Ho Br Hb, Śr He Au Hu Ge Da Cz Po RB, Pn Su No Fe RN, Wsch RW RE RC; Asi: U LS Cy An AE; ?Afr. 2. E. h. subsp. tremolsii (PW) E. KLEIN; Synonim: £ tremolsii PAU. Wygląd: Łodyga 40-60 cm wysokości, purpurowo nabiegła. Liście skośnie wzniesione. Kwiaty jak u podgatunku helleborine. Siedlisko: Widne lasy sosnowe i bukowe, brzegi lasów, ubogie murawy; do 1500 m n.p.m.; na glebach suchych, bogatych w wapń. Okres kwitnienia: IV—VII, o wiele tygodni wcześniej niż £ helleborine. Zdjęcia: Lu, Algarve, 14. 4.79 (d/l). Rozmieszczene: Zach. część obszaru śródziemnomorskiego; od wsch. Pirenejów na południe do pd. Portugalii, pd.-zach. podnóże Alp (Var, Dróme), a także w pn. Afryce. • Element florystyczny: Zach-śródziemnomorski, zach-przyśródziemnomorski. Kraje: Eur: PdWsch Hs Lu, Zach Ga, ?Afr: Ag, Ma. 3. £ h. subsp. neerlandica (VERMRULEN) BUTTLER Wygląd: Liście jajowate lub okrągławe, skośnie wzniesione, 4-7 (-8) cm dł., kwiaty przeważnie słabo rozwarte, dzwonkowate. Siedlisko: Wydmy nadmorskie, szczególnie wydmy szare. Okres kwitnienia: VIII. Zdjęcia: Ho, pn. Holandia, 10.8.79 (str. 20). Rozmieszczenie: Wybrzeże Morza Północnego i Bałtyku, Belgia, Holandia, Jutlandia i Pomorze; prawdopodobnie również przy kanale La Manche i na Wyspach Fryzyjskich, być może w Walii (Glamorgan). • Element florystyczny: Śr-atlantycki, pn-subat-lantycki, pn-środkowo-europejski. Kraje: Eur: Zach ?Ga Be Ho ?Br, Śr Ge Da. Pokrewieństwo: Na wydmach pn. Jutlandii rośnie podobnie wyglądający, ale samopylny takson. Ma uwstecznione klinandrium i nie funkcjonujący gruczoł dzióbkowy. Zdjęcia: Da, 29. 7. 80 (str. 21).

E. h. subsp. neerlandica r „neerlandica" (takson samopylny)

Kruszczyk drobnolistny Epipactis microphylla (EHRH) SWARTZ

Wygląd: Roślina o krótkim kłączu. Łodyga 15-50 cm wys., z 2-3 łuskolis-tkami u podstawy i 3--12 liśćmi asymila-cyjnymi ok. 1,5 raza dłuższymi niż inter-nodia, niekiedy po-chwiasto obejmującymi łodygę. Największe liście wąskolan-cetowate lub szero-kojajowate, przeważnie nie przekraczające 4 cm dł., 0,5-2,2 cm

szerokie. Kwiatostan luźny, 4-20 cm dł. z 4-27 kwiatami, gęsto krótko owłosiony. Kwiaty pochylone, pachnące, zalążnie na szypułkach, gęsto owłosionych. Działki kielicha jajowate, 2-3 mm szer.; boczne płatki korony podobnego kształtu i dł.; warżka 5-7 mm dł.; człon nasadowy

białawy, wewnątrz lekko różowy, na zewnątrz zielonkawy; człon końcowy zielonkawobiały lub czerwonawobiały, z brodawkowato pomarszczonymi wypukłościami na tylnym odcinku (2 okrągławe guzy i 1 podługowata listwa środkowa). W fazie kwitnienia gruczoł dzióbkowy występuje, ale funkcjonuje rzadko, dlatego roślina jest przeważnie samopylna. Siedlisko: Na glebach świeżych, żyznych i przeważnie zawierających wapń. Okres kwitnienia: V—VIII. Zdjęcia: Ge, pd. Bade-nia, 1. 7. 65. Rozmieszczenie: W Europie i Azji Mniejszej w śródziemnomorskiej, przyśródzie-mnomorskiej i w pd. części strefy umiarkowanej, brak na terenach kontynentalnych wsch. Europy. Poza tym na Kaukazie i w pn. Iranie. Element florystyczny: Śródziemnomorski (orientalny), przyśródziemnomorski, panoński, pd-a-tlantycki pd + (pn) subatlantycki, pd-środkowoeu-ropejski. Kraje: Eur: PdWsch Cr Gr Al Ju Bu Rm RK, Pd Si It Sa Co, PdZach BI Hs, Zach Ga Be, Centr He Au Hu Ge Cz Po; Asi: An AE.

Kruszczyk rdzawoczerwony Epipactis atrowbens (BERNH.) BESSER

Synonimy: £ a. subsp. borbasii (soó) soó, £ rubiginosa (CRANTZ) W.D.J. KOCH, £ atroputpurea autorum (non RAFIN.).

Wygląd: Roślina o krótkim kłączu, Łodyga (10-) 25-80 cm wys., z 2-3 łuskolistkami i 5-11 liśćmi, często ustawionymi dwurzędowo, in-ternodium pod kwiatostanem często wyraź

nie wydłużone. Liście wąskie lub jajowate, przeważnie ponad 5 cm dł. (krótsze u „borbasii"), 1 --4 cm dł., kwiatostan obfity, jednostronny, gęsto krótko owłosiony. Kwiaty purpurowoczerwone lub brązowoczerwone, pochylone, pachnące wanilią. Działki kielicha jajowate, 2,5-4 mm szer., od spodu owłosione; boczne płatki korony podobnego kształtu i długości; warżka 5-6,6 mm dł. Trzon nasadowy (hypochilum) półkulisty, człon końcowy (epichilum) szerokotrójkątny lub okrągławy, przeważnie szerszy niż dłuższy, 2 boczne okrągłe guzy i podługowata listwa środko

wa brodawkowato pomarszczona. Roślina obcopylna. Siedlisko: Widne lasy i zarośla, chętnie z sosnami, i wydmy piaskowe; ubogie murawy; do 2200 m n.p.m.; na glebach suchych, piaszczystych lub kamienis-| tych i przeważnie zawierających wapń. Okres kwitnienia: V—VII I. Zdjęcia: Ge, Górna Ba-j waria, 22.7.65 (I); Br, Cumbria, 20.7.79 (p). Rozmieszczenie: W Europie w strefach od boreal-nej do przyśródziemnomorskiej, pojedynczo przenika na wschodnie tereny śródziemnomorskie. Po-: za tym na wschód w umiarkowanych strefach Azji) aż do środkowej Syberii, rzadko na Kaukazie; notowany był także w górach Turkiestanu. Element florystyczny: Wsch-śródziemnomorski, przyśródziemnomorski, panoński, atlantycki, subatlantycki, śr-europejski, sarmacki, śr-syberyj-ski, skandynawski. Kraje: Eur: PdWsch Gr Al Ju Bu Rm , Pd It, PdZach Hs ?Lu, Zach Ga.Be Ho Br Hb, Śr He Au Hu Ge Da Cz PO RB, Pn Su No Fe RN, Wsch RW RE RC, Asi: AE. Odmiana: W wyniku) defektu zabarwienia pojawiają się rośliny o kwiatach jasnoczerwonych lub zielonkawych.

Epipactis parnfiora (A. & C. NIESCHALK) E. KLEIN

Synonim: E. atrorubens subsp. paniflora A. S C. NIESCHALK.

Wygląd: Podobny do E atrowbens, ale smuklej-szy. Łodyga 20-60 cm wysokości. Duże liście 3-6 cm długości i 1-3,5 cm szerokości, Łodyga i liście często fioletowo nabiegłe (u £ atroru

bens purpurowoczerwono). Kwiatostan 8-25 cm długości, dość luźny, o 10-40 kwiatach. Działki kielicha od spodu szarozielone i niekiedy o blado-fioletowym odcieniu, z wierzchu żółtozielone; hypochilum wewnątrz brązowoczerwone zielono obrzeżone; epichilum białawe lub jasnoczerwone albo jasnofioletowe, guzy i listwa środkowa jasno-fioletowe lub ciemnofioletowe. Roślina obcopylna. Siedlisko: Widne lasy dębowo-sosnowe piętra górskiego; 1200-1500 m n.p.m.; gleby zawierające wapń (umiarkowanie)suche. Okres kwitnienia: V—VI. Zdjęcia: HS, Tarragona, 12. 6.80; Hs, Jaen, 10.6.80 (I).

Rozmieszczenie: Góry wschodniej Hiszpanii. Notowania z Francji (dept. Aude, wschodnie Pireneje) wymagają potwierdzenia. • Element florystyczny: Zach-śródziemnomorski, zach-przyśródziemnomorski. Kraje: Eur: PdZach Hs, Zach ?Ga. Klucz do oznaczania gatunków z grupy Epipactis, microphylla: 1 Kwiaty małe; działki kielicha 5-6 mm długości,)

człon końcowy warżki (epichilum) 2-2,5 mm długości £ paniflora

1* Kwiaty większe; działki kielicha (6-) 6,5-10 mm długości, epichilum 2,5-3,5 mm długości 2

2 Największy liść (4-) 5-12cm długości. Kwiaty zazwyczaj purpurowoczerwone otwierające się szeroko (działki okwiatu ustawione skośnie)

£ atrorubens 2* Największy liść 2-4 (-4,5) cm długości. Kwiaty

zielonkawe, niekiedy z bladoczerwonawym odcieniem, półotwarte (działki okwiatu dzwonkowato stulone) £ microphylla (str. 20).

oo

Kruszczyk Muel lera Epipactis moulleri GODFERY (i dalsze samopylne gatunki o owłosionych pędach kwiatostanowych)

Synonim: E. helleborine subsp. muelleri (GODFERY) soó. Prętosłup typu 2, rzadko typu 1. Siedlisko: Widne lasy i ich obrzeża, ubogie murawy porośnięte krzewami, na miejscach półcienis-tych, rzadko na zacienionych; do 900 m n.p.m.; na glebach dość suchych, zasadowych. Okres kwitnienia: VI—VIII. Zdjęcia: Ge, Mesja, 23.7. 65 (l/g); Ge, pd. Wirtembergia, 2.8.78 (p/g). Rozmieszczenie: Zach. i środk. Europa oraz pn. część Europy Pd.; od pn. krańca średnich gór (Be, Ho, Ge) do Pirenejów, środk. Wioch, Istrii, a na wschód do Słowacji. • Element florystyczny: Zach+centr przyśródziemnomorski, pd + śr-at-lantycki, pd-subatlantycki, pd-środkowoeuropejski, panoński. Kraje: Eur: PdWsch Ju, Pd It, Zach Ga Be Ho, Śr He Au Hu Ge Cz. Podobne gatunki: Następujące gatunki o małych zasięgach (patrz także jutlandzki takson „neerlan-dica" str. 18) tworzą z szeroko rozprzestrzenionym £ muelleri i £ leptochild (str. 28) grupę podobnie wyglądających gatunków, rozmnażających się samopylnie. Do tego celu służy im specjalnie zbudowany prętosłup; występują 2 typy: typ 1: klinandrium występuje, gruczoł dzióbkowy nie

zdolny do funkcjono-Typ 1 , wania lub go brak, po

wierzchnia znamienia skierowana skośnie do podłużnej osi pręto-słupa; typ 2: (prawie) brak klinandrium, nie ma gruczołu dzióbko-wego, powierzchnia znamienia prostopadła do podłużnej osi pręto-słupa. Cechami wspólnymi są: pochylone, półotwarte (dzwonkowate) kwiaty zielonka

wego koloru (prawie brak odcienia czerwieni z wyjątkiem wnętrza członu nasadowego); liście często ustawione dwurzędowo (z wyjątkiem £ pontica). Różnice - patrz w kluczu na str. 238. £ albensis NOVAKOVA & RYDLO Prętosłup typu 1. Siedlisko: Cieniste łęgi.

Okres kwitnienia: VIII—X. Zdjęcia: Cz, Czechy, 23. 8. 79 (d). Rozmieszczenie: Czechy i Morawy, od odkrycia w 1967 r. znaleziony w doliniach rzeki

Typ 2

znamię

Elby, Egeru, Wełtawy, Aupy, Dediny, Morawy i Dyi. • Element florystyczny: Pd-środkowoeuropejski. Kraj: Eur: Śr Cz. £ dunensis (T&T.A STEPHENSON) GODFERY Synonim: £ helleborine subsp. dunensis (T. & I A. STEPHENSON) soó. Prętosłup typu 1 lub 2. Siedlisko: Wydmy nadmorskie, wilgotne zagłębienia, również w lasach sosnowych. Okres kwitnienia: VI-VIII. Zdjęcia: (str. 26): Br. Anglesey, 4.8.79 (l/g); Br. Merseyside, 23.7 .84 (p/g). Rozmieszczenie: Brzegi morskie pn. Anglii (Northumberland, Lancashire, Merseyside) i Walii (Gwynedd). Rzekome znaleziska na kontynencie były mylone z innymi gatunkami. • Element florystyczny: Śr-atlantycki. Kraj.: Eur: Zach Br. £ youngiana AJ . RICHARDS & A.F. PORTER Prętosłup typu 1, Siedlisko: Lasy liściaste. Okres kwitnienia: VII—VIII. Zdjęcia: (str. 26 g): 26.7.84. Rozmieszczenie: Pn. Anglia; gatunek odkryty w 1976 r.; znany z 2 stanowisk w Northumberland. • Element florystyczny: Śr-atlantycki. Kraj: Eur: Zach Br. £ pontica TAUBENHEIM Synonim: £ helleboriine subsp. pontica (TAUBENHEIM) SUNDERMANN. Prętosłup typu 2. Siedlisko: Wilgotne lasy bukowe; 200-1200 m n.p.m. Okres kwitnienia: VII—VIII. Zdjęcia (str. 27 g) An, Rize, 3,8.75. Rozmieszczenie: W pn. Anatoiii od Vilayet Balikesir do wsch. granicy tureckiej. • Element florystyczny: Wsch-przyśródziemno-morski. Kraj: Asi: An. £ greuteri H. BAUMAN & KNKELE. Prętosłup typu 1. Siedlisko: Lasy bukowo-jodłowe, 1200-1500 m n.p.m.; na glebach zawierających wapń. Okres kwitnienia: VII-VIII. Zdjęcia (str. 27 d): Grj Tricala, 28.7.82. Rozmieszczenie: Pn. Grecja; gatunek odkryty w 1972 r. znany z nielicznych miejsc w górach Pindus i Timfristos. • Element florystyczny: Wsch-przyśródziemnomorski. Kraj.: EUR: PdWsch Gr.

DA

E. dunensis

• * * « ? ,-•:"''•' » '

26 £. youngiana

E. pontica

E. greuteri

Kruszczyk oslropłatkowy Epipactis lepłochila (GODFERY) GODFERY

Synomnimy: £ helleborine subsp. leptochila (GODFERY) SOÓ, £ cleistogama c. THOMAS, £ mi-diflava u. LOW.

Wygląd: Roślina o długim, opuszczającym

| ( \ l\\\\\\ &£ się kłączu. Łodyga I l lW RWIIJ l ^ J 30-70 cm wysokości,

o licznych luskolistkach i 3-4 wiotkich, często jasnozielonych liściach,

z wierzchu krótko owłosionych. Największe liście jajowato-owalne, 5-10 cm długości i 2,3-3,6 cm szerokości. Kwiatostan luźny, o ok. 30 kwiatach; przysadki wyraźnie duże. Kwiaty szeroko otwarte lub zamknięte, zielone, często (szczególnie warż-ka) z czerwonawym odcieniem, Działki kielicha 10-15 mm długości, niekiedy długo zaostrzone; boczne płatki korony 8-11 mm długości; hypochi-lum wewnątrz brązowoczerwone; epichilum dłuższe od szerokości, 4-5,5 x 3-5 mm, zaostrzone, wyprostowane; worki pyłkowe na trzoneczku; brak gruczołu dzióbkowego lub niezdolny do funkcjonowania. Roślina samopylna.

Siedlisko: Cieniste lasy liściaste; do 1500 m npml na glebach dość suchych, zawsze bogatych] w wapń. Okres kwitnienia: VI—VIII, 2-3 tygodnie wcześniej od £ helleborine. Zdjęcia: Ge, Hesja, 25.7.65. (I); He, Solura, 15. 8. 80 (p/g); Ge, Suhl, populacjd typowa (neglecła), 14.7.81 (p/d). Rozmieszczenie: Z przerwami rozprzestrzeniona] w zach. i środk. Europie; od pn. Anglii i Danii daj Pirenejów, Alp Nadmorskich, nad Adriatyk (Triesl Krk), w kierunku wsch. do Słowacji. Na ogół podi bnie jak £ muelleri, ale bardziej na północy. • Element florystyczny: Wsch+zach-przyśn dziemnomorski, śr-atlantycki, subatlantycki, pdj -środkowoeuropejski. Kraje: Eur: PdWsch Ju, S Zach Ga Be ?Ho, Br, Śr He Au Hu Ge Da Cz. Odmiany: Mało zauważalna, odbiegająca od typul rasa znana z Niemiec i Austrii: EJ. subsp. neglecti KUMPEL. Liście ciemnozielone, hypochilum płasko-l miseczkowate (nie półkuliste), epichilum za] krzywione do tyłu, worki pyłkowe bez trzoneczkaj kwitnie ok. 10 dni wcześniej niż podgatunek lepti chila. Zdjęcie p/d.

Epipactis phyllanthes G. E. SM.

Synonimy: £ helleborine subsp. phyllanthes (G.E.SM) SUNDERMANN, £ Cambwnsis C. THOMAS, £ pendula C.THOMAS, £ vectensis (i.&i. A. STEPHENSON) BROOKE & F. ROSĘ.

Wygląd: Roślina o krótkim kłączu. Łodyga 10--60 cm wys„ naga lub skąpo owłosiona. 3-7 liści, lancetowatych lub owalnych, 3,5-7 cm dł. Kwiaty zwisające o za-

lążni (prawie) nagiej, na krótkiej szypułce, żółta-wozielone, lub z odcieniem lekko fioletowym, szeroko otwarte lub dzwonkowate albo zamknięte. Działki okwiatu lancetowate, 7-11 mm dł.; warżka 6-8 mm dł., biała, bardzo zmienna w kształcie, podzielona na człon nasadowy i końcowy lub języ-czkowata nie podzielona. Roślina samopylna. Siedlisko: Lasy liściaste, żywopłoty, lasy sosnowe, wydmy nadmorskie; na glebach wilgotnych lub suchych bogatych w wapń. Okres kwitnienia:VII-IX. Zdjęcia: Br, Bedfordshire, 24. 7. 83 (I); Br, Nort-humberland, 26.7. 84 (p).

Rozmieszczenie: Atlantyckie wybrzeża Europy: od] Irlandii i pn. Anglii do pn. Hiszpanii. • Element florystyczny: Pd+śr-atlantycki. Kraje: Eur: PdZadj Hs, W Ga Br Hb. Patrz także w £ persica str. 30.1 Pokrewieństwo: Przeważnie £ confusa D. P. YOUNJ (syn: £ helleborine subsp. conlusa [D. P. YOUNGJ SUNDERMANN) wydzielana jako osobny gatunekf Cechy odróżniające: 1 Brzeg liścia lekko pofałdowany, z pęczkowali

ustawionymi rzęskami (lupa!); czton nasadow od strony wewnętrznej zielony; dziatki okwiati jeszcze jakiś czas po zapłodnieniu pozostaji świeże £ phyllanthei

V Brzeg liścia prosty, równomiernie porośnięl rzęskami (lupa!); hypochilum od wewnętrzne) strony przeważnie czerwonawe; działki okwia] tu po zapłodnieniu szybko więdną - £ confust

Rozmieszczenie: Wybrzeża Bałtyku od wscl Jutlandii do Gotlandii i od Óstergótland do Brai denburgii. • Element florystyczny: Pn-subatlai tycki, pn-środkowoeuropejski. Kraje: Eur: Ge Da; Pn Su. Status tych roślin należy jeszca zbadać.

Epipactis persica (soó) NANNF.

Synonim: £ helleborine subsp. persica (soó) SUNDERMANN. Wygląd: Roślina o dłu

gim, opuszczającym się kłączu. Łodyga 10--60 cm wysokości, u góry skąpo owłosiona, przy ziemi z 2-3 łuskolistkami, w środku z 2-4 liśćmi 3-8 cm dłu

gości i 1,5-4,5 cm szerokości, odstającymi poziomo. Kwiatostan luźny, z dużymi przysadkami. Kwiaty szeroko otwarte, prawie nie pochylone. Działki okwiatu zielone lub czerwonawe. Hypochi-lum wewnątrz brązowoczerwone; epichilum białawe z zielonym wierzchołkiem i czerwonawą podstawą, na brzegu drobno karbowane, roślina sa-mopylna, gruczoł dzióbkowy występuje ale niezdolny do funkcjonowania. Siedlisko: Cieniste lasy, plantacje leszczyny; do 1700 m n.p.m.; na glebach zasadowych, głębokich. Okres kwitnienia: VI—VII. Zdjęcia: An, Artvin, 10.7. 82 (p); An, Ordu, 26.6. 82 (I). Rozmieszczenie: Turcja, szczególnie w północnej

Epipactis cretica KALOPISSIS & ROBATSCH

Wygląd: Łodyga 10--40 cm wysokości, z 1-2 okrągławo-po-chwiastymi i 2-4 jajowatymi liśćmi. Liście do 5 cm długie i 3,5 cm szerokie, fioletowo nabiegłe. Działki okwiatu zielonkawe, 8-9 mm dł.; hypochi-lum wewnątrz ciem-nooliwkowobrązowe,

Y ' p 4 epichilum na brzegu

A \ y i u nasady różowe. Siedlisko: Cieniste lasy mieszane, piętra

górskiego 1100-1400 m n.p.m. Okres kwitnienia: VI—VII. Zdjęcie: Cr (Iraklion, 22.6.79). Rozmieszczenie: Kreta. Gatunek został opisany w 1980 r. i jak dotychczas znany jest tylko z niewielu stanowisk w górach Ida i Lasithi. • Element florystyczny: Wsch.-śródziemnomorski. Kraj: Eur: PdWsch: Cr.

Anatolii. Poza tym w górach Iranu, Afganistanu i zachodniego Pakistanu. Element florystyczny: Wsch-śródziemnomorski, orientalny, wsch-przyśródziemnomorski. Kraje: Eur: PdWsch Tu; Asi: An. Pokrewieństwo: Podobne rośliny znane są z Gre cji (Nomi Imathia, Larissa, Pela) i Włoch (Neapol Frosinone, Isernia). Ich przynależność systematyczna powinna jeszcze zostać zbadana. Klucz do oznaczania gatunków z grupy Epipactis troodi: 1 Przedni człon warżki (epichilum) u nasadw

z 2 podługowatymi, żłobkowanymi listwami po-j przecznymi; wierzchołek bocznych płatków korony zagięty do przodu E. cretica

1' Epichilum u nasady z 2 okrągławymi prawie gładkimi guzami; wierzchołek bocznych płatków korony zagięty do tyłu 2

2 Działki kielicha 10-12 mm długości; łodyga i liście (przede wszystkim spód) intensywnie fio-, letowo nabiegłe £ troodi'

2* Działki kielicha 9-10 mm długości; łodyga i liście ciemnozielone £ persica

Epipactis troodi H. LINDB. fil.

Synonim: £ helleborine subsp. troodi (H. LINDB. fil.) SUNDERMANN. Wygląd: Z wyglądu po

dobny do £ cretica. Działki okwiatu zielone i szczególnie boczne płatki korony często purpurowo nabiegłe. Hypc-chilum wewnątrz zielonka wob razowe; epichilum zielonkawe, na brze

gu i u nasady również, podobnie jak hypochilum, nal zewnątrz różowe lub intensywnie purpurowe. Roślina, podobnie jak E. cretica, samopylna. Siedlisko: Lasy sosnowe, lasy liściaste nad stru-j mieniami; 800-2100 m n.p.m. Okres kwitnienia: VI—VII. Zdjęcie: Cy (obszar Troodos, 17. 6.79). Rozmieszczenie: Cypr; oprócz tego gatunek podaH wany z gór Amanus w południowej Turcji. • Element florystyczny: Wsch-śródziemnomorski. Kraje: Asi: Cy ?An.

Uwaga: Należy sprawdzić czy £ troodi zawsze daje się odróżnić od £ persica.

-

30

Buławnik wielokwiatowy Cephalanthera damasonium (MILLER) DURCE

Synonimy: C. alba (CRANTZ) SIMONKA, C grandi-flora s. F. GRAY, C. pallens (JUNDZ.) L C. RICHARD. Wygląd: Roślina o krótkim wijącym się kłączu.

t c m . Łodyga 15-60 cm wysokości, naga, z 2^3 łus-kolistkami u podstawy i 2-5 liśćmi asymilacyj-nymi. Dolne liście krótkie, jajowate; górne większe, 4-7 (-10) cm długości i 1,8-3,5 cm

szerokości (wąsko) owalne, skośnie lub poziomo odstające, z podłużną fałdą lub płaskie. Kwiatostan luźny, o 3-20 kwiatach; przysadki kwiatowe zmniejszające się stopniowo ku górze, wielkością nie odcinające się wyraźnie od liści. Kwiaty biała-wokremowe. Działki kielicha jajowato-lanceto-wate, 15-20 mm długości (rzadko dłuższe) i 4-8 mm szerokości, tępe; boczne płatki korony nieco krótsze; warżka 10—14 mm długości, 2-członowa, bez ostrogi; hypochilum 4-6 mm długości, stożkowate, ze wzniesionymi, skośnie trójkątnymi łatkami bocznymi, wewnątrz z żółtą plamą; epichilum

trójkątno-sercowate, o falistych,nieco wzniesi nych brzegach, na wierzchołku zagięte ku dołowi, na powierzchni z 3 (5) pomarańczowymi podłużnymi listwami. Siedlisko: Lasy; do 1800 m n.p.m.; przeważni w cieniu lub półcieniu, chętnie na glebach zasadi wych. Okres kwitnienia: V—VII. Zdjęcia: Ge, Hesja, 25.5.75 (I); Br, Buckingham-shire, 7.6.82 (p) Rozmieszczenie: W Europie i Azji Mniejszej od strefy śródziemnomorskiej do umiarkowanej, alej prawie nie wnika w kontynentalną wschodnią Eu-j ropę. Poza tym na Kaukazie, a na wschód sięga do północnego Iranu. Element florystyczny: Śródziemnomorski, przy-śródziemnomorski, panoński, danubijski (pontyj-ski), pd+śr-atlantycki, subatlantycki, środkowoeuropejski (sarmacki). Kraje: Eur: PdWsch Cr Gr Tu Al Ju Bu Rm RK, Pd Si It Sa Co, PdZach BI Hs Lu, Zach Ga Be Ho Br, Śr He Au Ge Da Cz Po RB, Wsch RW RC, Asi: ?Cy An; ?Afr.

Cephalanthera kotschyana RENZ & TAUBENHEIM

Synonim: Cephalanthera damasonium subsp. kotschyana (RENZ & TAUBENHEIM) SUNDERMANN.

Wygląd: Roślina podobna do C damasonium ale na ogół bardziej krępa, 30-60 cm wysokości. Liście 6-10 cm długości i 2-5 cm wysokości, często podłużnie pofałdowane. Kwiatostan o 10-20 kwiatach. Kwiaty białe. Działki kielicha owalno-lance-towate, o podstawie zwężającej się na kształt łodygi, 20-30 mm długości i 7-11 mm szerokości; warżka 13-16 mm długości. Zalążnia, podobnie jak u C. damasonium stosunkowo krótka i mocna. Siedlisko: Lasy liściaste i zarośla; w strefie górskiej, 700-1800 m n.p.m. Okres kwitnienia: V—VII. Zdjęcia: An, Ordu, 26.6. 82.

Rozmieszczenie: Gatunek endemiczny azjatyckiej Turcji; punkt ciężkości występowania znajduje się we wschodniej Anatolii. • Element florystyczny: Wsch-śródziemnomorski, orientalny, wsch-przyśródziemnomorski. Kraj: Asi: An.

Klucz do oznaczania gatunków z grupy Cephalanthera damasonium: 1 Zalążnia odstaje ku górze, tworząc z osią kwia

tostanową kąt ok. 30°; kwiaty pozostają zamknięte lub lekko się otwierają i skierowane są jako przedłużenie zalążni, co nadaje kwiatostanowi wygląd smukły i luźny; działki kielicha; do 20 mm długości C. damasonium

1* Zalążnia odstaje skośnie, tworząc z osią kwiatostanową kąt ok. 45°, kwiaty szeroko otwarte i odgięte na zewnątrz, co sprawia, że kwiatostan wygląda na szeroki i gęsty, działki kielicha dłuższe niż 20 mm C. kotschyana.

Buławnik czerwony Cephalanthera rubra (L) L. C, M. RICHARD

Wygląd: Roślina o kłączu wydłużonym, skierowanym ku dołowi. Łodyga 20-60 cm wys., u góry gru-czołowato owłosiona, z wieloma łuskolist-kami u podstawy i 2-6 liśćmi. Liście lancetowate lub ró-wnowąsko-lancetowa-te, do 14 cm dł. i 3 cm szer. Kwiatostan luźny, do 15-kwiatowy; przysadki zmniejszające się stopniowo

ku górze, najniższe przewyższają kwiaty, gru-czołowate. Kwiaty jasno- lub jaskrawoliliowe, otwierające się szeroko. Działki kielicha jajowato-lancetowate, 17-25 mm dł. i 6-8 mm szer., zaostrzone, z zewnątrz puszysto owłosione; boczne płatki korony 15-20 mm dł., nagie; warżka jaśniejsza od działek okwiatu,

17-23 mm dł., dwuczłonowa, bez ostrogi; hypc-j chilum prawie 1/3 dł. warżki, ze wzniesionymi: ku górze płatami bocznymi; epichilum jajowato-lancetowate, z 7-15 brązowawymi listwami podłużnymi. Zalążnia smukła, gruczołowata. Siedlisko: Półcieniste i cieniste lasy; do 2000 mj n.p.m.; na glebach zasadowych, przeważnie na wapieniu. Okres kwitnienia: V—VII. Zdjęcia: Ge, pd. Wirtembergia, 2.7.66 (I), Ge] pd. Badenia, 18.5.72. (p/g); He, Zurych, 23.6. 78 (p/d) Rozmieszczenie: Rozprzestrzeniony w EuroJ pie, pn. Afryce i Azji Mniejszej od strefy umiarkowanej do śródziemnomorskiej, choć tylko rzadko w atlantyckim i pontyjskim obszarze florystycznym. Poza tym na Kaukazie, a następnie w stronę pd.-wsch. aż do pn. i zach. Iranu. Element łlorystyczny: Śródziemnomorski/górski, przyśródziemnomorski, umiarkowany. Kraje: Eur: PdWsch Cr Gr Tu Al Ju Bu Rm RK, Pd Si It Sa Co PdZach Hs Lu, Zach Ga Be +Ho, Br, Śr He Au Hu Ge Da Cz Po RB, Pn Su No Fe, Wsch RW RE RC; Asi: LS Cy An AE; Afr: Ag Ma.

Buławnik mieczolistny Cephalanłhera longifolia (L.) FRITSCH

Synonimy: C. ensifolia (MURRAY) L. C. M. RICHARD, C. xiphophyllum (L fil.) REICHENB. fil.

Wygląd: Gatunek różni się od C. damasonium (str. 32), którego z daleka przypomina, następującymi cechami: łodyga o 4-12 liściach równowąsko-lan-cetowatych, do 18 cm

długości i 4 cm szerokości. Przysadki małe, do 5 mm długości, ze względu na wielkość wyraźnie różniące się od liści, ale niekiedy dolna i przedostatnia przysadka jeszcze liście przypominają. Kwiaty białe, półotwarte. Działki kielicha 14-18 mm długości i 4-8 mm szerokości, zaostrzone; warżka 7-10 mm długości; hypochilum 4-4 mm długości; epichilum z 4-7 pomarańczowymi listwami podłużnymi i pomarańczowym, gruczołowa-tym wierzchołkiem, Zalążnia stosunkowo długa i wąska. Siedlisko: Widne lasy, trawiaste brzegi lasów; do

2000 m n.p.m.; rośnie przeważnie w półcieniu na glebach zasadowych, Okres kwitnienia: IV-VII. Zdjęcia: Su, Óland, 11.6. 78 (I); Ga, Var, 19.4.71 (p). Rozmieszczenie: W Europie, północnej Afryce i Azji Mniejszej od strefy umiarkowanej do śródziemnomorskiej, zanika w kontynentalnej Europie] Wschodniej. Poza tym na Kaukazie, a także w strefie śródziemnomorskiej przez Iran do zachodnich Himalajów. Element florystyczny: Śródziemnomorski/górski,] przyśródziemnomorski, umiarkowany. Kraje: Eur: PdWsch Cr Gr Tu Al Ju Bu Rm RK, Pd] Si It Sa Co, PdZach BI Hs Lu, Zach Ga Be Ho Br] Hb, Śr He Au Hu Ge Da Cz Po RB, Pn Su No FeJ Wsch RW RC ; Asi: U LS ?Cy An AE; Afr: Tn AJ Ma. Pokrewieństwo: Podobny do C. caucasica KRANZ-LIN przez szerokie, jajowato-lancetowate liście] i duże kwiaty; endemiczny w górach i na połu-| dniowym brzegu Morza Kaspijskiego.

Q/1 as

Cephalanthera epipactoides FISHER & c. A. MEYR Cephalanłhera kurdica BORNM.

Synonim: C. cucullata subsp. epipactoides (FISCHER & C. A. MEYER) SUNDERMANN. Wygląd: Blisko spokrewniony z C. kurdica, a różni się następującymi cechami (patrz również klucz):

Łodyga do 1 m wysokości, często z kłącza wiele z nich wyrasta obok siebie. Kwiatostan dość gęsty. Kwiaty przeważnie skierowane skośnie wzwyż, przeważnie szeroko się

otwierają, większe niż u innego gatunku, Działki kielicha 25-36 mm długości; łatki boczne hypochi-lum wystające ku przodowi; epichiium z (6-) 7-9 brązowożółtymi żeberkami. Siedlisko: Widne lasy i makie, garigi; do 1200 m n.p.m.; przeważnie w półcieniu na glebach zasadowych. Okres kwitnienia: lll-VI. Zdjęcie: Tu, Canakkale, 28.5.81. Rozmieszczenie: Gatunek wschodnich obszarów śródziemnomorskich; główne występowanie w zachodniej i południowo-zachodniej Anatolii, w kierunku północno-zachodnim do greckiej Tracji, na wschodzie w górach Pontyjskich do Kastamonu, prawdopodobnie nie ma go dalej na wschód. • Element florystyczny: Wsch-śródziemnomorski, wsch-przyśródziemnomorski. Kraj: Asi: An AE.

Cephalanthera cucullata BOISS & HELDR

Wygląd: Łodyga 10-30 cm wysokości. Liście do 6 cm długości, trąbkowato zwinięte. Kwiaty białe lub lekkoróżowe, skierowane skośnie ku górze. Boczne płatki korony 12-16 mm długości; boczne łatki hypochilum zaokrąglone; epichiium sercowate, z 3-6 żółtawymi podłużnymi żeberkami. Siedlisko: Widne lasy piętra górskiego; do 1500 m n.p.m.; na glebach świeżych, zasadowych. Okres kwitnienia: V-VI. Zdjęcie: Cr, Iraklion, 21. 5. 75. • Element florystyczny: Wsch-śródziemnomorski. Kraj: Eur: PdWsch Cr.

Synonimy: C. sucullata subsp. kurdica (BORNM.) SUNDERMANN, C. floribunda WORONOW, C. cucullata subsp. floribunda (WORONOW) SUNDERMANN.

Wygląd: Roślina o krótkim kłączu. Łodyga 10-70 cm wysokości, z 1-3 łu-skolistkami u podstawy i 2-4 liśćmi. Liście do 5 cm długości, jajowato (owalne), wszystkie trąbkowate lub największy z płaską, odstają-1 cą blaszką. Kwiatostan

luźny, przeważnie dużo dłuższy od połowy łodygi; przysadki ku górze zmniejszające się równomier-1 nie. Kwiaty przeważnie jaskraworóżowe, otwierające się całkowicie lub do połowy, skierowane poziomo. Działki kielicha lancetowate, 20-25 mm długości i 5-8 mm szerokości, boczne płatki korony 16-18 mm długości; warżka 14-16 mm długości,: 2-członowa, z ostrogą; hypochilum różowe, wklęsłe, z szerokotrójkątnymi, wzniesionymi łatkami bocznymi; epichiium białawe, z 6 (7) brązowożółtymi podłużnymi żeberkami.

Siedlisko: Widne lasy i zarośla, przede wszystkim dąbrowy; 800-1500 m n.p.m., na glebach zasadowych. Okres kwitnienia: IV—VI. Zdjęcie: An, ii. Icel, 14.5.83. Rozmieszczenie: Od zachodu południowej Turcji na wschód przez turecki i iracki Kurdystan do zachodniego Iranu, a dalej do północno-wschodniej Turcji, Zasięg łączy się na wschodzie z występowaniem C. epipactoides; oba gatunki są geograficznymi wikariantami. Element florystyczny: Wsch-śródziemnomorski, I orientalny (wsch-przyśródziemnomorski). Kraje: Asi: LS An. Klucz do gatunków grupy Cephalanthera epipactoides 1 Ostroga 1-2 mm długości; działki kielicha

14-20 mm długości C. cucullata V Ostroga 3-4 mm długości; działki kielicha |

20-36 mm długości 21 2 Kwiaty białawokremowe lub (zielonkawo)żółta-

we; przednia część warżki (epichiium) trójkątnie lancetowata C. epipactoides

2" Kwiaty różowe, rzadko białawe; epichiium jajo-1 watę C. kurdica

Limodorum abortivum (L) SWARTZ

Wygląd: Wyglądem przypomina następny gatunek (patrz opis). Łodyga wysokości do 80 cm, z ok. 25 kwiatami. Kwiaty zwykle fioletowe, otwierające się szeroko, dział

ki kielicha jajowato-lancetowate, 16-25 mm długie i 5-11 mm szer., boczne płatki korony wyraźnie krótsze i wąskolancetowate. Warżka dł. 14-22 mm, 2-członowa; hypochilum dł. 4 --7 mm i tyleż szer. z wysoko podniesionymi brzegami, co nadaje mu kształt trzoneczka; epichilum dł. 10-15 mm i szer. 7-12 mm, z wklęsło wygiętymi, falistymi brzegami, wzdłuż stożkowato zakrzywione, od wierzchu w środku jaśniej zabarwione lub żółtawe z ciemnymi nerwami podłużnymi; ostroga co najmniej w połowie tak długa jak zalążnia, 15-25 mm, zakrzywiona do dołu. Siedlisko: Widne lasy, zarośla, ubogie murawy; do 2300 m n.p.m.; często na glebach zasa

dowych. Okres kwitnienia: IV—VII. Zdjęcia: It, Trient, 8.6.68 (l/g); An Hatay, 7.5.72 (l/d); AE, Rodos, 14. 4.73 (p). Rozmieszczenie: Obszary śródziemnomorskie, na północ do środkowej Europy, na wschód do południowego Iranu (z wyjątkiem Kaukazu). Element florystyczny: Śródziemnomorski, przyśródziemnomorski, panoński, danubijski, pd-atlantycki, pd-subatlantycki, pd-środkowo-europejski. Kraje: Eur: PdWsch Cr Gr Tu Al Ju Bu Rm RK Pd Si It Sa Co, PdZach BI Hs Lu, Zach Ga Be, Śr He Au Hu Ge Cz; Asi: U LS Cy An AE; Afr: Tn Ag Ma. Zmienność: Z Turcji i Cypru znana jest odmiana o jaskrawoczerwonych kwiatach (zdjęcie l/d). Silniej od normalnego typu odbiega L a. subsp. gracile B. & E. WILUNG: Roślina drobna, wysokości 10-30 cm; kwiatostan 3-6 (-9) kwiatowy; kwiaty białe lub bardzo blado fioletowe; dotychczas tylko na Peloponezie na równinie Mega-lopolis, w wilgotnych buczynach na miejscach cienistych, 380-450 m n.p.m.; kwitnie w maju, wyraźnie wcześniej niż typ normalny.

Limodorum trabutianum BATT.

Synonim: L. abortivum subsp. trabutianum (BATT.) ROUY.

Wygląd: Roślina o krótkim kłączu z mięsistymi korzeniami. Łodyga wysokości do 55 cm, bez liści asy-milacyjnych, z licznymi pochwiastymi łu-skolistkami, zabarwio

na podobnie jak one na fioletowo, prawie bez chlorofilu. Kwiatostan dość luźny, zawierający do 20 kwiatów; kwiaty na krótkich szypułkach, przyciśnięte do łodygi, fioletowe prawie się nie otwierające, płatki korony skierowane do przodu, węższe niż u poprzedniego gatunku. Różnią się od niego szczególnie budową warżki: warżka nie 2-członowa lecz wąskolopatkowata, długości do 18 mm i szerokości do 5 mm, o wierzchołku zakrzywionym na zewnątrz, ostroga krótka, długości do 4 mm. Prętosłup z zębowatym wyrostkiem na stronie brzusznej (brak u poprzedniego gatunku). Siedlisko: Widne lasy dębowe i sosnowe i zarośla;

do 2000 m n.p.m.; na glebach zasadowych; rośnie często z L. abortivum. Okres kwitnienia: IV—VI, prawie jednocześnie z poprzednim gatunkiem, Zdjęcia: Hs, Malaga, 10.5.80. Rozmieszczenie: Południowo-Zachodnia Europa i zachód Afryki Północnej, na północ do dept. Cha-rente-Maritime i Deux-Sevres na francuskim wybrzeżu Atlantyku, na wschód sięga do włoskiej wyspy Pantelleria w pobliżu wybrzeża tunezyjskiego. • Element florystyczny: Zach+centr-śródziem-nomorski, zach-przyśródziemnomorski, pd-atlantycki. Kraje: Eur: Pd Si PdZach BI Hs Lu, Zach Ga; Afn Ag, Ma. Klucz rodzaju Limodorum: 1 Ostroga długości 15-25 mm; warżka w pobliżu

nasady przewężona, przednia część (epichilum) jajowata, szerokości 7-12 mm

L. abortivum V Ostroga szerokości 1-4 mm; warżka nie prze

wężona, łopatkowata, szerokości 3-5 mm .... L trabutianum

Storzan bezlistny Epipogium dphyllum SWARTZ

Wygląd: Roślina o kłączu koralokształ-tnym, rozgałęzionym, pokrytym łuskolistka-mi, bez korzeni, z cienkimi rozłogami, bez liści asymilacyj-nych i chlorofilu, naga, Łodyga wys. 5-30 cm, 1-8-kwiato-wa, u podstawy z brązowymi łuskolistkami. Kwiaty na krótkich szypułkach, zwisające, nie skręcone,

dlatego z warżką skierowaną do góry. Działki kielicha i boczne płatki korony prawie tej samej dł., bladożółte lub czerwonawe, dł. 8-15 mm. Hypochilum z 2 szerokotrójkątnymi łatkami bocznymi, epichilum sercowate, wklęsłe, na wierzchniej stronie z 4-6 rzędami papilli, często czerwono poplamione lub nabiegłe; ostroga gruba, dł. 3-5 mm, często zgięta.

Siedlisko: Cieniste lasy szczególnie piętra górskiego; do 1700 m n.p.m.; na żyznych, zasadowych glebach. Okres kwitnienia: VII-VIII; kwitnie często pod ziemią, i dlatego nie widać go na miejscu występowania. Zdjęcia: Ge, pd. Badenia, 21.8j 65 (I); An, Kastamonu, 23. 7. 83 (p). Rozmieszczenie: Na dużych częściach Europ i Azji Mniejszej, brak na obszarach śródziem nomorskich i kontynentalnych. Na wschó przez Azję o umiarkowanym klimacie do Japonii, Korei, na Kamczatkę, dalej na południe n Kaukazie i w Himalajach. Element florystyczny: Śródziemnomorsk śr-atlantycki, subatlantycki, środkowoeuopej-ski, karpacki, sarmacki, śr-syberyjski, skandynawski. Kraje: Eur: PdWsch Gr Al Ju Bu Rm RK, Pd It, Zach Ga Be Br, Śr He Au Hu Ge Da Cz Po RB, Pn Su No Fe, Wsch RW RC, Asi: An. Pokrewieństwa: Do rodzaju oprócz omówionego gatunku należy jeszcze jeden gatunek £ wseum (D. DON) LINDLEY; rośnie on w tropikach i subtropikach Starego Świata.

Gnieźnik leśny Neottia nidus-avis (i.) t c. M. RICHARD

Wygląd: Roślina o krótkim, czołgającym się kłączu, gęsto pokrytym nierozgałę-zionymi, mięsistymi korzeniami przez co przypomina gniazdo ptaków, bez liści asy-milacyjnych, (żółta-wo)brązowa, jedynie ze śladami chlorofilu (w kwiatostanie), co nie wystarcza jej do samoźywności, Łodyga wys. 20-45 cm, z pochwiastymi łus

kolistkami. Kwiatostan obfity, u podstawy często luźny, nagi lub drobno gruczołowaty. Kwiaty (żółtawo) brązowe, na krótkich szypułkach, przekręcone, pachnące. Działki kielicha i boczne płatki korony jednakowo wykształcone, dł. 4-6 mm, odwrotnie jajowate, nachylone do siebie; warżka dł. do 12 mm, u nasady dzban-

kowato wgłębiona, na wierzchołku głęboko rozdwojona z odstającymi na zewnątrz, a ku przodowi rozszerzonymi cypelkami. Siedlisko: Cieniste lasy liściaste (z bukiem), mieszane lasy sosnowe; do 2000 m n.p.m., na glebach żyznych, zasadowych. Okres kwitnienia: V—VII; niekiedy kwitnie pod ziemią i wówczas wytwarza nasiona po samozapyleniu. Zdjęcia: Ge, Allgau, 2. 6. 81 (l/g); Ge, pd. Badenia, 1.6. 66 (l/d); Ge, pd. Wirtembergia, 13.6.70 (p). Rozmieszczenie: W Europie, pn. Afryce i Azji Mniejszej szeroko rozprzestrzeniony od strefy umiarkowanej do śródziemnomorskiej, w strefie borealnej (północnoeuropejskie lasy iglaste) tylko zupełnie pojedynczo. Na wschód w umiarkowanej strefie do centralnej Syberii, dalej na Kaukazie i w pn.-zach. Iranie. Element florystyczny: Śródziemnomorski/górski, przyśródziemnomorski, umiarkowany, (boreal-ny). Kraje: Eur: PdWsch Gr Tu Al Ju Bu Rm RK, Pd Si It Sa Co, PdZach BI Hs Lu, Zach Ga Be Ho Br Hb, Śr He Au Hu Ge Da Cz Po RB, Pn Su No Fe RN, Wsch RW RE RC; Asi: An, Afr: Ag.

40

Listera jajowata Listerę ovete (L) R. BR.

Wygląd: Łodyga wys. 20-60 cm, u góry gęsto owłosiona, u podstawy z 2-3 brązowymi, a pod kwiatostanem z 1-3 zielonymi tuskolistkami. Przeważnie 2 liś

cie asymilacyjne, prawie naprzeciwległe, dł. 4-13 cm i szer. 3-8 cm. Kwiatostan 20-80--kwiatowy. Kwiaty żółtozielone. Działki okwia-tu pochylone do przodu, prawie jednakowej dł. (4-5 mm). Działki kielicha ok. 2 mm szer., boczne płatki korony ok. 1 mm szer.; warżka dł. 7-15 mm, z tępymi łatkami, bazaine nek-tarium ograniczone po bokach listwami, z przodu przechodzące w bruzdkę wzdłuż środka warżki. Siedlisko: Lasy, zarośla, łąki, ubogie murawy, torfowiska niskie; do 2000 m n.p.m.; na glebach głębokich, zasadowych, świeżych lub wilgotnych; gatunek o dużym spektrum siedliskowym. Okres kwitnienia: V—VII. Zdjęcia: Su,

Óland, maj 73 (I); Ge, Bawaria, 18.5.64 (p). Rozmieszczenie: Szeroko rozprzestrzeniony w Europie i Azji Mniejszej od strefy borealnej do śródziemnomorskiej, na obszarze śródziemnomorskim rzadszy. W Azji na wschód do centralnej Syberii oraz od Kaukazu przez strefę śródziemnomorską do zachodnich Himalajów. Element (lorystyczny: Śródziemnomorski, przyśródziemnomorski, umiarkowany, boreal-ny. Kraje: Eur: PdWsch Cr Gr Al Ju Bu Rm RK PD Si It Sa Co, PdZach Hs, Zach Ga Be Ho Br Hb, Śr He Au Hu Ge Da Cz Po RB, Pn Su No Fe RN Is, Wsch RW RE RC; Asi: An AE. Klucz do gatunków z rodzaju Listerę: 1 Roślina okazała, łodyga wys. ponad 20 cm

i gr. ok. 3 mm; liście owalno-jajowate, dł. ponad 4 cm; warżka u nasady bez ząbków, obie łatki tępe L. oveta

1* Roślina delikatna, łodyga wys. 15 cm i gr. ok. 1 mm; liście szerokojajowate, dł. do 3 cm; warżka u nasady z parą ząbków w kształcie rogów, obie łatki zaostrzone L. cordeta

Listera sercowata Listerę cordete (L.) R. BR.

Wygląd: Roślina o smukłym, wijącym się kłączu z cienkimi korzeniami. Łodyga 5-15(-25) cm długości, u dołu naga, u góry skąpo owłosiona, u podstawy z 1-2 brą

zowymi tuskolistkami. 2 liście prawie naprzeciwległe, 1-3 cm długości i szerokości, z wierzchu błyszczące. Kwiatostan luźny, do 25 kwiatów; przysadki krótsze od kulistych szypu-łek zalążni. Kwiaty o zielonej barwie podstawowej, przeważnie (jak łodyga) brązowa-woczerwono nabiegłe. Łatki okwiatu rozchylone, owalno-lancetowate, prawie tej samej długości (1,5-2,5 mm); warżka klinowata, długości 3,5-4,5 mm, do połowy rozszczepiona z zaostrzonymi, odstającymi cypelkami; wyrostki bazalnego nektarium długości 0,5-0,7 mm, kształtem przypominające rogi. Siedlisko: Lasy iglaste, przeważnie w siedliskach wilgotnych lub mokrych, również na tor

fowiskach; do 2200 m n.p.m. Na glebach ubogich, kwaśnych; niekiedy zawlekane z drzewami iglastymi jako „chwast borowy". Okres kwitnienia: V—Vi 11. Zdjęcia: An, Artvin, 17. 7. 76 (I); Au, Salzburg, 31.5. 71 (p). Rozmieszczenie: Głównie w północnej Europie, gdzie kończy się na obszarze kontynentalnym; na południe do strefy przyśródziemno-morskiej, jednak rośnie prawie tylko w górach. Gatunek o areale okołobiegunowym, przeważnie borealno-umiarkowanym, gdzieniegdzie sięga w strefę arktyczną i przyśródziemnomo-rską z dużą przerwą na Syberii (Jakucja). Element florystyczny: Przyśródziemnomorski/ /górzysty, borealny (arktyczny). Kraje: Eur: PdWsch Ju Bu Rm, Pd It, PdZach Hs, Zach Ga Ho Br Hb Fa, Śr He Au H Ge Da Cz Po RB, Pn Su No Fe RN Is, Wsch RW RC; Asi: An. Zmienność: Gatunek o małej zmienności. W zachodniej części Ameryki Północnej rośnie odbiegający takson z nieco większymi liśćmi i kwiatami: L c. ver. nephrophyle (RYDBERG) HULTEN (patrz LUER 1975).

Spiranthes aestivalis (POIRET) L. C. RICHARD

5mm Wygląd: Roślina z 2-6 mięsistymi, wąsko-walcowatymi lub wrzecionowatymi korzeniami dt. 5-8 cm. Łodyga wys. 10-40 cm, u góry skąpo ogru-czolona. Nasada łodygi z 1-2 brunatnymi łuskolistkami; 3-6 liści odziomkowych, rów-nowąskolancetowa-tych, dł. do 12 cm i szer. do 1 cm, wzniesionych; liście zmniejszają się ku

górze łodygi. Kwiatostan 3-10 cm dł., dość luźny, z 6-20 kwiatami w 1 spiralnym rzędzie; przysadki 6-9 mm dł., trochę dłuższe od zalą-żni. Kwiaty białe, pachnące, skierowane poziomo. Działki okwiatu pochylone ku sobie, na wierzchołkach lekko odgięte ku górze; działki kielicha dł. 6-7 mm, na zewnątrz ogru-

czolone; boczne płatki korony dł. 5-6 mm; warżka dł. 6-7 mm, człon końcowy z karbowanym brzegiem, zgięty w dół, z wierzchu u nasady żółtawy. Siedlisko: Torfowiska niskie; do 1400 m n.p.m.; przeważnie na glebach zawierających wapń i często w siedliskach z naciekami wapiennymi, ze względu na specjalne wymagania w rozproszeniu lub rzadko. Okres kwitnienia: VI—VIII. Zdjęcia: Ge, Allgau, 23. 7. 72 (I); He, Schwyz, 30. 7. 78 (p). Rozmieszczenie: Występowanie koncentruje się na zach. i centr. obszarze śródziemnomorskim, na północ gatunek sięga do zach. i środk. Europy, a na wschód do Jugosławii. • Element florystyczny: Zach + centr-śródzie-mnomorski, zach ł centr-przyśródziemnomorski, pd+śr- atlantycki, pd-subatlantycki, pd-środkowo-europejski. Kraje: Eur. PdWsch Ju, Pd It Sa Co, PdZach Hs+Lu, Zach Ga Be Ho Br, Śr He Au Hu Ge Cz; Afr: Ag Ma. Klucz do oznaczania gatunków z rodzaju Spirant-hes na str. 46.

Kręczynka jesienna Spiranthes spiralis (L) CHEVALL.

5 mm

Synonim: S. autumnalis l c. M. RICHARD. Wygląd: Roślina o 2-3 (-5) podługowato-jajo-watych korzeniach dl. 1,5-5 cm. Łodyga wys. 6-40 cm, u góry ogruczolona, z 3-7 pochwiastymi łuskolistkami. Rozeta liści przyszłorocznego pędu kwiatowego rozwija się już w trakcie kwitnienia obok tegorocznego; liście jajowate lub owalne, zimujące, więdną przed zakwitnięciem. Kwiatostan dł, 3-15 cm,

o 6-30 kwiatach w 1 spiralnym rzędzie. Kwiaty (zielonkawo) białe, pachnące, skierowane poziomo. Działki okwiatu z zewnątrz ogruczolone, działki boczne odstające, natomiast środkowa i boczne płatki korony rurkowato stulone; warżka żółtawozielona z białym brzegiem, dł. 4-7 mm,

2cm

okrągława, u nasady z 2 małymi brodawkami, z przodu karbowana, z wysoko zagiętymi brzegami. Siedlisko: Ubogie łąki i ubogie pastwiska, widne lasy iglaste, garigi, rzadziej wilgotne łąki, wydmy; do 1200 n.p.m. Zarówno na glebach kwaśnych, pozbawionych wapnia jak i na obojętnych, z wapniem. Okres kwitnienia: VII I—X. Zdjęcia: Ge, południowa Wirtembergia, 3.9.82 (I); An, Hatay, 9. 9.78 (p/g); Ge, Hesja, 8.9.66 (p/d). Rozmieszczenie: Gatunek szeroko rozprzestrzeniony w Europie, głównie na południowym zachodzie subkontynentu, a także w północnej Afryce, brak w północnej Europie w strefie borealnej i we wschodniej Europie w zasięgu kontynentalnego klimatu strefy umiarkowanej. Poza tym na Kaukazie i w północnym Iranie. Element florystyczny: Śródziemnomorski, przy-śródziemnomorski, pd+śr-atlantycki, subatlatycki, środkowoeuropejski. Kraje: Eur: PdWsch Cr Gr Tu Al Ju Bu Rm Pd Me Si It Sa Co, PdZach BI Hs Lu, Zach Ga Be Ho Br Hb Śr He Au Hu Ge Da Cz Po, Pn Su Wsch RW; Asi: U LS Cy An AE; Afr: Tn Aq.

44

Spiranthes sinensis (PERS.) AMES

Synonim: S. amoena (BIEB.) SPRENGEL. Wygląd; Gatunek blisko spokrewniony z S. aes-tivalis i do niego podobny, najbardziej różni się czerwonymi kwiatami. Łodyga wys. do 50 cm. Kwiatostan długości 2-15 cm

o 5-30 kwiatach. Działki kielicha dł. 4-7 mm, boczne płatki korony takie same lub nieco krótsze; warżka dł. 4-7 mm, języczkowata lub kształtem przypominająca skrzypce (w środku przewężona), u nasady z 2 małymi brodawkami (brak u poprzednich gatunków), w środku z papillami, w tylnej części biaława, w przedniej purpuroworóżowa. Siedlisko: Wilgotne łąki, bagna. Okres kwitnienia: VII—VIII. Zdjęcia: Pochodzą z Japonii, uprawa, 28. 8.77 (p.) 5.10.79 (I). Rozmieszczenie: W Europie tylko na obszarze środkowego Uralu (Kama) na północno-zachodniej granicy areału. Rozprzestrzeniony w całej umiarkowanej strefie Azji, na południe do gór strefy

śródziemnomorskiej (Himalaje), poza tym na półkuli południowej (Nowa Gwinea, Australia, Nowa Zelandia). Element florystyczny: Sarmacki. Kraj: Eur: Wsch RC. Klucz do oznaczania gatunków z rodzaju Spiranthes. 1 Kwiaty w 3 spiralnie skręconych rzędach; przy

sadki kwiatowe długości 10—22 mm; działki kielicha długości 8-12 mm S. romanzoffiana

1* Kwiaty w 1 spiralnie skręconym rzędzie; przysadki długości 5-9 mm; działki kielicha długości 4-7 mm 2

2 Pęd kwiatonośny obok rozetki liści przyszłorocznego pędu, porośnięty tylko łuskolistkami; liście rozetki jajowate lub owalne S. spi-ralis (str. 44)

2* Pęd kwiatostanowy bez bocznej rozetki liści, u podstawy z liśćmi asymilacyjnymi, stopniowo zmniejszającymi się ku górze łodygi; liście wą-skolancetowate 3

3 Kwiaty białe S. aestivalis (str. 44) 3* Kwiaty czerwone S. sinensis

Spiranthes romanzoffiana CHAM.

Synonimy: S. gemmipara (SM.) LINDLEY, S. stricta (RYDB.) A. NELSON. Wygląd: Roślina z 2-6

mięsistymi, wąskowal-cowatymi korzeniami. Łodyga wysokości 12--50 cm, u góry skąpo ogruczolona. Dolne liście równowąskie lub wąskolancetowate, długości do 25 cm i szerokości 1,5 cm, wzniesio

ne; górne liście małe, przypominające przysadki. Kwiatostan długości 2,5-8 cm o 20-60 kwiatach w 3 spiralnych rzędach; przysadki większe niż u pozostałych gatunków, długości 10-22 mm. Kwiaty białawokremowe, skierowane skośnie ku górze. Działki okwiatu rurkowato stulone, na wierzchołkach odgięte w górę, prawie jednakowej długości 8-12 mm; warżka długości 8-11 mm, w kształcie skrzypiec (poniżej środka przewężona, z przodu rozszerzona), u nasady z 2 małymi brodawkami, człon końcowy karbowany i zakrzywiony do dołu.

Siedlisko: Wilgotne łąki. torfowiska niskie, a w Ameryce Północnej również w widnych lasach, torfowiskach wysokich i skalistych ubogich murawach; na glebach zasadowych. Okres kwitnienia: VII-VIII. Zdjęcia: Hb, Antrim, 11. 8.84 (p); Hb, Kerry, 27.7.84 (I). Rozmieszczenie: W Europie znajduje się wschodni kraniec areału, tylko na zachodniej stronie Wysp Brytyjskich (zachodnia i północna Irlandia, zachodnia Szkocja i południowo-zachodnia Anglia). Główne występowanie w Ameryce Północnej; w strefie borealnej i umiarkowanej całego kontynentu na zachód do Aleutów, na południowy zachód wzdłuż Gór Skalistych, przenikając do strefy śródziemnomorskiej. Element florystyczny: Śr-atlantycki. Kraje: Eur: Zach Br Hb. Zmienność: Zmienność europejskiej populacji pod względem kształtu liści (równowąskie, podlugowato--lancetowate) i kwiatostanu (krótki, zbity, wydłużony, rozluźniony), nie wykracza poza zakres zmienności zaobserwowanej w Ameryce Północnej.

Tajęża jednostronna Goodyera repens (L) R. B.

Wygląd: Roślina z długimi nadziemnymi rozłogami. Łodyga 10--30 cm wysokości, u podstawy z liśćmi asymilacyjnymi, ku górze z łuskolistkami, ogruczolona. Liście

odziomkowe sercowate lub jajowate, na krótkim szerokim ogonku, siatkowata unerwione. Kwiatostan o 5-15 kwiatach, ustawionych w niewyraźną spiralę. Kwiaty białe lub kremowe, pochylone, pachnące. Działki okwiatu nachylone ku sobie, długości 3-5 mm; działki kielicha zewnątrz ogruczolone; warżka długości 2,5-4 mm, 2-członowa; hypochilum półkuli-ście wydrążone, wewnątrz brodawkowate, epi-chilum trójkątne, płaskie. Nowe rozety liści wyrastają jesienią i zimują. Siedlisko: Lasy iglaste z obfitym mchem, pół-cieniste; do 2000 m n.p.m.; na glebach zasadowych, dość suchych lub wilgotnych; roślina rozprzestrzenia się z nowymi nasadzeniami.

Okres kwitnienia: VI—IX. Zdjęcia: Au, Karyntia, 24.7.81 (I); Ge, pd. Wirtembergia, 29.7.81 (pd.). Rozmieszczenie: W Europie i Azji Mniejszej od strefy borealnej do przyśródziemnomor-skiej, tylko rzadko w zachodniej Europie z klimatem oceanicznym. Ogólnie obszar występowania wokółbiegunowy, borealno-umiarkowa-ny, w górach przenikający dalej na południe. Element florystyczny: Przysrodziemnomorski/ /górski, umiarkowany, borealny. Kraje: Eur: PdWsch Ju Bu R RK, PD It, PdZach Hs, Zach Ga Be* Ho Br, Śr He Au Hu Ge Da Cz Po RB, Pn Su No Fe RN, Wsch RW RC, Asi: An. Klucz do oznaczania gatunków z rodzaju Goodyera: 1 Dolne liście do 3,5 cm długości; kwiaty

długości 3-5 mm G. repens 1* Dolne liście ponad 5 cm długości, kwiaty

długości 12-13 mm G. macrophylla. Goodyera macrophylla LOWE jest endemitem wyspy Madery. Rośliny krępe, wys. 20-60 cm, kwiatostan ponad 30-kwiatowy. Siedlisko: Wilgotne, cieniste lasy. Okres kwitnienia: IX—XI. • Element florystyczny: Maderski.

Miodokwiat krzyżowy Herminium monorchis (L.) R. BR.

Wygląd: Roślina o 1 kulistej bulwie. Łodyga wys. 7--30 cm, z 1-2 łuskolistkami u podstawy, 2 (rzadko 3-4) liśćmi odziomkowymi i 0-2 łuskolistkami powyżej. Liście rozety lancetowate lub owalne, dł. 2-12 cm i szer. 0,6-2 cm. Kwiatostan dł. 1,5-10 cm, wąski, luźny; przysadki tro-

2 c m , chę krótsze od za-lążni. Kwiaty pochy

lone, żółtawozielone lub białawozielone o miodowym zapachu. Działki kielicha jajowa-to-lancetowate, dł. 2,5-3 mm i szer. 1-1,5 mm, lejkowato skierowane ku przodowi; boczne płatki korony dł. 3,2-3,9 mm, języczkowate, w końcowej ćwiartce ząbkowane lub klapowane, z zagiętym do tyłu wierzchołkiem; warżka

dł. 3,5-4,5 mm, w końcowej ćwiartce z 2 wąskimi łatkami bocznymi, a u nasady z misecz-kowatym zagłębieniem. Roślina wytwarza wiele nowych bulw na długich rozłogach; pędy kwiatowe często w grupach. Siedlisko: Ubogie murawy i ubogie pastwiska, torfowiska niskie; do 2000 m n.p.m.; na glebach zasadowych przeważnie na wapieniu. Okres kwitnienia: V—VI11. Zdjęcia: Ge, Górna Bawaria, 18.6.67 (I); Au, Lichtenstein, 22. 6.74 (p). Rozmieszczenie: W umiarkowanej strefie Europy, przenika na Półwysep Apeniński i Bałkański i w strefę przyśródziemnomorską, a w Skandynawii w strefę borealną. Poza tym na Kaukazie i w umiarkowanej strefie na wschód aż do Japonii, a stąd przez góry Chin do Himalajów. Element florystyczny: (Zach) + centr + (wsch)-przyśródziemnomorski, panoński, karpacki, (pd) + śr-atlantycki, subatlantycki, środkowoeuropejski, sarmacki, (skandynawski). Kraje: Eur: PdWsch Ju Bu Rm, Pd It, Zach Ga Be Ho Br, Śr He, Au tHu Ge Da Cz Po RB, Pn Su No Fe RN, Wsch RW RE RC.

W*it<

Gennana dyphylla (LINK) PARŁ.

Synonimy: Orchis diphylla (LINK) SAMP., Coelog-lossum diphyllum (LINK) FIORI & PAOL.

Wygląd: Roślina z 1 owalną bulwą. Łodyga wys. 10-50 cm, z 1-2 pochwiastymi łuskolist-kami u podstawy i 2 skrętoległymi liśćmi asymilacyjnymi. Dolny liść szerokosercowaty, dł. 3-12,5 cm i szer. 2,2-8 cm, obejmujący łodygę, górny podobny, tylko mniejszy. Kwiatostan dł. do 13,5 cm o 10-45 kwiatach, gęsty, jednostronny. Działki okwiatu prawie jednakowej di. 3,5-4 mm;

działki kielicha zielone, skierowane prosto do przodu, z kapturkowatym wierzchołkiem; boczne płatki korony żółtozielone, romboidalne, z wierzchołkiem odgiętym wstecz; warżka żółtozielona,

szerokojęzyczkowata, z przodu 3-łatkowa z trójkątną łatką środkową, o połowę cieńszymi, trochę krótszymi łatkami bocznymi wygiętymi do dołu; ostroga dł. ok. 1,5 mm, workowata, bruzdkowana. Rozmnażanie: Na wierzchołku cienkich rozłogów korzeniowych powstają nowe bulwy, na których przez kilka lat, zanim roślina zakwitnie, zawsze znajduje się długoogonkowy liść asymilacyjny. Siedlisko: Zimozielone lasy liściaste, lasy iglaste, garigi, cieniste rozpadliny skalne; do 1000 m n.p.m. Okres kwitnienia: I—IV. Zdjęcia: Cl, Tenery-fa, 1.4.79 (I); Lu, Estremadura, 31.3.71 (p). Rozmieszczenie: Od Sardynii i Korsyki przez zachodnią część obszaru śródziemnomorskiego aż do wysp na środkowym Atlantyku, tylko stosunkowo blisko wybrzeża. Na Maderze i Porto Santo, na Wyspach Kanaryjskich po zachodniej stronie archipelagu; gatunek nie notowany jednak na Lan-zarote i Fuerteventura. • Element florystyczny: Centr + zach-śródziem-nomorski, maderski, kanaryjski, centr-przyśród-ziemnomorski. Kraje: Eur: Pd Sa Co, PdZach BI Hs Lu; Air: Ag Ma Ml Cl.

Habenaria tridactylites LINDLEY

Wygląd: Roślina z 2 owalnymi bulwami. Łodyga długości 10--30 (-60) cm wysokości, z przeważnie 3 liśćmi odziomkowymi, u góry naga. Najniższy liść łuskowaty,

2 górne płaskie, prawie skrętoległe, wąskie lub jajowato-owalne, długości (1,5-) 5-18 cm, szerokości (1-) 15-7 cm, z kolczastym wierzchołkiem. Kwiatostan luźny, wąskowalcowaty, o 2-12 (-24) kwiatach. Przysadki V, - 3/4 długości zalążni. Kwiaty żółtawozielone, pachnące. Boczne działki kielicha skierowane trochę do tyłu i zgięte, równowąskie lub owalne, sier-powate, długości 5-7 mm i szerokości 1-2,5 mm; środkowa działka kielicha szeroko jajowata długości 4-6 mm, hełmiasto stulone z prawie równymi, jajowatymi bocznymi płatkami korony, płatki z bazalnym zębem; warżka długości 7-9 mm, głęboko trójdzielna o prawie jednakowo długich, równowąskich, odstają

cych łatkach; ostroga długości 9-14,5 (-17) mm, wąskostożkowata, skierowana ku dołowi i zagięta do przodu. Siedlisko: Prawdopodobnie gatunek lasów wawrzynowych, obecnie wskutek niszczenia ich na dużych powierzchniach zepchnięty na wilgotne zbocza skalne; zdołał się przystosować do zastępczej roślinności we wrzosowiskach porośniętych zaroślami i w krajobrazie upraw (na starych murach tarasów, w zdziczałych sadach) w siedliskach cienistych; na glebach lekko kwaśnych, przeważnie wilgotnych; do 800 m n.p.m. Okres kwitnienia: XI—IV. Zdjęcia: Cl, Teneriffa, 5.4.79 (I), 3.1.81 (p). Rozmieszczenie: Gatunek endemiczny wysp Kanaryjskich, przede wszystkim z zachodniej części grupy wysp, natomiast na suchszych wyspach wschodnich albo rzadki (Lanzarote), albo nie notowany (Fuerteventura). • Element florystyczny: Kanaryjski. Kraj: Afr: Cl. Pokrewieństwo: Rodzaj występuje w wielu setkach gatunków w tropikach i subtropikach.

Pletanthera algeriensis BATT & TRABUT

Synonim: P. chlorantha subsp. algeriensis (BATT & TRABUT) EMBERGER.

Wygląd: Roślina o 2 ja-jowato-podtugowatych bulwach. Łodyga wys. 25-70 cm, u podstawy z 1-2 tuskolistkami, przy ziemi z 2 dużymi liśćmi, a nad nimi z 4-6 małymi listkami rozmieszczonymi na łodydze. Dolne liście skośnie wzniesione, szerokolancetowate dł. 9-30 cm i szer. 2-5 cm. Kwiatostan dł do 25 cm, gęsty, z ob fitymi kwiatami, robią'

cy wrażenie wąskiego (kwiaty słabo odstające) przysadki często duże, dłuższe od kwiatów. Kwia ty żółtozielone, mniejsze niż u P. chlorantha. Środkowa działka kielicha szerokosercowata, dł i szer. 6-8 mm i tej samej długości, lancetowate

szerokości 2-2,5 mm boczne płatki korony hełmia-sto skupione; boczne działki kielicha jajowate, długości 8-11 mm i szerokości 4-6 mm, trochę wklęsłe, nie skręcone do przodu albo tylko lekko, odstające; warżka wąskojęzyczkowata, długości 8-12 mm i szerokości 1,7-3,4 mm, z przodu często silnie zakrzywiona ku tyłowi; ostroga długości 19-24 mm, w tylnej połowie spłaszczona bocznie i (patrząc z boku) trochę rozszerzona. Pyłkowiny ustawione skośne względem siebie. Siedlisko: Mokre łąki; do 2100 m n.p.m. Prawdopodobnie wszystkie siedliska na równinie zostały zniszczone przez melioracje, dlatego obecnie rośnie przeważnie w piętrze górskim. Okres kwitnienia: V-VI. Zdjęcia: Ma, środkowy Atlas, 20. 5.80 (I), 23.5.81 (P). Rozmieszczenie: Zachodnie obszary śródziemnomorskie, główne występowanie w północnej Afryce w Maroku, na wschód sięga do regionu Algieru; w Europie znany ze Sierra Nevada. • Element florystyczny: Zach-śródziemnomorski. Kraje: Eur: PdZach Hs, Afr: Ag, Ma.

Plałanthera holmboei H. LINDB. fil.

Synonim: P. chlorantha subsp. holmboei (H. LINDB. fil.) J. J. WOOD.

Wygląd: Bardzo podobny do P. algeriensis, bardziej różniący się cechami ilościowymi niż jakościowymi; rośliny przeważnie mniej okazałe z krótszymi liśćmi i o kwiatostanie lu

źniejszym, uboższym w kwiaty; działki okwiatu przy tej samej długości trochę węższe, boczne działki kielicha często silniej skręcone; ostroga również bocznie spłaszczona, ale nie (czy nigdy?) rozszerzona. Siedlisko: Lasy sosnowe, również garigi; w piętrze górskim; do 2000 m n.p.m.; na glebach świeżych lub zmiennie wilgotnych. Okres kwitnienia: V—VII. Zdjęcia: Cy, obszar Troodos, 6. 5. 80 (I), uprawa 11. 4. 84 (p) Rozmieszczenie: Wschodni obszar śródziemnomorski; Cypr i góry przybrzeżne kontynentu od

południowej Turcji do Izraela, Gatunek przez długi czas był uważany za endemit cypryjski i dopiero w ostatnich latach został znaleziony na kontynencie. Całkowite rozmieszczenie nie zostało jeszcze do końca zbadane. • Element florystyczny: Wsch-śródziemnomorski. Kraje: Asi: U LS Cy An. Klucz do oznaczania gatunków z grupy Platan-thera-algeriensis: 1 Ostroga (patrząc z boku) w tylnej połowie tro

chę rozszerzona; boczne działki kielicha jajowate, długości 8-11 mm i szerokości 4-6 mm

P. algeriensis 1* Ostroga wąska, nie rozszerzona; boczne dzia

łki kielicha wąsko jajowate długości 7-10 mm i szerokości 3-4 mm P. holmboei

Uwaga: Należy wyjaśnić drogą badań porównawczych, czy te dwa gatunki dają się odróżnić; wcześniej cechy wskazywały na rangę podgatunku. Być może wykazane tu różnice zależą jednak od siedliska (również kształt ostrogi może być skorelowany ze stanem rośliny), a wówczas nawet ranga podgatunku byłaby dla tych taksonów zbyt wysoka.

Podkolan zielonawy Platanthera chlorantha (CUSTER) REICHENB.

Synonim: P. montana REICHENB. fil. Wygląd: Roślina o 2 ja-jowato-podtugowatych bulwach. Łodyga wysokości 20-80 cm, u podstawy z 1-3 po-chwiastymi luskolistka-mi, 2(3) duże liście asy-

1 1 c m ' milacyjne przy ziemi i 1-4 mniejsze ponad nimi. Dolne liście owalne lub jajowate, długości 6-20 cm i szerokości 2,5-8 cm. Kwiatostan długości do 25 cm, dość luźny, obfity, robiący wrażenie szerokiego (kwiaty odstające); przysadki trochę dłuższe od kwiatów. Kwiaty białe, często lekko zielonkawe lub żółtawe. Środkowa działka kielicha szerokosercowata, długości i szerokości 6,5-10 mm hełmiasto skupiona razem z prawie tak samo długimi i 2-3 mm szerokimi bocznymi płatkami korony; boczne dziatki kielicha skośnie jajowate, długości 9-12 mm i szerokości 5-6 mm, przeważnie skręcone i o falistym brzegu, odstające; warżka języczkowata, długości 9-18 mm i szerokości 2,3-4 mm, zagięta w górę lub

w dół, z przodu intensywnie zabarwiona; ostroga długości 18-40 mm, w tylnej połowie bocznie spłaszczona i rozszerzona. Pyłkowiny skośnie ustawione względem siebie. Siedlisko: Wilgotne, widne lasy, wilgotne i mokre; łąki, torfowiska niskie, również ubogie murawy; do 2000 m n.p.m.; na glebach zasadowych, często na wapieniu. Okres kwitnienia: V—VIII, prawie 2 tygodnie wcześniej niż P. bifolia. Zdjęcia: Ge, Pfalz, 29.5.66 (l/g); Ge, Allgau, 27.5. 81 (l/d); Ge, górna Bawaria, 3.7.83 (p). Rozmieszczenie: W Europie, północnej Afryce i Azji Mniejszej od strefy śródziemnomorskiej do umiarkowanej, w oceanicznej Skandynawii także w strefie borealnej, na wschód wciska się w obszar sarmacki. Poza tym na Kaukazie i w zachodnim Iranie. Element florystyczny: Śródziemnomorski/górski, przyśródziemnomorski, umiarkowany, (borealny). Kraje: Eur: PdWsch Gr Tu Al Ju Bu Rm RK, Pd Si It Sa Co, PdZach Hs, Zach Ga Be Ho Br Hb, Śr He Au Hu Ge Cz Po RB, PN Su No Fe, Wsch RW, RC; Asi: ?IJ ?LS Cy An AE; Afr: Ma.

Podkolan biały Platanthera bifolia (L.) L. C. Ż. RICHARD

Wygląd: Podobny do P. chlorantha, przeciętnie smuklejszy i z nieco mniejszymi, bardziej słodko pachnącymi kwiatami; boczne działki kielicha często mniej skręco

ne albo płaskie; ostroga nie zgrubiała. Pyłkowiny równoległe i blisko siebie. Siedlisko: Widne lasy, ubogie łąki, wrzosowiska; do 2300 m n.p.m.; na glebach suchych lub wilgotnych o różnym podłożu. Okres kwitnienia: V—VIII. Zdjęcia: Ge, pd. Wirtembergia, 2. 7. 66 (I); He, Schaffhausen, 25. 6. 78 (p). Rozmieszczenie: W Europie, północnej Afryce i Azji Mniejszej, ale rzadziej w strefie śródziemnomorskiej. Na wschód w umiarkowanej strefie środkowej Syberii, dalej na Kaukazie, w północnym i zachodnim Iranie. Element florystyczny: Śródziemnomorski/górski, przyśródziemnomorski, umiarkowany, borealny.

Kraje: Eur: PdWsch Gr Tu Al Ju Bu Rm RK, Pd Si It Sa Co, PdZach BI Hs Lu, Zach Ga Be Ho Br Hb Fa, Śr He Au Hu Ge Da Cz Po RB, Pn Su No Fe RN, Wsch RW RE RC; Asi: An; Afr: Tn Ag. Uwaga: Gatunek bardzo wielopostaciowy. Należałoby sprawdzić czy następujące podgatun-ki są rozróżnialne: 1. P. b. subsp. graciliflora BISSE. Kwiaty gęste, przeciętnie oddalone od siebie o 2-6 mm; ostroga długości 13-23 mm; warżka długości 6-12 mm. Na kwaśnych, ubogich siedliskach równinnych koło Morza Północnego i Bałtyku (śr-atlantycki, pn-sub-atlantycki; Ho Br Ge Da Su No); kwitnie 3 tygodnie po następnym podgatunku. 2. P. b. subsp. latilolia (DREJER) LOJTNANT. Kwiaty rzadkie, oddalone od siebie o 5-10 mm; ostroga dł. 20-41 mm; warżka dł. 10-16 mm. Siedlisko i areał takie same jak podano dla gatunku. Tutaj należy prawdopodobnie P. kuenkelei H. BAUMANN z północnej Afryki (rośliny szczególnie wysokie, do 90 cm; jednakże pod względem innych cech mieści się w zakresie zmienności podgatunku).

Platanthera hyperborea (L ) LINDLEY

Synonimy: Habenaria hyperborea (L.) R. BR., Limnorchis hyperborea (L.) RYDB., P. convallariifo-lia (FISCHER) LINDLEY. Wygląd: Roślina ze zgrubiałymi korzeniami. Łody

ga wysokości M O cm, z 1-2 łuskolistkami u podstawy, a ponad nimi z 4-8 liśćmi. Największe liście lancetowate, długości do 13 cm i szerokości 2 cm.

Kwiatostan długości 2-9 cm, z obfitymi, gęstymi kwiatami. Kwiaty żółtawozielone lub zielonkawe, pachnące. Środkowa działka kielicha długości 3--5 mm, jajowata, helmiasto skupiona z prawie równie długimi, ale węższymi i sierpowatymi bocznymi płatkami korony; boczne płatki korony długości 4-6 mm, odstające do dołu, skręcone; warź-ka długości 4-7 mm, lancetowata, z nieco krótszą i często skrzywioną ostrogą. Siedlisko: Przeważnie na wilgotnych i mokrych łąkach, również w suchych ubogich murawach; poza Europą także w wilgotnych lasach, zaroślach

Platanthera azorica SCHLECHTER

Synonim: Habenaria longibracteata HOCHST. Wygląd: Wyglądem organów wegetatywnych przy

pomina P. micrantha, roślina bardziej krępa; łodyga i liście większe. Kwiaty białawozielone. środkowa działka kielicha i boczne płatki korony długości ok. 3 mm, trójkątne, heł-

miasto skupione; boczne działki kielicha długości ok. 4 mm, podługowato odwrotnie jajowate, skierowane prawie prostopadle w dół; warżka długości ok. 3,3 mm, wąska, języczkowata, zgięta do dołu, z ostrogą 7-9 mm długości. Siedlisko: Trawiaste zbiorowiska krzewinkowe w strefie pasatów; 500-1000 m n.p.m. Okres kwitnienia: VI—VII. Zdjęcie: Az Sao Miguel, 16.6.80. Rozmieszczenie: Gatunek endemiczny na Azorach, znany z wysp Santa Maria, Sao Miguel, Sao Jorge, Pico i Flores. • Element llorystyczny: Azorski. Kraj: Eur: Zach Az.

wierzbowych i zbiorowiskach krzewinkowych, na] torfowiskach niskich i wysokich. Okres kwitnienia: VII—VIII. Zdjęcia: USA, Wisconsin, 14,7.77 (I), USA, Ver-, mont, 30.7.72 (p). Rozmieszczenie: W Europie wschodnia granica I zasięgu w Islandii. Główne występowanie w Ameryce Północnej od strefy arktycznej do umiarkowanej, w Górach Skalistych przenika do strefy śródziemnomorskiej; na zachód do wschodniej Azji (Kamczatka, Japonia). Element florystyczny: Pn-atlantycki. Kraj: Eur: Pn Is. Zmienność: Gatunek obejmuje wiele bardzo zmiennych kręgów form; różnią się one na przykład kształtem i liczbą liści, kształtem warżki i długością ostrogi. Zależnie od oceny stopnia pokrewieństwa bywają zaszeregowane jako odmiany lub oddzielne gatunki. Przy stosowaniu szerokiej koncepcji islandzkie rośliny należą do P. hyperborea var. hyperborea.

Platanthera micrantha (HOCHST.) SCHLECHTER

Wygląd: Podobny do P. hyperborea (korzenie, liście, kwiatostan, ustawienie działek okwiatu).

Łodyga wysokości do 50 cm, liście długości do 23 cm i szerokości 5 cm. Kwiaty żółtozielone, pachnące. Działki kielicha długości 2,5-4 mm, sze-rokojajowate, boczne

h

odstające i skierowane skośnie do dołu; warżka i boczne płatki korony trochę krótsze; warżka szerokojęzyczkowata, zagięta do dołu ze zgiętą ostrogą długości 2-3 mm. Siedlisko: Trawiaste; 200-300 m n.p.m.; na glebach kwaśnych, wilgotnych. Okres kwitnienia: V—VII. Zdjęcie: Pochodzi z Azorów (Sao Miguel, 14. 6. 80). Rozmieszczenie: Gatunek endemiczny na Azorach, znany ze wszystkich wysp z wyjątkiem Gracioso. • Element florystyczny: Azorski. Kraj: Eur: Zach Az.

RK 57

Platanthera obtusate (PURSH) UNDLEY subsp. oligantha (TURCZ.) HULTEN

A Synonimy: P. oligantha TURCZ. Lysiella olighanta (TURCZ.) NEVSKI, P. paNllk SCHLECHTER.

Wygląd: Roślina o korzeniach mięsistych, nie zgrubiałych lub prawie nie zgrubiałych. Łodyga wysokości 6-20 cm, u podstawy z 1-2 łuskolistkami i 1 jajo-

1 " " " " ' wato-lancetowatym liściem asymilacyjnym długości 4-7,5 cm i szerokości 1,2-2,1 cm; ponad nimi niekiedy jeszcze 1 krótki, równowąski liść. Kwiatostan o 2-9 kwiatach, dość gęsty; przysadki prawie długości zalążni. Kwiaty zielonkawobiałe, Środkowa działka kielicha długości i szerokości 2-2,3 mm skupiona hełmiasto z prawie tyleż samo długimi ale węższymi bocznymi płatkami korony; boczne działki kielicha długości 2,5-3 mm, lancetowate, odstające; warzka długości 3-3,5 mm, trójkątnie języczkowata, zagięta ku dołowi z ostrogą długości 2,5—3 mm. Siedlisko: Podgatunek rośnie w Europie na zbioro

wiskach krzewinkowych w piętrze subalpejskim na glebach bogatych w wapń, a w Azji również w wilgotnych lasach brzozowych i sosnowych. Okres kwitnienia: VII. Zdjęcie: No, Troms, 4/5.7.76. Rozmieszczenie: W Europie znany tylko z niewielu stanowisk w górach północnej Skandynawii (pro-j wincje Troms, Finmark i Torne Lappmark). Głównie występuje w borealnej i arktycznej Azji, w kierunku południowym sięga aż do gór środkowosy-beryjskich w strefie umiarkowanej. Element florystyczny: Skandynawski. Kraje: Eur: Pn Su No. Pokrewieństwo: P. obtusata var. obtusata (Syn.: Lysiella obtusata [PURSH] RYDB., Habenaria obtusata [PURSH] RICHARDSON) zasiedla północną Amerykę (przyśródziemnomorski/górski, umiarkowany, borealny, arktyczny); ma większe kwiaty (działki kielicha do 6,5 mm, warzka długości do 10 mm). Ponieważ występują formy przejściowe, oba taksony nie zawsze uznawane są za samodzielne podgatunki.

Potrostek alpejski Chamoichis alpina (L.) L. C M. RICHARD

Wygląd: Roślina z owalnymi bulwami. 4-10 liści odziomkowych w rozecie, otoczonych u podstawy 2-3 łuskolistkami, liście trawiaste, rynien-kowato pofałdowane, dochodzące do kwiatostanu lub go przewyższające. Łodyga wysokości 5-15 cm. Kwiatostan o 2-12 kwiatach, dość gęsty; dolne przysadki dłuższe od kwiatów. Kwia

ty żółtozielone, często brązowawopurpurowo nabiegłe. Działki okwiatu hełmiasto skupione; działki kielicha jajowate, długości 3,5-4,2 mm; boczne płatki korony nieco węższe, długości 2,3-3,0 mm; warzka języczkowata, długości 3-4 mm, z brzegami zagiętymi do tyłu, przeważnie z 2 zębowatymi łatkami bocznymi, bez

ostrogi. Pyłkowiny z rozdzielonymi uczepkami we wspólnej kieszonkowatej otoczce. Rozmnażanie: Rośliny mogą tworzyć dodatkowe bulwy przybyszowe (zamiast 1-2 w ciągu roku) i krótkie rozłogi, dlatego często obok siebie występuje wiele pędów kwiatowych. Siedlisko: Kamieniste i skaliste ubogie murawy na eksponowanych siedliskach z niewielką pokrywą śniegową w czasie zimy; w piętrze subalpejskim i alpejskim ponad granicą lasów, do 2700 m n.p.m.; na glebach płytkich, suchych, na skałach zawierających wapń. Okres kwitnienia: VII-VIII. Zdjęcia: He, Ticino, 17. 7. 71 (I); He, Gryzonia, 20. 8. 83 (p). Rozmieszczenie: Gatunek wyłącznie europejskich wysokich gór; występuje w całym paśmie alpejskim, w pn. i pd. Karpatach, w górach Skandynawii aż do półwyspu Kola. • Element florystyczny: Alpejski, karpacki, skandynawski, lapoński. Kraje: Eur: PdWsch Ju Rm, Pd It, Zach Ga, Śr He Au Ge Cz Po, PN Su No Fe EN. Pokrewieństwo: Rodzaj o jednym gatunku.

^R RQ

Ozorka zielona Coeloglossum mide ( i ) HARTMAN subsp. viride

Wygląd: Roślina o bulwie dłoniasto podzielonej. Łodyga wys. 5-30 cm. 3-7 liści, dolne jajowate, blisko podstawy łodygi, skośnie wniesione, do 10 cm dł.

i 5 cm szer,, górne lancetowate. Kwiatostan 5-25 kwiatowy; przysadki prawie tak długie jak kwiaty, albo nawet je wyraźnie przewyższają. Kwiaty (żółto)zielone, często brązowoczerwono nabieg-łe. Działki okwiatu hełmiasto skupione, prawie jednakowej dł. 3,5-7 mm; działki kielicha jajowate, szer. 2-3 mm; boczne płatki korony rów-nowąsko-lancetowate, szer. 0,7-1,5 mm; warżka języczkowata, dł. 5-9 mm, z przodu rozszerzona, 3-łatkowa z równoległymi łatkami bocznymi i krótszą, zębokształtną łatką środkową; ostroga workowata, bruzdkowana, dł. 2-3 mm. Siedlisko: Ubogie murawy i ubogie łąk i , , widne lasy; do 2900 m n.p.m.; przeważnie na glebach kwaśnych. Okres kwitnienia: V—VIII.

Zdjęcia: Au, wsch. Tyrol, 16. 7.83 (I); It, Werona, 16. 6. 70 (p). Rozmieszczenie: W Europie i Azji Mniejszej ażj do strefy przyśródziemnomorskiej, brak na obszarze pontyjskim, rzadki na obszarze] śródziemnomorskim. Podgatunek o zasięgu okołobiegunowym, przeważnie borealno-u-j miarkowanym, w Azji sięga także dalej naj południe na Kaukaz i w Himalaje. Element llorystyczny: (Śródziemnomorski/górski), przy-1 śródziemnomorski/górski, umiarkowany, bo-realny, arktyczny. Kraje: Eur: PdWsch Gr Al Ju Bu Rm RK, Pd It, PdZach Hs, Zach Ga Be Ho Br Hb Fa, Sr He Au Hu Ge Da Cz Po RB, PN Su No Fe RN Is, Wsch RW RC; Asi: An. Zmienność: Na północy i w wysokich górach występują niskie odmiany z mniejszą liczbą liści i kwiatów; odpowiadają one C.v. var. is-ladicum (LINDLEY) M. SCHULZE. Inny podgatunek C. I v. subsp. bracteatum (WILLD.) K. RICHTER rośnie w Ameryce Północnej i wsch. Azji; Wygląd: bardziej krępy, wys. do 80 cm, liście odstające poziomo, dł, do 18 cm, warżka z przodu nie rozszerzona.

Kukuczka kapturkowata Neottianthe cucullata (L.) SCHLECHTER

1 cm

Synonim: Gymnadenia cucullata (L.) L. C. M. RICHARD.

Wygląd: Roślina o 2 kulistych lub owalnych bulwach. Łodyga wysokości 10-30 (-40) cm, z 1-2 pochwiastymi łuskolistkami i 2 liśćmi asymilacyjnymi u podstawy oraz z 1—2(—5) łuskolistkami powyżej. Dolny liść podługowa-to-lancetowaty lub okrągły, długości 2,5-9 cm i szerokości 1,5-5 cm, skośnie wzniesiony, górny mniejszy

i węższy. Kwiatostan długości 3-8 cm, o 6-20 kwiatach, dość luźny, często mniej lub bardziej jednostronny; przysadki prawie nie dłuższe od za-lążni. Kwiaty purpuroworóżowe, pochylone, bez zapachu. Działki okwiatu długości 6-8 mm i szerokości 1-1,5 mm, hełmiasto skupione; warżka długości

7-9 mm, pochylona ku dołowi, u nasady z jaśniej szym polem i 2-8 cętkami, rozszczepiona w 3 łatki powyżej połowy; łatka środkowa równowąsko-po-długowata, łatki boczne odstające !/3 jej długość i 1/2 szerokości; ostroga długości 5-6,6 mm, skierowana do dołu, esowato wygięta, na końcu rozszerzona. Siedlisko: W lasach iglastych i liściastych przeważnie w półcieniu, również w zaroślach i na łąkach górskich; prawdopodobnie na glebach kwaśnych. Okres kwitnienia: VI—VIII, we wschodniej części środkowej Europy przeważnie dopiero od końca lipca. Zdjęcia: Po, Białystok, 7.8.74. Rozmieszczenie: Wschodnia Europa i wschodnie krańce środkowej Europy, zachodnia granica występowania w Polsce. Częste występowanie kończy się na zachodzie sarmackiego obszaru roślinnego, pojedyncze przednie straże sięgają bardziej na zachód. Na wschodzie w umiarkowanych strefach Azji, a w Chinach i Japonii również w strefie przyśródziemnomorskiej. Element florystyczny: (Pn-środkowoeuropejski) sarmacki, śr-syberyjski. Kraje: Eur: Śr Po RB, Wsch RW RC.

Gołek białawy Leucorchis albida (i.) E. H. F. MEYR

Synonimy: Gymnadenid albida (i.) i. c, M. RICHARD, Pseudorchis albida ( L ) A. & D. LOVE.

Wygląd: Roślina o 2 bulwach rozszczepionych prawie do podstawy. Łodyga wysokości 10-40 cm, z 2-3 łus-kolistkami u podstawy i 3-7 liśćmi. Dolne liście podługowato-jajo-

wate, długości 2,5-8 cm i szerokości 1-2,5 cm. Kwiatostan długości 2-10 cm, gęsty, o obfitych kwiatach. Działki okwiatu hełmiasto skupione; warźka w przedniej ćwiartce grzebyczkowato 3-łat-kowa o łatkach prawie takiej samej długości; ostroga długości 2-3 mm, na końcu rozszerzona. Siedlisko: Ubogie murawy, zbiorowiska krze-winkowe; do 2500 m n.p.m. Na glebach kwaśnych. Okres kwitnienia: V—VIII. Zdjęcia: He, Gryzonia, 19. 7.74 (I); Au, Tyrol Wschodni, 7.8.78 (p). Zmienność: Gatunek obejmuje dwa podgatunki, które należy jeszcze sprawdzić: 1. L. a. subsp. albida. Środkowa działka kielicha

dł. 20-28 mm, boczne działki kielicha i warżka dli 24-32 mm; kwiaty zielonkawobiałe lub bladożółte] Przysadki krótsze lub dłuższe od kwiatów. Rozmieszczenie: W Europie od strefy przyśródziej mnomorskiej do borealnej na obszarze o klimacia oceanicznym. • Element florystyczny: PrzyśróJ dziemnomorski/górski, karpacki0, atlantycki] subatlantycki, środkowoeuropejski, skandynawski] pn-rosyjski, samojedzki". Kraje: Eur: PnWsch Gn Al Ju Bu Rm, Pd It Co, Pd Zach Hs, Zach Ga Bel fHo Br Hb Fa°, Śr He Au Ge Da Cz Po, Pn Su Nd Fe RN0. Wsch RW. Na terenach zaznaczonych] 0 prawdopodobnie (także) następny podgatunek, 2. L a. subsp. straminea (FERNALD) A. LÓVE. Syn.: L a. m. subalpina (NEUMAN) HYL. Środkowa działka kielicha długości 27-40 mm, boczne dzia-! łki i warżka długości 33-45 mm; kwiaty bladożółte;1

przysadki zawsze dłuższe od kwiatów. Rozmieszczenie: Północna Europa, Alpy; wschód Ameryki Północnej. Element florystyczny: Alpejski, pn-atlantycki, skandynawski/górski, lapoński, KraJ je: Eur: Sr He, Pn Su No Fe Is.

Gymnadenia frivaldii GRISEB.

Synonimy: Leucorchis frivaldii (GRISEB.) SCHLE-CHTER, Pseudorchis frivaldii (GRISEB.) P.F. HUNT, Wygląd: Roślina z 2 prawie do połowy dłoniasto

rozszczepionymi bulwami. Łodyga wysokości 10-30 cm, z przeważnie 2 brązowymi łus-kolistkami u podstawy, a nad nimi z 3-5 liśćmi. Dolne liście podługo-wato-lancetowate, dłu

gości do 9 cm i szerokości 1 (1,5) cm. Kwiatostan jajowaty, długości 1,5-3 cm, gęsty, przysadki prawie tak długie jak zaląznie. Kwiaty białawokremo-we, często z różowym poblaskiem lub bladoróżowe. Środkowa działka kielicha długości 3-3,5 mm, jajowata, hełmiasto skupiona z prawie nie krótszymi bocznymi płatkami korony; boczne działki kielicha nieco dłuższe od środkowej, skośnie rom-bowate, odstające poziomo; warżka długości 3,5-4 mm, 3-łatkowa z zębowatymi łatkami bocznymi, niekiedy prawie nie podzielona, z przodu zagięta ku dołowi; ostroga długości 1,5-3 mm, smukła, na

końcu nie rozszerzona,lekko zgięta, Siedlisko: Mokre łąki, piętro subalpejskie i alpejskie, niekiedy w piętrze górskim sięgając do 1200 m n.p.m.; na skałach krzemianowych. Okres kwitnienia: VI—VIII. Zdjęcia: Ju, Kosowo i Metohija, 19.6,82. Rozmieszczenie: Góry Półwyspu Bałkańskiego od Czarnogóry do północnej Grecji, na wschód do centralnych Bałkanów w Bułgarii; zachód Karpat Południowych. • Element florystyczny: Centr + wsch-śródzie-mnomorski/alpejski, karpacki. Kraje: Eur: PdWsch Gr Al Ju Bu Rm. Pokrewieństwo: Gatunek ostatnio zaliczany bywa stale do rodzaju Leucorchis, ale cechy wskazują bardziej na pokrewieństwo z Gymnadenia; są to: kształt bulw, barwa kwiatów, ustawienie działek okwiatu, kształt warżki, płatki korony i ostroga. Natomiast budowa prętosłupa odpowiada tej ce-sze u Leucorchis, co można sprawdzić badając świeży materiał.

Gołka długoostrogowa Gymnadenia conopsea ( L ) R. BR.

Synonimy: G.c. susp. densiflora (WAHLENB.) K. RICHTER, G. c. subsp. montana BISSE, G.C. var. alpina, REICHENB. fil., G.c, var. lapponica ZETT.

, c m Wygląd: Roślina o dwóch bulwach rozdzielonych dłoniasto prawie do połowy, Łodyga z 2-3 łuskolist-kami u podstawy i 3-9 liśćmi asymilacyjnymi, Dolne liście długości 5-

-25 cm i szerokości 0,5-4 cm, równowąskie lub lancetowate. Kwiaty różowe lub czerwonolila. Działki kielicha długości 4-7 mm, owalne, boczne odstające poziomo, środkowa skupiona hełmiasto z nieco krótszymi, jajowatymi bocznymi płatkami korony; warżka długości 3,5-6 mm, łatki boczne prawie o połowę krótsze od łatki środkowej; ostroga długości 10-20 mm, smukła, zagięta do dołu. Siedlisko: Łąki wilgotne lub mokre, torfowiska niskie, ubogie murawy, łąki górskie, widne lasy; do 2000 m n.p.m.; na glebach dość suchych lub mokrych, kwaśnych lub zasadowych. Okres kwitnienia: V—VMl. Zdjęcia: Hb, Clare, 5.8. 84 (I); Hs, Huesca, 2.5.82 (p/g); Ge, Hesja, 16. 6/60 (p/d); patrz także str. 271. Rozmieszczenie: W Europie i Azji Mniejszej, ale rzadziej w śródziemnomorskim obszarze geograficznym. Na wschód poprzez strefę umiarkowaną i borealną aż do wsch. Azji, w górach do strefy śródziemnomorskiej (Kaukaz, pn. Iran, przez Chi

ny do Himalajów), Element florystyczny: Śródziemnomorski/górski, przyśródziemnomorski, umiarkowany, borealny, (arktyczny). Kraje: Eur: PdWsch G Al Ju Bu Rm RK, Pd Si It Co, PdZach BI Hs Lu Zach Ga Be Ho Br Hb, Śr He Au Hu Ge Da Cz P RB, Pn Su N Fe RN, Wsch RW RE RC; Asi: An AE, Zmienność: Roślina bardzo bogata w formy po względem wysokości, szerokości liści, wielkości koloru i zapachu kwiatów, długości ostrogi Dotychczas nie wyjaśniono, czy wiele podgatun-ków daje się rozróżnić. Wyróżniające się typy: »conopsea«, wysokości do 50 cm, liście szerokości 0,5—1,5 cm, kwiaty bez zapachu, wcześnie roz kwitające; podobne są »alpina« i »lapponica«, krępe, kwiaty intensywnie zabarwione, warżka często plamista; »densiflora«, do 1 m wysokości, liście szerokości 1-3 (-4) cm, kwiaty pachnące, późno rozkwitające (zdjęcie: I); podobny jest typ "montana" lecz o kwiatach bez zapachu. Klucz do oznaczania gatunków rodzaju Gymnade-nia: 1 Ostroga ponad 10 mm długości; warżka głębo

ko 3-łatkowa, między łatkami bocznymi a łatką środkową kąt ostry, poniżej 90°.. G. conopsea

1* Ostroga poniżej 6 mm długości; warżka płytko 3-łatkowa; między łatkami bocznymi a łatką środkową kąt rozwarty powyżej 90° 2

2 Ostroga 3,5-6 mm długości; kwiatostan ponad 2,5 razy dłuższy od szerokości.G. odoratissima

2* Ostroga długości 1,5-3 mm; kwiatostan do 2 razy tak długi jak szeroki... 6. frivaldii (str. 62).

Gołka wonna Gymnadenia odoratissima (L.) L. C. M. RICHARD

icm Wygląd: Rośliny smukłe podobnie jak

A G. conopsea. Łodyga ^ . wysokości do 30(-50)

cm. Liście równoważy JK skie, szer. do 8 mm. * \y Kwiaty o różnych

stopniach przejściowych od jaskrawo różowoczerwonego do białego, rzadko jasnożótte, intensywnie pachnące. Boczne działki kielicha dł. 3-4 mm, trochę dłuższe od pozostałych działek okwiatu i warżki; ostroga dł. 3,5-6 mm, wąska, lekko zgięta. Siedlisko: Ubogie łąki i murawy, widne lasy sosnowe, torfowiska niskie; do 2500 m n.p.m.;

chętnie na glebach o zmiennej wilgotności, tylko na wapieniu. Okres kwitnienia: V—VIII. Zdjęcia: Ge, Allgau, 19.7.71 (p); He, Gryzonia, 18.7.71 (I) Rozmieszczenie: W Europie w strefie przyśród ziemnomorskiej i umiarkowanej, szczególni* w górach; od południowej Szwecji i krajów przybałtyckich do północnej Hiszpanii, środkowych Włoch i północnej Grecji, trochę tylko przenika na obszar sarmacki Rosji. Element florystyczny: Przyśródziemnomorski/ /górski, panoński, karpacki, pd + (śr)-atlanty-cki, subatlantycki, środkowoeuropejski, (sarmacki). Kraje: Eur: PdWsch Gr Ju Rm, Pd It, PdZach Hs, Zach Ga Be ?Br, Śr He Au Hu Ge Cz Po RB, Pn Su, Wsch RW RC.

R4

Ciemnogłów wąskolistny Nigritella nigra (L) REICHENB. //'/.

Wygląd: Kwiatostan kulisty lub jajowaty. Warż-ka długości 6-7 mm, szerokości ok. 4 mm,

wklęsła, wyjątkowo siodlowato zwężona; ostroga długości 1,1-1,5 mm. Rozmnażanie płciowe (Alpy) lub bezpłciowe (Skandynawia). Zmienność: Zwracają uwagę jasne odmiany barwne; przeważnie rosną razem z normalną formą ciemną, rzadko same większymi piatami jak np. w południowym Tyrolu. Siedlisko: Ubogie łąk

i murawy; przeważnie powyżej 1500 m n.p.m., w Skandynawii do 1300 m n.p.m.; na glebach zasadowych lub lekko kwaśnych. Okres kwitnienia: Vi Viii. Zdjęcia: It, Bolzano, 21.7. 73 (l/g l/ś); He, Gryzonia, 10. 7. 73 (p/g), 17. 7. 75 (p/ś). Rozmieszczenie: Wyższe góry południowej i środkowej Europy, a także w północnej Skandynawii. Element florystyczny: Wsch-śródzie-mnomorski, przyśródziemnomorski, pd-subat-lantycki, alpejski, karpacki, skandynawski. Kraje: Eur: PdWsch Gr Al Ju Bu Rm , PD It, PdZach Hs, Zach Ga, Śr He Au Hu Ge Cz, Pn Su No, Wsch RW.

Klucz do oznaczania gatunków z rodzaju Nigritella: 1 Kwiaty czerwonobrązowe, rzadko poma

rańczowe, czasem różowe; warżka wklęsła, czasem siodlowato zwężona N. nigr

1* Kwiaty rubinowoczerwone lub różowe; warżka wklęsła poza tym prawie zawsze w jednej trzeciej siodlowato zwężona 2

2 Kwiaty rubinowoczerwone N. rubra 2* Kwiaty różowe 3 3 Kwiaty pozostają półprzymknięte, odstają bo

czne działki kielicha N. archiducis-joannis

3* Kwiaty się otwierają 4 Działki okwiatu dwubarwne, różowolila z bia

łym wierzchołkiem N. stiriaca 4* Działki okwiatu jednobarwne (ale często

kwiaty różnie zabarwione) lub dwubarwne i na wierzchołku ciemniejsze 5

5 Warżka w tylnym odcinku silne rozszerzona, szersza niż w odcinku przednim

N. widderi (str. 235) 5* Przedni odcinek warżki szerszy od słabo roz

szerzonego odcinka tylnego 6. 6 Siodłowate zwężenie warżki w ok. 1/3 od

nasady; kwiaty różowoczerwone N. cornelia-na (str. 68)

6* Siodłowate zwężenie blisko podstawy warżki; kwiaty różowolila (zimniejszy odcień czerwonego)... A/, lithopolitanica (str. 68).

Nigritella stiriaca (K. RECH.) TEPPNER & K. KLEIN Nigritella archiducis-joannis TEPPNER & KLEIN

Wygląd: Kwiatostan walcowaty, trochę dłuższy lub wyraźnie dłuższy niż szerszy. Warżka długości 5,5-6,5 mm i szerokości 3,5-4 mm, zwężona siodłowato w odległości 1,5-4 mm ponad nasadą; boczne działki kielicha trójkątno-jajo-wate, trochę szersze od środkowej i wyraźnie szersze od bocznych płatków korony; ostroga długości 1-1,3 mm. Rozmnażanie bezpłciowe. Siedlisko: Wysokogórskie murawy nawa-pienne, 1800-2000 m n.p.m. Okres kwitnienia: VI-VIII. Zdjęcie; Au, Steiermark, 10. 8. 84. Rozmieszczenie: Północno-wschodnie Alpy Wapienne: endemicznie w Salzkammergut. • Element florystyczny: Alpejski. Kraj: Eur: Śr Au.

Wygląd: Kwiatostan kulisty. Kwiaty jasno- lub ciemnobrązoworóżowe. Warżka, środkowa działka kielicha i boczne płatki korony prosto wysunięte, nie odstające. Warżka długości 8 mm siodłowato zwężona 2-4 mm ponad nasadą; boczne działki kielicha trochę szersze od bocznych płatków korony; ostroga długości 1,4 mm. Rozmnażanie bezpłciowe. Siedlisko: Wysokogórskie murawy nawa-pienne, 1800-2000 m n.p.m. Okres kwitnienia: VII-VIII. Zdjęcie: Au, Steiermark, 3. 8. 84. Rozmieszczenie: Północno-wschodnie Alpy Wapienne; endemicznie w Toten Gebirge. • Element florystyczny: Alpejski. Kraj: Eur: Śr Au.

Nigritella corneliena (BEAUVERD) GÓLZ & REINHARD Nigritella lithopolitanica RAVNIK

Synonimy: N. nigra subsp. comeliana BEAU-VERD, N. lithopolitanica subsp. comeliana (BEAU-VERD)TEPPNER8KLE[N.. . Wygląd: Kwiatostan ku

bisty lub nieco wydłużo-• ny, walcowaty, Pączki •intensywniej zabarwio-.ne od rozkwitłych kwia-• tów; różowe z dodat-. kiem cynobru. Warżka

GR u -długości 8-9,5 mm, sio-• 5mm • dłowato zwężona

przeważnie 1,5-3 mm ponad nasadą, rzadko w pobliżu nasady lub nie zwężona; boczne działki kielicha tylko niewiele szersze od bocznych płatków korony; ostroga długości 0,9-1,2 mm. Rozmnażanie płciowe. Siedlisko: Wysokogórskie murawy nawapienne; powyżej 1800 m n.p.m. Okres kwitnienia: VII—VIII, wcześniej niż N. nigra. Zdjęcie: It, Turyn, 13.7,77. Rozmieszczenie: Potudniowo-zachodnie Alpy; od Alp Sabaudzkich na południe do Alp Nadmorskich. • Element florystyczny: Alpejski. Kraje: Eur: Pd It, Zach Ga.

GR

Wygląd: Kwiatostan I kulisty. Pąki intensyw-1 niej zabarwione niż roz-i winietę kwiaty; róż z do-l datkiem niebieskiego! Wąrżka długości 6,5-8,51 mm, przeważnie siod-l łowato zwężona blisko) nasady (rzadko dalej).]

Boczne działki kielicha niewiele szersze lub wyraź-1 nie szersze od bocznych płatków korony; ostroga | długości 0,9-1,2 mm. Rozmnażanie płciowe. Siedlisko: Wysokogórskie murawy nawa-J pienne; powyżej 1500 m n.p.m. Okres kwitnienia: VII—VIII, wcześniej niż N. nigra. Zdjęcie: Au, Karyntia, 10. 7. 81. Rozmieszczenie: Potudniowo-zachodnie Alpy] Wapienne; notowany ze Steiner Alpen, Wschodnich Karawanków i Koralpe; być może bar- j dziej rozprzestrzeniony. • Element florystyczny: Alpejski. Kraje: Eur: PdWsch Ju, Śr Au. Patrz również uzupełnienie na str. 234.

Nigritella rubra (WETTST.) K. RICHTER

Synonimy: N. nigra subsp. rubra (WETTST.) BEAU-VERD, Gymnadenia nigra subsp. rubra (WETTST.) SUNDERMANN, ? N. miniata (CRANZ) JANCHEN (Zaszeregowanie nazwy jest sporne, gdyby odnosiła się do tego gatunku, wówczas nazwa ta miałaby priorytet w stosunku do N. rubra).

Wygląd: (Ogólny opis pasuje jednocześnie do innych gatunków tego rodzaju). Roślina z 2 dloniasto podzielonymi bulwami.

5mm Łodyga wysokości 5-30 cm, z 2-3 pochwiastymi

łuskolistkami u podstawy i 5-12 liśćmi w rozecie przy ziemi oraz 2-8 wyżej. Liście odziomkowe trawiaste, rynienkowato wklęsłe; górne liście łodygowe płaskie, nie pochwiaste. Kwiatostan krótki, o gęstych, obfitych kwiatach. Przysadki długości kwiatów lub trochę krótsze. Kwiaty bez szypułek, nie skręcone i dlatego z warżką skierowaną ku górze. Kwiatostan często cylindrycznie wydłużony, ale również może być jajowato-kulisty. Kwiaty

GR

rubinowoczerwone (intensywnie ciepła czerwień) Warżka długości 7-8 mm i szerokości 4-4,5 mm wklęsło wgięta i w odległości 1,5-2,5 mm ponad nasadą siodłowato zwężona; boczne działki kie cha trochę szersze od środkowej i bocznych płatków korony; ostroga długości 1,3-1,7 mm Rozmnażanie bezpłciowe. Siedlisko: Wysokogórskie murawy nawapienne; powyżej 1500 m n.p.m.; na wapieniu i na lupkach wapiennych. Okres kwitnienia: VI—VIII, prawie 2 tygodnie wcześniej niż N. nigra. Zdjęcia: Ge, Górna Bawaria, 20. 6.72 (I), He, Ticino, 6. 7.73 (p). Rozmieszczenie: Alpy i Karpaty; od Ticino i Tog-genburg w kierunku wschodnim do Austrii Dolnej, rumuńskie wschodnie i południowe Karpaty. • Element florystyczny: Alpejski, karpacki. Kraje: Eur: PdWsch Rm, Pd It, Śr He Au Ge. Mieszańce: Gatunki rodzajów Nigritella i Gymna-denia często dają mieszańce. Wyglądem przypominają one rośliny z rodzaju Nigritella, mają jednak kwiaty skręcone na bok (boczne ustawienie warżki, zmiennie) i ostrogi długości ok. 3 mm.

Dactylorhiza romana (SEBASTIANI) SOÓ

Synonimy: Orchis romana SEBASTIANI, 0. pseu-dosambucina TEN, 0. mediterranea KLINGĘ, D. sul-phurea FRANCO, D. sulphurea subsp. pseudosam-bucina (TEN.) FRANCO, D. sambucina subsp. pseu-dosambucina (TEN) SUNDERMANN.

Wygląd: Roślina z 2 ja-jowato-kulistymi lub najwyżej do 1/3 długości rozszczepionymi bulwami. Łodyga wysokości 15-35 cm, z 2-3 łuskolistkami u podstawy, 3-7 liśćmi w przy-

gruntowej rozecie i 1-3 małymi listkami powyżej. Liście równowąsko-lancetowate, do 15(20) cm długie i 1,5 (3,5) cm szerokie. Kwiatostan jajowato--walcowaty, o kwiatach gęstych i przeważnie obfitych. Przysadki trochę dłuższe od kwiatów. Boczne działki kielicha wzniesione i skręcone na zewnątrz, szerokojajowate, długości 6—10 mm i szerokości 3,5-7 mm, środkowa nieco krótsza i pochylona nad bardzo szerokimi bocznymi płatkami korony; warżka długości 7,5-12 mm i szerokości

(8-) 10-18 mm, dość płytka, 3-łatkowa z wysuniętą do przodu łatką środkową; ostroga zgięta, walcowata, szerokości 1-1,5 mm. Zmienność: Gatunek występuje w wielu odmianach barwnych: bywają kwiaty żółte, brązowo-czerwone, czerwonofioletowe, kremowe, a poza tym mieszane. Odmiany często rosną razem obok siebie, ale w niektórych regionach tylko w jednym kolorze (np. na Cyprze tylko żółte). Siedlisko: Widne lasy i makie; do 2000 m n.p.m.; na glebach dość suchych, słabo kwaśnych lub zasadowych. Okres kwitnienia: lll-VI. Zdjęcia: Si, Mesyna, 7.4.67 (I); It, Grosseto, 12.4.71 (P). Rozmieszczenie: Wschodnie i centralne obszary czarnomorskie; brak w południowych Lewantach a także na północnym obszarze przyśródziemnomorskim Jugosławii i Włoch (na północ do Hvar, do Grosseto). • Element florystyczny: Pd+centr-śródziemnomor-ski, pd+centr-przyśródziemnomorski. Kraje: Eur: PdZach Cr Gr Tu Al Ju Bu RK, Pd Si It, Asi: LS Cy An AE.

Dactylorhiza llavescens (c. KOCH) HOŁUB

Synonimy: Orchis llavescens c. KOCH, O. georgi-ca (KLINGĘ) LIPSKY, D. sambucina subsp. georgica (KLINGĘ) RENZ & TAUBENHEIM, D. ruprechtii AVERYA-NOV. Wygląd: Łodyga wysokości (5-) 10-40 cm.; (3-) 5-12

cm liści odziomkowych, wąskolancetowatych, długości do 18 cm i szerokości 15 cm. Kwiatostan skąpy lub obfity o gęstych kwiatach, jajowato-walco-waty; przysadki tak dłu

gie jak kwiaty lub często krótsze. Kwiaty białawo-żółte z cytrynowożółtą warżką lub czerwone, występujące często w tej samej populacji, na ogół jednak częściej spotykane są rośliny żółte. Wymiary i ustawienie działek kielicha i bocznych płatków korony takie same jak u D. markusii; ostroga długości 7-11 mm, zgięta, często prawie pozioma. Siedlisko: Widne lasy i zarośla, łąki górskie, do 2000 m n.p.m.; na glebach dość suchych lub wilgotnych.

Okres kwitnienia: IV—VI. Zdjęcia: An, Gumiishane, 3.6.74 (I); An, Artvin, 26.6. 76 (p). Rozmieszczenie: Góry wschodniej Anatolii. Poza tym na Kaukazie, w północnym i zachodnim Iranie, w Turkmenistanie, Element florystyczny: Orientalny, wsch-przyśród-ziemnomorski. Kraj: Asi: An. Klucz do oznaczania gatunków z grupy Dactylorhiza romana: 1 Ostroga długości (13-) 17-25 cm, dłuższa od

zalążni, przeważnie skierowana prosto w górę D. romana

1* Ostroga długości 7-15 mm, często krótsza od zalążni, przeważnie skośnie wzniesiona 2

2 Warżka (rozłożona!) przeważnie wyraźnie szersza niż dłuższa, 7-10 x (8-) 10-14 mm, 3-łatkowa D. markusii (str. 72)

2* Warżka niewiele szersza od długości lub dłuższa niż szersza, 5-9 x 5-9 (-11) mm, 3-łatkowa lub nie podzielona D. flavescens.

Ddctylorhiza markusii (TINEO) H. BAUMANN & KUNKELE

Synonimy: Orchis markusii (TINEO), D. sambuci-m subsp. siciliensis (KLINGĘ) SUNDERMANN, D. sul-phurea subsp. siciliensis (KLINGĘ) FRANCO, Orchis sicula TINEO, 0. sulpburea LINK.

Wygląd: Roślina o 2 bulwach jajowato-kulis-tych, nieco rozszczepionych na czubku. Łodyga wysokości 15-45 cm, z 2-3 łuskolistkami u podstawy, 5-7 liśćmi zgrupowanymi w przy

ziemnej rozecie i 2-3 mniejszymi liśćmi powyżej. Liście odziomkowe wąskolancetowate, długości do 18 cm, szerokości 1,6 cm. Kwiatostan o obfitych, gęstych kwiatach, jajowato-walcowaty; przysadki prawie tak długie jak kwiaty. Kwiaty białawożółte, warżka jasna, cytrynowożółta bez czerwonego rysunku. Boczne działki kielicha wzniesione i skręcone na zewnątrz, jajowate, długości 5,5-10 mm i szerokości 2,5-4 mm, środkowa nieco mniejsza i pochylona nad bocznymi płatkami korony; warżka wypukło wysklepiona, 3-łat-

kowa z wysuniętą łatką środkową; ostroga długości 9-13 (-15) mm i przeważnie ok. 2 mm grubości, niekiedy cieńsza, zgięta, często spłaszczona, na! końcu zaokrąglona lub karbowana, wzniesiona! skośnie. Siedlisko: Widne lasy, rośnie przeważnie w półcieniu, również na łąkach górskich; do 1900 m n.p.m.; na glebach świeżych, dość wilgotnych, kwaśnych. Okres kwitnienia: lll-VI. Zdjęcia: Si, Palermo, 17.4.80 (I); Hs, Jaen, 4.6.70 (p). Rozmieszczenie: W Zachodniej części obszaru śródziemnomorskiego; areał z punktem ciężkości występowania na południu w strefie przyśródzie-mnomorskiej, na wschód do Kalabrii. • Element florystyczny: Centr + zach-śródzie-mnomorski, zach-przyśródziemnomorski. Kraje: Eur: Pd Si It Sa, PdZach BI Hs Lu; Afr: Ag Ma. Uwaga: Należy dokładniej zbadać granice takso-nów w grupie D. romana. Z Anatolii donoszono o roślinach z cechami pośrednimi między D. ro-mana i D. flavescens. Również frapujące jest podobieństwo między D. markusii i D. flavescens.

Dactylorhiza unsularis (SOMMIER) LANDWEHR

Synonimy: Orchis insuaris SOMMIER, D. sambu-cina subsp. insularis soó, D. romana subsp. bar-łonii HUXLEY & p. F. HUNT, D. insularis nr. bartonii (HUXLEY & P. F. HUNT) LANDWEHR.

Wygląd: Roślina o 2 bulwach jajowato-kulis-tych, nieco rozszczepionych na czubku. Łodyga wysokości 20-50 cm. 6-8 liści jasnozielonych, rozmieszczonych wzdłuż łodygi,

a nie w wyraźnie przyziemnej rozecie, podługo-wato-lancetowatych, długości do 15 cm i szerokości 2 cm, bez plam. Kwiatostan dość luźny, walcowaty, do 20 kwiatów. Przysadki tak długie jak kwiaty lub krótsze. Kwiaty cytrynowożótte. Boczne działki kielicha skierowane poziomo lub wzniesione skośnie, jajowate, długości 7-10 mm i szerokości 3,5-5 mm, środkowa nieco krótsza i pochylona nad bocznymi płatkami korony; warżka długości 5-9 mm i szerokości 5,5-11 mm, prawie płaska, 3-łatkowa, łatka środkowa mniejsza lub prawie tak duża jak

łatki boczne i wystająca; ostroga walcowata, długości 7,5-11 mm, szerokości 1,5-2 mm, prosta, pozioma lub skierowana nieco w górę lub w dół. Zmienność: Na warżce może znajdować się czerwony rysunek albo może go nie być. Często występują nieliczne punkty, u innych roślin zlewające się w 2 duże jaskrawe plamy (odmiany "bartonii"). Siedlisko: Lasy sosnowe i kasztanowe, ubogie łąki; do 1500 m n.p.m.; na glebach kwaśnych, dość suchych lub umiarkowanie wilgotnych. Okres kwitnienia: IV—VI. Zdjęcia: Sa, Sassari, 28. 4.84 (I); Hs. Teruel, 8. 6.67 (p). Rozmieszczenie: Zachodnia część obszaru śródziemnomorskiego, podobnie jak D. markusii, ale głównie na północy w strefie przyśródziemno-morskiej. Znaleziska wysunięte najbardziej na wschód pochodzą z wysp Elba i Giglio na Morzu Tyrreńskim, oraz z kontynentu z prowincji Gros-seto, a najbardziej na północ z Corbieres. • Element florystyczny: Centr+zach-śródziem-nomorski, centr+zach przyśródziemnomorki. Kraje: Eur: Pd It Sa Co, PdZach Hs, Zach Ga.

72

Kukułka (Storczyk) bzowa Dactylorhiza sambucina ( t ) SOÓ

Synonim: Orchis sambucina i (ostatnio gatunek bywa czasami nazywany »D. latifolia><).

Wygląd: Roślina o 2 jajowatych bulwach rozszczepionych do potowy albo płyciej. Łodyga wysokości 10—30 cm, wewnątrz pusta, u podstawy 2 luskolistki, nad nimi 4-7 liści rozmiesz

czonych na łodydze lub dolnych rozetowato zgrupowanych, lancetowatych, długości 5-12 cm i szerokości 1-2,5 (-3) cm, bez plam. Kwiatostan jajowaty, gęsty, z obfitymi kwiatami; przysadki tak długie jak kwiaty lub dłuższe. Boczne działki kielicha odstające skośnie lub wzniesione, wąskojajo-wate długości 8-13 mm i szerokości 4-5,5 mm, środkowa nieco krótsza i pochylona nad bocznymi jajowatymi płatkami korony; warżka poprzecznie owalna, długości 7,5-11 mm i szerokości 11-17 mm, przeważnie płytko, rzadko głęboko 3-łatkowa lub nie podzielona, lekko wypukła; ostroga wal-cowato-stożkowata, zgięta ku dołowi, 10-15 mm

długa, ok. 3 mm szeroka. Zmienność: Gatunek występuje w 2 odmianach barwnych, często rosnących razem w populacji: kwiaty pachnące czarnym bzem są czerwone lub żółte; warżka z delikatnymi lub mocnymi punktami ułożonymi w pasmowy wzór. Siedlisko: Widne lasy, ubogie murawy i ubogie łąki; do 2100 m n.p.m.; na glebach zasadowych lub słabo kwaśnych, dość suchych lub o zmiennej wilgotności. Okres kwitnienia: lll-VII. Zdjęcia: It, Ciineo, 15.6.84(p);lt, Fóggia, 1.4.74 (p). Rozmieszczenie: W Europie od strefy śródziemno-j morskiej do umiarkowanej, ale unika ekstremalnych klimatów, brak na obszarze pontyjskim, zach-śródziemnomorskim i atlantyckim, na obszarze sarmackim występuje tylko na zachodzie, ku wschodowi do górnego biegu Dniepru. • Element florystyczny: Wsch+centr-śródziem-nomorski, przyśródziemnomorski, panoński, subatlantycki, środkowoeuropejski, sarmacki. Kraje: Eur: PdWsch Gr Al Ju Bu Rm, Pd Si It ?Co, PdZach Hs ?Lu, Zach Ga, Śr He Au Hu Ge Da Cz Po RB, PN Su No Fe, Wsch RW RC.

Dactylorhiza iberica (WILLD.) SOÓ

Synonim: Orchis iberica WILLD. Wygląd: Roślina o 2 wąskich, burakowatych bulwach rozszczepionych lub całych, jesienią dochodzących do 6 cm długości, wypuszczających cienkie podziemne rozłogi (rozmnażanie wegetatywne). Łodyga wysokości 20-60 cm, z 2-3 łuskolistkami u podstawy i 3-7 liśćmi asymilacyjnymi. Liście równowąsko-lancetowa-te, długości do 25 cm

i szerokości 2 (3) cm, bez plam. Kwiatostan przeważnie dość luźny, walcowaty, z obfitymi kwiatami; przysadki prawie długości zalążni. Kwiaty jasno lub intensywnie różowoliliowe. Działki okwiatu pochylone tworzą luźny hełm, tylko rzadko hełm zamknięty. Działki kielicha jajowate, długości 5-9

mm i szerokości 2-4 mm, boczne płatki korony nieco krótsze i węższe; Warżka z czerwonymi plamkami, o różnych kształtach, długości 7,5-11 mm i szerokości 5-9 mm, u nasady trzonkowato zwężona, 3-łatkowa z małą łatką środkową, często w kształcie zęba, rzadko nie podzielona, płaska; ostroga walcowata, zgięta ku dołowi, długości 5-7 mm i grubości ok. 1 mm. Siedlisko: Wilgotne łąki; 600-2500 m n.p.m.; na glebach bogatych w wapń. Okres kwitnienia: VI-VIII. Zdjęcia: An, Kastamonu, 23.7.83 (I); An, Bólu, 22. 7. 82 (p); patrz również str. 262. Rozmieszczenie: Azja Mniejsza, Krym, Grecja; gatunek szeroko rozprzestrzeniony w Anatolii, w Le-j wancie sięga do Libanu, ale brak go na obszarze egejskim; dalej na zachód występuje na izolowanym obszarze dolin w greckich górach (zachodnia Macedonia do północnego Peloponezu). Poza tym na Kaukazie, w północnym i zachodnim Iranie. Element florystyczny: Wsch-śródziemnomorski, orientalny, wsch-przyśródziemnomorski. Kraje: Eur: PdWsch Gr RK; Asi: Ly Cy An.

Dactylorhiza umbrosa (KAR. & KIR.) NEVSKY

Synonimy: Orchis umbrosa KAR. & KIR., 0. tur-cestanica (KLINGĘ) KLINGĘ, 0. sanasunitensis H. FLEISCHM, 0 . p e / S Ó (SCHLECHTER) SOÓ, D. S3-nasunitensis (H. FLEISCHM.) SOÓ, D. vanensis E. NELSON, D. incarnata subsp. turcestanica (KLINGĘ) SUNDERMANN, O, ChuhenSIS RENZ 8 TAUBENHEIM.

Wygląd: Łodyga wysokości 10-60 (-80) cm, wewnątrz pusta, z 4-9 liśćmi; liście lancetowate, długości 6-16 (-22) cm i szerokości 1,5-4(-6) cm, w środku najszersze. Kwiatostan gęsty, obfity, (jajowato-) walcowaty. Kwiaty pur-purowoczerwone lub różowoczerwone, rzadko różowe. Boczne działki kielicha ustawione skośnie, (jajowato-)lan-cetowate, długości

6,5-11 mm i szerokości 2,5-5 mm; boczne płatki

korony wąskolancetowate, długości 5-9 mm; warżka z pasmowym wzorem na jasnej części środkowej, bardzo różna w kształcie, często dłuższa niż szersza o klinowatej podstawie, czasami szersza niż dłuższa o stępionej podstawie, długości 6-13 mm i szerokości 4-12 mm, prawie płaska, nie podzielona 3-łatkowa z nasadzoną zębowatą łatką środkową; ostroga walcowato-stożkowata, długości 7-13 (-15| mm i szerokości 2-3,5 (-5) mm, zgięta ku dołowi. Siedlisko: Mokre łąki, wilgotne zarośla, 1300-2800 m n.p.m. Okres kwitnienia: V—VII. Zdjęcia: An, Erzu-rum, 2.7.82 (I); An, Van, 15.5.72 (ś); An, Agri, 21,5. 74 (p). Rozmieszczenie: Wschodnia i południowa Anatolia od Erzincan na wschód, jedno znalezisko znajduje się dalej na zachód (Mara). Poza tym od irackiego Kurdystanu i Zakaukazia przez Iran, Afganistan do Azji Centralnej (Kazachstan). Element florystyczny: Orientalny. Kraj: Asi: An. Zmienność: Od czasu do czasu pojawiają się rośliny z liśćmi plamistymi z jednej lub obu stron (»vanen-sis«, »chuhensis«, zdjęcie: p).

Dactylorhiza osmanica (KLINGĘ) SOÓ

Synonimy: Orchis osmanica (KLINGĘ) LIPSKY, O. cataonica H. FLEISCHM, O. cilicica (KLINGĘ) SCHLEH-TER, D. cataonica (H. FLEISCHM.) J. HOŁUB, D. cilicica (KLINGĘ) SOÓ, D. incarnata subsp. cilicica (KLINGĘ) SUNDERMANN, D. elata subsp. anatolica E. NELSON, D. osmanica var. anatolica (E. NELSON) RENZ S TAUBEN-HEIM.

Wygląd: Łodyga wysokości 20-100 (-120) cm, wewnątrz pusta, z 4-10 liśćmi; liście płaskie lub pofałdowane, szerokolancetowate, najszersze w środku. Kwiatostan gęsty, o obfitych kwiatach, walcowaty. Przysadki dłuższe od kwiatów. Kwiaty purpuro-woczerwone, rzadko jaśniejsze. Boczne działki kielicha ustawione skośnie lub wzniesione, jajowato-lancetowate, długości 8-14 mm i szeroko

ści 3,5-5,5 mm; boczne płatki korony długości 6-10 mm; warżka z pasmowym wzorem na jaśniejszej części środkowej, niekiedy również z rozmytym rysunkiem na strefie brzegowej, okrągława poprzecznie owalna, długości (7-) 9-16 mm i szerokości (8-) 11-16 mm, lekko wypukła, nie podzielona lub nieznacznie 3-łatkowa; ostroga walcowato-stożkowata, lekko zgięta, długości 5-11 mm i szerokości 3-4 mm. Rośliny wysokie odpowiadają wariantowi »anatolica«. Siedlisko: Wilgotne łąki, ziołorośla nad strumieniami, 500-2400 m n.p.m. Okres kwitnienia: V—VII. Zdjęcia: An, Konya, 18. 6.76 (I); An, Samsun, 13.61 73 (p). Rozmieszczenie: Gatunek należy do typu często występującego w Anatolii; rośnie w paśmie szerokości ok. 250 km biegnącym od zatoki Iskenderun na północny wschód (wzdłuż linii Adana-Trabzon). • Element florystyczny: Wsch-śródziemnomorski, orientalny, wsch-przyśródziemnomorski. Kraje: Asi: ?Lb An.

Dactylorhiza nieschalkiorum H. BAUMANN S KUNKELE

Synonimy: D. osmanica autorum (nie soó, patrz str. 76), D. maculata subsp. osmanica SUNDERMANN.

Wygląd: Roślina o głę-f^ j » _ boko rozszczepionych

bulwach, Łodyga wysokości (20-) 40-70 cm, wewnątrz pusta, z 4-7 liśćmi; liście jajowato--lancetowate, długości 8-20 cm i szerokości 2-

-6,5 cm, najszersze nieco powyżej połowy. Kwiatostan bardzo gęsty i obfity (do 90 kwiatów); przysadki trochę dłuższe od kwiatów. Kwiaty (purpuro-woczerwone). Boczne działki kielicha skośnie wzniesione lub nachylone, jajowato-lancetowate, długości 11-17 mm i szerokości 4-6 mm; boczne płatki korony długości 8,5-13 mm; warżka na całej powierzchni z gęstym rysunkiem (przeważnie nie ma wzoru pasmowego), szerokoowalna, długości 10-16 mm i szerokości 14-23 mm, płaska lub z nieco podgiętymi brzegami, słabo 3-łatkowa, łatka środkowa przeważnie o wiele mniejsza od bocznych i wysunięta; ostroga gruba, walcowata, pros

ta, długości (8-) 10-15 mm i szerokości 3-6 mm, skierowana do dołu lub prawie poziomo. Siedlisko: Wilgotne łąki, również wilgotne miejsca w widnych lasach; 1000-1700 m n.p.m. Okres kwitnienia: VI—VIII. Zdjęcia: An, Bólu, 18.6.75 (I); An, Kastamonu, 21. 7.82(p). Rozmieszczenie: Góry Pontyjskie od Bursa (Ulu dag) do Ordu, główne nasilenie występowania w Bólu i Kastamonu. • Element florystyczny: Wsch-przyśródziemno-morski. Kraj: Asi: An. Klucz do oznaczania gatunków z grupy Dactylor-tea-un/illeana: 1 Ostroga wyraźnie (ponad T/4 razy) dłuższa od

warżki; warżka przeważnie mniejsza niż 10x x 15 mm; zwykle silnie poplamione liście, a często także i przysadki D. umileana

1* Ostroga prawie tak długa jak warżka; przeważnie większa od 10 x 15 mm; liście bez plam lub plamiste (plamki często małe lub rozmyte)...

D. nieschalkiorum

Dactylorhiza umileana (STEUDEL) H. BAUMANN & KUNKELE

Synonimy: Orchis umileana STEUDEL, 0. triphyl-la c. KOCH, O. amblyoloba NEVSKI, D. triphylla (c. KOCH) CZEREP., D, maculata subsp. triphylla (o KOCH) SUNDERMANN.

Wygląd: Roślina o 2 głęboko rozszczepionych bulwach. Łodyga wysokości (15-) 30-70 cm, wewnątrz pusta, z 3-9 liśćmi. Liście jajowato-lancetowate, długości 6-20 cm i szero

kości 1,2-5 cm, najszersze nieco powyżej środka. Kwiatostan gęsty, obfity; przysadki dłuższe od kwiatów, czasami nawet wielokrotnie. Kwiaty pur-purowoczerwone lub czerwonofioletowe, niekiedy różowe. Boczne działki kielicha skośnie wzniesione lub pochylone, jajowato-lancetowate, długości 8-13 mm i szerokości 3-4,5 mm; boczne płatki korony długości 6,5 mm; warżka z gęstym rysunkiem na całej powierzchni (zwykle wybija się wzór pasmowy), szeroko owalna, długości 8-12 (-14) m i szerokości 11-17 (-19) mm, płaska lub trochę

wypukło pofałdowana, 3-łatkowa, rzadko prawie nie podzielona. Łatka środkowa mniejsza od bocznych i wyciągnięta; ostroga walcowata, prosta, długości 11-17 mm i szerokości 2,5-5 mm, prawie pozioma. Siedlisko: Wilgotne lasy, wilgotne łąki; do 2600 m n.p.m. Okres kwitnienia: VI—VIII. Zdjęcia: An. GumLighane, 18.7.82 (I); An, Artvin, 10.7. 82 (p). Rozmieszczenie: Góry Pontyjskie na wschód od Kastamonu, dociera do wschodniej Anatolii, a na południe do Erzincan i Erzurum. Poza tym na Kaukazie. Element florystyczny: (Orientalny), wsch-przy-śródziemnomorski. Kraj: Asi: An. Pokrewieństwa: D. urwilleana jest blisko spokrewniona z D. saccifera (czy w Anatolii dobrze wyodrębniona?). Podobna jest D. lancibracteata (o KOCH) RENZ (= Orchis lancibracteata c. KOCH) występującej na Kaukazie i w północnej Persji, która ma przeciętnie trochę krótsze ostrogi i niekiedy bywa zaliczana do D. urwilleana.

Dactylorhiza euxina (NEVSKI) CZEREP.

Synonimy: Orchis euxina NEVSKI, 0. caucasica tolii, w kierunku zachodnim do Giersun, na połu-(LIPSKY) LIPSKY, D. caucasica (LIPSKY) SOÓ, D. ma- dnie do Erzurum i Agri. Poza tym na Kaukazie. jalis subsp. caucasica (LIPSKY) SUNDERMANN, D. Element florystyczny: (Orientalny) wsch-przyśród-euxina var. markowitschii (soó) RENZ & TAUBENHE- ziemnomorski. Kraj: Asi: An. IM, D. markowitschii (soó) AVERYANOV. Klucz do oznaczania gatunków z grupy Dactylo-

Wygląd: Łodyga długo- r/wza-majalis. ści 5-25 (-35) cm z 3-6 1 Ostroga walcowata (wygląd z góry!), długości

1 V liśćmi; liście jajowate, 8-14 (często więcej niż 10) mm; liście najszer-( : v A ^ bez plam lub plamiste. sze zwykle w środku lub poniżej ....D. majak

Kwiaty (purpurowo) (str. 82) czerwone. Boczne 1* Ostroga stożkowata, u nasady rozszerzona, działki kielicha długoś- długości 5-12 (często mniej niż 10) mm; liście ci 8-14 mm i szerokości przeważnie rozszerzone w środku lub powy-

3-5 mm; warżka długości 7—10(—13) mm i szeroko- żej 2 ści 8—13{—15) mm, nie podzielona lub nieznacznie 2 Warżka z wyraźnym wzorem pasmowym z kre-3-łatkowa, jajowata lub sercowata, z grubo ząbko- sęczek, a w strefie brzegowej bez rysunku; wanym, odwiniętym brzegiem; ostroga długości największe liście długości 5-15 cm i szerokości 6-9 mm i szerokości 3-4 mm. 2-5,5 mm D. cordigera Siedlisko: Wilgotne łąki górnego piętra alpejskie- 2* Warżka przeważnie bez wzoru pasmowego lub go; 1700-2800 m n.p.m.; (wymagania glebowe ?). z zaznaczonym wzorem, (rozmyte) punkty do-Okres kwitnienia: VI—VII. Zdjęcia: An, Artvin, 25.6. chodzące do strefy brzegowej; największe l i -78 (I); An, Kars, 6,7.82 (p). ście długości 3-6 (-9) cm i szerokości 1-2,5 cm Rozmieszczenie: Góry północno-wschodniej Ana- D. cuma.

Kukułka (Storczyk) sercowata Dactylorhiza cordigera (FRIES) SOÓ

Synonimy: Orchis cordigera FRIES, O. bosniaca G. BECK, D. lagotis (REICHENB. fil.) H. BAUMANN, D. cordigera subsp. bosniaca (G. BECK) SOÓ, D. cordigera subsp. siculorum (soó) soó, D. majalis subsp. cordigera (FRIES) SUNDERMANN.

Wygląd: Roślina o 2 głęboko rozszczepionych bulwach. Łodyga wysokości 15-40 cm, wewnątrz pusta, z 2^3 łuskolistkami u podstawy a nad nimi z 3-7 liśćmi asymilacyjnymi.

Liście (szeroko) jajowate lub szerokolancetowate, mocno lub rzadziej słabo plamiste, rzadko bez plam. Kwiatostan jajowaty lub walcowaty, długości do 12 cm, ok. 40-kwiatowy; przysadki często dużo dłuższe od kwiatów. Kwiaty purpurowe, rzadko purpuroworóżowe. Boczne działki kielicha skośnie wzniesione lub pochylone, jajowate, długości 10-16 mm i szerokości 3,5-6 mm, środkowa działka nachylona nad szerokojajowatymi, bocznymi płatkami korony długości 8-12,5 mm; warżka

długości 8-16 mm i szerokości (8-) 10-20 mm o bardzo różnych kształtach, nie podzielona (jajowata, romboidalna, szerokosercowata) lub 3-łatko-wa z przeważnie wysuniętą łatką środkową; łatki boczne płaskie lub wygięte do góry, często ząbkowane; ostroga stożkowata, długości 5-12 mm i u nasady grubości 3-5 mm, o połowę krótsza od warżki lub nieco dłuższa, skierowana do dołu. Siedlisko: Wilgotne łąki w piętrze górskim i dolnym piętrze alpejskim; do 2400 m n.p.m.; na żyznej glebie. Okres kwitnienia: V—VII. Zdjęcia: Gr, Serres, 10.6.83 (I); Ju, Kosowo i Metohja,19.6.82 (ś, P). Rozmieszczenie: Północna część półwyspu Bałkańskiego; od północnej Grecji do Bośni i Bułgarii, południowe i wschodnie Karpaty, • Element florystyczny: Wschfcentr-przyśród-ziemnomorski, karpacki. Kraje: Eur: PdWsch Gr Al Ju Bu Rm, Wsch RW. Zmienność: Gatunek bardzo zmienny pod względem wzrostu i wyglądu kwiatów. Rośliny wyrastające wysoko o długich ostrogach (»siculorum«) przypominają O. majalis.

Kukułka (Storczyk)

81

iłka (Storczyk) szerokolistna Dactylorhiza majalis (REICHENB.) P. F. HUNT & SUMMERHAYES

imy: Orchis latifolia i. p.p., D. latifolia ) soó, D. fistulosa (MOENCH) H. BAUMANN & KUN-Lacińska nazwa gatunkowa jest sporna. |d: Łodyga wysokości 15-40 (-60) cm, we

wnątrz pusta, z 3-6 (-9) liśćmi; liście jajowato--lancetowate, długości 6-16 cm i szerokości 1,5-3,5 cm, z wierzchu (rzadko z obu stron) plamiste lub rzadziej

•lam. Kwiatostan walcowaty, do 10(16) cm ści, złożony z ok. 35(50) kwiatów; przysadki :e od kwiatów, na brzegach z ostrymi ząb-(lupal). Kwiaty jasnopurpurowe lub ciemno-rowe albo purpurowoczerwone. Boczne

kielicha ustawione skośnie lub pionowo, o pochylone, wąskojajowate, długości 7-12,5 szerokości 2,5-5 mm; boczne płatki korony ści 5-9 mm; warżka z pasmowym wzorem na

części środkowej, niekiedy również z ry-sm w strefie brzegowej, długości 5-10 mm )kości 7-14 mm, 3-łatkowa z wysuniętą łatką

środkową i rozszerzonymi lub zagiętymi ku dołowi łatkami bocznymi; ostroga lekko zgięta w dół. Siedlisko: Wilgotne łąki, mokradła źródliskowe; do 2500 m n.p.m.; na glebach żyznych. Okres kwitnienia: V-VIII. Zdjęcia: Ga, Moselle, 22.I 5.71 (I); Be, Luksemburg, 30.5.83 (p). Rozmieszczenie: Europa; strefa przyśródziem-nomorska, szczególnie umiarkowana, brak na1

wschodzie i pd. wschodzie. Na południu do pn] Hiszpanii, we Włoszech nie ma go po pd. stroni Alp, na Półwyspie Bałkańskim prawdopodobni tylko na północy. • Element florystyczny: Centr + zach-przyśródzr mnomorski, panoński, (?pontyjski), pd ł śr-atlanty-cki, subatlantycki, środkowo-europejski. Kraje: Eur: PdWsch Ju Rm, Pd It, PdZach Hs, Zach Ga Be Ho, Śr He Au Hu Ge Da Cz Po RB, Pn Su No, Wsch RW. Zmienność: W Alpach występują rośliny z dużymi warżkami, o słabo zaznaczonych łatkach lub zupełnie nie podzielonych na łatki (D. majalis subsp. alpestris [PUGSLEY] SENGHAS syn.: Orchis alpestris [PUGSLEY]. Ich status systematyczny powinien zostać jeszcze sprawdzony. - Patrz również str. 94.

lorhiza kalopissii E. NELSON

Siedlisko: Wilgotne łąki, torfowiska niskie,, 1200-1600 m n.p.m.; na glebach żyznych, prawdopodobnie przeważnie ubogich w wapń. Okres kwitnienia: V-VI. Zdjęcia: Gr, loannina, 7. 6.83 (I, ś). Rozmieszczenie: Pn.-zach. Grecja, góry | Pindos, szeroko w okolicy pasma karpackiego. • Element florystyczny: Wsch-przyśródziemno-morski. Kraj: Eur: PdWsch Gr. Uwaga: W wysokich górach pn. i pn.-zach. Grecji rosną podobne taksony, dotychczas słabo zbadane. Wspólną ich cechą są jasnoczerwone kwiaty, natomiast można zauważyć różnice w innych cechach (np. w wymiarach kwiatów i liści). Jeden z taksonów został niedawno opisany jako D. grae-ca H. BAUMANN; rośnie on na wilgotnych łąkach gór Varvous na wysokości 1500 m n.p.m.; wygląd: liście wąskolancetowate, długości 13-20 cm i szerokości 1,5-2,5 cm, boczne działki kielicha długości 10-12 mm i 3-4 mm szerokości, warżka słabo 3-łatkowa, długości 9-19 mm i szerokości 10-11 mm, ostroga długości 8-9 mm. Zdjęcie: Gr, Ser-res, 2.7.81 (p).

D. kalopissi D. graeca

Dactylorhiza purpurella (T. & T. A. STEPHENSON) SOÓ

Synonimy: Orchis purpurella T. & T. A. STEPHENSON, D. majalis subsp. purpurella ( t & T, A. STEPHENSON) D. MORESBY MOORE & soó, D. purpurella subsp. majdliiormis LOJTNANT (nie E. NELSON, patrz niżej), D. purpurella var. pulchella (DRUCE) SOÓ (nie mylić z D. incarnata »pulchella«, str. 90!). Wygląd: Roślina o 2 głęboko rozszczepionych bul

wach. Łodyga wysoko-f\ r\ ści 10-30 (-40) cm, we-\sU wnątrz pusta, z 2-3 łus-

r\ fc\ kolistkami u podstawy,

TO\\ f>'' ' u \ a n3d n imi Z ' '^mi ' ^S^s ' ' ś c i e jajowato-lanceto-

, c m watę, długości 5-10 ' ' (-16) i szerokości (1-)

1,5-3,5 cm, przeważnie bez plam, ale mogą być również z plamami (»majaliformis«), żaden nie obejmuje pochwiasto łodygi albo tylko 1-2 najwyższe. Kwiatostan walcowaty, gęsty, krótki (do 7 cm długości); przysadki krótsze lub tej samej długości co kwiaty, na brzegach ostro ząbkowane (lupa!). Kwiaty przeważnie ciemno, rzadko jaśniej purpu-rowoczerwone lub karminowoczerwone. Boczne

Synonimy: Orchis majalis var. occidenłalis PUG-SLEY, 0. kerryensis WILMOTT D. majalis var. occi-dentalis (PUGSLEY) P. D. SELL, D. majalis subsp. cambrensis (R. H. ROBERTS) R. H. ROBERTS, D. majalis subsp. scotica E. NELSON, D. purpurella subsp. majaliformis E. NELSON.

Wygląd: Wyglądem / J \ f\ przypomina D. purpury I I rella. Łodyga długości

f \ z - - ^ - N 8"25 *"35! cm' z ^ [\\\ / - i W o ^ C " ) liśćmi; liście często 1^8 ^ y s ^ y zgrupowane u podstawy

icm łodygi, przeciętnie nieco węższe niż u D. purpu-

rella, przeważnie silnie lub słabo plamiste, rzadziej bez plam. Przysadki krótsze od kwiatów, wielokrotnie poplamione. Kwiaty przeważnie cie-mnopurpurowoczerwone, rzadziej jaśniejsze. Boczne działki kielicha ustawione skośnie lub prostopadle, długości 6,5-9 mm i szerokości 3-3,5 mm, czasem z plamami; warżka na całej powierzchni ze wzorem w postaci kropek i kresek lub ze wzorem pasmowym, szerokoowalna długości 6-10 mm

działki kielicha skierowane skośnie, wąskojajowł te, długości 6-8,5 mm i szerokości 2,5-3,5 mJ często z plamami; boczne płatki korony długo' 5-6 mm; warżka z pasmowym wzorem zachodź; cym na strefę brzeżną, niekiedy z punktami i krL sęczkami (»pulchella«), szerokorombowata, dlul gości 5-8 mm i szerokości 6,5-12 mm; ostrogf walcowato-fstożkowata?), prosta, długości 6-1 mm i szerokości 2-3,5 mm. Siedlisko: Wilgotne łąki i mokradła żródliskow często blisko wybrzeża, w zagłębieniach wyd do 500 m n.p.m.; na glebach słabo kwaśnych lii o odczynie obojętnym. Okres kwitnienia: VI-VL 3-4 tygodnie późnej niż D. kerryensis. Zdjęcia: Br] Highland, 9.7.75 (I); Br, Cumbria, 13. 6.80 (p). I Rozmieszczenie: Atlantycka Europa i pd. Szwecja] na południe na Wyspach Brytyjskich do Irlandii Walii i pn, Anglii, w izolacji w Hampshire, r i północ na wybrzeżu Norweskim do Sm -Trondelag, na wschód do pn. Jutlandii, w izolacji w Schonen. • Element llorystyczny: Śr+pn-atlan] tycki, (pn-subatlantycki). Kraje: Eur: Zach Br HI Fa, Sr Da, Pn Su No.

i szerokości 8-13 mm, łatka środkowa mała, czę to nie wystająca lub prawie nie wysunięta, ła boczne często z 1(2) głębokimi karbami; ostro długości 5-10 mm i szerokości 2,5-3 mm. Siedlisko: Wilgotne łąki, torfowiska niskie, zagł bienia w wydmach; do 200 m n.p.m.; na glebac" kwaśnych lub nieco zasadowych. Okres kwitnienia: V—VI. Zdjęcia: Hb, Clare, 11.6.79. Rozmieszczenie: Wyspy Brytyjskie, silnie związa-ł ny z klimatem morskim, zawsze ograniczony d stref przybrzeżnych zachodniej strony wyspj w Wali (Gwynedd, Dyfed), Szkocji (Strathclyde, Highland), Irlandii (od Mayo do Cork), Element florystyczny: Śr+ pn-atlantycki. Kraje: Eur: Zach Br Hb. Klucz do oznaczania gatunków z grupy Dactylo f to-purpurella: 1 Warżka wyraźnie 3-łatkowa, z wypukłą fałd

i z odgiętymi łatkami bocznymi ..D. kerryensi 1* Warżka nie podzielona lub płytko 3-łatkow"

płaska i przeważnie z podgiętymi ku górz brzegami D. purpurella.

Dactylorhiza kerryensis (WILLMOTT) P. F. HUNT & SUMMERHAYES

Dactylorhi2a praetermissa (DRUCE) SOÓ

Synonimy: Orchis praetermissa DRUCE, D. maja-lis subsp. praetermissa (DRUCE) D. MORESBY MOORE & soó, D. incarnata subsp. praetermissa (DRUCE) SUNDERMANN, D. praetermissa nr. junialis (VER-MEULEN) SENGHAS, D. majalis subsp. pardalina (PU-GSLEY) E. NELSON.

Wygląd: Roślina o 2 głęboko rozszczepionych bulwach. Łodyga wysokości 20-70 cm, wewnątrz pusta, z 2-3 tuskolistkami u podstawy, a nad nimi z 4-9

liśćmi; liście długości 8-25 cm i szerokości 1,5-4,5 cm, najszersze w środku, bez plam lub (często koliście) poplamione (»junialis«, »pardalina«). Kwiatostan walcowaty, długości 3-13 cm, zawierający do 60 kwiatów. Przysadki tak długie jak kwiaty lub dłuższe. Kwiaty w różnych odcieniach czerwonej purpury lub purpurowe, przeważnie jasne (różowe), rzadziej mocno zabarwione. Boczne działki kielicha u góry pochylone lub ustawione skośnie, wąskojajowate, długości 8-11 mm i sze

rokości 3-4,5 mm, niekiedy plamiste; boczne płatki korony długości 6-8 mm i szerokości 2,5-4 mrra warżka z drobnymi punktami (rzadko równiej z kreseczkami) w środku lub na całej powierzchny niekiedy ze wzorem pasmowym, 7-10 mm długa i 8-14 mm szeroka, nie podzielona lub słabo 3-łat-j kowa, płaska lub nieco wypukła. Ostroga stożktw wata, długości 5-9,5 mm i szerokości 2-3,5 mm,' lekko odgięta ku dołowi. Siedlisko: Wilgotne łąki, torfowiska niskie, zagłębienia w wydmach, szuwary wielkoturzycowe; w piętrze nizinnym i wyżynnym; na glebach prze-i ważnie wapiennych, mokrych lub wilgotnych. Okres kwitnienia: VI—VIII. Zdjęcia: Ge, Dolna Nadrenia 11.6.71 (I); Br, północno-wschodnia Anglia 22.6. 80 (p). Rozmieszczenie: Atlantycka Europa, Wyspy Brytyjskie (Anglia, Walia), na południe do środk. Francji (Cher, Indre-et-Loire), na wschód do niemieckiej Nadrenii, rzadko w Jutlandii, na północ do pd.-zach. Norwegii. Rzekomo w prowincji Reggio (pn. Włochy). • Element florystyczny: Pd+śr-atlantycki. Kraje: Eur: Zach Ga Be Ho Br, Śr Ge Da, Pn No.

Dactylorhiza sphagnicola (HÓPPNER) soó

Synonimy: Orchis sphagnicola HÓPPNER, D. incarnata subsp. sphagnicola (HÓPPNER) SUNDERMANN, O. dewewri (VERMEULEN) soó. Gdyby D. wirtgenii (HÓPPNER) soó została zaliczona do tego gatunku, to jej nazwa ma pierwszeństwo przed D. sphagnicola.

Wygląd: Łodyga (20-) 30-60 cm wysokości, o 4-8 liściach 10—24 cm dł. i 1-3 (-3,5) cm szer., bez plam. Kwiatostan jak u D. praetermissa. Kwiaty jasne lub różowopur-

purowe. Boczne działki kielicha u góry pochylone, skośnie lub pionowo skierowane ku górze i skręcone, 9-12,5 mm dł. i 3-5 mm szer.; warżka prawie na całej powierzchni pokryta punkcikami, niekiedy także z krótkimi kreseczkami i z tendencją do wzoru pasmowego, często w kształcie rombu, 7-11,5 mm dł. i 8,5-14 mm szer., 3-łatkowa, o małej, wystającej łatce środkowej, rzadziej nie podzielona; ostroga 8-14 mm dł. i 2-3,5 mm szer., wyprostowana lub lekko zgięta.

Siedlisko: Torfowiska wysokie i przejściowe, z torfowcem; do 600 m n.p.m.; na podłożu ubogim, kwaśnym i wilgotnym. Okres kwitnienia: VI—VII.i Zdjęcia: Ge, Dolna Saksonia, 24,6.70, Rozmieszczenie: Przybrzeżne obszary zachodniej Europy i południowej Skandynawii; areał poprze-1 rywany ze względu na specjalne wymagania gatunku względem siedliska; średnio wysokie góry od północnej Francji (Ardeny) do południowej Holandii, Nadrenii, nizin na północy Niemiec, wyspy Laso w cieśninie Kattegat; chroniony w Szwecji aż do 0ostfold w Norwegii. • Element florystyczny: Śr-atlantycki, pn-subat-lantycki. Kraje: Eur: Zach Ga Be Ho, Śr Ge Da, Pn Su No. Klucz do oznaczania gatunków grupy Dactylorhi-za-praetermissa: 1 Największy liść 3,5-6 (-7) razy dłuższy niż szer

szy; ostroga przeważnie krótsza od warżki, rzadko trochę dłuższa D. prataermissa

V Największy liść (6-) 7-14 razy dłuższy niż szerszy; ostroga wyraźnie (1,2-1,4 razy) dłuższa od warżki D. sphagnicola

Dactylorhisd elata (POIRET) SOÓ

Synonimy: Orchis elata POIRET, 0. sesquipedalis WILLD., 0. munbyana BOISS. & REUTER, D. elata subsp. sescuipedalis (WILLD.) SOÓ, D. elata subsp. durandi (BOISS. & REUTER) SOÓ, D. elata subsp. brennensis E. NELSON, D. incarnata subsp. afńcana (KLINGĘ) SUNDERMANN.

r ^ ^ lem . Wygląd: Łodyga wyso-\^"> kości 30-125 cm, we-

^^rrjn wnątrz pusta, o 5-10 li-s^,'i N V V \ ściach; liście zmienne,

r >'nlt' \\^ \ wąskie lub jajowa-

\ ','",;'-'',' / to-lancetowate, długo-\y\^/\y ści do 25(45) cm i sze

rokości 4,5(5,5) cm, najszersze w środku lub poniżej, bez plam lub rzadko z plamami. Kwiatostan dtugi i obfity; przysadki dłuższe od kwiatów. Kwiaty ciemnopurpuro-woróżowe lub różowolila. Boczne dziatki kielicha wzniesione i skręcone, długości 9-18 mm i szerokości 3-6 mm, często z plamami; boczne płatki korony długości 7-14 mm; warżka ze wzorem wstęgowym (rysunek gęsty z tendencją do kropek) na wyraźnie jaśniejszej lub prawie nie rozjaśnio-

Synonimy: Orchis latifolia subsp. baltica KLINGĘ, 0. baltica (KLINGĘ) KLINGĘ, D. majalis subsp. baltica (KLINGĘ) SENGHAS, D. latifolia subsp. baltica (KLINGĘ) SOÓ.

Wygląd: Roślina o 2 / \ •———' głęboko rozszczepio-1\§ A " ^ ')U'wacn- Łodyga

P\ I I wysokości 25-70 cm, \vi\\\ ^ ^ V wąska'u p ° d s t a w y d o

^ ^ /źflj<\\ 1 cm szerokości), we-v j ^ h ! ^ y wnątrz pusta, z 2 tusko-

listkami u podstawy, a nad nimi z 4-7, przeważnie 5 liśćmi; liście pionowo odstające, podługowato-lancetowate, długości 10-25 cm i szerokości 1,5-3,7 cm, najszersze w środku lub nieco poniżej, z wierzchu z licznymi drobnymi, często zlewającymi się plamkami, rzadko bez plam. Kwiatostan jajowaty lub walcowaty, długości 3-9,5 cm, obfity; przysadki trochę dłuższe od kwiatów. Kwiaty purpurowoczerwone. Boczne działki kielicha skierowane skośnie lub prosto wzniesione ku górze, wąskojajowate, długości 8-10 mm i szerokości 3-4,5 mm, przeważnie z pia

nej części środkowej, 9-15 mm długa i 10-22 mnj szeroka, 3-łatkowa z mniejszą łatką środkową lud nie podzielona, łatki boczne rozpostarte lub pódl gięte; ostroga walcowato-stożkowata, prosta lub (silnie) zgięta do dołu, długości 9-16 mm i szeroj kości 2-4 mm. Siedlisko: Wilgotne łąki, torfowiska niskie, obsza źródliskowe; do 2500 m n.p.m.; na glebach zasa dowych. Okres kwitnienia: IV—VII. Zdjęcia: Hs, Gra-i nada, 3.6.72 (I); Ga, Lot., 31.5.81 (p). Rozmieszczenie: Zachodnia część obszar śródziemnomorskiego, ku północy do Francjiri Deux-Sevres, Vienne, Indre. Meldunek o znalezień niu w Holandii należy sprawdzić. • Element florystyczny: Centr + zach-śródzie-j mnomorski, centr ł zach-przyśródziemnomorski, pd-atlantycki, pd-subatlantycki. Kraje: Eur: Pd Co, PdZach Hs Lu, Zach Ga; Ałr: Tn Ag Ma. Zmienność: Gatunek jest bardzo zmienny. Niekiedy forsowany podział na 3-4 podgatunki jest mylny ze względu na różnorodność wszystkich cech. Populacja »brennensis« (Indre) silniej odbiega zel względu na niższy wzrost i mniejsze kwiaty.

mami, środkowa działka nachylona nad bocznymi; płatkami korony 6,5-8 mm długimi; warżka ze wzorem wstęgowym na niewiele jaśniejszej części środkowej, często z porysowaną strefą brzegową, szerokoklinowata, poprzecznie owalna, dług ści 6,5-9 mm i szerokości 8-13 mm, 3-łatkow z mniejszą łatką środkową, wzdłuż wypukło pofał dowana z wygiętymi, ząbkowanymi łatkami bocznymi; ostroga stożkowata, prawie prosta, skierowana ku dołowi, długości 6-9 mm i grubości 2-3 mm. Siedlisko: Wilgotne łąki, na obszarach przybałtyc-kich chętnie przy brzegu morskim. Okres kwitnienia: VI—VII, później niż D. majalis. Zdjęcia: RB, Tukums, 1. 7. 78 (I); pochodzące zRB, hodowl., 11. 6. 82 (p). Rozmieszczenie: Gatunek euroazjatycki, sięgający ze wschodu przez Rosję z klimatem umiarkowanym i borealnym do obszaru Morza Bałtyckiego, i tam od Wysp Alandzkich do Meklemburgii (Zingst); w Azji na wschód do centralnej Syberii, Mongolii i pn.-zach. Chin. • Element florystyczny: Pn-środko-woeuropejski, sarmacki, syberyjski, pn-rosyjski. Kraje: Eur: Śr Ge Po RB, PN Fe RN, Wsch RC.

Kukułka (Storczyk) bałtycka Dactylorhiza baltica (KLINGĘ) ORLOVA

:f\VV

k^

Kukułka (Storczyk) krwista Dactylorhiza inc,

Synonimy: Orchis incarnata L, 0. strictifolia OPIZ, D. stiictifolia (OPIZ) RAUSCHERT, D. incarnata subsp. punctata DOLL Uwaga: Grupa D. incarnata jest niesłychanie bogata w formy i w związku z tym jej podział taksonomiczny jest bardzo trudny. Klucz do oznaczania gatunków: 1 Kwiaty jasnożółte, warżka w środku ciemniej

żółta, głęboko 3-łatkowa z łatkami bocznymi opuszczonymi do dołu i przeważnie ząbkowanymi 2. D. ochmleuca

1* Kwiaty czerwone, niekiedy jasnożółte, wówczas jednolicie zabarwione i bez innych wspomnianych cech 1. D. incarnata

1. Dactylorhiza incarnata Wygląd: Łodyga wyso-

\\ . kości 25-60 (-80) cm, W A wewnątrz pusta, o 4-7

f \ J_V liściach; liście skiero-

v% }H{\ w a n e s z , y w n o k u s ° r z e

( J > ' ' Ł ) lub przygięte, wąsko-5 ^ ^ lancetowate, do 20 cm

1 — ' długie i 3,5 cm szerokie, najszersze u podstawy, bez plam. Kwiatostan długości 4-12 cm, z prawie 50 kwiatami; przysadki zielone, dłuższe od kwiatów, z prawie gładkim brzegiem. Kwiaty krwistopurpurowe. Boczne działki kielicha często wzniesione ku górze i skręcone, lancetowate, długości 7-9 mm i szerokości 2,5-4 mm; boczne płatki korony długości 5,5-7,5 mm; warżka ze wzorem pasmowym na jaśniejszej części środkowej, rzadko z punktami (»punctata«), długości 4,5-8 mm i szerokości 5-9 mm, przeważnie płytko 3-łatkowa z mniejszą wystającą do przodu łatką środkową, łatki boczne lekko podgięte i (prawie) całobrzegie; ostroga stożkowata, długości 6,5-10 mm i grubości 2-3 mm, prawie prosta. Siedlisko: Wilgotne łąki; do 2100 m n.p.m.; na glebach zasadowych. Okres kwitnienia: IV—VII. Zdjęcia: Wariant 2: He, Aargau, 2.6.79 (l/g); Ge, Allgau, 16.6.67 (ś/g); Br, Yorkshire, 17.6.81 (ś/d). - Wariant 3: Br, południowa Walia, 6.7. 83 (p/g). - Wariant 5: It, Bolzano, 15. 4. 80 (l/d). Rozmieszczenie: W Europie i Azji Mniejszej od strefy przyśródziemnomorskiej do borealnej. Poza tym w strefie borealnej i umiarkowanej na wschód do Jakucji i Dahurii, dalej na Kaukazie i w górach Turkiestanu. on

tata (L.) soó

• Element florystyczny: Przyśródziemnomorskifl /górski, umiarkowany, borealny. Kraje: Eura PdWsch Gr Al Ju BU Rm RK, Pd It, PdZach Hs ?Lu] Zach Ga Be Ho Br Hb, Śr He Au Hu Ge Da Cz Pol RB, Pn Su No Fe RN, Wsch RW RE RC; ASI: An. j Warianty: Powyższy opis odnosi się do rozprzeJ strzenionego wariantu 1. - Wariant 2 (D. i. subspl puichella [DRUCE] SOÓ; Syn.: D. i. subsp. serotiną [HAUSSKN.] D. MORESBY MOORE & soó): Łodyga wy-j sokości 15-40 cm; liście szerokości do 2 cm; kwia-1 tostan długości do 7 cm, o 10-25 (-40) kwiatach! przysadki nabiegłe lila; kwiaty silnie purpurowo! czerwone lub czerwonofioletowe; nie wiadoma czy takson zasiedla własny areał. - Wariant 3 (D. /'. subsp. coccinea [PUGSLEY] SOÓ): Łodyga wysokości 5-25 cm; liście szerokości do 2 (2,7) cm, często skupione u podstawy łodygi; kwiatostan długości do 7 cm. Przysadki nabiegłe liliowo; kwiaty jask-rawocynobrowoczerwone lub karminowoczerwo-ne (ciepła czerwień); wybrzeża Wysp Brytyjskich w wilgotnych zagłębieniach wydm, również w głębi lądu. - Wariant 4 (O. /'. subsp. haematodesi [REICHENB.] SOÓ): Jak wariant 1, liście z plamami] na wierzchu; gdzieniegdzie. - Wariant 5 (D. ii hyphaematodes [NEUMAN] LANDWEHR): Jak wariant 1, liście z plamami po obu stronach; gdzieniegdzie (patrz również D. cruenta, str. 92). 2. Dactylorhiza ochroleuca (BOLL) AVERYANOV; Synonimy: Orchis incarnata var. ocbroleuca BOLL,! D. incarnata subsp. ochroleuca (BOLL) P. F. HUNT & SUMMERHAYES, D. incarnata var. straminea (RE-I IGHENB. fil.) SOÓ Wygląd: Podobny do D. incarnata (wariant 1); czę-l sto większy (do 90 cm, kwiatostan do 18 cm); liście prawie przylegające do łodygi; wymiary kwiatów w górnej granicy zmienności D. incarnata. Siedlisko: Wilgotne łąki, torfowiska niskie i pośrednie, chętnie na wypłyconych stawach; do 600 m n.p.m.; na glebach zasadowych. Okres kwitnienia: V—VI. Zdjęcie: Ge, Górna Szwabia, 20.6.68 (p/d). Rozmieszczenie: Środkowa Europa i tereny okalające, do Anglii, w obszarze przybałtyckim, do Karpat i północnej Ukrainy. • Element florystyczny: panoński, śr.-atlantycki, subatlantycki, środkowoeuropejski, ?skandynawski. Kraje: Eur: PdWsch Rm, Zach ?Be Br Śr He Au Hu Ge Da Po RB, Pn Su ?No, Wsch RW.

D. incarnata »serotina«

I ag • ' k:

f

91

Dactylorhiza lapponica (HARTMAN) SOÓ

Synonimy: Orchis lapponica (HARTMAN) RE-ICHENB. fil., 0. pseudocordigera NEUMAN, 0. angu-stifolia subsp. pycnantha NEUMAN, D. pseudocordigera (NEUMAN) soó, D. pycnantha (NEUMAN) AVE-RYANOV, D. trausteineri subsp. lapponica (HARTMAN) soó, D. cruenta subsp. lapponica (HARTMAN) NELSON, D. majalis subsp. lapponica (HARTMAN) SUNDERMANN.

Wygląd: Roślina o 2 głęboko rozszczepionych bulwach. Łodyga wysokości 10-30 cm, wewnątrz pusta, u góry fioletowo nabiegla, z 1 łuskolistkiem u pod

stawy i 2-5 (przeważnie 3) liśćmi; liście odstające od łodygi, z wierzchu silnie plamiste, lancetowate, długości 3-8 cm i szerokości 0,6-2 (-2,5) cm, najszersze w tylnej połowie. Kwiatostan dość luźny, o 5-20 kwiatach, walcowaty; przysadki prawie tak długie jak kwiaty. Kwiaty ciemnopurpurowoczerwo-ne lub fuksynowoczerwone. Boczne działki kielicha wzniesione i skręcone na zewnątrz, jajo

wato- Iancetowate, długości 6-10 mm, szeroko 2-4 mm, niekiedy z plamami; boczne płatki koro długości 5-8 mm; warżka z rysunkiem wstęgowy na często prawie nie jaśniejszej części środków różnych kształtów (szersza niż dłuższa lub dłu sza niż szersza), długości 4,5-8 mm i szeroko' 6-11 mm, płaska lub wypukło pofałdowana, 3-ła kowa z dłuższą lub krótszą łatką środkową nawet nie podzielona; ostroga stożkowata, długcj ści 6,5-11 mm i grubości 2-3 mm, nie zgięta] prawie pozioma. Siedlisko: Torfowiska niskie i torfowiska leśn wilgotne łąki, żwir strumieni; do 1000 m n.p.r (północna Europa), 500-2400 m n.p.m. (Alpy); sie liska wilgotne, z wapniem. Okres kwitnienia: Vl-V Zdjęcia: No, Nordland, 18.7.84 (I); Su, Jamtland] 12. 7.76 (p). Rozmieszczenie: Areał obejmuje 2 osobne tereny! Alpy na wschód od kantonu Schwytz, szczególni w południowej Jurze; środkowa i północna Skan dynawia oraz Gotlandia. • Element florystyczn Alpejski + (pn-środkowoeuropejski), skandynawski. Kraje: Eur: Pd It, Śr He Au, Pn Su No Fe.

Dactylorhiza cruenta (o. F. MULLER) SOÓ

Synonimy: Orchis cruenta o. F. MULLER, D. incar-nata subsp. cruenta (o. F. MULLER) P. D. SELL.

Wygląd: Łodyga wysokości 15-30 cm, wewnątrz pusta, z 3-5 liśćmi asymilacyjnymi; liście jajowato-lanceto-wate, długości 4-10 cm i szerokości 1-2,5 cm, 2,5-6 razy (największy

liść ok. 4 razy) dłuższe niż szersze, najszersze w tylnej połowie, przeważnie z obu stron pokryte fioletowymi plamami lub na całej powierzchni fioletowo nabiegłe, czasami z plamami tylko na jednej stronie lub zupełnie bez plam (zdjęcie p.) Kwiatostan długości 3-8 cm, z 10-30 ciemnopur-purowoczerwonymi kwiatami. Wymiary kwiatów jak u D. incarnata. Siedlisko: Wilgotne łąki (również na wybrzeżu), torfowiska niskie i torfowiska lasu sosnowego; do 2400 m n.p.m. (Alpy); na glebach wilgotnych zawierających wapń. Okres kwitnienia: VI—VII.

Zdjęcia: He, Gryzonia, 13.7.74 (I), 19.7.76 (p); SuJ Jamtland, 11.7.76 (ś). Rozmieszczenie: Wsch. i pn. Europa, pn. części środkowej Europy (tereny przybałtyckie), Alpy. PCH za tym w umiarkowanych i borealnych strefach Azji do Jakucji i Dahurii. Element florystyczny: Alpejski, ?śr-atlantycki, pn-subatlantycki, pn-środkowoeuropejski, sarmacki, śr-syberyjski, skandyj nawski, pn-rosyjski, pn-syberyjski. Kraje: Eur: Pa It, PdZach Ga, Zach ?Br ?Hb, Śr Ge fDa ?Po \ Pn Su No Fe RN, Wsch RC. Uwaga: Należy wyjaśnić wydzielenie gatunku. Tru dność sprawia przede wszystkim odróżnienie \ od D. incarnata. D. cruenta różni się przede ws~ stkim stosunkowo krótszymi i szerszymi liść i ciemniej zabarwionymi kwiatami. Kwestią sp" ną jest zaszeregowanie roślin z wąskimi liść o plamach po jednej lub po obu stronach; tut" potraktowano je jako odmianę D. incarnata. O ta kie formy może chodzić w roślinach »cruenta« z Irlandii i Szkocji. Zresztą rośliny o liściach z pi mami po obu stronach występują niekiedy u i nych gatunków (patrz D. umbrosa str. 76).

92

Kukułka (Storczyk)

93

Kukułka (Storczyk) Traunsteinera Dactylorhiza traunsteineri (REICHENB.) SOÓ

Synonimy: Orchis traunsteineri REICHENB., 0. angustifolia REICHENB., D. majalis subsp. traunsteineri (REICHENB.) SUNDERMANN. Do roślin Z Wysp Brytyjskich należą: 0. franc/s-drucei WILMOTT, 0. majalis subsp. traunsteinerioides PUGSLEY, D. traunsteineri subsp. francis-ómcel (WILMOTT) SOÓ, D. traunsteinerioides (PUGSLEY) BATEMANN & DEN-HOLM, D. traunsteineri subsp. hibernica LANDWEHR Wygląd: Łodyga wysokości 10-40 cm, cienka, wypełniona rdzeniem lub pusta, o 2-5 liściach; liście

ustawione skośnie lub daleko odstające, rów-nowąsko-lancetowate, długości 5-16 cm i szerokości 0,5-1,9 cm, plamiste lub bez plam. Kwiatostan walcowaty (luźny, do 15-kwiatowy,

Alpy) lub jajowaty (gęsty, do 25-kwiatowy, Anglia); przysadki albo krótsze od kwiatów albo często od nich dtuższe. Kwiaty purpurowoczerwone, Boczne dziatki kielicha ustawione skośnie, wąskojajowate, 8-11 mm długości i 2,5-4 mm szerokości, środkowa przeważnie nie nachylona nad 6-8,5 mm długimi bocznymi płatkami korony; warżka ze wzorem wstęgowym na jaśniejszym tle części środkowej, 6-10 mm dtuga i 6,5-13 (-14,5) mm szeroka, 3-łatkowa z małą dosadzoną łatką środkową, łatki boczne dość potężne, umiarkowanie lub silnie zgięte do dołu, czasami z odwiniętymi brzegami; ostroga stożkowata lub walcowata długości 9-12,5 mm (w Anglii 7-11) i szerokości 2-3,5 mm. Siedlisko: Torfowiska niskie i źródliskowe, również zmiennie wilgotne ubogie taki; do 1900 m n.p.m.; na glebach zasadowych lub bogatych w wapń.

Okres kwitnienia: V—V11. Zdjęcia: Au, Tyrol, 25.6.77 (l/g); Ge, Górna Bawaria, 15.6.64 (p/g); Br, Oxfordshire, 24. 6. 84 (l/d, p/d). Rozmieszczenie: Występuje w sposób przerywany w umiarkowanych i borealnych strefach Europy, w strefie przyśródziemnomorskiej wnika na obszar Alp i Pirenejów. Poza tym w umiarkowanych strefach Azji do środkowej Syberii. Element florystyczny: Pirenejski, alpejski, śr+pn--atlantycki, subatlantycki, środkowoeuropejski, sarmacki, skandynawski, pn-rosyjski. Kraje: Eur: PdWsch Ju, Pd It, Zach Ga Ho Br Hb,

Śr He Au Ge Cz Po RB, Pn Su No Fe RN Wsch ?Rlfl| RC. Uwaga: Grupa D. traunsteineri jest wielopostacic-wa. Konieczne jest nowe opracowanie, aby wyjaśj nić pokrewieństwo poszczególnych taksonó w różnych częściach areału. Taksonem, prawdopodobnie zasługującym na saj modzielny status, jest D. russowii (KLINGĘ) J. HO) LUB (syn. Orchis russowii (KLINGĘ) KLINGĘ, D majalis subsp. russowii [KLINGĘ] SUNDERMANN) Zdjęcia: Ge, Rostock, 16.7. 75 (str. 96 l/g. pr/g); Su, Vasternorrland, 30.6.84 (str. 97 l/g). Wysokość łodygi, liczba i wymiary liści oraz wymiary organów kwiatu leżą w obrębie zmienności D. traunsteineri. Różnicę mogą stanowić: zawsze pusta wewnątrz i trochę grubsza łodyga; daleko odstające lub przygięte liście; kwiatostan przeważnie gęsty i obfity, jajowaty (ale niekiedy luźny i skąpy, walcowaty); kwiaty róźowoczerwone, ze słabym dodatkiem purpury lub bez purpury, Nie występują rzekome różnice w plamach na liściach i wypukłości warżki. Takson opisany z terenów przybałtyc-kich (Ge Po RB Su Fe RN; przypuszczalnie tCz), poza tym notowany z kontynentalnej Europy na wschód aż do środkowej Syberii. Wymienione cechy występują pojedynczo lub sprzężone także u D. traunsteineri, takie jak czerwona barwa kwiatów w Alpach lub jajowate kwiatostany o obfitych kwiatach w Anglii.

Nie wiadomo jak zaszeregować rośliny z sierpo-wato podgiętymi liśćmi. Występują one częściej w borealnej Europie. Niekiedy bywają traktowane jako gatunek lub podgatunek D. cunifolia (F. NYL. CZERRP. (syn. Orchis cum'folia [F. NYL] D. traunsteineri subsp. curvifolia [F. NYL.] SOÓ). Możliwe, że ustawienie liści należy ocenić jako wprawdzie rzucające się w oczy lecz nie mające znaczenia ekstremum zmienności. Podobne do D. traunsteineri są rośliny opisane jako podgatunki D. majalis. 1. D. m. subsp. brevifolia BISSE. Zdjęcie: Ge, Suhl, 25.6.84 (str. 97 pr/g), wapienne torfowiska niskie, (Ge, Su); 2. D. m. subsp. turfosa PROCHAZKA, kwaśne torfowiska pośrednie (Cz: Las Czeski, Rudawy Czeskie). Charakterystyczne dla nich obu są łodygi 20 (25) cm wysokości, wąskie liście (turfosa: 6-9,5 x 0,9 -1,4 cm) i do 5 (6,5) cm długie kwiatostany.

Dactylorhiza baumanniana HÓLZINGER & NUNKELE

Wygląd: Roślina o 2 głęboko podzielonych bulwach. Łodyga wysokości 15-40 cm, z 1-2 łuskolistka-mi u podstawy, a nad nimi z (3-) 4-6 liśćmi. Liście lancetowate,

długości 7-12 (-15) cm i szerokości 0,8-3 (-4,2) cm, najszersze w środku lub nieco poniżej, z wyraźnymi lub rozmytymi plamami. Kwiatostan wąskowalcowaty, dość luźny, długości 5-12 cm o 8-25 (-35) kwiatach; przysadki prawie tak długie jak kwiaty. Kwiaty purpuro-woczerwone, przeważnie w ciemnym odcieniu. Boczne działki kielicha ustawione skośnie lub prawie pionowo, skręcone, wąskojajo-wate, długości 8-12,5 mm i szerokości 3-4,5 mm; boczne płatki korony długości 6-10 mm; warżka ze wzorem wstęgowym na jaśniejszej części środkowej, a niekiedy tylko z rozmytymi krese-czkami lub punktami, 7,5-10 (-12) mm długa i 7,5-12 (-15) mm szeroka, przeważnie wyraźnie

3-łatkowa z małą, często wystającą łatką śród kową, rzadko prawie nie podzielona. Łatki bo czne trochę lub skośnie zgięte ku dołowi, cza sami z wyraźnym karbem z boku; ostróg walcowata, w środku (patrząc z góry) lekk rozszerzona, długości 8,5-12,5 mm i szerok ści 2-3 mm, prosta lub lekko zgięta, skierowa na ku dołowi. Siedlisko: Wilgotne łąki, torfowiska niski 1000-1800 m n.p.m.; na glebach żyznych, pra wdopodobnie ubogich w wapń. Okres kwitnienia: V-VI. Zdjęcia: Gr, Grevena, populacja typu, 16.5.83. Rozmieszczenie: Północno-zachodnia Grecja; północne góry Pindos, znany z nomosów Gre-vena i loannina. Gatunek prawdopodobnie dalej rozprzestrzeniony w górach Grecji, gdzie dotychczas słabo badano występowanie gatunków z rodzaju Dactylorhiza; przypuszczalnie w górach Vermion, być może również dalej na południe w Fthiotis i Achają. • Element llorystyczny: Wsch-przyśródziemno-morski.Kraj: Eur: PdWsch Gr.

96

D. majalis subsp. brevifolia

97

Dactylorhiza saccifera (BRONGN.)SOÓ

Synonimy: Orchis saccifera BRONGN., 0. gerva-siana TOD., 0. maculata subsp. saccifera (BRONGN.) K. RICHTER, 0. maculata subsp. macrostachys (TI-NEO) ROHLENA, D. gervasiana (TOD.) H. BAUMANN & KUNKELE, D. maculata subsp saccifera (BRONGN.) DIKLIĆ, D. bithynica H. BAUMANN. Wygląd: Roślina o 2 głęboko rozszczepionych bul

wach. Łodyga wysokości 25-90 cm, przeważnie wypełniona rdzeniem, z 4-12 plamistymi liśćmi; najniższe z nich krótkojajowate, środkowe lancetowate długości 10-20 cm

i szerokości 2-6 cm, rozszerzone w środku (lub poniżej), odstające lub przygięte, górne małe liście przypominające przysadki. Kwiatostan długości 6-22 cm, obfity. Przysadki dużo dłuższe od kwiatów. Kwiaty purpuroworóżowe lub purpurowoczerwone. Boczne dziatki kielicha nachylone, lancetowate, dtugosci 7-14 mm i szerokości 2,5-5 mm; boczne płatki korony długości 5,5-10 mm; warżka z rysunkiem

wyraźnym lub rozmytym, przypominającym wac larz, 7-11 mm długa i 8,5-16 mm szeroka, płaską głęboko 3-latkowa z wysuniętą łatką środków i ząbkowanymi łatkami bocznymi; powierzchni łatki środkowej równa ('/3) % lub prawie całej powierzchni jednej z łatek bocznych; ostroga szej rokowalcowata, prawie nie zgięta, długości 9-1J mm i grubości 2-4,5 mm. Siedlisko: Wilgotne lasy, mokre taki; przeważnid w piętrze górskim, do 2000 m n.p.m.; na glebad świeżych, zasadowych. Okres kwitnienia: V—VII. Zdjęcia: Al, Vlore, 26.5. Rozmieszczenie: Wschodnia i centralna część < szarów śródziemnomorskich, na północ do Karp Siedmiogrodu, na wschód do tureckiego Kurdysta nu. Dane o występowaniu na półwyspie Iberyjskim są prawdopodobnie błędne w wyniku pomylenia tego gatunku z D. maculata (fuchsii). • Element florystyczny: Wsch + centr-śródzie" nomorski, (orientalny), wsch+centr-przyśródzie mnomorski, karpacki. Kraje: Eur: PdWsch Gr Tu Al Ju Bu Rm, Pd Si It Sal Co; Asi: LS An.

Dactylorhiza foliosa (VERMEULEN) SOÓ

Synonim: Orchis maderensis SUMMERHAYES. Wygląd: Roślina o 2 bulwach głęboko rozszczepionych na 4-6 odcinków. Łodyga wysokości 30-40(-70) cm, wypełniona rdzeniem (lub pusta?), z 2-3 łus-kolistkami u podstawy,

a nad nimi z 8-10 (-16) liśćmi, zmniejszającymi się ku górze, najwyższe wyglądem przypominają przysadki; dolne liście podlugowato-lancetowate do 20 cm długości i 6 cm szerokości, najszersze w środku, daleko odstające lub zwisające, bez plam lub rzadko z rozmytymi plamami. Kwiatostan długości 5-13 cm, gęsty; przysadki często krótsze od kwiatów. Kwiaty jasno lub intensywnie purpurowoczerwone. Boczne działki kielicha pochylone do przodu, jajowato-lancetowate, długości 8-11 mm i szerokości 2,5-4 mm, środkowa również skośnie wzniesiona, nie pochylająca się nad płatkami korony; płatki długości 7,5-9 mm i niekiedy odstające; warżka na całej powierzchni z rozmy

tym wachlarzowatym rysunkiem, poprzecznie owalna, płaska, słabo 3-łatkowa z małą tatką środkową, przeważnie nie wystającą poza zatokowato ząbkowane łatki boczne; ostroga wąskowalcowa-ta, 5-11 mm dtugosci i ok. 1 mm szerokości, zgięta ku dołowi. Znamię z ciemnopurpurowym obramowaniem. Siedlisko: Wilgotne lasy, mokre łąki, skaliste zbocza; 400-1000 m n.p.m., na glebach wilgotnych, kwaśnych, a w miejscach cienistych z wilgotnym powietrzem także na glebach suchszych. Okres kwitnienia: V—VII. Zdjęcia: Ml, upraw., 20.6.80, mieszaniec ogrodowy? (I); 12. 5.83 (p). Rozmieszczenie: Jest to endemit wyspy Madery. Od 1828 r. sadzony w ogrodach, przede wszystkim w Anglii. • Element florystyczny: Maderski. Kraj: Afr: Ml. Pokrewieństwa: Izolowane taksony zaszeregowywa-no w rozmaity sposób. Wiele przemawia za ścisłym pokrewieństwem z grupą D. maculata. Dyskutowane bywa również możliwe powiązanie z D. elata.

Kukułka (Storczyk) plamista Dactylorhiza maculata (L.) SOÓ

Synonim: Orchis maculata L. GR indeks Wygląd: Łodyga wyso-

2 A kości 15-60 (-100) cm, A "BTC" wypełniona rdzeniem

Jn) lub rzadko pusta. 3-9 ^ \ i i i (-12) liści, dolne z nich \ / i 1 1 rozetowato skupione, M A ^ - L wąskolancetowate lub

* <- lopatkowate, długości 3-13 (-20) cm i szerokości 0,5-3 (-4,5) cm, na wierzchołku zaostrzone lub zaokrąglone, z plamami lub bez plam, górne (1-) 2-4 (-6) nie obejmujące pochwami łodygi, przypominające przysadki. Kwiatostan krótki lub wydłużony, gęsty; przysadki przeważnie krótsze od kwiatów. Kwiaty zmienne w kolorze od purpury do bieli. Boczne działki kielicha pochylone do przodu, jajowato-lancetowate, długości 5—11 mm i szerokości 1,5-4 mm, środkowa działka często skośnie wzniesiona, nie pochylona nad 3,5-8 mm długimi bocznymi płatkami korony; warżka przeważnie ze wzorem wstęgowym, ale bywa także kropkowana lub bez rysunku, 5-11 mm długości i 6,5-15 mm szerokości, 3-łatkowa z rozpostartymi łatkami bocznymi; ostroga walcowata, długości 4-12 mm i grubości 0,5-2,5 mm. Siedlisko: Lasy, wrzosowiska, ubogie łąki, torfowiska niskie i pośrednie; do 2200 m n.p.m.; na glebach kwaśnych lub nieco zasadowych, świeżych lub wilgotnych. Okres kwitnienia: V—VII. Rozmieszczenie: W Europie od strefy przyśródzie-mnomorskiej do arktycznej, brak na obszarze pon-tyjskim; izolowane występowanie w górach Atlasu. Poza tym w umiarkowanej strefie aż do centralnej Syberii. Element florystyczny: Zach-śródziemno-morski, przyśródziemnomorski, umiarkowany, bo-realny, arktyczny. Kraje: Eur: PdWsch Ju Rm, Pd It Co, PdZach ?BI Hs Lu, Zach Ga Be Ho Br Hb Fa, Śr He Au Hu Ge Da Cz Po RB, Pn Su No Fe RN Is, Wsch RW RE RC; Afr: Ag Ma. Uwaga: Grupa D. maculata obejmuje zagmatwane bogactwo form, Przy obecnym stanie znajomości nie jest możliwe dokonanie zadowalającego podziału. Wprawdzie niektóre taksony są dobrze rozgraniczone, ale licznych populacji nie da się zaszeregować bez trudu. Wydaje się, że najlepiej jednak będzie przyjąć podział na 2 grupy w opierając się na kształcie warżki. Typ 1: Warżka płytko 3-łatkowa, łatka środkowa wyraźnie mniejsza i przeważnie krótsza lub długości latek bocznych;

-inn

wskaźnik warżki poniżej 1,2. Typ 2: Warżka głęboko 3-łatkowa, łatka środkowa duża, wysunięta, jej powierzchnia większa od połowy wielkości łatki bocznej, wskaźnik warżki powyżej 1,2. Typ 1: D. maculata w wąskim znaczeniu; zachodnia, północna Europa. A. Taksony wyrastające wysoko: 1. D. m. subsp. ericetorum (E. F. LINTON) P. F. HUNT & SUMMERHAYES, (Syn. D. m. subsp. rboumensis [H. HTARRISON] SOÓ). Zdjęcia: Ga, Pyrenees-Orientales, 11.7, 78 (str, 103 p/d/d); Ga, Hautes-Pyrenees, 22.6.84 (p/g); Br, E. Lothian, 24.7.80 (str. 102 l/g) 2Br, Argyll, 27.7 80 (str 102 p/g). 2. D. m. subsp. caramulensis VERMEULEN; Portugalia. B. Takson wyrastający nisko; D. m. subsp. elod: (GRISEB.) soó. Typ 2: Typ »fuchsii«; Europa (głównie na pc-i łudniu), Azja. A. Taksony wyrastające wysoko: 1. D. m. subsp. meyeń (REICHENB. fil.) TOURNAY (Syn.: Orcbis fuch-sii [DRUCE] SOÓ, D. m. subsp. fuchsii [DRUCE] HYL). Zdjęcia: He, Gryzonia, 8.7.71 (str. 103 l/d) 23.7. 71 (l/g) Ge, Południowa Badenia, 1.8.65 (str. 103 p/d/g); nietypowy: Au, Vorarlberg, 25.6.70 (l/d). 2. D. m. subsp. transsilvanica (SCHUR) SOÓ; liście bez plam, kwiaty żółtawobiałe, bez rysunku; Karpaty do Rudaw Czeskich. Zdjęcie: Rm, Judet Bragov, 6. 7. 78 (p/d). 3. D. f. subsp. sooana (BORSOS) BORSOS; liście plamiste, kwiaty białe, z purpurowym rysunkiem; Węgry. B. Taksony wyrastające nisko: 1. D. m. subsp. sudetica (REICHEBNB. fil.) VÓTH (syn.: D. f. subsp. psychrophila [SCHLECHTER] HOŁUB); piętro górskie. 2. D. f. subsp. okellyi (DRUCE) SOÓ; kwiaty białe, pachnące; Irlandia, Szkocja. Zdjęcie: Hb, Clare, 5. 8. 84 (str. 103 p/g). 3. D. m. subsp. hebridensis (WILMOTT) E. NELSON; zachodnie wybrzeże Wysp Brytyjskich. Zdjęcia: Hb, Donegal, 9.8. 84 (str. 102 l/d p/d). Taksony o pośredniej formie warżki: 1. Taksony skandynawskie; Zdjęcie: Su, Nor-botten, 21.6.76 (str. 103 l/g): D. m. subsp. deflexa LANDWEHR. D. m. subsp. montellii (VERMEULEN) LANDWEHR. 2, Taksony z Atlasu: D. m. subsp. ba-borica MAIRE & WEILLER; Kabylie. D. m. subsp. mamusica (EMBERGER & MAIRE) MAIRE & WEILLER; Rif. 3. Takson z Karpat: D.m. subsp. schurii (KLINGĘ) SOÓ; podobny do »elodes«.

maculata», powyżej »meyeri«

103

Steveniella satyrioides (SPRENGEL) SCHLECHTER

płatek

Wygląd: Roślina o 2 jajowato-kulis-tych bulwach. Łodyga wys. 15-40 (-60) cm, z 2 pochwiastymi łus-kolistkami u podstawy, 1 dużym liściem przy ziemi, a powy

żej z 2 łuskolistkami o długich pochwach. Liść podługowato-lancetowaty, dł. 6-20 cm i szer. 1,5-6,5 cm, zgięty ku dołowi, często (podobnie jak cała roślina) brązowopurpurowo nabiegły. Kwiatostan dł. do 13 (18) cm, ok. 20 (30) kwiatowy, kwiaty wzniesione; przysadki dużo krótsze od zaiążni lub tak długie jak zalążnia. Działki kielicha zrośnięte w 3-ząbkowy hełm, dł. 7-10 mm, oliwkowozielone i brązowopurpurowo nabiegłe; boczne płatki korony dł. 4-7 mm i szer. 0,4-0,5 mm; warżka oliwkowozielo-na lub zielonkawożółta, u nasady purpurowa, pokryta drobnymi papillami, 6-7 mm dł., 3-łat-kowa z odwrotnie jajowatą łatką środkową i krótkimi, okrągławymi, rombowatymi łatkami

bocznymi; ostroga u nasady dł. 2-5 mm, i tyl szerokości, szerokostożkowata z rozszczepi nym wierzchołkiem. Siedlisko: Widne lasy iglas te i liściaste, trawiaste brzegi lasów, zarośla nasadzenia leszczyny; od równiny do dolneg piętra górskiego, do 1300 m n.p.m. (w Iranie d 2100 m n.p.m.); na glebach bogatych w wapń. Okres kwitnienia: IV-V. Zdjęcia: An, Bólu, 5.5.74 (I), 19.5.83 (p). Rozmieszczenie: Góry na wybrzeżu Morza Czarnego w pn. Anatoiii i na Krymie. Poza tym nai Kaukazie, w pn. i zach. Iranie. Element flory* tyczny: Wsch-przyśródziemnomorski. Kraje: Eur: PdWsch RK; Asi: An. Pokrewieństwo: Rodzaj obejmuje jeden gatunek.

Comperia comperiana (STEVEN) ASCHERSON & GRAEBNER

Synonimy: Orchis comperiana STEVEN, C. tauri-ca c. KOCH, C. karduchorum BORNM. & KRANZLIN.

« Wygląd: Roślina o 2 jajowatych bulwach. Łodyga wysokości 25-60 cm z 2 pochwiastymi łuskolistkami u podstawy, 2-4 liśćmi asymi-lacyjnymi w dolnej połowie, a powyżej z 2-3 łu-

długich pochwach. Liście podługo-długości do 15 cm i szerokości

4 cm, wzniesione. Kwiatostan długi do 25 cm o ok. 30 kwiatach; przysadki skórzaste, dolne dłuższe od kwiatów. Działki kielicha hełmiasto zrośnięte na 3/4 długości, 13-20 cm długie, zielonkawe z lila-brązowawym odcieniem; boczne płatki korony długości 14-16 mm, wąskolancetowate, z każdej strony z 1-2 zaostrzonymi zębami; warżka 3-łatkowa jasnolila, trójkątna z klinowatą podstawą, do 1,5 cm długa. Łatki boczne i cypelek łatki środkowej wyciągnięte w 3-8 cm długie koniuszki; ostroga wygięta w dół, długości 12-18 mm, białawoliliowa.

skolistkami o wato-owalne,

Siedlisko: Widne lasy iglaste i liściaste piętra górskiego; do 1800 m n.p.m. Okres kwitnienia: V—VII. Zdjęcia: An, Denizli, 24.5.74. Rozmieszczenie: W Europie tylko na Krymie, występuje głównie w Azji Mniejszej, ku zachodowi do wschodnioegejskich wysp z wyższymi górami (Lesbos, Samos, Kos, Rodos), ku wschodowi przez iracki Kurdystan do zachodniego Iranu. Element florystyczny: Wsch-śródziemnomorski, orientalny, wsch-przyśródziemnomorski. Kraje: Eur: PdWsch RK; Asi: LS An AE. Pokrewieństwa: Rodzaj o niejasnych pokrewieństwach; zawiera tylko jeden gatunek.

Neotinea maculata (DESF.)STEARN

Synonim: N. intacta (LINK) REICHENB. fil. Wygląd: Roślina o 2 owalnych bulwach. Łodyga wysokości 10--30 (-40) cm, z 1-2 brązowymi łuskolistkami u podstawy i 4-6 liśćmi, z których 1-3 zgrupowane są w przygrun-towej rozecie, a górne pochwiasto obejmują łodygę. Liście podłu-gowato-owalne, długości 3-12 cm i szerokości 1--4,5 cm, niebieskozielo-ne, z plamami lub bez plam. Kwiatostan dłu

gości 2-8 cm, o gęstych, obfitych kwiatach; przysadki krótsze od zalążni. Kwiaty małe, pachnące, rozmaicie zabarwione, w kolorze od różowego do brązowoczerwonego lub od zielonkawobiałego do jasnożółtego. Działki kielicha długości 3-4 mm, lancetowate, skupione hełmiasto z nieco krótszy

mi bocznymi płatkami korony; warżka długość 3-5 mm, przeważnie z czerwonawymi plamami, skierowana skośnie w dół, 3-łatkowa; łatka środkoj wa wąskoczworokątna, na wierzchołku z 3 ząbkami] łatki boczne równowąskie, krótsze, przeważnie odj stające; ostroga stożkowata, długości 1-2 mm. Siedlisko: Lasy iglaste, garigi, ubogie murawy pr>| rośnięte krzakami; do 1600 m n.p.m.; na glebach, suchych lub świeżych, często na wapieniu. Okres kwitnienia: lll-V (-VI w Irlandii). Zdjęcia: Cyj Limassol, 20.3.84 (I); AE, Rodos, 4.4,81 (p). Rozmieszczenie: Obszar śródziemnomorski; wy-l spy środkowego Atlantyku (Madera i Wyspy Kanaryjskie, ale nie Lanzarote i Fuerteventura); izolowane występowanie w zachodniej Irlandii i na Isle o Man. Element florystyczny: Śródziemnomorski, kanaryjski, maderski, przyśródziemnomorski, śr-at-lantycki, (brak pd-atlantyckiego). Kraje: Eur: PdWsch: Cr Gr Ju, Pd Me Si It Sa Co, PdZach BI Hs Lu, Zach Ga Br Hb; Asi: U LS Cy An AE; Atr: Tn Ag Ma Ml Cl. Pokrewieństwo: Rodzaj monotypowy spokrewniony z kręgiem form Militaris rodzaju Orchis i z rodzajem1

Aceras.

Aceras anthropophorum (L.) AITON f

Wygląd: Roślina o 2 jajowatych bulwach. Łodyga wysokości 10--40 cm, z licznymi brązowymi łuskolistkami u podstawy i 4-9 liśćmi asymilacyjny-mi. Dolne liście roze-towato skupione, po-

długowato-lancetowate, długości do 15 cm i szerokości 2,6 cm, bez plam; górne obejmujące łodygę długimi pochwami. Kwiatostan wąskowa-Icowaty, z gęstymi, obfitymi kwiatami; przysadki krótsze od zalążni. Kwiaty zielonożółtawe z odcieniem brązowoczerwonym o różnym stopniu intensywności. Działki kielicha długości 5-8 mm i szerokości 2,5-5 mm, jajowate, stulone w hełm z nieco krótszymi bocznymi płatkami korony; warżka długości 12-15 mm, zwisająca, u nasady z 2 bocznymi wypukłościami, głęboko 3-łatkowa. Latka środkowa z 2 cypelkami i w środku z zębem, wszystkie odcinki równowąskie. Cechy różniące od gatunków z rodzaju Orchis: brak

ostrogi; 2 uczepki pyłkowin zbliżone do siebie lub się zlewające. Siedlisko: Ubogie lub suche murawy, widne zarośla i lasy; do 1500 m n.p.m.; na glebach suchych lub umiarkowanie świeżych, przeważnie zawierających wapń. Okres kwitnienia: l l l-VI. Zdjęcia: Br, Cambridgeshire, czerwiec 1981 (I); It, Grosseto, 19.4. 82 (p). Rozmieszczenie: Rozprzestrzeniony na obszarze śródziemnomorskim, częściej w części zach. i centralnej, dość rzadko we wsch.; przenika na obszary podlegające wpływom klimatu oceanicznego w zach. i środkowej Europie. Element florystyczny: Śródziemnomorski, centr+zach-przyśródziemnomorski, pd + śr--atlantycki, pd-subatlantycki. Kraje: Eur: PdWsch Cr Gr Al Ju, Pd Si It Sa Co, PdZach BI Hs Lu, Zach Ga Be Ho Br, Śr He Ge; Asi: LS Cy An AE; Afr: Tn Ag Ma. Pokrewieństwo: Rodzaj monotypowy blisko spokrewniony z kręgiem form Militaris rodzaju Orchis. Nierzadko pojawiają się mieszańce (np. z Orchis simia).

Storczyca kulista Traunsteinerd globusa (L) REICHENB.

4 * Synonim: OAC/I/S globosa i

Wygląd: Roślina o 2 owalnych lub jajowatych bulwach. Łodyga wysokości 20-60 cm, z 2-3 brązowymi tusko-listkami u podstawy i 4--6 wzniesionymi liśćmi, równomiernie rozmie

szczonymi na łodydze. Dolne liście podługowato-lancetowate, długości 5,5-13 cm i szerokości 1 4 cm; górne stopniowo się zmniejszające. Kwiatostan o gęstych kwiatach, początkowo stożko-wato-kulisty, wydłużający się w miarę kwitnienia, długości 1,5-6 cm i szerokości 1,5-3 cm; przysadki prawie tak długie jak zalążnia. Kwiaty purpurowo-różowe, warżka i niekiedy płatki korony z purpurowymi plamami, Działki kielicha długości 4,5-8 (-9) mm, jajowate, wydłużające się w wąski cypelek, zgrubiały na wierzchołku, lekko pochylony do przodu; boczne płatki korony długości 3,5-6 (-7) mm, szeroko skośnojajowate; warżka szerokokli-nowata, długości 3,5-5 (-6) mm, prawie do połowy

3-łatkowa, łatki trójkątne lub rombowate; ostróg długości 2,5-3 mm, wąska. Siedlisko: Łąki górskie, ubogie murawy; przeważnie w piętrze górskim i subalpejskim, do 2500 m n.p.m.; na glebach świeżych lub wilgotnych; głębokich, zasadowych. Okres kwitnienia: V—VII I. Zdjęcia: It, Brescia, 14.6.71 (p), 12.6.74 (I). Rozmieszczenie: W strefie przyśródziemnomor-skiej Europy i południowo-zachodniej Azji oraz w umiarkowanej strefie środkowej Europy, występowanie przeważnie ograniczone do gór wysokich i średnich, rzadko sięga na przedgórza. Poza tym na Kaukazie. Nie wyjaśniono jeszcze czy rośliny występujące w Turcji w okolicy Bursa należą do tego gatunku czy też do następnego. Element florystyczny: Przyśródziemnomorski panoński, (pontyjski), alpejski, karpacki, pd-suba lantycki, pd-środkowo-europejski. Kraje: Eur: PdWsch ?AI Ju Bu Rm RK, Pd It, PdZach Hs, Zach Ga, Śr He Au Hu Ge Cz Po, Wsch RW; Asi: ?An.

Traunsteinera sphaerica (BIEB.) SCHLECHTER

Syonimy: Orchis sphaerica BIEB, T. globosa subsp. sphaerica (BIEB.) SOÓ.

Wygląd: Z wyglądu podobna do T. globosa (bulwy, wysokość łodygi, ułożenie, kształt i wielkość liści, forma kwiatostanu, wielkość przysadek), również działki kielicha wydłużone w maczugowaty koniuszek; główna różnica polega na barwie i wielkości kwiatów: kwiaty kremowe lub bladożółte, bez kropek; działki kielicha długości 8-12,5 mm, boczne płatki korony długości 4,5-7,5 mm, warżka długości 5-9 mm, środkowa łatka z nitkowatym koniuszkiem, boczne łatki często ząbkowane, ostroga długości 3-5 mm. Siedlisko: Łąki górskie, widne lasy sosnowe, w piętrze górskim i subalpejskim, 1600-2400

m n.p.m.; siedlisko prawdopodobnie takie samo jak u poprzedniego gatunku. Okres kwitnienia: VI—VII. Zdjęcia: An, Trabzon, 13.7.82 (I); An, Giresun, 27. 6.82 (p). Rozmieszczenie: Gatunek szeroko rozprzestrzeniony na Kaukazie i sięga na zachód w Góry Pontyjskie (północna Turcja). Turecka część areału nie została jeszcze dostatecznie poznana, gdyż gatunek był notowany sporadycznie; obecne najbardziej wysunięte na zachód znaleziska z Giresun prawdopodobnie rozpościerają się dalej na zachód. Element florystyczny: Wsch-przyśró-dziemnomorski. Kraj: Asi: An. Pokrewieństwa: Rodzaj zawiera oba omówione gatunki. Nie ma bliższych pokrewieństw. Klucz do oznaczania gatunków z rodzaju Traunsteinera: 1 Kwiaty różowe lub jasnolila, płatki korony i war

żka z purpurowymi plamami; działki kielicha długości 4,5-9 mm T. globosa

V Kwiaty bladożółte, bez plam; działki kielicha długości 8-12,5 mm T. sphaerica.

Storczyk cuchnący Orchis coriophora i_

Synonimy: 0. c. fragrans (POLLINI) K. RICHTER, 0. c, suisp. martrinii (TIMB.-LAGR.) NYMAN.

Wygląd: Łodyga wysokości 15-60 cm, z 1-2 łuskolistkami u podstawy, 3-7 (-10) liśćmi nad podłożem i kilkoma po-chwiastymi liśćmi wyżej na łodydze. Liście odziomkowe rownową

skie lub lancetowate, długości 5-15 cm i szerokości 0,5-4 cm. Kwiatostan gęsty i obfity. Kwiaty brązowe, czerwone, różowe lub zielonkawe, o zapachu pluskiew lub wanilii. Liście okwiatu stulone w dziobkowaty hełm; boczne działki kielicha długości 6,5-10 mm, jajowato-lancetowate, środkowa trochę krótsza; boczne płatki korony długości 4-6 mm, rownowąskie; warżka 3-łatkowa, długości 5-7 (-10) mm; łatki boczne ząbkowane, krótsze od łatki środkowej; ostroga długości 4-9 mm, stożkowata, zgięta do dołu. Siedlisko: Ubogie łąki, widne lasy i zarośla, rzadko wilgotne łąki; do 2500 m n.p.m. na glebach

suchych lub wilgotnych, zasadowych. Okres kwitnienia: IV—VI. Zdjęcia: U, Golan, 16.4.81 (I); Ge, Górna Bawaria, 17.6.83 (ś); Cy, Larnaca, 31.3.70 (p). Rozmieszczenie: W Europie, północnej Afryce i Azji Mniejszej od strefy śródziemnomorskiej do umiarkowanej; brak w obszarze florystycznym śr--atlantyckim i pn-subatlantyckim. Poza tym na Kaukazie, w irackim Kurdystanie oraz w północnym i zachodnim Iranie. Element florystyczny: Śródziemnomorski, przy-śródziemnomorski, umiarkowany. Kraje: Eur: PdWsch Cr Gr Tu Al Ju Bu Rm RK, Pd Me Si It Sa Co, PdZach BI Hs Lu, Zach Ga Be tHo, Śr He Au Hu Ge Cz Po RB, Wsch RW RE RC; Asi: U LS Cy An AE; Afr: Li Tn Ag Ma. Zmienność: Wielkość warżki, długość łatki środkowej, ostroga i dziobek działki kielicha, szerokość liści i zapach kwiatów znacznie się różnią. Formy ekstremalne są wyraźnie różne, jednak często występują formy pośrednie; z tego względu pod-gatunków nie da się wyróżnić.

Orchis sancta L.

Synonim: O. coriophora subsp. sancta (L.) HA-YEK.

Wygląd: Roślina o 2 owalno-kulistych bulwach. Łodyga wysokości 15-45 cm, z 1-2 łuskolistkami u podstawy, 5-12 liśćmi odziomko-

. . i c m . V wymi (zwiędnięte już w okresie kwitnienia),

a wyżej z kilkoma liśćmi pochwiasto obejmującymi łodygę. Liście odziomkowe rownowąskie, długości 6-12 cm i szerokości 0,8-1,3 cm. Kwiatostan luźniejszy niż u O. coriophora. Kwiaty bladopur-purowe, różowe lub karminowoczerwone, hełm z zewnątrz często zielonkawy. Listki okwiatu stulone w hełm o długim dziobku; boczne działki kielicha długości 9-15 mm, jajowate, środkowa trochę krótsza; boczne płatki korony długości 8-13 mm, równowąsko-lancetowate; warżka 3-łatkowa, długości 8-15 mm, środkowa łatka wąskopodługo-wata, zaostrzona, wyraźnie dłuższa od stosunkowo dużych, szerokich, grubo ząbkowanych łatek bocz

nych; ostroga długości 8-10 mm, stożkowata, skierowana ku dołowi i zgięta do przodu. Siedlisko: Ubogie łąki i pastwiska; do 500 m n.p.m.; na glebach suchych bogatych w wapń. Okres kwitnienia: IV—VI. Zdjęcia: An, Hatay, 7.5.72 (p); U, Galilea, 26.4.81 (I). Rozmieszczenie: Wschodnia część obszaru śródziemnomorskiego; od wysp na Morzu Egejskim przez zachodnią i południową Turcję do Lewantów. • Element florystyczny: Wsch-śródziemnomorski. Kraje: Eur: PdWsch Gr; Asi: U LS Cy An AE. Klucz do oznaczania gatunków z kręgu form Coriophora: 1 Warżka z częścią środkową brodawkowato

owłosioną i z purpurowymi plamami; dziobkowaty odcinek hełmu działek kielicha ok. 1/3-V4 długości tylnej wybrzuszonej części (mierzone po stronie grzbietowej wzdłuż środkowej działki kielicha) O. coriophora

1* Warżka naga i bez plam; dziobek dłuższy, ok. 1/,-2/5 tak długi jak wybrzuszona część działek hełmu O. sancta.

110

Orchis laxiflora LAM.

m Wygląd: Roślina o 2 owalnych lub kulistych bulwach. Łodyga wysokości 20--60 (-100) cm, z l-A brunatnymi łuskolis-tkami i 3-8 liśćmi łodygowymi; liście ró-

wnowąsko-lancetowate, długości 7-8 cm i szerokości 0,8-2 cm. Kwiatostan luźny; przysadki czerwonawe, trochę dłuższe od zalążni. Działki kielicha długości 7-12 mm i szerokości 3-5,5 mm, jajowate, środkowa skierowana skośnie do przodu, boczne prawie pionowo i skręcone na zewnątrz; boczne płatki korony długości 6-9 mm i szerokości 3-5 mm, jajowate, stulone; warżka szersza niż dłuższa, 6-8,5 x 11-17 mm; ostroga skośnie wzniesiona, długości 10-19 mm, na końcu trochę rozszerzona i często krótko dwudzielna. Siedlisko: Podmokłe łąki; do 1500 m n.p.m.; podobnie jak O. palustris. Okres kwitnienia: lll-VI, prawie 2 tygodnie wcześniej od 0. palustris.

Zdjęcie: Ga, Var, 17. 4. 68 (p), 18. 4. 71 (ł Rozmieszczenie: Obszar śródziemnomorski, w zach. Europie na północ do wysp w kanał La Manche i zach. Szwajcarii. • Element flory tyczny: Śródziemnomorski, przyśródziemnomorsj

ki, pd-atlantycki, pd-subatlantycki. Kraje: Eur: PdWsch Cr Gr Tu Al Ju, Pd Si It Sa Co, PdZach ?BL Hs Lu, Zach Ga, Śr He; Asi: Cy An AE. Klucz do oznaczania gatunków z kręgu form Laxil-lora: 1 Warżka 3-łatkowa, łatka środkowa krótsza odi

bocznych; łatki boczne opuszczone do dołu, intensywnie purpurowoczerwone, kontrastującej z białym środkiem warżki, przeważnie bez plamek 0. laxiflora'

V Warżka 3-łatkowa, łatka środkowa dłuższa odi bocznych, lub 2-łatkowa (rozszczepiona w środku) albo nie podzielona; łatki boczne rozłożone płasko lub skierowane skośnie ku dołowi, rzadko opuszczone w dół; środek warżki jaśniej purpu-rowoczerwony niż łatki boczne, ale przeważnie nie biały; z plamkami 0. palustris.

Storczyk błotny Orchis palustris JACQ.

Synonimy: O. laxiflora subsp.palustris (JACQ.) BONNIER & LAYENS, 0.1. subsp. elegans (HEUFFEL) soó, 0. pseudolaxiflora CZERNIAKOVSKA, 0. robus-ta (T. STEPHENSON) GÓLZ & REINHARD, 0 . /. SUbsp robusta (T. STEPHENSON) SUNDERMANN, ?0. dinsmo-rei (SCHLECHTER) H. BAUMANN & DAFNI.

Wygląd: Z wyglądu podobny do 0. Iaxif-lora\ na ogół wszystkie cechy ma bardzo zmienne. Łodyga wysokości 15-100 (-130) cm. Liście równowąs-kie lub lancetowate, szerokości 0,5-5 cm. Kwiatostan luźny lub gęsty; przysadki krótsze iub dużo dłuższe od zalążni. Działki kielicha długości 7-15 mm i szerokości 3-6 mm; warżka krótsza

iub dłuższa niż szersza, 8,5-17 x 8-24 mm; ostro

ga skierowana ku dołowi, poziomo lub do góry, (5-) 7-19,5 mm długości, prosta lub zgięta, na końcu zaokrąglona lub zaostrzona. Siedlisko: Podmokłe łąki, torfowiska niskie; do 1200 m n.p.m.; na glebach zasadowych, wytrzymuje zasolenie. Okres kwitnienia: IV—VII. Zdjęcia: BI, Majorka, 2.4.75 (I); An, Eskigehir, 6. 5.72. (p/g); Ge. Górna Bawaria, 20.6.64 (p/d). Rozmieszczenie: W Europie, Azji Mniejszej i północnej Afryce od strefy śródziemnomorskiej do umiarkowanej, rzadko na obszarze śródziemnomorskim i w Europie o klimacie oceanicznym. Poza tym w strefie śródziemnomorskiej na wschód przez Iran i Afganistan do Turkiestanu, Arabii Saudyjskiej. Element tlorystyczny: Śródziemnomorski, przy-; śródziemnomorski, umiarkowany. Kraje: Eur: PdWsch Cr Gr Al Ju Bu Rm RK, Pd Si It Co, PdZach BI Hs, Zach Ga Be, Śr He, Au Hu Ge Cz Po, Pn Su, Wsch RW RE RC; Asi: U LS Cy An AE; Afr: Tn Ag Ma. Zmienność: Wiele odmian niekiedy traktowano jako osobne gatunki lub podgatunki (patrz synonimy).

Storczyk męski Orchis mascula i_

O.m.

Uwaga: Podział wielopostaciowej grupy 0. mascula nie został jeszcze do końca wyjaśniony. Również nie jest jasne rozmieszczenie poszczególnych gatunków. Klucz do oznaczania gatunków i podgatunków znajduje się na str. 244 (alternatywy 5-8). 1. Orchis mascula (w wąskim znaczeniu) Synonimy: 0. m. subsp. occidentalis o. SCHWARZ, ?0. m. subsp. wanjkowii (WULF) SOÓ.

Wygląd: Liście odziomkowe o dużych plamach lub bez plam, lancetowate, szerokości 1,5-3,5 cm. Boczne działki kielicha skręcone na zewnątrz (!), przednia ich połowa przeważnie nachylona, długości 7-15,5 mm, tępe lub zaostrzone; war-żka długości 7-14,5 mm i szerokości 8-18 mm, przeważnie krótsza od dość wąskiej ostrogi, 11-21 mm długości.

Siedlisko: Ubogie murawy, widne lasy, łąki górskie; na glebach świeżych lub dość suchych, zasadowych (również bez wapnia). Okres kwitnienia: IV—VI. Zdjęcia: Su, Óland, koniec maja 73 (l/g); Ge, Hesja, 17.6.84 (p/g). Rozmieszczenie: W zachodniej Europie i północnej Afryce od strefy śródziemnomorskiej do bore-alnej, Wyspy Kanaryjskie (La Palma); ? niepewne dane ze wschodniej i południowo-wschodniej Europy, Kaukazu i Iranu. • Element florystyczny: (prowizorycznie): Zach+śr-śródziemnomorski, zach+śr-przyśródziemnomorski, atlantycki, sub-atlantycki, środkowoeuropejski, [?wsch-śródzie-mnomorski, ?wsch-przyśródziemnomorski, ?sar-mackij. Kraje: Eur: PdWsch ?Gr ?AI ?Ju ?Bu ?RK Pd ?Si It Co, PdZach Hs Lu, Zach Ga Be Ho Br Hb Fa, Śr He Au Ge Da Cz Po RB, Pn Su No, Wsch ?RW ?RC; Afr: Tn Ag Ma Cl. 2. O.olbiensis BARIA subsp. olbiensis; Synonim: 0. mascula subsp. olbiensis (BARLA) AS-CHERSON & GRAEBNER. Wygląd: Łodyga wysokości 10-25 cm, o 5-12 (-20) kwiatach. Liście odziomkowe z plamami lub bez, równowąsko-lancetowate, szerokości do 2 cm. Bo

czne działki kielicha skręcone na zewnątrz (!] długości 8-12 mm, tępe; warżka długości 7,5-1^ mm i szerokości 10,5-15,5 mm. Siedlisko: Widne makie, garigi, ubogie murawy; d: 1800 m n.p.m,; na glebach suchych zawierającyc wapń, chętnie na skalistych stokach. Okres kwit! nienla: lll-VI. Zdjęcia: (str. 117): Hs, Malaga, 5. J 71 (l/g, l/d); Hs, Burgos, 31.5.74 (p). Rozmieszczenie: Zachodnia część obszaru śródziemnomorskiego, na wschód do Ligurii, Korf syki i Tunezji. • Element florystyczny: Zach-śród-ziemnomorski, zach+śr-przyśródziemnomorskil Kraje: Eur: Pd It Co, PdZach BI Hs Lu, Zach Ga; Afr: Tn Ag Ma. 3.0. olbiensis subsp. ichnusae (CORRIAS) BUTTLERJ Synonim: O. mascula subsp. icbnusae CORRIAS. Wygląd: Podobny do podgatunku olbiensis, al trochę potężniejszy i z większą liczbą kwiatów, rozróżnialny po krótszej, prostej ostrodze. Siedlisko: Podobne jak podgatunku olbiensis; i 1300 m n.p.m. Okres kwitnienia: IV-V. Zdjęcia: (str 116): Sa, Nuoro, 20.5.75 (I); Sa, Cagliari, 21.4.8! Rozmieszczenie: Endemiczny na Sardynii; w ma sywie gór Gennargentu i w górach koło Iglesias. • Element florystyczny: Zach-śródziemnomorski Kraj: Eur: Pd Sa. 4. O. signifera VEST;

Synonimy: 0. mascula subsp. signifera (VEST) SOÓ, O. speciosa HOST. Wygląd: Łodyga wysokości 20-60 cm, z drobnymi cętkami i punktami u podstawy oraz na liściach. Przysadki tak długie jak zalążnie lub dłuższe. Boczne działki kielicha nie skręcone (I), długości ok. 12-15 mm, wąskojajowate, zaostrzone i wyprostowane lub długo zaostrzone i nieregularnie pokrzywione. Warżka na brzegu grubo ząbkowana, często dłuższa od dość grubej ostrogi, Siedlisko: Przypuszczalnie podobne do O. mascula. Okres kwitnienia: IV—VI. Zdjęcia: It, Verona, 4.6, 84 (l/d). Rozmieszczenie: Wschodnie Alpy, Karpaty i śród kowoeuropejskie średnio wysokie góry; prawdopodobnie również w zachodnich Alpach, w górach Półwyspu Bałkańskiego i na Korsyce. • Element florystyczny: (prowizorycznie): Alpejski, panoński, karpacki, pd-subatlantycki, pd-środkowo-europejski. Kraje: Eur: PdWsch Ju Rm, Pd It, Śr He Au Hu Ge Cz ?Po.

0. o. subsp. ichnusae

Orchis scupulowm SUMMERHAYES

Synonim: 0. mascula subsp. scopulowm (SUMMERHAYES) SUNDERMANN

Wygląd: Roślina o 2 ja-jowato-owalnych bulwach. Łodyga wysokości do 70 cm, z 2-3 łus-kolistkami u podstawy, 3-5 liśćmi skupionymi w przygruntowej rozecie i 3-5 pochwiastymi

liśćmi dużo wyżej, Liście odziomkowe bez plam, podlugowato-owalne, długości 9-16 cm i szerokości 3-5 cm. Kwiatostan dość luźny, długości do 10 cm, 8-18-kwiatowy; przysadki prawie długości kwiatów. Działki okwiatu różowopurpurowe; boczne działki kielicha jajowate, długości 10-13 mm i szerokości ok. 4 mm, odstające na boki z wierzchnią stroną skierowaną do przodu; środkowa działka kielicha długości 8-10 mm, hełmiasto skupiona z prawie tak samo długimi, lecz węższymi bocznymi płatkami korony; warżka bladoróżowa, z ciemnymi punktami, szerokoowalna lub okrągława, długości

14-33 mm i szerokości 13-25 mm, prawie płaska,! na brzegach grubo ząbkowana, 3-łatkowa z wąską] zatoką między łatkami, łatka środkowa szerokowa-1 chlarzowata; ostroga długości 6-8 mm, wąskowal-l cowata, skierowana poziomo lub ku dołowi. Siedlisko: W szczelinach lub w drobnym rumowisku stromych skał, w zaroślach; 800-1800 m n.p.m. Okres kwitnienia: V-VI. Zdjęcia: Ml, Madera (ogród botaniczny), 21.5.75. I Rozmieszczenie: Gatunek endemiczny na wyspie Maderze, Zdaje się, że jest rzadki; znaleziono go tylko kilka razy i dopiero w 1959 r. uznany został za osobny gatunek. • Element florystyczny: Maderski. Kraj: Afr: Ml. Pokrewieństwo: Od pozostałych przedstawicieli kręgu form Mascula gatunek ten różni się krótką, poziomą ostrogą. Większość cech ma wspólnych z O. signifera. Należałoby sprawdzić, czy na wyspie mamy do czynienia ze starym reliktem, czy też i gatunek pojawił się dopiero w nowszym okresie j geologicznym.

Orchis langeri K. RICHTER

Synonim: 0. mascula subsp. laKifloriformis RI-VAS GODAY, 0. hispanica A. & c. NIESCHALK, 0. mascula subsp. hispanica (A. & c. NIESCHALK) SOÓ. Wygląd: Roślina o 2 owalnie kulistych bulwach.

Łodyga wysokości 30--55 cm, z 2 łuskolistka-mi u podstawy, 2-5 (-10) liśćmi odziomkowymi w rozecie, a powyżej z 1-4 liśćmi pochwiasto obejmującymi łodygę. Liście odziomkowe lancetowate, długości 5-15 cm i szerokości 1-2 cm. Kwiatostan luźny, długości 10-25 cm, 10-35--kwiatowy; przysadki prawie tak długie jak zalążnie. Kwiaty jas-nopurpurowe. Boczne

działki kielicha jajowate, długości 8-13 mm i szerokości 3-6,5 mm, odstające skośnie na boki i wzniesione, o górnych powierzchniach skierowa

nych do przodu; środkowa działka kielicha dług ści 7—10,5 mm, pochylona nad bocznymi płatka korony prawie tej samej długości; warżka b rysunku lub z drobnymi punktami w pobliżu nas dy, szersza niż dłuższa, 7,5-13,5 x 10-18,5 m 3-łatkowa z podwójnie rozszczepioną, daleko suniętą łatką środkową i z opuszczonymi w d łatkami bocznymi; ostroga długości 9-15,5 mm, z gięta lekko ku górze, na końcu trochę maczugow to rozszerzona, 1-1,5 raza tak długa jak warżka. Siedlisko: Widne lasy dębowe i sosnowe; do 1500 m n.p.m., na dość suchych, kwaśnym glebach piaskowych i łupkowych; również w skalistych ubogich murawach na wapieniu. Okres kwitnienia: IV—VI. Zdjęcia: Hs, Teruel, 30.5.82. Rozmieszczenie: Zachodnie obszary śródziemnomorskie, od Pirenejów przez Półwysep Iberyjski do Środkowego Atlasu. • Element florystyczny: Zach-śródziemnomorski, zach-przyśródziemnomorski. Kraje: Eur: PdZach Ms, Zach Ga; Afr: Ma.

Orchis pinetorum BOISS. & KOTSCHY

Synonim: O. mascula subsp. pinetorum (BOISS. & KOTSCHY) E.G. & A. CAMUS & BERGON.

Wygląd: Podobny do O. langei pod względem wielu cech jakościowych (luźny kwiatostan, boczne działki kielicha skośnie wystające na boki, kwiatostan jasnopurpurowy,

warżka bez plam lub z niewielką liczbą cętek i z wysuniętą łatką środkową) oraz cech ilościowych (wymiary działek okwiatu, warżki i ostrogi). Łodyga wysokości 20-60 cm. Liście odziomkowe jajowato-lancetowate, długości 6-15 cm i szerokości 1,6-3,3 cm. Łatki boczne warżki niekiedy prawie poziomo rozpostarte, ale również mogą być skierowane skośnie ku dołowi lub opuszczone, Siedlisko: Widne lasy liściaste i iglaste, zarośla, skraje lasów; do 2400 m n.p.m.; na glebach świeżych lub dość suchych, prawdopodobnie zasadowych. Okres kwitnienia: lll-VI. Zdjęcia: An, Bursa, 27.5.72 (I), 9. 5.83 (p).

Rozmieszczenie: Azja Mniejsza i pd. część PóH wyspu Bałkańskiego; areał niedostatecznie poznany, ponieważ gatunek często nie był odróżniany od O. mascula. Według dotychczasowych danych zamknięty areał sięga na wschodzie do Samos i europejskiej części Turcji; dalej na zachód do jugosłowiańskiej Macedonii i gór Pindus. Poza tym występuje w Zakaukaziu, irackim Kurdystanie oraz pn. zach. i pd. Iranie. Element florystyczny: Wsch-śródziemnomorski, orientalny, wsch-przy-śródziemnomorski. Kraje: Eur: PdWsch Gr Tu Ju ?RK; Asi: LS An AE. Klucz do oznaczania gatunków grupy Orchis-pi-netorum: 1 Warżka zgięta na kształt owczego nosa pod

kątem 50-70°; liście przeważnie mocno plamiste, niekiedy u pojedynczych egzemplarzy w populacji bez plam O. langei

V Warżka tylko słabo zgięta na kształt owczego nosa, z kątem zagięcia najwyżej 30° lub nie zagięta w kierunku podłużnym; liście często bez plam, ale z punkcikami lub cętkami.. . . O. pinetorum.

Storczyk blady Orchis pallens L

Wygląd: Roślina o 2 jajowato-owalnych bulwach. Łodyga wys. 15-40 cm, z 2-3 łusko--listkami u podstawy, 4-5 liśćmi odziomkowymi zgrupowanymi w rozetę i 1-2 liśćmi

pochwiasto obejmującymi łodygę w dolnej połowie jej wysokości. Liście odziomkowe bez plam, owalne lub jajowate, długości &-12 cm i szerokości 1,5-4 cm. Kwiatostan gęsty, obfity; przysadki prawie tak długie jak zalążnie. Kwiaty jasnożółte, o zapachu przypominającym woń czarnego bzu. Boczne działki kielicha szerokojajowate, zgięte, długości 6-9 mm i szerokości 3,5-5 mm, ustawione skośnie lub pionowo, skręcone na zewnątrz; środkowa działka kielicha długości 5-7,5 mm pochylona nad trochę krótszymi, skupionymi bocznymi płatkami korony; warżka bez rysunku, prawie

płaska lub sfałdowana, szersza niż dłuższa! 6-11 x 7-14 mm, 3-łatkowa z wysuniętą łatka środkową o 2 szczelinach; ostroga zagięta ku górze, rzadko pozioma, długości 7-14 mrrl tępa. Siedlisko: Mieszane lasy liściaste, rzadziej iglaste i ubogie murawy, w wyższych] położeniach górskich również łąki; rośniJ przeważnie w półcieniu; do 2400 m n.p.m.; na glebach świeżych, zawierających wapń. Okres kwitnienia: IV—VI. Zdjęcia: Ge, pd. Wir-j tembergia 14.5.81 (I), 2.5.65 (p). Rozmieszczenie: W Europie i Azji Mniejszej w strefie przyśródziemnomorskiej i umiar-] kowanej, w Grecji i Anatolii aż do strefy śródziemnomorskiej; brak w Europie o klimacie atlantyckim. Poza tym na Kaukazie. Element florystyczny: Wsch-śródziemnomor-ski, przyśródziemnomorski, panoński, pd-sub-atlantycki, pd-środkowoeuropejski. Kraje: Eur: PdWsch Gr Al Ju Bu Rm RK, Pd It, Co, PdZach ?Hs, Zach Ga, Śr He Au Hu Ge Cz Po; Asi: An.

Orchis ptomeklis LAM. & DC.O

Wygląd: Roślina o 2 jajowato-owalnych bulwach. Łodyga wysokości 15—35 cm, z 2-3 łusko-listkami u podstawy, 3-7 liśćmi odziomkowymi zgrupowanymi w rozetę, a wyżej z 2-3 pochwiastymi liśćmi. Liście odziomkowe silnie plamiste, (równo-wąsko) lancetowate, długości 5-15 cm i szerokości 1,3-2 cm. Kwiatostan dość luźny, o 5-20 kwiatach;

przysadki tak długie jak zalążnia lub dłuższe. Kwiaty jasnożółte, Boczne działki kielicha jajowate, długości 9-14 mm i szerokości 4-6 mm, ustawione pionowo, przeważnie skręcone i z falistym brzegiem; środkowa działka kielicha długości 7-11 mm, pochylona nad bocznymi płatkami

korony tej samej długości; warżka kształtem przypominająca nos owcy (środkowa łatka wi-j dziana z boku zgięta do dołu pod kątem ok. 60°) z czerwonymi plamami, szersza niż dłuższa, 8-13 x 11-18,5 mm, lekko 3-łatkowa z łatką środkową o 2 szczelinach i opuszczonymi do dołu łatkami bocznymi; ostroga zgięta ku górze, długości 13-19 mm, na końcu tępa, niewyraźnie maczugowato rozszerzona. Siedlisko: Lasy liściaste i iglaste, makie, rzadziej łąki górskie; do 1700 m n.p.m.; na glebach świeżych, dość kwaśnych lub umiarkowanie zasadowych. Okres kwitnienia: IV-V. Zdjęcia: Ga, Var, 17. 4.68 (I), 18. 4.71 (p). Rozmieszczenie: Na obszarze śródziemnomorskim, skoncentrowany w strefie przyśródziemnomorskiej. Poza tym na Zakaukaziu. Element florystyczny: Śr+ wsch-śródziemno-morski, przyśródziemnomorski. Kraje: Eur: PdWsch Cr Gr ?Tu Al Ju Bu RK, Pd Si It Sa Co, PdWsch ?BI Hs Lu, Zach Ga, Śr He; Asi: An AE. Uwaga: Rośliny o czerwonych kwiatach z warżka przypominającą nos owcy są mieszańcami.

n , f

<

Jt3

/

191

Orchis pauciflora TEN.

Synonim: 0. provincialis subsp. pauciflora (TEN) E. G. S A. CAMUS & BERGON.

Wygląd: Roślina o 2 ja-jowato-owalnych bulwach. Łodyga wysokości 10-30 cm. 4-9 liści odziomkowych bez plam, wąskolancetowa-tych, długości 4-7 cm i szerokości 0,8-1,7 cm, niekiedy sierpowato zgiętych. Kwiatostan dość luźny, przeważnie skąpokwiatowy (3-7), rzadko do 15 kwiatów; przysadki tak dtugie jak zalążnia lub dłuższe. Działki okwiatu jasno-

żółte; boczne działki kielicha długości 10-15 mm i szerokości 5,5-9,5 mm, ustawione prawie pionowo i skręcone na zewnątrz; środkowa działka kielicha długości 7,5-11,5 mm pochylona nad nieco krótszymi bocznymi płatkami korony; warżka

żółta ciemniejsza od działek okwiatu, z mały brązowoczerwonymi punkcikami, szersza niż dł ższa, (9-) 10-14,5 x (12-) 13-19 mm, słabo 3-ła kowa z wysuniętą łatką środkową o 2 szczelinach" na brzegu nieregularnie ząbkowana, umiarkową nie lub mocno zgięta w podłużną fałdę (wówcza wydaje się węższa); ostroga zagięta ku gorzej w kształcie długiego walca, tępa. Siedlisko: Ubogie murawy, garigi; do 1700 n.p.m.; na glebach suchych, bogatych w utwór szkieletowe, zawsze zawierających wapń. Okres kwitnienia: lll-IV. Zdjęcia: It, Piza, 16.4.83 (I); Cr, Rethimnon, 31 72 (p). Rozmieszczenie: Centralna i wschodnia część ob szaru śródziemnomorskiego; na zachód do półno cnej Korsyki i wschodniej Sycylii, na wschód doi Tracji i Krety; wydaje się, że wszystkie daną z wysp wschodnioegejskich i zachodniej Anatolij odnoszą się do O. provincialis. • Element florystyczny: Centr+wsch-śródziem-nomorski, centr-przyśródziemnomorski. Kraje: Eur: PdWsch Cr Gr Al Ju, Pd Si It Co.

Orchis laeta STEINHEIL

Synonim: O. provincialis var. laeta (STEINHEIL) MAIRE & WEILLER.

Wygląd: Roślina podobna do O. pauciflora; wysokość łodygi, liczba liści i kwiatów, długość przysadek, kształt war-żki i jej sfatdowanie oraz kształt ostrogi i ustawienie mieszczą

się w zakresie zmienności obu tych gatunków. Liście odziomkowe lancetowate, długości 6-10 cm i szerokości 1,5-2 cm. Boczne działki kielicha długości 9-13,5 mm i szerokości 4,5-7 mm, skierowane pionowo, niekiedy się krzyżujące; środkowa działka kielicha długości 7,5-11 mm. Warżka trochę ciemniejsza od jasnożółtych działek okwiatu (ale mniej intensywnie zabarwiona niż u O. pauciflora), z małymi czerwonymi punktami, i 8,5-13 mm długa i 11,5-17,5 mm szeroka. Siedlisko: Widne lasy dębowe i cedrowe, łąki górskie; do 1500 m n.p.m.; gleby świeże na skałach kwarcowych.

Okres kwitnienia: ll-IV. Zdjęcia: Tn, Kroumirie, 30.3.72 (I); Ag, Algier, 7. 4.72 (p). Rozmieszczenie: Atlas Telski; od północno-zachodniej Tunezji do obszaru Blida. • Element florystyczny: Zach-śródziemnomorski. Kraje: Afr: Tn, Ag. Klucz do oznaczania gatunków z grupy Orchis pauciflora: 1 Boczne działki kielicha szerokojajowate, 1,5-2

razy dłuższe od szerokości; ostroga długości 15-25 mm, 1,5-2 razy dłuższa od warżki; warżka jaskrawożófta lub pomarańczowaO. pauciflora

I' Boczne działki kielicha jajowate, 2-2,5 razy dłuższe od szerokości; ostroga długości 20—31 mm, przeważnie ponad dwukrotnie dłuższa od warżki; warżka jasnożółta O. laeta.

Uwaga: Oba gatunki zostały tu przedstawione jako odrębne. Czy zasługują na ten status, należałoby jeszcze sprawdzić. Być może pólnocnoafrykańskie rośliny należy zaszeregować do podgatunku lub tylko odmiany O. pauciflora.

122

Orchis anałolica BOISS

Wygląd: Roślina o 2 ku l i s t o - j a j owa tych bulwach. Łodyga wys. 10-50 cm, z 1-2 łusko-listkami u podstawy, 2-5 liśćmi odziomkowymi zgrupowanymi w rozetę i 1-2 liśćmi

pochwiasto obejmującymi łodygę w dolnej połowie. Liście odziomkowe lancetowate lub wąsko-jajowate, dł. (3-) 8-13 cm i szer. (0,8-) 1,5-3 cm, przeważnie plamiste. Kwiatostan luźny, o 2-15 kwiatach. Kwiaty różowe lub purpurowoczer-wone. Działki kielicha (owalno-) jajowate, dł. 8-10 mm i szer. 4-5 mm, boczne często z zielonym środkiem, skośnie sterczące na boki, środkowa pochylona nad 6-8 mm dł., skupionymi razem bocznymi płatkami korony; warżka z jasnymi, grubo kropkowanymi pasami środkowymi, trochę szersza niż dłuższa, 8-17 x 8-22 mm, głęboko 3-łatkowa z łatką środkową o 2 szczelinach, z podłużną fałdą; ostroga dł. 15-25 cm, prosta

lub zgięta, przeważnie skierowana ku górz rzadko poziomo, u nasady bocznie spłaszcz na, równomiernie zwężająca się ku wierzch kowi, rzadko z lekko kulistym końcem. Siedlisko: Widne lasy i garigi, przeważni w półcieniu; do 1700 m n.p.m.; na glebac suchych i zasadowych. Okres kwitnienia: ll-V, Zdjęcia: An, Icel, 5. 5.72 (ś); An, Izmir, 21.3. 78 (I); Cy, Troodos, 1.4.70 (p). Rozmieszczenie: We wsch. części obszanj śródziemnomorskiego i przylegającej do ni go pd. Anatolii; gatunek osiąga zach. grani występowania na Wyspach Egejskich. Po~ tym w irackim Kurdystanie oraz w zach. Ir nie. • Element florystyczny: Wsch-śródziemn morski, orientalny, wsch-przyśródziemnomorski. Kraje: Eur: PdWsch Cr Gr; Asi: U LS Cy An AE. Zmienność: Rośliny wyrastające wysoko, o szer kich liściach, obfitych i dużych kwiatach były op!

sanę z Krety jako 0. a. subsp. sitiaca RENZ, a Z C pru jako 0. a. subsp. tmodi RENZ. Prawdopodo nie są to lokalne odmiany.

Orchis collina BANKS & SOLANDER

Synonimy: O. saccata TEN., 0. fedtschenkoi CZE-RNIAKOVSKA, O. leucoglossa o. SCHWARZ.

i cm Wygląd: Roślina o 2 jajowatych bulwach. Łodyga wysokości 10-40 cm, okazała, z 2 łusko-listkami u podstawy, 2--6 liśćmi odziomkowymi zgrupowanymi w rozetę, a wyżej z ok. 4 li

śćmi pochwiasto obejmującymi łodygę. Liście odziomkowe szerokolancetowate, długości 3-12 cm i szerokości 1-3,5 cm. Kwiatostan luźny, wąsko--walcowaty, o 4-20 kwiatach; przysadki szerokolancetowate, dolne dłuższe od zalążni. Działki okwiatu zielone, przeważnie nabiegłe brą-zowo(fioletowo); działki kielicha podługowato--lancetowate, długości 9-12 mm i szerokości 3-4 mm; działki boczne ustawione prawie pionowo i skręcone na zewnątrz, środkowa hełmiasto stulona z 7-10 mm długimi bocznymi płatkami korony; warżka owalna, długości 9-12 mm i szerokości 8-11 mm, nie podzielona, z przodu często ser-

cowato wycięta, na brzegu delikatnie karbowan" i falista, brązowoczerwona, czerwonolila, różowa^ rzadko zielonkawa lub biaława (»leucoglossa«); ostroga długości 5-7 (-10) mm, cylindrycznie stożn kowata, lekko zgięta, skierowana skośne do dołu, jaśniejsza od warżki. Siedlisko: Widne lasy, garigi, ubogie murawy; doj 1300 m n.p.m.; na glebach suchych przeważnie zawierających wapń. Okres kwitnienia: MV Zdjęcia: Cr, Rethimnon, 10,4.81 (I), Hs, Malaga, 5. 4.71 (p), Rozmieszczenie: Obszar śródziemnomorski, z punktem ciężkości występowania na południu, rzadszy na północnym obszarze przyśródziemno-morskim, w południowej Turcji sięga do Turkmenii oraz do zachodniego i południowego Iranu. Element florystyczny: Śródziemnomorski, orientalny, przyśródziemnomorski. Kraje: Eur: PdWsch Cr Gr Tu ?AI, Pd Me Si It Sa, PdZach BI Hs, Zach Ga; Asi: U LS Cy An AE; Afr: Li Tn Ag Ma.

1 0 /

Orchis spiłzeli KOCH

Synonimy: 0. viridifusca ALBOV, 0. pałens subsp. orientalis (REICHENB. fil.) K. RICHTER, 0. pa-tens var. atlantica BATT. & TRABUT.

Wygląd: Roślina o 2 po-dlugowato-jajowatych bulwach. Łodyga wysokości 20-40 (-60) cm. 2--7 liści odziomkowych, jajowato-lancetowatych długości 6-12 cm i szerokości 1,6-3,3 cm, bez

plam, kwiatostan przeważnie o 10-35 kwiatach, Działki okwiatu stulone na kształt otwartego hełmu lub boczne działki kielicha nieco wzniesione. Działki kielicha jednolicie oliwkowozielone, czerwonawo nabiegłe, kropkowane, jajowate, długości 7-11 mm i szerokości 3-5 mm; boczne płatki korony długości 5,5-8 mm; warżka różowa lub pur-purowoczerwona, z obfitymi wyraźnymi lub rozmytymi punktami, szersza niż dłuższa, 9-12 x 11-18 mm, głęboko 3-łatkowa, łatka środkowa z 2 szczelinami, podłużnie sfałdowana, obie listwy przy ujściu ostrogi (patrząc z boku) w kształcie

schodków; ostroga stożkowata, długości 6-10 i szerokości 3-4 mm, lekko zgięta w dół, Jasi zabarwiona. Siedlisko: Widne lasy, kosodrzewina, łąki górskii przeważnie od 1000 do 2100 m n.p.m., rzadki niżej; na glebach świeżych lub wilgotnych, zasal dowych (nie zawsze zawierających wapń). Okres kwitnienia: IV—VII. Zdjęcia: An, Denizli, 11 5.83 (p); Ga, Jura, 20.6.83 (I). Rozmieszczenie: W strefie śródziemnomorskiej i przyśródziemnomorskiej Europy, północnej Afryj ki i Azji Mniejszej, następnie na północ w Alpaclj i jako relikt polodowcowy na Gotlandii; niegdyj koło Nagoid (Wirtembergia), Areał jest dysjunkcyjJ ny, poszczególne części obszaru rozdzielone du-j żymi przestrzeniami; nieco częstszy w Pirenejaclj i na Bałkanach, we wschodnich Alpach i w Anatol lii. Poza tym na Kaukazie. Element florystyczny: Śródziemnomorski, orientall ny, przyśródziemnomorski, alpejski, (pd-subatj lantycki), pn-środkowoeuropejski. Kraje: Eun PdWsch Gr Al Ju Bu, Pd It, PdZach Hs, Zach Ga Śr Au fGe, Pn Su; Asi: LS An; Afr: Ag Ma.

Orchis canariensis LINDLEY

Synonim: O. patens subsp. canariensis (LINDLEY) SUNDING & KUNKEL

Wygląd: Roślina o 2 po-długowato-jajowatych bulwach. Łodyga wysokości 15-40 (-60) cm, z 3-5 liśćmi odziomkowymi zgrupowanymi w rozetę a wyżej z 1 lub większą liczbą liści pochwiasto obejmujących łodygę. Liście odziomkowe lancetowate, zaostrzone, długości 5,5-18 cm i szerokości 1,8-4 cm, bez plam. Kwiatostan dość krótki, 5-20-kwia-

towy; przysadki trochę dłuższe od zalążni. Wymiary poszczególnych części kwiatu prawie takie same jak u O. patens (str. 128). Działki kielicha jajowate, z małą zieloną strefą środkową i szerszą kolorową strefą brzegową, niekiedy bez zieleni,

zawsze bez cętek, boczne wzniesione ku górze, środkowa pochylona nad hełmiasto skupionym bocznymi płatkami korony; warżka biaława bladofioletoworóżowa z ciemniejszym rysunkiem, głęboko 3-łatkowa z łatką środkową o 2 szczelinach, Brzegi ząbkowane lub gładkie, obie listwy; przy ujściu ostrogi proste (patrząc z boku); ostroga szerokostożkowata lub workowata, skierowana skośnie ku górze w przedłużeniu płaszczyzny war-żki, prawie równoległe do niej znamię, niewidoczne z przodu. Siedlisko: W biotopach o wilgotnym mikroklimacie, w lasach sosnowych, chętnie również w wąskich pasach traw w stromych skalistych zboczach wąwozów; 800-1400 m n.p.m., w strefie pasatowej; na lekko kwaśnych skałach wulkanicznych. Okres kwitnienia: II—IV. Zdjęcia: Cl, Teneriffa, 1.4.79. Rozmieszczenie: Gatunek zasiedla zachodnią część archipelagu Wysp Kanaryjskich, brak go na Lanzarote i Fuerteventura. • Element florystyczny: Kanaryjski. Kraj: Afr: Cl.

Orchis patens DESF.

Synonim: 0. brevicornis viv. Wygląd: Roślina o 2 jajowatych bulwach. Łodyga wysokości 25-45 (-70) cm, z 2 łuskolist-kami u podstawy, 3-5 (-9) liśćmi odziomkowymi zgrupowanymi w rozetę, a wyżej z 1-3 liś

ćmi pochwiasto obejmującymi łodygę. Liście odziomkowe równowąsko-lancetowate, długości 7-20 cm i szerokości 0,8-2,3 cm, z plamami lub bez. Kwiatostan 5-30(-40)-kwiatowy, luźny; przysadki prawie tak długie jak zalążnia. Działki kielicha jajowate, z zielonym, plamistym środkiem i barwną strefą brzegową, długości (8-) 9-11 mm i szerokości 4-5 mm, boczne wzniesione w górę; boczne płatki korony jajowate, długości 6,5-8 mm; warżka jasno lub intensywnie purpuroworózowa z jaśniejszym plamistym środkiem, szersza niż dłuższa, 9-11 x 11-14 mm, głęboko 3-łatkowa, łatka środkowa z 2 nacięciami, z podłużną fałdą, obie listwy przy ujściu ostrogi (patrząc z boku) w kształcie

schodków; ostroga długości 6-8 mm i szeroko^ 4-4,5 mm, zaokrąglona, ustawiona poziomo lub dołu. Siedlisko: Widne lasy kasztanowe, dębowe i cej rowe, skraje lasów, ubogie łąki; w górach Atla do 1600 m n.p.m., w Ligurii do 600 m n.p.m glebach świeżych, zasadowych; z Ligurii donosz; no również o tych storczykach na glebach kwa! nych, Okres kwitnienia: IIM/I. Zdjęcia: It, Genua, 12.5.73 (l),11.6.71 (p). Rozmieszczenie: Liguria (Savona, Genua, La Spe] zia), Algieria, Tunezja. Niezwykłe rozmieszczeni ma dwa centra po obu stronach Morza Śródziem nego; nie notowane są żadne miejsca występową nia na wyspach leżących pomiędzy nimi. Wyja| nienie może być oparte o „model messyńsk hipotezę popartą przez dane geologiczne, wedłul której przed 5-6 milionami lat Morze Śródziemni było w znacznym stopniu wysuszone, co dawało roślinom możliwość rozprzestrzeniania się. • Element florystyczny: Zach-śródziemnomorskj śr-przyśródziemnomorski. Kraje: Eur: Pd It; Af Tn, Ag,

Orchis prisca HAUTZINGER

Synonimy: O. patens subsp. nitidifolia TESCH-NER, O. spitzelii subsp. nitidifolia (TESCHNER) SOÓ, O. patens subsp. falcicalcarata WILDHABER.

Wygląd: Roślina o 2 po-długowato-jajowatych bulwach. Łodyga wysokości 15-40 cm, z 3-7 liśćmi odziomkowymi zgrupowanymi w rozetę, a wyżej z 2-3 liśćmi pochwiasto obejmują

cych łodygę. Liście odziomkowe (owalno-) lancetowate, długości 6-17 cm i szerokości 1,6-2,9 cm, bez plam. Kwiatostan luźny, o 2-5 kwiatach; przysadki prawie tak długie jak zalążnia. Kwiaty zabarwione podobne jak u O. patens. Boczne działki kielicha długości 8-13 mm i szerokości 4-5,5 mm, skierowane skośnie lub pionowo ku górze, działka środkowa długości 7-11 mm prawie przylega do trochę krótszych płatków korony (u O. patens jest od nich oddalona); warżka długości 12-16 mm, z podłużną fałdą, łatka środkowa wystaje o 3-4 mm poza łatki boczne, obie listwy przy ujściu

128

ostrogi schodkowate; ostroga długości 7-11 m i szerokości 2-3,4 mm, skierowana do dołu. Siedlisko: Widne lasy sosnowe, również sosnowej mieszane z cyprysami lub klonami; 600—1700 nra n.p.m.; na glebach suchych, płytkich i zasadowym na wapieniu. Okres kwitnienia: IV—V. Zdjęcia: Cr, Lasithi, 25. 4.74 (I), 23. 5.75 (p). Rozmieszczenie: Gatunek endemiczny na Krecie; znany z masywów górskich w części zachodniej! (Białe Góry), w części centralnej (Ida) i zachodniej (Thriptis). • Element florystyczny: Wsch- śródziemnomorski. Kraj: Eur: Pd Cr. Klucz do oznaczania gatunków z grupy Orchis-pa-tens: 1 Ostroga prosta, workowata lub szerokostożkowa-

ta, najwyżej 2,5 razy dłuższa niż szersza (średnica tuż przy ujściu ostrogi), przeważnie jednak wyraźnie krótsza O. patens

1* Ostroga zgięta do dołu lub rzadko prawie prosta, wąskostożkowata, 3-4 razy dłuższa niż szersza O. prisca.

Orchis papilionacea i.

Synonimy: 0. rubra MURRAY, 0. p. subsp. rubra (MURRAY) SUNDERMANN, 0. p. m. rubra (MURRAY) BROT, 0. p. nr. grandiflora BOISS, 0. caspia TRAJTV., 0. p. subsp. brubnsiana (GRUNER) SOÓ, ?0. melchifafii HAUTZ/NGER.

Wygląd: Roślina o bulwach kulisto-jajowa-tych. Łodyga wysokości 15-40 (-50) cm, z 2-3 łu-skolistkami u podstawy, 3-8 liśćmi odziomkowymi skupionymi w rozetę, a wyżej z 2-5 liśćmi pochwiasto obejmującymi łodygę. Liście odziomkowe rów-nowąsko-lancetowate długości 4-18 cm i szerokości 0,5-1,5 cm, bez plam. Kwiatostan skupiony lub dość luźny,

° i—r o 4-14 kwiatach; przy-jo j l / j sadki zabarwione, tak 3 J ^ f i ^ " ' d , u 9 ' e i a k zalążnia lub ~-^£^\~~\ dłuższe. Działki okwia-

^ f ^ f^^J 'u pochylone do przo-</\J \_/ ^ i du, nie tworzące zam

kniętego hełmu, ciemno unerwione; boczne działki kielicha lancetowate, długości 8-22 mm i szerokości 4-7,5 mm, środkowe płatki korony długości 6-16,5 mm; warżka nie podzielona, z przodu przeważnie sercowato wycięta, rozszerzająca się od trzonkowatej podstawy (pazur) na kształt klina lub szerokiego wachlarza (płytka), 9-26 mm długa i 7-23 mm szeroka; ostroga długości 8-14 mm, stożkowata, u nasady pozioma, zgięta ku dołowi. Siedlisko: Ubogie murawy, garigi, widne lasy i makie; do 1800 m n.p.m.; na glebach dość suchych, zasadowych (ale również pozbawionych wapnia). Okres kwitnienia: II—V. Zdjęcia: Co, Corse du Sud, 7.4.81 (l/g); It. Cosenza, 9.4.81 (p/g); It, Como, 19.5.69 (l/ś); U, Galilea, 12. 4.81 (p/d); Ga, Alpy Nadmorskie, 29. 4.84 (p/ś); An. Mugla, 22. 3. 78 (l/d). Rozmieszczenie: Obszar śródziemnomorski; na północ do pd. skraju Alp i do Wallachei. Poza tym na Kaukazie. Element florystyczny: Śródziemnomorski, przyśródziemnomorski, danubijski. Kra-

130

je: Eur: PdWsch Cr Gr Tu Al Ju Bu Rm, Pd Si It S Co, PdZach BI Hs Lu, Zach Ga; Asi: U LS Cy A: AE; Afri: Li Tn Ag Ma. Uwaga: Gatunek bardzo różnorodny, obejmuj wiele ras morfologicznych; wydaje się, że zasie łają one własne areały. Na obecnym poziomi poznania nie udało się stwierdzić, czy krąg for" jest zróżnicowany na różne podgatunki (a nawe może oddzielne gatunki). Będzie to można wyjaś nić dopiero na drodze gruntownego opracowania) biorącego pod uwagę również obszar występowa nia. Poniżej zostały krótko przedstawione rasy przy czym opisano charakterystyczne „typowe' przejawy; nie uwzględniono form przejściowych: Dla oznaczania ras brano pod uwagę wygląd kwiatów, przede wszystkim formę warżki, jej za] barwienie i wielkość kwiatu. 1. Typ »papilionacea« w wąskim znaczeniu (»rubj ra«) (zdjęcia l/g, p/g). Kwiaty średniej wielkości, boczne działki kielicha! długości 14-19 mm, warżka długości) (9-)12-17(-22) mm, płytka, szerokoklinowata, bez rysunku, czerwonofioletowa, koło pazura biaława. Występowanie: Głównie w środkowej części obszaru śródziemnomorskiego, pojedyncze znaleziska zdarzały się również w Algierii, środkowej Grecji, Anatolii. 2. Typ »grandiflora« (zdjęcie l/ś). Kwiaty duże, boczne działki kielicha długości 16-22 mm, warżka długości 15-26 mm, płytka szero-kowachlarzowata, często u nasady sercowata, różowa z różowofioletowym wachlarzowatym rysunkiem. Występowanie: Zachodnia i południowa część centralnego obszaru śródziemnomorskiego (Półwysep Iberyjski, południowa Francja, północna Afryka, Sycylia, południowe Włochy). Podobne kwiaty występują we wschodniej części obszaru śródziemnomorskiego (Półwysep Bałkański, obszar Morza Egejskiego, Anatolia) (zdjęcie l/d). Mają one podobnie zabarwione kwiaty średniej wielkości o wymiarach odpowiadających kwiatom typu »rubra«; płytka szerokowachlarzowata. 3. Typ »caspia« (»bruhnsiana«) (zdjęcie p/d). Kwiaty małe, boczne działki kielicha długości 8-13 mm, warżka długości 9-12 mm, płytka szerokoklinowata, w środku jasnoróżowa, ku brzegowi różowofioletowa, z wachlarzowatym rysunkiem. Występowanie: Lewanty, Kaukaz.

Orchis brancifortii BIV

4

Synonim: 0. quadripunctata var. brancifortii (BIV.) BOISS.

Wygląd: Podobny do 0. quadripunctata, na ogół niższy, z mniejszymi kwiatami; kwiaty szerzej otwarte (działki kielicha i warżka usta

łem wionę w jednej płaszczyźnie, natomiast u in

nych gatunków pod kątem rozwartym). Łodyga wysokości 10-25 cm. Boczne działki kielicha długości 3-5 mm; warżka długości 3,5-5,5 mm, mająca po 2 plamki umieszczone przed ujściem ostrogi i koło ujścia, niekiedy parzyście zlane; łatka środkowa prostokątna, prawie dwa razy dłuższa niż szersza, z przodu zaostrzona; ostroga pozioma, lekko wygięta w kształcie litery S. Siedlisko: Gatunek występuje w podobnych siedliskach jak 0. quadripunctata, 200-1300 m n.p.m.; przeważnie na wapieniu. Okres kwitnienia: IV—VI. Zdjęcia: Si, Palermo, 10. 4.79 (I); Sa, Nuoro, 20.5.76 (p).

Rozmieszczenie: Gat nek występujący demicznie na Sycyl i Sardynii, Na Sycyl zasiedla pas szerok ści ok. 30 km wzdłu północnego wybr; i tylko niekiedy w

w głąb lądu; na Sardynii ograniczony do wsc niego wybrzeża, maksymalnie ok. 20 km w głąb] • Element florystyczny: Centr-śródziemnomorskif Kraje: Eur: Pd Si Sa. Klucz do oznaczania gatunków kręgu form Ouadj ripunctata: 1 Łatki boczne warżki prawie tak duże (powierzcL

nia) jak łatka środkowa lub większe, okrą ławo-jajowate lub półkoliste, z zewnętrznymi brzegami zagiętymi do wewnątrz

O. quadripunctatł 1* Łatki boczne mniejsze od łatki środkowej, wąskcj

prostokątne (w kształcie zęba), skośnie odstająca i z prostymi brzegami Orchis brancifortia

Orchis quadripunctata TEN.

Wygląd: Roślina z 2 owalnymi lub kulistymi bulwami. Łodyga wysokości 10-30 (-40) cm, u podstawy z 1-2 pochwiastymi łuskolistkami, 2—6 liśćmi odziomkowymi skupionymi w rozetę, a powyżej z 1-2 liśćmi o długiej pochwie. Liście odziomkowe równowąskie lub wąs-kowalne, długości 4-12 cm i szerokości 1-2 (-3) cm z plamami lub bez. Kwiatostan gęsty lub luźny, walcowaty, 8-35-kwiatowy; przysadki krótsze od zalążni lub takiej samej długości. Kwiaty rozowoczerwone lub purpurowoczer-wone. Działki kielicha daleko odstające, ustawione prawie na jednym poziomie, jajowate, boczne - długości 4-7 mm i szerokości 1,5-4 mm, środkowa - trochę krótsza; boczne płatki

korony długości 2-5 mm, pochylone ku sobia hełmiasto; warżka długości 4-7,5 mm i szerc-j kości 6-11 mm, bardzo zmienna, głęboko 3-ła-j tkowa lub prawie nie podzielona, w środku biała z 2-5 punktami z przodu i 2 (-4) przyj ujściu ostrogi; łatka środkowa z przoduj zaokrąglona lub z 2 szczelinami; ostroga dłu-l gości 8-14 mm, skierowana ku dołowi, często na końcu lekko wzniesiona, bardzo smukła] i u nasady prawie nie rozszerzona. Siedlisko: Ubogie murawy, makie, garigi; do 1500 m n.p.m.; na glebach suchych i kamienistych, często na wapieniu. Okres kwitnienia: lll-VI. Zdjęcia: Gr, Attika, 10. 4. 83 (p). Rozmieszczenie: Wsch. i środk. część obszaru śródziemnomorskiego, na zachód do pd. Włoch (Apulia, Kampania) na północ do Dalmacji, na wschód do zach. Anatolii i Cypru. Prawdopodobnie wszystkie dane pochodzące z Sycylii dotyczą O. brancifortii. • Element florystyczny: Śr+wsch-śródziem-nomorski, śr-przyśródziemnomorski. Kraje: Eur: PdWsch Cr Gr Al Ju, Pd It; Asi: Cy An AE.

132

Storczyk irirrhk)

133

Orchis boryi REICHENB. fil.

Wygląd: Roślina o 2 kulistych bulwach. Łodyga wysokości 10-35 cm, z 2-4 łuskolistkami u podstawy, 4-9 liśćmi odziomkowymi skupionymi w rozetę, a powyżej z 2-6 liśćmi o długich pochwach. Liście odziomkowe równowąsko-lanceto-wate, długości 5-8 cm i szerokości 0,5-1 cm, bez plam. Kwiatostan dość luźny 5-15-kwia-

towy; przysadki czerwono nabiegłe, jajowate, zwinięte dokoła zalążni i prawie o połowę od nich krótsze. Działki kielicha pochylone do przodu, nie tworzą zamkniętego hełmu, szero-kojajowate, zabarwione intensywniej niż warżka, działki boczne długości 7,5—10 mm i szerokości 4-5,5 mm: środkowa o V. krótsza: bocz

ne płatki korony pochylone ku sobie, długo' 5,5-7,5 mm; warżka o klinowatej nasadzi płytko 3-łatkowa często z falistym brzegierrfj łatka środkowa trochę dłuższa od bocznych! warżka na powierzchni jaśniejsza niż na brz gu, z 2 rzędami punktów po 1-3 w rzędzi ostroga wąskowalcowata, lekko zgięta, skier, wana poziomo lub do dołu. Siedlisko: Widne lasy i makie, garigi, uboc murawy; do 1200 m n.p.m.; gleby świeże lui wilgotne, na wapieniu i łupkach. Okres kwitnienia: IV-V. Zdjęcia: Cr, Lasihti, 20f 4.81 (I); Cr, Rethimnon, 2. 4. 66 (p).

Rozmieszczenie: Wschodnia część ob-J szaru śródziemnomorł skiego; w południowe! Grecji (szczególnie nar Peloponezie) i na wie-l lu wyspach Mórz* Egejskiego (Skiathos'

Eubea, Kithnos, Kreta). • Element florystyc Wsch-śródziemnomorski. Kraje: Eur: PdWsch Cr G.

Orchis israelitica BAUMANN & DAFINI

Wygląd: Łodyga wysokości 10-30 cm. 3-6 liści odziomkowych, lancetowatych długości 5-12 cm i szerokości 1,5-3 cm, bez plam. Kwiatostan dość luźny, 5-20-

-kwiatowy; przysadki różowo nabiegłe, prawie 73 długości zalążni. Działki kielicha pochylone do przodu (trochę dalej niż u O. boryi), wklęsłe, białawe lub różowe, w środku zielonkawe; boczne długości 6-8 mm i szerokości 3-4,5 mm, działka środkowa i boczne płatki korony długości 4,5-6,5 mm; warżka wyraźnie 3-łatkowa, łatka środkowa dłuższa i przeważnie także szersza od łatek bocznych, u nasady warżki 2 lub 4 ciemnopurpurowe punkty; ostroga wąskowalcowata, lekko zgięta, pozioma, różowa.

Siedlisko: Garigi; 400-800 m n.p.m.; na glebach bogatych w wapń. Okres kwitnienia: !I-IV. Zdjęcia: U, Galilea, 12. 4. 81.

Rozmieszczenie: Izraelski endemit. Zasiedl mały areał w dolnej i górnej Galilei. • Element florystyczny: Wsch-śródziemnomorski. Kraj: Asi: U. Klucz do oznaczania gatunków z krę^ gu form Boryi: 1 Kwiaty przeważnie intensywnie czerwonoli

Nowe, rzadko różowoliliowe; warżka (płasko^ rozpostarta!) długości 8-10 mm i szer kości 9,5-12 mm; ostroga długości 13-1 -17 mm O, boryil

1* Kwiaty białawe lub jasnoróżowoliliowe; warżkal długości 5-8 mm i szerokości 7-10 mm ; ostro-f ga długości 11-14 mm 0. israelitica I

Kwiatostany obu gatunków kwitną od góry do do-1 łu. Gatunki są bardzo blisko spokrewnione. Na bardzo dużej liczbie przebadanych egzemplarzy n~ leży sprawdzić, czy da się utrzymać ich statu samodzielnych gatunków. Być może nadają się do. rangi podgatunku (geograficznej rasy), na co^ wskazują trochę pokrywające się zakresy zmienności niektórych cech.

134

Storczyk samczy Orchis morio L

Uwaga: Grupa 0. morio jest bardzo polimor-ficzna. Jej podziat jest tymczasowy. Klucz do oznaczania podgatunków: 1 Warżka żółtawobiała lub stabo różowolila,

bez plamek; ostroga różowoliliowa 1.0. m. subsp. syriaca

1* Warżka inaczej zabarwiona, często intensywnie purpurowoczerwona; jeżeli biata lub różowa wówczas ze środkową częścią kropkowaną lub z białą ostrogą 2

2 Warżka (rozpostarta!) najwyżej 1,4 razy dłuższa niż szersza (szerokość 6-9 mm); ostroga długości 6-10 mm

3. 0. m. subsp. albanica 2* Warżka co najmniej 1,5 raza szersza niż

dłuższa (długość 9-18 mm); ostroga długości 8-14 mm 1. 0. m. subsp. morio

Siedlisko: Widne lasy, makie, garigi, ubogie łąki, na glebach zasadowych, suchych lub o

zmiennej wilgotności. 1. 0. m. subsp. morio Wygląd: Łodyga wysokości 10-50 cm. Liście lancetowate długości 2,5-12 cm i szerokości 0,5-2 cm. Kwiatostan o 5-25 kwiatach. Latka środkowa krótsza lub dłuższa od łatek bocznych. Ostroga pozioma lub skierowana ku górze.

Zmienność: Często wyróżniane bywają 2 rasy, ale nie są one wyraźnie rozdzielone. Odmiana »morio«: Warżka długości 6-10 mm i szerokości 10-18 mm; działki kielicha długości 7,5-11 mm; ostroga długości 9,5-14 mm; rośliny krępe, obficie kwitnące; kwiaty często intensywnie purpurowoczerwone, również jaśniejsze; występuje bardziej na północy. Odmiana »pic-ta« (O. m. subsp. pieta [LOISEL.] K. RICHTER): warżka długości 4-6,5 i szerokości 8,5-12 mm działki kielicha długości 6-8,5 mm; ostroga długości 8-11,5 mm; rośliny smuklejsze, skąpokwiato-we; kwiaty często różowe lub jasnofioletowe, również ciemniejsze; występuje bardziej na południu. Siedlisko: do 2000 m n.p.m. Okres kwitnienia: II—V. Zdjęcia: It, Fóggia, 11. 4.82 (l/g/g); Ga, Var, 12. 5.

72 (l/g/d); An, Izmir, 21. 3. 78 (p/g). Rozmiesi czenie: W Europie, pn. Afryce i Azji Mniejszej strefy śródziemnomorskiej do umiarkowanej, grani ca w kontynentalnej wsch. Europie. Poza tym na Kaukazie, pn. i zach. Iranie i w irackim Kurdystania Element florystyczny: Śródziemnomorski, prz| śródziemnomorski, umiarkowany. Kraje: Eur: PdW~ Gr Tu Al Ju Bu Rm RK, Pd Me Si It Sa Co, PdZach B" Hs Lu, Zach Ga Be Ho Br Hb, Śr Je Au Hu Ge Da C Po RB, Pn Su No, Wsch RW RC; Asi: Ma. 2. O. m. subsp. syriaca E. G. & A. CAMUS & BERGON.] Synonimy: 0. syriaca (E. G. & A. CAMUS & BERGON) H] BAUMANN & KUNKELE, 0. pieta Subsp. iibani RENZ. Wygląd: Łodyga wysokości 10-25 cm; kwiatostari krótki, o 4-14 kwiatach; wymiary kwiatów jak u »picta«. Siedlisko: Do 1300 m n.p.m. Okres kwitnienia: II—V. Zdjęcia: (str. 139): Cy, Limassol, 15.3. 83 (l/g); Cy, Kyrenia, 24. 3. 83 (p/g). Rozmieszczenie: Strefa przybrzeżna od pd. Turcji do Le-j wantów, Cypr. • Element florystyczny: Wsch-śród-j ziemnomorski. Kraje: Asi: ?IJ LS Cy An. 3, O. m. subsp. albanica (GOLZ & REINHARD) BUT-! TLER. Synonim: O. albanica GÓLZ & REINHARD. Wygląd: Łodyga wysokości 15-30 cm, smukła;! kwiatostan o 5-15 kwiatach; działki kielicha długo-] ści 5,5-8 mm; warżka długości 4,5-7 mm; kwiaty przeważnie jasne. Siedlisko: Do 1500 m n.p.ml Okres kwitnienia: IV—VI. Zdjęcia: Al, Lushnje, 18.5. 80 (l/d); Al, Vlore, 14.4.82 (p/d). Rozmieszczenie: Albania, Czarnogóra. • Element florystyczny:! Centr-śródziemnomorski, centr-przyśródziemno-] morski. Kraje: Eur: PdWsch Al Ju.

Orchis langicornu POIRET (zdjęcia na str. 138)

Wygląd: Łodyga wysokości 10-35 cm, kwiato-j stan 5-15-kwiatowy; warżka szersza niż dłuższa, 6-8 x 12-18 mm; ostroga długości 11-16 mm, skierowana ku górze. Siedlisko, okres kwitnienia: Jak O. m. subsp. morio. Zdjęcia: (str. 138): Si, Palermo, 29. 3.67 (I); BI, Majorka, 7 .3 .75 (p). Rozmieszczenie: Zach. część obszaru śródziemnomorskiego; od Balearów do Sycylii i Kalabrii, Korsyka (część pd.) do pn. Afryki. • Element florystyczny: (Zach i centr-śródziemnomorski), centr-przy-śródziemnomorski. Kraje: Eur: Pd Me Si It Sa Co, PdZach BI, Zach ?Ga; Afr: Tn Ag.

136

0. longicomu (tekst na str. 136)

Orchis champagneuxii BARN.

Synonim: 0. morio subsp. champagneuxii (BARN.) E. G. & A. CAMUS.

Wygląd: Łodyga wysokości 10-25 cm. 5-9 liści odziomkowych, lancetowatych, długości 3-8 cm, szerokości 0,7-1,5 cm; powyżej 2-3 liście pochwiasto obejmujące łodygę, Kwiatostan luźny o 2-7 (-10) kwiatach. Działki kielicha szero-kojajowate, dtugości 6,5-10 mm i szerokości 3-4,5 mm; boczne płatki korony długości 4,5-6,5 mm; warżka szersza

niż dłuższa, 6-8,5x11-14 mm; łatka środkowa przeważnie dłuższa od bocznych; ostroga długości 10-15 mm, lekko zgięta, skierowana ku górze. Siedlisko: Widne lasy i zarośla, ubogie łąki; do 1500 m n.p.m.; na glebach suchych. Okres kwitnienia: IV-VI.

1 3 8

Zdjęcia: Ga, Var, 18. 4.71 (I), 17.4.71 Rozmieszczenie: Zachodnia część obszaru śródziemnomorskiego; występowanie gatunku koncentruje się na Półwyspie Iberyjskim, na wschód sięga on do południowej Francji wzdłuż wybrzeża aż do Alp Nadmorskich. Dane z Maroka wymagają sprawdzenia. • Element florystyczny: Zach-śródziemnomorski, zach-przyśródziemnomorski. Kraje: Eur: PdZach BI Hs Lu, Zach Ga; ?Afr: Ma. Klucz do oznaczania gatunków z grupy Orchis--longicornu:

Środkowa część warżki z purpurowymi cętkami; łatki boczne przeważnie ciemne, purpuro-woczerwone lub czarnopurpurowe, rzadko różowe lub czerwone; rośliny pojedyncze, ponieważ co roku tworzy się tylko 1 nowa bulwa

O. longicornu (str. 136) Środkowa część warżki bez cętek lub tylko z lekko zaznaczonymi; boczne łatki różowe lub pur-puroworóżowe; rośliny rosnące w grupach, ponieważ każda z nich wytwarza co roku po 2 bulwy na długim pędzie O. champagneuxii.

Orchis galileae (BORNM. & M. SCHULZE) SCHLECHTER

Synonim: 0. punctulała subsp. galilaea (BORNM. & M. SCHULZE) SOÓ.

Wygląd: Łodyga wysokości 15-50 cm. 3-6 liści odziomkowych, bez plam, lancetowatych, długości 6-12 cm i szerokości 2,5-5 cm, a powyżej 1-2 liści pochwia-sto obejmujących łodygę. Kwiatostan dość gęsty, długości 4-12 cm, o 15-30 kwiatach. Rozkwitający od góry do dołu (!); przysadki długości 2-3 mm. Na temat barwy kwiatów patrz pod „zmien

ność". Działki kielicha hełmiasto ku sobie nachylone, jajowate, długości 8-10 mm; boczne płatki korony równowąskie; warżka długości 10-12 mm, głęboko 3-łatkowa, łatki boczne i koniuszek łatki środkowej prawie tej samej szerokości, równo

wąskie, proste lub trochę zgięte, środkowy zą łatki środkowej znacznie krótszy od jej koniuszk ostroga długości 3-4 mm, walcowata, lekko zgięt skierowana ku dołowi. Zmienność: Gatunek występuje w bardzo różnyc odmianach barwnych, które niegdyś wpływały na błędne interpretacje gatunku. Wewnętrzna stron działek kielicha jest zawsze purpurowo unerwi na, a warżka z dość dużymi purpurowymi plama mi; podstawowa barwa kwiatów bywa rozmait" biała, purpurowoczerwona (warżka purpurow z jaśniejszym polem środkowym), bladożółta lu zielonkawożółta. Siedlisko: Widne lasy twardolist ne i sosnowe, garigi; w piętrze wyżynnym od 30' do 900 m n.p.m.; gleby (dość) suche, z duży udziałem części szkieletowych, zawierając wapń. Okres kwitnienia: MV Zdjęcia: U, Samaria. 11.4.81. Rozmieszczenie: Gatunek endemiczny Lewantów z małym obszarem występowania w Libii, Izraelu i Syrii. • Element florystyczny: Wsch-śródziemnomorski. Kraje: Asi: U LS.

Orchis punctulata LINDLEY

Synonimy: O. p. subsp. sepulchralis (BOISS. & HELDR.) soó, O. schelkownikowii WORONOW.

łatka J — [ W y g l ą d : Roślina o 2 środkowa ( jowalnych bulwach. Lo-

y ^ ^ ^ y d y g a wysokości 25-"0 (-85) cm, z 2 łusko-(X) ,-, listkami u podstawy,

C j 4-8 liśćmi blisko ziemi, . l c m . V A \ y a powyżej z 1-2 liśćmi

pochwiasto obejmującymi łodygę. Dolne liście bez plam, szerokolan-cetowate, długości 7-25 cm i szerokości 3-5,5 cm. Kwiatostan gęsty, ok. 100-kwiatowy, przysadki długości 1-5 mm. Działki okwiatu hełmiasto skupione; działki kielicha z zewnątrz zielonkawożółte, wewnątrz brązowo żyłkowane i nakrapiane, długości 8-15 mm i szerokości 3,5-5 mm; boczne płatki korony równowąskie, długości 8-12 mm; warżka żółta, z czerwonawymi pęczkami włosków i koniuszkiem często brązowoczerwonym, 7-15 mm długa, głęboko 3-łatkowa, łatki boczne języczkowa-te i zagięte do wnętrza, koniuszek łatki środkowej o zmiennych kształtach, niewiele dłuższy od środ

kowego zęba; Ostroga długości 3-6 mm, walcowata, zagięta ku dołowi. Siedlisko: Lasy, makie, garigi, do 1400 m n.p.m.; na glebach zasadowych, dość suchych. Okres kwitnienia: ll-V. Zdjęcia: An, Antalya, 28.3.78 (I); U, Galilea, 2.4. 81 (p). Rozmieszczenie: Azja Mniejsza, do Europy dochodzi na Krymie i w Tracji. Poza tym na Kaukazie, w irackim Kurdystanie, w północnym i za-l chodnim Iranie. Element florystyczny: Wsch-śródziemnomorski, orientalny, wsch-przyśródziemno-morski. Kraje: Eur: PdWsch Gr ?Tu RK, Asi: U LS Cy An AE. Zmienność: Szczególnie krępe, wielkokwiatowe rośliny zaliczano wcześniej do oddzielnego pod-gatunku (»sepulchralis«). Pokrewieństwa: Podobny jest O. adenocheilae CZERNIAKOVSKA. (Gatunek niekiedy błędnie określany jako »0. sten-nii« lub »0. punctulata subsp. stevenii«). Kwiaty bledsze, działki kielicha zielone, warżka niekiedy zielonkawokremowa. Rodzimy na Kaukazie, w północnym i zachodnim Iranie, Turkmenii. Dane z Anatolii odnoszą się do O. purpurea.

140

Orchis conica WILLD.

Synonimy: DESF.

0. pusilla TYTECA; ?0. acuminata

Wygląd: Roślina o 2 owalnych bulwach. Łodyga wysokości 5-30 cm, z 1-2 łuskolistkami i 5-8 niebieskawozielo-nymi liśćmi, przeważnie skupionymi w rozetę lub rozmieszczony

mi na łodydze. Dolne liście szerokolancetowate, długości 6-10 cm i szerokości 1,5-2,5 cm. Kwiatostan jajowaty lub długowalcowaty, gęsty. Kwiaty różowofioletowe. Boczne działki kielicha z zielonym środkiem, 6-8,5 mm długie i 1,5-3 mm szerokie, z rynienkowatym, zagiętym wierzchołkiem; warżka z wyraźnymi lub rozmytymi cętkami, trochę szersza niż dłuższa, 5-7 x 5-8,5 cm; ostroga 3,5-5 mm długości, walcowata, zagięta do dołu. Siedlisko: Niewiele wiadomo o wymaganiach siedliskowych tego gatunku, wydaje się, że są one podobne do wymagań 0. lactea] dotychczas znany jest z gleb suchych, zawierających wapń.

Okres kwitnienia: ll-IV. Zdjęcia: Hs, Cadiz, 3.4.71 (I); BI, Majorca. 13. 3. 75 (p). Rozmieszczenie Zachodnia część obszaru śródziemnomorskiego) Ponieważ gatunek dopiero od niedawna zosta wydzielony z 0. lactea, areał jeszcze nie zosta określony. Należy sprawdzić, czy można tu zali? czyć dane z południowych Włoch. • Element floj rystyczny: Zach-śródziemnomorski. Kraje: Eun PdZach BI Hs Lu, Zach ?Ga; Afr: Tn Ag Ma. Klucz do oznaczania gatunków z grupy Orchisi tridentata. 1 Warżka długości 5-7 mm O.conicł 1* Warżka dłuższa niż 8 mm, jeśli długości tylko]

7-8 mm, wówczas liście wąskie (nie szeroJ ko)lancetowate a działki kielicha bez zielonJ kawego środka 2

2 Warżka wypukło rozszerzona: łatka środkowa] i boczne wygięte do dołu; działki kielicha z zie-j lonym środkiem lub całe zielone .1

0. lactea (str. 1441 2* Warżka wklęsła lub płaska; łatka środkowa

i boczne wygięte ku górze lub płaskie. Działkil kielicha bez zielonej barwy 0. tridentata

Storczyk trójzębny Orchis tridentata SCOP.

Synonimy: 0. commutata TOD., 0. tridentata subsp. commutata (TOD.) NYMAN.

lem _, Wygląd: Roślina o 2 0 owalnych bulwach. Lo-o dyga wysokości 15 ;•" 45 cm, z 2-3 łuskolist-:g kami u podstawy, 3-5

* g niebieskawozielonymi 2 liśćmi odziomkowymi

bez plam (skupionymi w rozetę lub luźno wyrastającymi), a powyżej z 1-2 liśćmi pochwiasto obejmującymi łodygę. Dolne liście wąskolancetowate, długości 4—12 cm i szerokości 1-2,5 cm. Kwiatostan przeważnie kulisty; przysadki długości 7-10 mm. Działki okwiatu stulone hełmiasto; działki kielicha różowopurpuro-we z ciemniejszymi żyłkami, jajowate, długości 8-13 (-25) mm i szerokości 3-5 mm, krótko zaostrzone lub wyciągnięte w długi, rynienkowaty i zakrzywiony wierzchołek; boczne płatki korony wąsko języczkowate, długości 5-8 (-5) mm; warżka różowa, z obfitymi różowymi plamami, 7-12 (-16) mm długa i 7-13 (-6) mm szeroka, głęboko

3-łatkowa, ząbkowana; ostroga długości 5-10 (-13) mm, walcowata, zagięta ku dołowi. Siedlisko: Ubogie łąki, skraje lasów, widne lasy, garigi; do 1600 m n.p.m. na glebach zasadowych, świeżych lub dość suchych. Okres kwitnienia: III—VI. Zdjęcia: An, Manisa, 6.4.78 (I); Ił. Trient, 16. 5. 83 (p). str. 264. Rozmieszczenie: Południowa, południowo-wschodnia i środkowa Europa; zamknięty areał sięga południowego krańca Alp i Karpat, w izolacji dalej na północ od Hesji i Turyngii do dolnej Odry. Poza tym na Kaukazie i w irackim Kurdystanie. Element florystyczny: Centr+wsch-śródziemno-morski, orientalny, przyśródziemnomorski, pan-noński, danubijski, (pontyjski), subatlantycki, środ-kowo-europejski. Kraje: Eur: PdWsch Cr Gr Tu Al Ju Bu Rm RK, Pd Me Si It Sa Co, Zach Ga, Śr He Au Hu Ge Cz Po; Asi: U LS An AE. Zmienność: Bardzo zmienna jest wielkość kwiatów, kształt kielicha i warżki. Rośliny wielkokwiatowe odpowiadają typowi »commutata«; należy wyjaśnić, czy zasługują na status osobnego podgatunku.

142

Orchis lactes POIRET

Synonimy: 0. tridentata subsp. lactea (POIRET) K. RICHTER, 0. hanrii JORDAN.

Wygląd: Roślina o 2 jajowatych bulwach. Łodyga wysokości (5-) 10--20 cm, z 1-3 łuskolist-kami u podstawy, 3-8 jasnozielonymi liśćmi odziomkowymi zgrupowanymi w rozetę, a po

wyżej z 1-3 liśćmi pochwiasto obejmującymi łodygę. Kwiatostan jajowaty lub wydłużony, gęsty; przysadki prawie długości zalążni; działki okwiatu stulone hełmiasto; działki kielicha białaworóżowe, rzadko bardziej intensywnie różowe, zawsze z zielonym środkiem lub także całkowicie zielone, ciemno żyłkowane, jajowato-lancetowate, długości 9-12 mm i szerokości 3-4,5 mm, wydłużone w ry-nienkowaty, prosty lub zagięty wierzchołek; boczne płatki korony wąskolancetowate, długości 5,5-8 mm; warżka biaława, obficie plamista, często łatki zabarwione słabo lub bardziej intensywnie na kolor czerwonoliliowy lub purpurowy (wówczas tylko

środek białawy), długości 8-11 mm i szerokości 8-13 mm, głęboko 3-łatkowa z łatką środków^ o 2 szczelinach; warżka wypukła, łatki u nasady! zgięte ku dołowi (u kwiatów w pełni rozwiniętych!), czasami łatka środkowa nagle załamana. Ostróg" długości 5-8 mm, walcowata, zagięta ku dołowi. Siedlisko: Widne lasy, garigi, ubogie murawy; d 1200 m n.p.m.; na glebach zawierających wapń,| suchych. Okres kwitnienia: MV. Zdjęcia: AE, Ro-dos, 10.4.81 (I); Cr, Lasihti, 11.4.76 (p). Rozmieszczenie: Obszar śródziemnomorski, szcze-; golnie w strefie śródziemnomorskiej, tylko w roz-j proszeniu w strefie przyśródziemnomorskiej. Wydaje się, że gatunek nie występuje na Półwyspie Iberyjskim; dane tamtejsze odnoszą się, o ile wia-l domo, do O. conica. Niejasna wschodnia granica zasięgu, pewna w zachodniej Anatolii; czy na L M wantach? • Element florystyczny: Śródziemnomorski, przy-i śródziemnomorski. Kraje: Eur: PdWsch Cr Gr Tu Al ?Ju ?Bu, Pd Me Si It Sa Co, Zach Ga; Asi: ?LS An AE; Afr: ?Tn Ag Ma.

Storczyk purpurowy Orchis purpurea HUDSON

Synonim: O. lokiana H. BAUMANN. Wygląd: Roślina o jajowatych bulwach. Łodyga wysokości 30-90 cm, z 2-3 łuskolistkami u podstawy, 3-6 liśćmi blisko gruntu, a powyżej z 1-2 liśćmi pochwiasto obejmującymi

łodygę. Dolne liście bez plam, lśniące, szerokolan-cetowate, długości 6-20 cm i szerokości 2-7 cm. Kwiatostan z gęstymi, obfitymi kwiatami; przysadki długości 1,5-3 mm. Kwiaty z brązowoczerwonym hełmem i białawą warżka pokrytą licznymi brązo-woczerwonymi pęczkami włosków. Działki kielicha jajowate, długości 8-13 mm i szerokości 4-6 mm; boczne płatki korony lancetowate, długości 5-8 mm; warżka długości 9-20 cm i szerokości 11-22 mm, głęboko 3-łatkowa, bardzo zmienna; ostroga długości 3-6 mm, zagięta ku dołowi, na końcu rozszerzona i często karbowana. Siedlisko: Lasy, skraje, ubogie murawy, garigi; do 1800 m n.p.m.; na glebach zasadowych, dość su

chych lub o zmiennej wilgotności. Okres kwitnienia: IV-VI. Zdjęcia: Ga, Moselle, 22. 5. 71 (p/g); An, Artvin, 23.5.74 (p/d); Ga, Dordogne, 23.4.84 (I). Rozmieszczenie: W Europie, pn. Afryce i Azji Mniejszej od strefy śródziemnomorskiej do umiarkowanej, dość rzadko na obszarze śródziemnomorskim, na obszarze pontyjskim tylko u wsch. podnóża Karpat, brak we wsch. Europie o klimacie kontynentalnym. Poza tym na Kaukazie. Element florystyczny: Śródziemnomorski, orientalny, przyśródziemnomorski, panoński, danubijski, (pontyjski), śr+pd-atlantycki, subatlantycki, środkowoeuropejski. Kraje: Eur: PdWsch Gr Tu Al Ju Bu Rm RK, Pd It Sa Co, PdZach Hs, Zach Ga Be Ho Br, Śr He Au Hu Ge Da Cz Po, Wsch RW; Asi: An; Afr: Ag. Zmienność: Bardzo zmienna jest wielkość kwiatów, kształt warżki i wysokość rośliny. Odmiany o małych kwiatach z północnej Afryki zostały opisane jako osobny gatunek (»lokiana«); podobne rośliny występują również gdzie indziej. Rzadkie bywają odmiany z bladymi kwiatami (działki kielicha brą-zowaworóżowe, warżka bladoróżowa).

144

\

*V

Ł%

i

/.». * . - •kji^

r*r

(Orchis)

*^f -&.

C

k /

145

Storczyk kukawka Orchis militaris i.

Wygląd: Roślina o 2 jajowato-okrągtawych bulwach. Łodyga wysokości 20-45 (-65) cm, z 2-3 łuskolist-kami u podstawy, 3-5 liśćmi odziomkowymi zgrupowanymi w rozetę i z 1-2 liśćmi pochwami obejmującymi łodygę w jej dolnej połowie. Liście odziomkowe owalne, długości 8-18 cm i szerokości 2-5 cm, bez plam. Kwiatostan

początkowo zbity, później rozluźniony, o 10-40 kwiatach; przysadki długości 2-3(-5) mm. Działki okwiatu hełmiasto skupione; działki kielicha z zewnątrz białawe lub bladoróźowoliliowe, wewnątrz z purpurowoczerwonymi nerwami i rozmytymi plamami, jajowate, zaostrzone, długości 10-15 mm i szerokości 4-6 mm; bocz

ne płatki korony równowąskie, długości 7 - 1 | mm i szerokości 1-2 mm; warźka różowoczer-l wona lub purpurowoczerwona z jasnym środkiem i ciemnymi pęczkami włosków, głęboka 3-łatkowa, łatki boczne równowąskie i zgięte dq wewnątrz, koniuszek łatki środkowej szeroko] owalny i odstający; ostroga długości 5-7 mml walcowata, odgięta ku dołowi. Siedlisko: Ubogie murawy i ubogie łąki, widnel lasy i zarośla, rzadko wilgotne łąki; do 1800 rra n.p.m.; na glebach bogatych w wapń, przeważnie] suchych. Okres kwitnienia: IV—VI. Zdjęcia: Ge, pd.j Wirtembergia, 31.5.70 (I); Su, Óland, 8.6.78 (p), Rozmieszczenie: W Europie w strefie przy śródziemnomorskiej i umiarkowanej, w Hiszpa nii rzadko również w strefie śródziemnomorskiej; przysrodziemnomorskiej i umiarkowanej poprzez Syberię do Dahurii, a także na Kaukazie. Element florystyczny: (Zach-śródziemno-morski), przyśródziemnomorski, umiarkowany. Kraje: Eur: PdWsch ?Tu Al Ju Bu Rm RK, Pd It, PdZach ?BI Hs, Zach Ga Be Ho Br, Śr He Au Hu Ge Cz Po RB, Pn Su RN Wsch RW RE RC.

Orchis stavenii REICHENB, I

Wygląd: Łodyga wysokości 20-50 cm. 2-5 liści odziomkowych, szerokolanceto-watych, do 15 cm długich i 4 cm szerokich; w dolnej połowie 2-3 liście pochwami obejmujące łodygę. Kwiatostan przeważnie wydłużony, walcowaty, luźny, o obfitych kwiatach; przysadki bardzo krótkie; działki okwiatu hełmiasto skupione; działki kie

licha z zewnątrz różowe, wewnątrz z ciemnymi żyłkami, wąskojajowate, długości 15-18 mm, zaostrzone; boczne płatki korony krótsze, równowąskie; warźka różowa lub bladofioletowa z ciemnymi pęczkami włosków, głęboko 3-łatkowa, łatki boczne równowąskie, długości do 7 mm, koniuszek łatki środkowej okrągławo-

-rombowaty; ostroga długości 6-7 mm, walcowata, skierowana do dołu. Siedlisko: Nie nawożone wydajne i wilgotne łąki; 600-1900 m n.p.m.; na glebach zasadowych, świeżych lub wilgotnych. Okres kwitnienia: V-VI. Zdjęcia: An, Tuniceli, 10.6. 81 (p); An, Trabzon, 6.6.77 (I). Rozmieszczenie: Azjatycka Turcja; znanych jest niewiele stanowisk w okolicy Trabzon, Tuniceli i Nigde. Poza tym na Kaukazie. • Element florystyczny: Orientalny, wsch--przyśródziemnomorski. Kraj: Asi: An. Klucz do oznaczania gatunków z grupy Or-c/i/s-militaris: 1 Warźka długości 10-15 mm, zwisająca prosto

padle; trzonkowata część łatki środkowej (mierzona od nasady do miejsca rozszerzenia na obie rozszczepione połówki) do 2'/, razy dłuższa niż szersza 0. militaris

1* Warźka długości 16-20 mm, rozciągnięta poziomo; część trzonkowata łatki środkowej 3-5 razy dłuższa niż szersza 0. stevenii

146

* A W

147

Orchis itslica POIRET

Synonim: 0. longicruris LINK. Wygląd: Roślina o 2 jajowatych lub owalnych bulwach, łodyga wysokości 20-50 cm, z 2-4 tuskolistkami u podstawy, 5-10 liśćmi odziomkowymi zgrupowanymi w rozetę, powyżej z 2-4 liśćmi pochwiasto obejmujących łodygę. Liście odziomkowe owal-no-lancetowate, długości 5-13 cm i szerokości 1,-2,8 cm, plamiste lub bez plam, na brzegach przeważnie wyra

źnie faliste. Kwiatostan o gęstych, obfitych kwiatach, kulisty lub krótkowalcowaty; przysadki długości do 5 mm. Kwiaty o podstawowej barwie biała-woróżowej lub różowoliliowej z ciemniejszym rysunkiem na działkach okwiatu (żyłki) i łatkach warżki (rozmyte plamy), rzadko kwiaty purpurowe

(wariant »purpurea«). Działki okwiatu stulone w lu- j żny hełm; działki kielicha lancetowate, długości 8-15 mm i szerokości 3-5 mm, długo zaostrzone; boczne płatki korony języczkowate, długości 5-10 mm, krótko zaostrzone; warżka długości 12-19 mm, głęboko 3-łatkowa, łatki boczne i koniuszek j łatki środkowej lancetowate, długo zaostrzone, zagięte ku górze lub nieregularnie wygięte; ostroga długości 4-8 mm, walcowata, zgięta ku dołowi. Siedlisko: Ubogie murawy, garigi, widne lasy; do 1300 m n.p.m.; na glebach zasadowych, suchych lub o zmiennej wilgotności, a często silnie kamienistych. Okres kwitnienia: lll-V. Zdjęcia: Cr, Re-thimnion, 5.4.80 (I); BI, Majorka, 10.3.75 (p). Rozmieszczenie: Obszar śródziemnomorski; występowanie skoncentrowane w strefie śródziemnomorskiej, natomiast w strefie przyśródzie-mnomorskiej poza środkowymi Włochami bardzo rozproszone. • Element florystyczny: Śródziemnomorski, przyśródziemnomorski. Kraje: Eur: PdWsch Cr Gr Al Ju, Pd Me Si It, PdZach BI Hs Lu; Asi: U LS Cy An AE; Afr: Li Tn Ag Ma.

Orchis simia LAM.

Wygląd: Roślina o 2 okrąg ławo- ja jowa-tych bulwach. Łodyga wysokości 20-45 (-60) cm; z 2 tuskolistkami u podstawy, 2-5 liśćmi odziomkowymi zgrupowanymi w ro

zetę, a powyżej z 1-2 liśćmi o pochwie otulającej łodygę. Liście odziomkowe bez plam, owalne lub jajowate, długości 5-20 cm i szerokości 1,5-4,5 cm. Kwiatostan gęsty i obfity, jajowaty lub szerokowalcowaty, rozkwitający z góry do dołu (!); przysadki długości 1-4 mm. Działki okwiatu stulone w hełm z odgiętym wierzchołkiem, zaostrzone, z zewnątrz blado-liliowe, wewnątrz z lila punktami i żyłkami; działki kielicha wąskojajowate, długości 10-15 mm i szerokości 3-4 mm; boczne płatki korony równowąskolancetowate, długości 9-12 mm; warżka długości 14-20 mm, głęboko 3-łatkowa, z wąską, prostokątną częścią środkową, jasno zabarwioną z czerwonymi cętkami, łatki boczne

i koniuszek łatki środkowej równowąskie, długości 7-11 mm i szerokości 1 mm lub nawet mniej, na końcu zaokrąglone, nieregularnie zagięte, w kolorze intensywnej purpury lub karminowej czerwieni; ostroga dł. 4-8 mm. Siedlisko: Ubogie murawy, widne lasy, garigi; do 1200 m n.p.m.; na glebach umiarkowanie suchych (rzadko wilgotnych), zawierających wapń. Okres kwitnienia: lll-VI. Zdjęcia: Cy, Troodos, 22.3.70 (p/g); An, Manisa, 6.4.78 (I); It, Trydent, 29. 4. 84 (p/g). Rozmieszczenie: W Europie, pn. Afryce i Azji Mniejszej w strefie śródziemnomorskiej i przyśródziemnomors-kiej, przenika w obszary klimatu oceanicznego. Poza tym na Kaukazie, od irackiego Kur-dystanu przez zach. i pn, Iran do Turkmenistanu. Element florystyczny: Śródziemnomorski, orientalny, przyśródziemnomorski, panoński, danubijski, pd + śr-atlantycki, pd-subatlan-tycki. Kraje: Eur: PdWsch Cr Gr Tu Al Ju Bu Rm RK, Pd It, PdZach BI Hs, Zach Ga Be Ho Br, Śr He Hu Ge; Asi: U LS Cy An AE; Afr: Li ?Tn Ag.

148 149

Storczyk drobnokwiatowy Orchis ustulata i

Wygląd: Roślina o 2 jajowatych bulwach. Łodyga wysokości 10-30 (-45) cm, z 2-3 łuskolistkami u podstawy i 5-9 liśćmi wzdłuż większej części łodygi: dolne rozpłaszczone, skupione trochę na kształt rozety, górne pochwami otulające łodygę. Liście odziomkowe równowąsko-lancetowate, długości 2,5-10 cm i szeroko

ści 0,5-2 cm. Kwiatostan obfity, krótki lub długi, walcowaty, u góry gęsty u dołu luźniejszy; przysadki trochę krótsze od zarodni. Działki okwiatu hełmiasto skupione, z zewnątrz czer-wonobrązowe lub czarnobrązowe, dlatego pąki są uderzająco ciemne; boczne działki kielicha skośnojajowate, długości 3,5-4,5 mm i sze

rokości 1,7-2,4 mm; lancetowata środkowa działka kielicha i równowąskie boczne płatki koronw mają długość 3-3,5 mm; warżka długości (3,5-1 5-8 mm, biała czerwono cętkowana, głęboko! 3-łatkowa z odstającymi, równowąskimi łatkami' bocznymi i prostokątną, rozszczepioną łatką środkową; ostroga długości 1-2 mm, walcowata, skierowana ku dołowi. Siedlisko: Ubogie murawy i ubogie łąki, rzadko widne lasy liściaste; do piętra subalpejskiego ok. 2000 m n.p.m.; na glebach zasadowych (również bez wapnia), suchych lub o zmiennej wilgotności. Okres kwitnienia: IV—VIII. Zdjęcia: Su, Óland, 8. 6. 78 (I) Ge, Zagłębie Saary, 24. 5. 81 (p). Rozmieszczenie: W Europie od strefy śródziemnomorskiej do umiarkowanej, ale rzadko w obszarze śródziemnomorskim. Poza tym w strefie umiarkowanej na wschód aż do rzeki Ob (środkowa Syberia), oraz na Kaukazie. Element florystyczny: (Śródziemnomorski/górski), przyśródziemnomorski, umiarkowany. Kraje: Eur: PdWsch Gr Al Ju Bu Rm, Pd It, PdZach Hs, Zach Ga Be tHo Br, Śr He Au Hu Ge Da Cz Po RB, Pn Su, Wsch RW RC.

Koślaczek stożkowaty Anacamptis pyiamidak (L.) L. C. M. RICHARD

- ^

Synonimy: A. p. var. brachystachys (D'URV.) BO-ISS., A. p. var. tanayensis CHENEVARD, A willeana SOMMER 8 CARUANA GATTO.

Wygląd: Roślina o 2 ku-listo-jajowatych bulwach. Łodyga wysokości 20-80 cm. 4-10 liści, dolne wąskolancetowa-te, długości 8- 25 cm i szerokości 0,7-2 cm, górne w postaci łusko-

listków. Kwiatostan kulisty lub jajowaty, wydłużający się w trakcie kwitnienia, długości 2—10 cm. Kwiaty jasno- lub ciemnopurpurowoczerwone, również różowe albo białe. Działki kielicha jajowato-lancetowa-te, prawie nie pochylone do przodu, boczne długości 4-8 mm, środkowa 3,5-6 mm; boczne płatki korony długości 3,5-6 mm; warżka długości 6-9 mm, z 2 listwami podłużnymi koło ujścia ostrogi, głęboko 3-łatkowa, łatki boczne krótsze od środkowej lub tej samej długości; ostroga długości 10-15 mm, szerokości 0,5 mm. Siedlisko: Ubogie murawy, widne lasy i zarośla;

do 2000 m n.p.m.; na glebach zasadowych, suchych lub o zmiennej wilgotności. Okres kwitnienia: IV—VII. Zdjęcia: Hs, Nawarra, 1.6.80 (I); Rm, Judet Brasw, 6.7.78 (ś); An, Aydin. 4.4.78 (p). Rozmieszczenie: W Europie, pn. Afryce i Azji Mniejszej od strefy śródziemnomorskiej do umiarkowanej, brak we wsch. Europie. Poza tym na Kaukazie i pn.-zach. Iranie. Element florystyczny: Śródziemnomorski, przyśródziemnomorski, umiarkowany. Kraje: Eur: PdWsch Cr Gr Tu Al Ju Bu Rm RK, Pd Me Si It Sa Co, PdZach BI Hs Lu, Zach Ga Be Ho Br Hb, Śr He Au Hu Ge Da Cz Po RB, Pn Su, Wsch RW RC; Asi: U LS Cy An AE; Afr: Tn Ag Ma. Zmienność: Gatunek bardzo zmienny pod względem pokroju, kształtu kwiatostanu, formy warżki, długości ostrogi i barwy kwiatów. Rzucające się w oczy odmiany: »tanayensis«, kwiaty intensywnie zabarwione, wysokie położenia górskie (zdj. ś); "brachystachys*, delikatny, drobnokwiatowy, południowy wschód areału; »urvilleana«, kwiaty (jasno)różowe, niski, Malta i Goza (wcześnie zakwitające obok formy normalnej), również Kreta.

150

Bania robertiana (LOISEL.) W. GREUTER

Synonimy: B. longibracteata (BIV.) PARŁ., Hi-mantoglossum longibracteatum (BIV.) SCHLECHTER.

Wygląd: Roślina o 2 ja-jowatch bulwach. Łodyga wysokości 25-80 cm, krępa, z 2-4 łusko-listkami u nasady i 5--10 liśćmi. Dolne liście asymilacyjne jajowate lub owalne, mięsiste, błyszczące, do 30 cm długości i 10 cm szerokości. Kwiatostan długości 6-23 cm, obfity, gęsty; przysadki zielne, dolne dłuższe od kwiatów. Boczne działki kielicha jajowate, długości 10-15 mm i szerokości

5-9 mm, od zagiętej podstawy pochylone ku przodowi; środkowa działka kielicha trochę krótsza, stulona w kształcie hełmu wraz z bocznymi płatkami korony 7-11 mm długimi i 1,5-3 mm szeroki-

pylkowiny _

uczepka

mi; warżka długości 13-20 mm, o falistym brzeg. 3-łatkowa, z łatką środkową o 2 koniuszkach i 21 stwami podłużnymi zaczynającymi się przy ujął ostrogi; ostroga stożkowata, długości 4-6 mrj z 1 nektarium wewnątrz, w pobliżu wierzchołka trzoneczki pyłkowin ze wspólną uczepką obje kieszonkowatą otoczką. Siedlisko: Widne lasy, makie, garigi, ubogie mur wy; przeważnie w piętrze nizinnym i wyżynnymi sięga 1700 m n.p.m.; na glebach zasadowych suchych lub świeżych. Okres kwitnienia: l-V. Zdjęcia: Cr, Rethimnon, 2.4.80 (ś); BI, Majorka, 4. 3. 75 (I); Hs, Madryt, 12. 4.79 (p). Rozmieszczenie: Prawie na całym obszarze śród-j ziemnomorskim, brak w Lewantach i północnym] obszarze adriatyckim. § Element florystyczny: Śródziemnomorski] zach + centr-przyśródziemnomorski. Kraje: Eur: PdWsch Cr Gr Al Ju, Pd Me Si It Sa Coj PdZach BI Hs Lu, Zach Ga; Asi: Cy An AE; Afr: LJ Tn Ag Ma.

Bariia metlesicsiana TESCHNER

Wygląd: Z postury podobny do poprzedniego, dobrze odróż-nialny za pomocą danych uwzględnionych w kluczu. Łodyga wysokości 40-60 cm. 6-8 liści, liście dolne jajo

wato—lancetowate, zaostrzone, do 20 cm długie i 7 cm szerokie. Kwiatostan długości 8-16 cm. Boczne działki kielicha długości 11-13 mm i szerokości 5-7 mm, boczne płatki korony długości 8-9 mm i szerokości 3-4 mm; warżka długości 16-22 mm, ze stosunkowo niewiele pofalowanymi brzegami, przeważnie prawie tak szeroka jak długa (u B. robertiana wyraźnie dłuższa niż szersza), ostroga dł. 5-6 mm. Siedlisko: W terenie luźno porośniętym krzewami, na ubogim podłożu ze zwietrzałej lawy, również na niegdyś uprawianych polach; 900-1100 m n.p.m. Okres kwitnienia: Xll-I. Zdjęcia: Cl, Teneryfa, 29. 12. 81, populacja typu (I); 28. 12. 82 (p).

Rozmieszczenie: Endemicznie na wyspie] Teneryfie. Rzadki gatunek. • Element florystyczny: Kanaryjski. Kraj: Afr: Cl. Pokrewieństwa: Rodzaj zawiera tylko omówione' gatunki; być może jest spokrewniony z Himantog-lossum. Klucz do oznaczania gatunków z rodzaju Bariia: 1 Podstawa łodyg z liśćmi zgrupowanymi w roze-j

tę, górne liście łodygowe pochwiasto obejmują! łodygę (nie płaskie); warżka o barwach purpu-l rowej i (szaro)zielonej, które w zależności od zestawu dają odcień bardziej purpurowobrązo-wy lub zielonkawy; łatki boczne lancetowate, sierpowato zagięte do wewnątrz i przeważnie! opuszczone w dół B. robertiana

V Liście równomiernie rozmieszczone na łodydze, wszystkie (także i górne) płaskie. Barwa warżki purpurowa bez domieszki zielonego; łatki boczne warżki trójkątne lub rombowate i płasko rozpostarte B. metlesicsiana.

152

Himantoglossum hircinum (L) SPRENGEL

Wygląd: Łodyga wysokości 20-90 (-120) cm, z 2-3 łuskolistka-mi u nasady i licznymi liśćmi, zmniejszającymi się ku wierzchołkowi łodygi. Dolne liście jajowato--lancetowate, długości 6-15 cm i szerokości 3-5 cm. Kwiatostan gęsty, obfity o (20-) 40-120 kwiatach. Przysadki skó-

rzaste, 1-2 razy tak długie jak zalążnia. Kwiaty o intensywnej woni kozła. Działki okwiatu heł-miasto skupione, zielonkawobiałe lub brą-zowawobiałe, z wierzchu z brązowoczerwonym żyłkowaniem; działki kielicha jajowate, działki boczne długości 9,5-12,5 mm i szerokości 4-6,5 mm, środkowa długości 7,5-10 mm; boczne płatki korony równowąskie, długości 7-9 mm i szerokości 1-2,2 mm; warżka 3-łatkowa, u na-

-Ne

sady z falistym brzegiem, tylna część w śro ku biaława z czerwonopurpurowymi cętkami o brzegu i łatkach w kolorze żółtozielonym lu bladobrązowolila; łatka środkowa długości i mm, za młodu zwinięta spiralnie, później śru bowato skręcona, na wierzchołku rozszczepio na do głębokości 3,5 (-7) mm, tatki boczn długości 5—15 mm, równowąskie, zaostrzone; ostroga stożkowata, długości (2-) 3-6,5 mm. Siedlisko: Ubogie murawy, skraje zarośli, widne lasy, również wydmy piaskowe; do 1800 m n.p.m.; na glebach zawierających wapń, dość suchych. Okres kwitnienia: V—V11. Zdjęcia: Hs, Santander, 7.7.79 (p); Hs, Palen-cia, 9, 7. 78 (I). Rozmieszczenie: Od zachodniej i środkowej części obszaru śródziemnomorskiego na północ do zachodniej i środkowej Europy. • Element florystyczny: Zachłcentr-śródziemnomors ki, pd-subatlantycki, pd+ śr-atlantycki, pd-subat-lantycki, pd-środkowoeuropejski. Kraje: Eur: Pd Si It, PdZach Hs, Zach Ga Be Ho Br, Sr He Ge Cz; Afr: Tn Ag Ma.

Himantoglossum adriaticum H. BAUMANN

Synonim: H. hircinum subsp. adriaticum (H. BAUMANN) SUNDERMANN.

Wygląd: Ogólnym wyglądem przypomina H. hircinum. Łodyga wysokości 30-95 cm. Dolne liście asymilacyjne lancetowate, do 16 cm długości i 3 cm szerokości. Kwiatostan luźniejszy i z mniejszą liczbą kwiatów (15-50), o słabym zapachu. Działki okwiatu biała-wobladoróżowe, z wierzchu brązowoczerwo-nawo żyłkowane; dział

ki kielicha jajowate, boczne długości 8,5-11,5 mm i szerokości 4-6 mm, środkowa długości 7-9 mm; boczne płatki korony równowąskie, długości 6-8,5 mm i szerokości 1,5-2,5 mm; warżka mocno zabarwiona, brzeg warżki, łatki oraz cętki na jasnej płaszczyźnie intensywnie (brązowo)czerwone lub

brązowofioletowe; łatka środkowa długości 3,5-6 cm, skręcona, na wierzchołku rozszczepiona do głębokości 5-18 mm; łatki boczne długości (5-) 10-25 mm, równowąskie; ostroga stożkowata, długości 2,5-3,5 (-5) mm. Siedlisko: Murawy ubogie lub stepowe, brzegi zarośli, widne lasy; w piętrze wyżynnym i regla: dolnego; do 1300 m n.p.m.; na suchych glebach zasadowych. Okres kwitnienia: V—VI. Zdjęcia: Ju, Istria, 2.6.78 (I), 4. 6.82 (p). Rozmieszczenie: Środkowe i północne Włochy, I ria, basen panoński u podnóża wschodnich Alp i północnych Karpat. Gatunek został wyodrębniony dopiero przed niewielu laty, jego zasięg nie jest jeszcze dokładnie znany. • Element florystyczny: Centr-przyśródziemno-morski, panoński. Kraje: Eur: PdWsch Ju, Pd It, Śr Au Hu Cz. Pokrewieństwa: Gatunek bardzo bliski H. cap-rinum. Należy zbadać, czy oba gatunki rosnące na północy półwyspu Bałkańskiego i Karpat są zawsze możliwe do rozróżnienia.

•\RA

Himantoglossum caprinum (BRIEB.) SPENGEL

Synonimy: H. hircinum subsp. caprinum (BIEB.) K. RICHTER, H. calcaratum (G. BECK) SCHLECHTER, H. hircinum subsp. calcaratum (G. BECK) SOÓ.

Wygląd: Łodyga wysokości 30-90 cm. Dolne liście asymilacyjne lancetowate, do 17 cm długie i 3,5 cm szerokie. Kwiatostan dość luźny o 10-45 kwiatach ze słabym zapachem. Kolor kwiatów podobny jak u H. adriaticum] działki kielicha jajowate, boczne długości 13--18,5 mm i szerokości 6-9 mm, środkowa długości 10-15 mm; boczne płatki korony wąs-

kolancetowate, długości 9,5-15 mm i szerokości 2-4 mm; środkowa łatka warżki skierowana skośnie ku dołowi, 4,5-8,5 cm długa, skręcona, na wierzchołku rozszczepiona na 10-50 mm głęboko;

boczne łatki długości 5-24 mm; ostroga długostoż-; kowala, długości (5-) 6,5-13 mm. Siedlisko: Widne lasy dębowe, ubogie murawy,] brzegi lasów i zarośli; do 1500 m n.p.m.; na glebach wapiennych, suchych. Okres kwitnienia: VI—VIII. Zdjęcia: An, Bólu, 22.7.82. Rozmieszczenie: Gatunek ma swój punkt ciężko-1

ści występowania w strefie przyśródziemnomor-; skiej południowo-wschodniej Europy i Azji Mniej-1

szej, w Grecji i na Krecie sięga do strefy śródziemnomorskiej. Północną granicę zasięgu należy jeszcze sprawdzić, być może dane z węgierskich średnich gór i Siedmiogrodu (częściowo) odnoszą się do H. adriaticum. • Element florystyczny: Wsch-śródziemnomorski, wsch+centr-przyśródziemnomorski, panoński, danubijski. Kraje: Eur: PdWsch Cr Gr Tu Al Ju Bu Rm RK, Śr Hu; Asi: An. Zmienność: Wszystkie cechy gatunku bardzo zmienne. Wyróżniająca się odmiana z południowej Jugosławii o ostrodze długości 9-13 mm, krępa i z dużą warżką o długich łatkach znana jest jako H. calcaratum.

Himantoglossum affine (BOISS.) SCHLECHTER

Synonimy: H. hircinum subsp. affine (BOISS.) SUNDERMANN,^. bolleanum (SIEHE) SCHLECHTER.

Wygląd: Łodyga wyso-m kości 40-80 cm, o 2 łu-

skolistkach i licznych liściach. Dolne liście ja-jowato- lancetowate, długości 8-22 cm i szerokości 2,5-6,5 cm. Kwiatostan luźny, o 10--35 słabo pachnących kwiatach. Działki okwiatu hełmiasto stulone, białawozielone, brązowo nabiegłe; działki kielicha jajowa

te, boczne długości 10-14 mm i szerokości 4-7 mm, a środkowa długości 9-12 mm; boczne płatki korony wąskolancetowate, długości 7-11 mm i szerokości 2,5-3,5 mm; warżka 3-łatkowa, u nasady z falistym brzegiem, jaśniejsza strefa u nasady bez cętek, brzeg warżki i łatek (zielonkawo)brązo-wy, rzadko brązowofioletowy; środkowa łatka

2 cm

długości 2,5-5 cm, lekko śrubowata skręcona, w pełnym rozkwicie skierowana poziomo lub lekko do dołu, na wierzchołku rozszczepiona do głębokości 6-15 mm; łatki boczne długości (1-) 3-6 mm, wąskotrójkątne; ostroga stożkowata, długości 3-5 mm. Siedlisko: Widne lasy dębowe i iglaste, makie; w piętrze wyżynnym i reglu dolnym, do 1300 m n.p.m.; na glebach wapiennych, suchych. Okres kwitnienia: V—VII. Zdjęcia: An, Konya, 17.6.76 (I); An, Mara, 20.5. 72 (p). Rozmieszczenie: W strefie śródziemnomorskiej Azji Mniejszej od zachodniej i południowej Anato-lii przez iracki Kurdystan do południowego Iranu; rzadko na Peloponezie (Taigetos). Element florystyczny: Wsch-śródziemnomorski, orientalny. Kraje: Eur: PdWsch Gr; Asi: U LS An. Pokrewieństwa: Podobny jest H. formosum (STE-VEN) K. KOCH, gatunek endemiczny na wschodnim Kaukazie. Można go rozpoznać po krótszej warż-ce z łatką środkową tylko 1,2-2 cm długości.

156

Serapias neglecta DE NOT. subsp. neglecta

Synonim: S. cordigera subsp. neglecta (DE NOT.) K. RICHTER.

Wygląd: Roślina o 2 kulistych bulwach. Łodyga wysokości 10-30 cm, bez plam, z 1-2 łuskoli-stkami u nasady i 4-7 liśćmi; liście wąsko-lub szerokolancetowa-te, długości 5,5-11 cm

szerokości 0,7-2 cm, często z podłużną fałdą i łukowato wygięte. Kwiatostan o 2-8 (-18) kwiatach, krótki i gęsty; przysadki przeważnie

icm krótsze od nieco ku górze skierowanego heł

mu kielichowego, Działki kielicha długości 21,5-27,5 mm i szerokości 6-7,5 mm, z zewnątrz ciemnoszarofioletowe lub nieco zielonkawe; boczne płatki korony długości 18,5-24 mm i szerokości 6-8 mm; warżka długości 34-43 (-50) mm, u pod

stawy z 2 równoległymi purpurowymi zgrubieniami] hypochilum długości 14-18,5 mm i szerokości 22-26 mm, u nasady szerokoklinowate, łatki boczne różowe lub brązowopurpurowe; epichilum szerokc-jajowate, długości 21-28 (-33) mm, szerokości u nasady 8-11 mm, a w najszerszym miejscu 15-19,5 mm, z przodu często sercowato zaokrąglone, skierowane ku dołowi pionowo lub skośnie, rzadko ustawione poziomo, zabarwione ochrowo lub brązowawo, rzadko intensywnie brązowoczer-wone. Siedlisko: Widne lasy sosnowe, garigi, wilgotne łąki, gaje oliwne; do 600 m. n.p.m; przeważnie na dość kwaśnych glebach. Okres kwitnienia: lll-V, 2-3 tygodnie wcześniej niż S. cordigera. Zdjęcia: Ga, Var, 20. 4. 75 (I); l i Genua, 13.4.81 (p). Rozmieszczenie: Wzdłuż wybrzeża morza Liguryjskiego od Prowansji (Var) do Toskanii (wyspa Elba), a także na Korsyce i Sardynii. • Element florystyczny: Centr-śródziemnomorski, centr-f zach-przyśródziemnomorski. Kraje: Eur: Pd ?Si It Sa Co, Zach Ga.

Serapias neglecta DE NOT. subsp. ionica E. NELSON

Wygląd: Łodyga wysokości 5-15 (-20) cm, bez plam. 3-6 liści odziomkowych, rów-nowąskolancetowa-tych, długości 4-9 cm i szerokości 0,6-1,2, z podłużną fałdą, silnie wygiętych (często prawie spiralnie), niebieskozielonych. Kwiatostan 2-8 (-13)--kwiatowy; przysadki przeważnie krótsze od prawie poziomego hełmu kielichowego.

Działki długości 19-28 mm i szerokości 5-7 mm; warżka długości 28,5-38; hypochilum długości 11,5-16 mm i szerokości 17-21 mm; epichilum długości 18,5-27 i szerokości 11,5-16 mm, przeważnie czerwonobrązowe, niekiedy z lekkim dodatkiem ochry, na brzegu często faliste i wzniesione.

-GR

Siedlisko: Makie, garigi, lasy iglaste, do 400 m n.p.m. Okres kwitnienia: IV. Zdjęcia: Gr, Zakint-hos,9.4. 80 (I); Ju, Brać, 6. 4. 80 (p). Rozmieszczenie: Wyspy Morza Jońskiego i Adriatyckiego. Gatunek o wyraźnie rozdzielonym (dysjunkcyjnym) występowaniu na wyspach; obie części areału rozdzielone ok. 400 km luką. • Element florystyczny: Centr-śródziemnomorski, centr-przyśródziemnomorski, (dysjunkcja). Kraje: Eur: PdWsch Gr, Ju. Klucz do oznaczania podgatunków grupy Sera-p/as-neglecta: 1 Hypochilum daleko wystające poza hełm z działek

kielicha, z bocznymi łatkami skierowanymi skośnie na boki; w płasko rozpostartej warżce epichilum i hypochilum nie zachodzą na siebie ...S. n. subsp. neglecta

1* Hypochilum prawie nie wystające poza hełm powstały z działek kielicha, z pionowo skierowanymi łatkami bocznymi; epichilum i hypochilum prawie zawsze zachodzą na siebie S.n. subsp. ionica.

-i^a

Serapias cordigera i.

Synonim: S. azorica SCHLECHTER. Wygląd: Łodyga wysokości 15-50 cm, u dołu plamista, z 1-2 luskolist-kami u nasady i 5-9 liśćmi; liście lancetowate, długości 7-16 cm i szerokości 0,8-2,3 cm. Kwiatostan 3-19 (-20)--kwiatowy, gęsty; przysadki prawie tak długie jak skośnie skierowany hełm kielichowy. Dział-

i cm ,GR ki kielicha długości 23--30 mm i szerokości 6-

-8,5 mm, od zewnątrz jasne szaroliliowe; boczne płatki korony długości 19,5-26,5 mm i szerokości 6,5-8,5 mm; warżka przeważnie brązowoczerwona lub czarnopurpurowa, rzadko (Azory) brązowo-pomarańczowa lub kremowa, długości 31-42 (-48) mm, u nasady z 2 prawie czarnymi odstającymi zgrubieniami, hypochiium i epichilum zachodzące na siebie (rozpostarte!); hypochiium długości 12,5—

16 mm i szerokości 19,5-26 mm, u podstawy si cowate lub rzadziej przytępione, łatki bocz' wzniesione i trochę wystające z hełmu dział; kielichowych; epichilum sercowate, długości 20,; 29 (-34) mm, u nasady szerokości 6,5-9,5 m a w najszerszym miejscu (13-) 16-23 (-26) m skierowane w dół lub ku tyłowi, prawie do poło; gęsto porośnięte włoskami. Siedlisko: Widne lasy i makie, garigi, wilgotrj łąki; do 1000 m n.p.m.; na glebach zasadowyij (także bez wapnia). Okres kwitnienia: IV-V. Zdjęcia: Ga, Alpy Nadmorskie, 1.5.71 (I); Ga. Va:

11. 5. 83 (p). Rozmieszczenie: Obszar śródziemnomorski, wschód do Krety i zachodniej Anatolii; w umiąj kowanej strefie wzdłuż francuskiego wybrzeża lantyku aż do Finistere; Azory (wszystkie wys oprócz Flores i Corvo). • Element florystyczny: Śródziemnomorslj przyśródziemnomorski, azorski, pd-atlantycki. Kraje: Eur: PdWsch Gr Tu Al Ju, Pd Me Si it Sa Ci PdZach BI Hs Lu Az, Zach Ga; Asi: An AE; Afr: | Tn Ag Ma.

Serapias olbia VERGUIN

Synonimy: S. cordigera subsp. olbia (VERGUIN) SUNDERMANN, S. gregaria GODFERY.

Wygląd: Roślina o 3 (4) kulistych bulwach, z czego tegoroczne na długich podziemnych pędach (rozmnażanie wegetatywne); pędy kwiatowe w grupach. Łodyga wysokości 10--20 (-30) cm, niekiedy u dołu plamista, z 2 tu-skolistkami u podstawy i 5-7 liśćmi; liście wąs-ko-lancetowate, długości 4-10 cm i szero-

tcm GR kości 0,7-1,1 cm. Kwiatostan luźny o 2-4 (-5)

kwiatach. Przysadki dużo krótsze od skośnie ustawionego hełmu kielichowego. Działki kielicha długości 19-25 cm i szerokości 5,5-7,5 mm, z zewnątrz szaroliliowe, wewnątrz ciemniejsze; boczne płatki korony długości 16,5-21 mm i szerokości

5,5-7 mm; warżka długości 23,5-31 mm, u nasadf z 2 purpurowymi, prawie równoległymi zgr l bieniami; hypochiium długości 11,5-15 mm i szal rokości 15,5-19,5 mm, u podstawy stępione, łatlt boczne czarnopurpurowe; epichilum jajowato-lars cetowate, długości 13-18,5 mm, u nasady szerokości 4,5-6 mm, a w środku 6,5-9,5 mm, z przodu zaosl rzone, silnie podwinięte, czarnopurpurowe lub brąf zowoczerwone, ku wierzchołkowi gęsto owłosione.] Siedlisko: Wilgotne łąki, wilgotne zagłębieni' w wydmach, również na suchych zboczach łupko! wych; w obniżeniach terenu w pobliżu nadbrzeża na glebach kwaśnych (brak na wapieniu). Okres kwitnienia: IV-V. Zdjęcia: Ga, Var, 15. 4.79 (I), 18. 4.77 (p). Rozmieszczenie: Południowa Francja; Var (la Sey ne koło Tulonu do le Levandou) i Alpy Nadmorski (Antibes do Nicei). Należy sprawdzić dane z Astu rii (między Belmonte i Ribadesella). • Element florystyczny: Zach-przyśródziemn morski. Kraj: Eur: Zach Ga. Pokrewieństwo: Gatunek powstał zapewne z skrzyżowania S. lingua x cordigera.

1fif)

• n z wk

Serapias vomeracea (BURM. //'/) BIRQ. subsp. vomeracea

Synonimy: S. cordigera subsp. vomeracea (BURM. fil.) SUNDERMANN, S. longipetala (TEN.) POL-LINI, S. pseudocordigera (SEBASTIANI) MORIC.

Wygląd: Roślina o 2 kulistych bulwach. Łodyga wysokości 20-60 cm, czasami plamista, z 2 tuskolistkami u podstawy i 4-7 liśćmi; liście wąskolancetowate, długości 6-19 cm. Kwiatostan o 3-10 kwiatach, luźny, działki kielicha długości 23-31 mm i szerokości 5-8,5 mm, hełm z zewnątrz szaro-liliowy, ustawiony skoś-

i cm g - nie; boczne płatki korony długości 20-27,5 mm

i szerokości 6-8,5 mm; warżka u nasady z 2 purpurowymi równoległymi zgrubieniami; hypochilum długości 12-17 mm i szerokości 18-24 mm, u podstawy szerokoklinowate lub stępione, łatki boczne

wzniesione, ciemnopurpurowe, prawie nie wys jące z hełmu; epichilum lancetowate, długo 20-28 mm, szerokości u nasady 5-8 mm, a w śro ku 8-13 mm; skierowane ku dołowi lub podgięta] gęsto owłosione do części środkowej, przeważni? rdzawoczerwone lub brązowofioletowe, rzadk koloru ochry. Siedlisko: Widne lasy sosnowe i kasztanowe, gar gi, ubogie murawy, wilgotne łąki, gaje oliwne; d 1000 m n.p.m.; na glebach zasadowych lub lekk kwaśnych. Okres kwitnienia:lll-VI. Zdjęcia: Ga, Gard, 14.5.8 (I); It, Como, 19.5.69 (p). Rozmieszczenie: Obszar śródziemnomorski, północ do południowego podnóża Alp i w umiar kowanej strefie Francji do Charente-Mariti i Correze, na wschód do wysp wschodnioeg skich i Cypru. • Element florystyczny: Śródziemnomorsk przyśródziemnomorski, pd-atlantycki. Kraje: Eur: PdWsch Gr Al Ju, Pd Me Si It CG PdZach BI Hs Lu, Zach Ga, Śr He; Asi: Cy AE; Af ?Li Ag Ma.

Serapias vomeracea (BURM. fil.) BIRQ. subsp. orientalis w. GREUTER

Synonimy: S. orientalis E. NELSON, S. cordigera subsp. orientalis (E. NELSON) SUNDERMANN, S. O. subsp. apulica E. NELSON, S. O. M . cordigeroides E. NELSON.

Wygląd: Podobny do podgatunku vomeracea, przeciętnie niższy z szerszą warżką. Łodyga wysokości 10-30 cm. Hypochilum długości 14-19 mm i szerokości 20-26 (-31) mm, u podstawy stępione; epichilum długości 18--26 (-33) mm, szerokości u nasady 7-10 (-15) mm, a w środku 10-14 (-20) mm, bladoochro-wożółte lub purpurowo-czerwone.

Siedlisko: Garigi, ubogie murawy, wilgotne łąki; do 1000 m n.p.m.; preferuje gleby zasadowe. Okres kwitnienia: lll-VI. Zdjęcia: An, Izmir, 7.4.78

.GR

(I); An, Kocaeli, 3.6.74 (p). Rozmieszczenie: Gatu-J nek z centrum występowania we wschodniej czą-j ści obszaru śródziemnomorskiego, na zachód dd Apulii; podobne rośliny również na Sycylii (PaleH mo). Poza tym na Zakaukaziu. Element florystycz-j ny: Wsch + centr-śródziemnomorski, orientalny] wsch-przyśródziemnomorski. Kraje: Eur: PdWsch] Cr Gr Tu, Pd (Si) It; Asi: U LS Cy An AE. Klucz do oznaczania podgatunków grupy Sera] p/35-vomeracea: 1 Warżka długości 23-29 mm, epichilum długości

13,5-18 mm, działki kielicha długości 18,5-2 mm S. v. subsp. laxiflora (str, 164)

1 ' Warżka dł. 32-42 mm, epichilum dł. 18-33 mm,j działki kielicha dł. 23-33 mm 1

2 Przysadki przeważnie dużo dłuższe od hełmu, szerokości 13-18,5 mm; liście szerokości 05--1,5 mm S. v. subsp. vomeracea\

2* Przysadki prawie nie dłuższe od hełmu, szer. 18—25 cm; liście szer. 1,2-2 cm S.v.\ subsp. orientalis

163

Serapias vomeracea (BURM. fil.) subsp. laxiflora (soó) GÓLZ & REINHARD

Synonimy: S. pan/iflora subsp. laxiflora soó, S. cordigera subsp. laxiflora (soó) SUNDERMANN, S. columnae (ASCHERSON & GRAEBNER) LOJAC.

Wygląd: Roślina o 2 kulistych bulwach. Łodyga wysokości 15-40 cm, często plamista, z 1-2 łuskolistkami u podstawy i 5-9 liśćmi; liście lancetowate, długości 6-14 cm i szerokości 0,9-1,6 cm, często zgięte. Kwiatostan 4-12--kwiatowy, luźny; przysadki często dłuższe od skośnie skierowanego hełmu. Działki kielicha szerokości 4-5,5 mm, z zewnątrz szaro-

liliowe; warżka z 2 brązowawymi, równoległymi zgrubieniami; hypochilum długości 10-13 mm i szerokości 11-14,5 mm, u podstawy klinowate,

łatki boczne wzniesione i wygięte w hełm, czarni purpurowe; epichilum lancetowate, szerokość u nasady 3,5-5 mm, a w środku 4-7,5 mm, poą gięte, prawie nagie, ciemnobrązowoczerwone I ochrowe. Siedlisko: Na podobnych siedliskach jak podgat nek wmeracea; do 600 m n.p.m. Okres kwitnienia: lll-VI. Zdjęcia: Cr, Rethimno 14. 4.81 (I); An, Antalya, 28.3.78 (p). Rozmieszczenie: Głównie we wschodniej częś obszaru śródziemnomorskiego, na zachód jeszcz tylko pojedyncze miejsca występowania do Sycyl (Ragusa) i północnych Włoch (Parma, Siena, Gro seto). • Element florystyczny: Wsch + centr-śró ziemnomorski, wsch+centr-przyśródziemnomor ki. Kraje: Eur: PdWsch Cr Gr Tu Al Ju; Pd Si It; A" Cy An AE. Pokrewieństwa: Podgatunki vomeracea i laxiflo~ tworzą na zachodzącym na siebie obszarze ge graficznym populacje mieszane (znane z It, Al Cy), w których nierzadko zdarzają się rośliny o chach pośrednich.

Serapias nurrica CORRIAS

Wygląd: Roślina o 2 kulistych bulwach. Łodyga wysokości 20-35 cm, z 2 łuskolistkami u podstawy i 6-8 liśćmi; liście równowąs-kolancetowate, długości 10-18 cm i szerokości 0,8-1,6 cm. Kwiatostan 5-8- kwiatowy, krótki i gęsty; przysadki krótsze od pionowo ustawionego hełmu. Działki kielicha długości 23-26

mm i szerokości 5-7 mm, z zewnątrz matowo-lila, wewnątrz brązowoczerwono żyłkowane; boczne płatki korony długości 20-24 mm i szerokości 5,5-6,5 mm; warżka długości 25-30 mm, u nasady z 2 odstającymi purpurowymi wypukłościami; hypochilum długości 11-13 mm i szerokości 15-18 mm, u podstawy stępio

ne, łatki boczne matowolila, wzniesione i zaj mknięte w hełmie; epichilum jajowato-lancetoj watę, długości 14-18 mm, szerokości u nasady 5,5-7,5 mm, a w środku 7-10 mm, z przody zaostrzone, skierowane skośnie lub pionowa ku dołowi, u podstawy nieco owłosione, dwui barwne z brązowoczerwonym środkiem i wąskim matowym liliowym brzegiem. Siedlisko: Garigi; niziny do ok. 100 m n.p.mj w pobliżu wybrzeża; suche gleby na różnycn skałach (ale nie na wapieniu). Okres kwitnienia: IV—VI. Zdjęcia: Sa, Sassari, miejsce, gdzie opisano typ, 4. 5. 82. Rozmieszczenie: Endemicznie na Sardynii i Korsyce. Znaleziony na południowo-zacho-dnim wybrzeżu (wyspa S, Piętro) i północnym wybrzeżu Sardynii (AIghero do wyspy Caprera) oraz na południowo-wschodnim wybrzeżu Korsyki (Porto Vecchio). • Element florystyczny: Centr-śródziemnomorski, centr-przyśródziemno-morski. Kraje: Eur: Pd Sa Co. Pokrewieństwa: Gatunek bliski jest S. vomeracea, a wymiarami kwiatów najbardziej przypomina podgatunek laxiflora.

1C/1

Serapias panillora PARŁ.

Wygląd: Roślina o 2 kulistych, siedzących bulwach. Łodyga wysokości 10-30 cm, u dołu plamista. 4-5 liści wąskolanceto-watych, długości 6--10 cm i szerokości 0,7-1 cm; kwiatostan 3-5 (-8)-kwiatowy, luźny; przysadki tak długie lub krótsze od skośnie skierowanego hełmu. Działki kie

licha długości14,5-17,5 mm i szerokości 3,5-4,5 mm, od zewnątrz czerwonawozielonka-we lub szaroliliowe; boczne płatki korony długości 13-15,5 mm i szerokości 3-4 mm; warżka długości 14-19 mm, u nasady z 2 równoległymi czerwonymi zgrubieniami; hypochilum długości 8-10 mm i szerokości 9-11,5 mm, u podstawy szerokoklinowate, łatki boczne ukryte w hełmie, szaroczerwone; epichilum lancetowate,

dł. 7-11,5 mm, szerokości u nasady 2,5-3 nr a w środku 3,5-4,5 mm, skierowane w dół lu ku tyłowi, lekko owłosione, ciemnoczerwon lub żółtawe. Samopylny (patrz rysunek pręto słupa z lewej strony). Siedlisko: Widne lasy sosnowe, garigi, wilgott ne łąki; do 1000 m n.p.m. Okres kwitnienia IV—VI, później niż S. lingua. Zdjęcia: It, Materaj 1. 5. 81 (I); It, Bari, 13. 4. 74 (p). Rozmieszczenie: Obszar śródziemnomorski] do wschodnich wysp Morza Egejskiego i do Cypru; w umiarkowanej strefie wzdłuż francuj skiego wybrzeża Atlantyku do Morbihan; dalej na Wyspach Kanaryjskich. • Element florystyczny: Śródziemnomorski, kanaj ryjski, zach+centr-przyśródziemnomorski, pd-atj lantycki. Kraje: Eur: PdWsch Cr Gr Al Ju, Pd Me Si It Sa Co, PdZach BI Hs Lu, Zach Ga; Asi: Cy AEj Afr: Tn Ag Ma Cl. Pokrewieństwo: W Algrave (Portugalia) rośnie podobny takson z nowymi bulwami na pędach pod ziemnych i ciemnoczerwonym epichilum skie-] rowanym ku przodowi (patrz SUNDERMANN19

Serapias lingua i.

Synonimy: S. oxyglottis WILLD, S. stenopetala MAIRE & T. STEPHENSON, S. eXCavata SCHLECHTER, S. mauretanica SCHLECHTER, S. lingua subsp. duriaei (BATT.) MAIRE.

Wygląd: Roślina o (2) 3 kulistych bulwach, przy czym tegoroczne na długich podziemnych pędach (rozmnażanie wegetatywne). Łodyga wysokości 10--35 cm, u spodu niekiedy plamista, z 1-2 łus-kolistkami u podstawy i 4-8 liśćmi asymilacyj-nymi; liście równowąs-

) kolancetowate, długości 5-13 cm i szerokości 0,4-1,3 cm. Kwiato

stan 2-8 (-14)-kwiatowy, luźny; przysadki krótsze od poziomo skierowanego hełmu. Działki kielicha długości 15-21 mm i szerokości 4,5-6 mm, z zewnątrz jasno lub intensywnie szaroliliowe; boczne

5mm

płatki korony długości 13-17,5 mm i szerokości! 3-4,5 mm; warżka długości (16-) 22-29 mm, u nał sady z 1 purpurowym zgrubieniem, okrągłym, w kształcie skrzypiec lub sercowato wyciętym zprzodu; hypochilum długości 8-12 mm i szerokości 13—17 mm, z purpurowymi wzniesionymi łatkami bocznymi; epichilum długości (8-) 13-18 mm, szerokości u nasady (2,5-) 4,5-7 mm, a w środku (4-) 7-12j mm, skierowane skośnie w dół lub rzadko podwinięte, słabo owłosione, rozmaicie zabarwione. Siedlisko: Widne lasy, garigi, ubogie murawy, wilgotne łąki; do 1200 m n.p.m.; na glebach zasadowych (ale również bez wapnia). Okres kwitnienia: lll-VI. Zdjęcia: Ga, Var, 11.5.83 (I); BI, Majorka, 10.3.75 (p); str. 264. Rozmieszczenie: Obszar śródziemnomorski, nffl wschód do obszarów środkowo- i południowoegej-skich; w południowej i środkowej Francji również w strefie umiarkowanej. • Element florystyczny: Śródziemnomorski, przyśródziemnomorski, pd-a-tlantycki, pd-subatlantycki. Kraje: Eur: PdWsch Cr Gr Al Ju, Pd Me Si It Sa Co, PdZach BI Hs Lu,! Zach Ga; Afr: Tn Ag Ma.

16fi

Ophrys lusca LINK

fus.

Uwaga: Gatunek jest bardzo wielopostaciowy. Klucz do oznaczania podgatunków: 1 Latka środkowa długości prawie 1/3 warżki,

lekko zgięta, wysunięta; lusterko jednolicie zabarwione lub rzadziej z jaśniejszym brzegiem 1, 0. f. subsp. fusca

V Latka środkowa długości prawie 1/2 warżki, podwinięta do tyłu; lusterko z jasnym brzegiem w kształcie m

2 .0 . / . subsp. vasconica 1.0. f. subsp. fusca Wygląd: Łodyga wysokości 10-40 cm z 2-

-9 kwiatami. Boczne płatki korony długości ' / , - 75 zielonych działek kielicha; war-żka ciemnobrązowa lub czarnofioletowa, u podstawy z podłużną bruzdą, z wąskim nagim brzegiem. Siedlisko: Widne lasy, garigi, ubogie murawy, pola niegdyś uprawiane; do 1400 m n.p.m.; na glebie zawierającej wapń. Okres kwitnienia: XII

-VI. Zdjęcia: AE, Rhodos, 11. 4. 82 (l/g); It, Grosseto, 11.4.81 (l/ś); Ju, Hvar, 9.4.80 (p/g); Cr, Rethimnon, 31. 3. 72 (p/ś). Rozmieszczenie: Obszar śródziemnomorski, we Francji na

północ do Vendee, Indre. Dane o występowa] niu w Lewantach wymagają potwierdzenia! prawie nieprawdziwe są o występowaniu w Rumunii. • Element florystyczny: Śródziemna] morski, przyśródziemnomorski, pd-atlantycki. Kraje: Eur: PdWsch Cr Gr Tu Al Ju ?Rm, Pd Me S It Sa Co, PdZach BI Hs Lu, Zach Ga; Asi: LS Cy Anj AE; Afr: Li Tn Ag Ma. Zmienność: Podgatunek obejmuje wiele odmiarl o kwiatach różnej wielkości (działki kielicha długo] ści 7,5-10/10-13,5 mm, warżka długości 9-13/13-17 mm; rośliny o małych kwiatach odpo-j wiadają O. f. subsp. tunera [viv] E. G. & A, CAMUS & BERGON), o różnym zabarwieniu warżki (lusterka szare, szare/lila lub niebieskie, brzeg warżki żółty/brązowy) i okresie kwitnienia (do kwietnia, kwit-! nące od maja). Przy występowaniu na tym samym; obszarze odmiany są często dobrze rozróżnialnej ale zakresy zmienności zachodzą na siebie, jeśli traktować wszystkie razem odmiany z całego wspólnego areału. Zgodne z obecną znajomością prawie niemożliwy jest podział na 2 lub więcej taksonów. 2.0, f. subsp. vasconica o. & E. DANSCH. Wygląd: Łodyga wysokości 10-20 cm z 1-6 kwiatami. Warżka czarnopurpurowa; lusterko brązowe (lub brązowopurpurowe), niekiedy jasno marmur-kowane. Okres kwitnienia: IV—V. Rozmieszczenie: Południowa Francja (Gers). • Element florystyczny: Zach-przyśródziemnomorski. Podgatunek był słabo badany, możliwie że jestj rozprzestrzeniony dalej (północna Hiszpania?)

Ophrys iricolor DESF.

Wygląd: Łodyga wys. 10-35 cm, o 1-5 kwiatach. Działki kielicha zielone, dł. 11-18 mm;

boczne płatki korony dł. 8-12 mm, warżka ciemnofioletowa, za-mszowata, od spodu brązowoczerwona, dł. 15-23 mm, słabo wypukła, z podłużną

bruzdą u podstawy, bardzo wąskim i ciemnym nagim brzegiem, lusterko w postaci 2 jajowatych powierzchni, jaskrawoniebieskie, często z rozmytym czarnym lub purpurowym marmurkiem, prawie zawsze bez bladego

brzegu. Siedlisko: Widne lasy sosnowe, makie; garigi; do 1100 m n.p.m.; przeważniena glebach bogatych w wapń, często na marglu. Okres kwitnienia: II—IV; prawie 2 tygodnie później niż O. fusca. Zdjęcia: Cy, Limassol, 26. 3. 83 (I); An, Antalya, 4. 4. 80 (p). Rozmieszczenie: Wschodnia część obszaru śródziemnomorskiego; na północ do Bosforu, Eubei, Attyki i Kefalonii; dane z zachodniej części Morza Śródziemnego prawdopodobnie odnoszą się do wielkokwiatowych odmian O. fusca. • Element florystyczny: Wsch + centr-śródziemnomor-ski, (wsch-przyśródziemnomorski). Kraje: Eur: PdWsch Cr Gr Tu; Asi: U LS Cy An AE.

168

Warianty wielkokwiatowe

<J

169

Ophrys atlantica MUNBY

Synonimy: 0. fusca subsp. atlantica (MUNBY) E. G. & A. CAMUS, 0. fusca subsp. duriaei (REICHENB. fil.) soó.

Wygląd: Roślina o 2 ku-liście-jajowatych bulwach. Łodyga wysokości 15-30 cm, z 1-2 łus-kolistkami u podstawy, 3-5 liśćmi w przygrun-towej rozecie i 1 po-chwiastym liściem

w dolnej polowie łodygi. Liście odziomkowe lancetowate, długości 5-7 cm i szerokości 1,3-2,7 cm. Kwiatostan o 1-4 kwiatach; przysadki dłuższe od zalążni. Działki kielicha (żólto)zielone, jajowate, długości 11-15 mm i szerokości 5-8,5 mm, środkowa zgięta do przodu, boczne zwrócone na boki pod kątem prostym; boczne płatki korony zielon-kawobrązowe, języczkowate, 8,5-13,5 mm długie, na brzegach faliste odgięte do tyłu, nagie; warżka czarnopurpurowa, krótko zamszowato owłosiona, długości 15-20 mm i (rozpostarta!) szerokości 12-16 mm, u podstawy z trzoneczkowatym odcin

kiem 1-3,5 mm długości, w środku siodłowal wygięta, z przodu 3-latkowa i silnie uwypuklom łatka środkowa szerokoczworokątna, z przodu a rcowato wycięta, prawie nie dłuższa od latek bi cznych; lusterko płaskie, szarofioletowe niebieskofioletowe. Siedlisko: Widne lasy liściaste i iglaste, suchi murawy porośnięte krzewami, garigi; do 1500 n.p.m.; na glebach dość suchych, zasadowych (al nie zawsze zawierających wapń). Okres kwitnienia: lll-VI. Zdjęcia: Ag, Algier, 13. 1973 (I); Hs, Malaga, 2.4.79 (p). Rozmieszczeni Pn. Afryka, pd. Hiszpania (Malaga). • Elemei florystyczny: Zach-śródziemnomorski. Kraje: Eur: PdZach Hs; Afr: Tn Ag Ma.

Dwulistnik

Ophrys pallida WRAFIN.

Synonimy: 0. fusca subsp. pallida (RAFIN.) E. G. & A. CAMUS & BERGON, E. peCtUS MUTEL

Wygląd: Roślina o 2 owalno-kulistych bulwach. Łodyga wysokości 10-30 cm, z 1-2 łuskolistkami u podstawy, 3-6 liśćmi zebranymi w przygruntową rozetę i wyżej z 1-3 liśćmi pochwiasto obejmującymi łodygę. Liście odziomkowe lancetowate, długości 2,5-6 cm i szerokości 1-1,7 cm. Kwiatostan o 2-6 kwiatach; przysadki trochę dłuższe od zalążni, wklęs

łe. Działki kielicha białawe lub zielonkawe, rzadko czerwonawe, szerokojajowate lub owalne, długości 7,5-10 mm i szerokości 4,5-6,6 mm, środkowa silnie wygięta do przodu, boczne zwrócone pod kątem prostym na boki i zgięte do przodu; boczne

170

płatki korony zielonkawożólte lub brązowawe, języczkowate, długości 5-7 mm, wygięte do przodu, na brzegach faliste, nagie; warżka (purpurowc-brązowa, 7,5-11 mm szeroka (rozpostarta!) i 6-9,5j mm długa, w tylnej ćwiartce z podłużną bruzdą i porośnięta białymi włoskami, 3-łatkowa z łatkami o ciemnych włoskach, za miejscem nasady łatek' bocznych załamana do dołu pod kątem prostym; łatki boczne zagięte do dołu; latka środkowa poprzecznie owalna, z przodu sercowato wyciętaj „lusterko" w okolicy załamania, obszerne, podziel lone bruzdą, szarobrązowe lub szarofioletowe! i z przodu niewyraźnie obrzeżone. Siedlisko: Widne lasy sosnowe, garigi, pola dawniej uprawiane; do 900 m n.p.m.; na glebach zawierających wapń. Okres kwitnienia: Jl—IV. Zdjęcia: Si, Palermo, 4.4.76. Rozmieszczenie: Zachodnia Sycylia, północna Afryka (Tunezja, wschodnia Algieria). Dane z Sardynii i Malty nie są pewne i wymagają potwierdzenia. • Element florystyczny: Centr+zach-śródziemnomorski. Kraje: Eur: Pd: Si; Afr: Tn, Ag.

Ophrys omegaifera H. FLEISCHM.

Synonim: 0. fusca subsp. omegaifera (H. FLEISCHM.) E. NELSON.

Wygląd: Roślina o 2 jajowatych bulwach. 3-5 liści odziomkowych ja-jowato-lancetowatych, długości 3-10 cm i szerokości 1,3-4 cm, wyżej 1-2 liści pochwami obejmujących łodygą. Działki kielicha zielone, środkowa silnie zgięta do przodu, boczne pod kątem prostym zwrócone do przodu; boczne płatki korony żółtozielone, często na-

biegle brązowo, 0,6-0,8 razy tak długie jak działki kielicha, na brzegu faliste; warżka u podstawy płaska (bez bruzdy podłużnej), 3-łatkowa, krótko lub długo owłosiona, z wyciągniętą łatką środkową 0,30-0,45 dł. warżki; „lusterko" powierzchniowe, z przodu odgraniczone linią w kształcie. Uwaga: O. omegaifera został tu podzielony na 3 podgatunki, które niekiedy były zaliczane do rangi 3 samodzielnych gatunków. Podczas gdy oba wschodnie podgatunki omegaifera i fleis-chmannii dają się dobrze rozróżnić, zachodni podgatunek dyris pod względem morfologicznym zajmuje miejsce pośrednie. Klucz do oznaczania podgatunków:

1 Warżka (rozpostarta!) długości 11-15 mm i szerokości 10-12,5 mm, przeważnie prosto wysunięta i w tylnej połowie niezbyt uwypuklona; łatka środkowa przeważnie zgięta ku dołowi, prawie pod kątem prostym do podstawy warżki (widok boczny); „lusterko" często jasno cętko-wano-marmurkowate 2.O.O. subsp. fleischmannii

1* Warżka długości 13-21 mm i szerokości 11-19 mm, w tylnej polowie często załamana do dołu; łatka środkowa często szponiasto zagięta do tyłu, a równolegle do podstawy warżki; „lusterko" rzadko marmurkowate 2

2 Powierzchnia „lusterka" przeważnie brązowa (bez domieszek czerwonego), brzeg przeważnie szaroniebieski, również białawy; włoski na warżce przeważnie brązowe, rzadziej lila 1. O. o. subsp. omegaifera

2* Powierzchnia „lusterka" brązowoczerwona, brązowolila lub brązowa, brzeg przeważnie] białawy, również szarolila; włoski na warżce] często lila, rzadziej brązowe

lO.o. subsp. dyri 1. O. o. subsp. omegaifera Wygląd: Łodyga wysokości 10-25 cm, z 1-4 kwiaj tami; działki kielicha długości 12-17 mm. Siedlisko: Widne lasy sosnowe i makie, garigi; ¥ 1000 m n.p.m.; przeważnie na glebach zawierają cych wapń. Okres kwitnienia: lll-IV. Zdjęcia: A Mugla, 31.3.80 (l/d); AE, Rodos, 12.4.82 (p/d). Rozmieszczenie: Południe i wschód obszaru egej-i skiego; znany z Krety, Karpathos, Rodos, Kos] Chios, i z Anatoli (koło Bodrum). Występowani' jeszcze niedostatecznie poznane. • Element florystyczny: Wsch-śródziemnomorski.j Kraje: Eur: PdWsch Cr; Asi: An AE. 2.0 , o. subsp. fleischannii (HAYEK) DEL PRETE Synonimy: O. fleischmannii HAYEK, O. fusca subspi fleischmannii (HAYEK) SOÓ Wygląd: Łodyga wysokości 10-25 (-35) cm, o 2-Ą (-10) kwiatach; działki kielicha długości 10-13,1 mm; powierzchnia lusterka przeważnie brązowa' wa, brzeg w kształcie a, białawy; włoski warz przeważnie lila. Siedlisko: Podobne jak podgatunku omegaifera. Okres kwitnienia: XM—IV. Zdjęcia: Cy, Limassol, 17 3.84 (l/g); An. Hatay, 10.4,80 (p/d). Rozmieszczenie: Wschodnia część obszaru śród ziemnomorskiego; na zachód do Krety i Hydry, n" greckim lądzie tylko w Attyce. • Element florystyczny: Wsch-śródziemnomorski. Kraje: Eur: PdWsch Cr Gr; Asi: U LS Cy An AE. 3.0 , o. subsp. dyris (MAIRE) DEL PRETE. Synonimy: O. dyris MAIRE, O. fusca subsp. dyń (MAIRE) SOÓ. Wygląd: Łodyga wysokości 10-25 cm, z 1-5 kwia-j tami; działki kielicha długości 11,5-17 mm, Siedlisko: Widne lasy, garigi, ubogie murawy; d 1800 m n.p.m. Okres kwitnienia: Xll-V. Zdjęcia: Hs, Barcelona, 9.4.71 (l/ś, pr/ś) Rozmieszczenie: Zachodnia część obszar śródziemnomorskiego, przede wszystkim stref śródziemnomorska, na północ do przyśródzie-mnomorskiej Katalonii. • Element florystyczny: Zach-śródziemnomorski, zach-przyśródziemno-morski. Kraje: Eur: PdZach BI Hs Lu; Afr: Ma.

172

Ophrp lutea CAV.

Wygląd: Łodyga wysokości 10-25 (-40) cm, z 1-2 łuskolistka-mi u podstawy, 3-6 odziomkowymi liśćmi zebranymi w rozetę a wyżej z 1-2 liśćmi pochwą obejmującymi łodygę. Liście odziomkowe lancetowate, długości 3-9 cm i szerokości 1-2,7 cm. Dolne przysadki trochę dłuższe od zalą-

żni. Działki kielicha (żółto)zielone, działka środkowa pochylona do przodu, boczne skierowane pod kątem prostym na boki; boczne płatki korony (zielonkawo)żółte, nagie, często z falistymi brzegami; warżka 3-latkowa, u podstawy z podłużną bruzdą, w części środkowej ciemnobrązowa lub czarnofioletowa, z szerokim rozpostartym lub podgiętym ku górze brzegiem, tylne boki brzegów przeważnie zaokrąglone, przytępione, rzadko szerokoklinowate; „lusterko" szarofioletowe, przeważnie brązowo- lub ciemnofioletowo marmurkowate. Brak pola bazalnego i zgrubienia bazalnego. Siedlisko: Widne lasy, garigi, ubogie murawy, pola dawniej uprawiane; na glebach zasadowych, przeważnie zawierających wapń. Klucz do oznaczania podgatunków: 1 Ciemne zabarwienie środka warzki rozcią

gające się na strefę brzegową, żółty brzeg bardzo wąski 3 . 0 . / . subsp. melena

1* Warżka z szerokim żółtym brzegiem 2 1 Warżka długości 14-18 mm, w przejściu

z trzonkowatej podstawy (paznokieć) w okrągławą płytkę zagięta do dołu

1. 0.I. subsp. lutea 2* Warżka długości 8-13,5 mm, płytka prawie

prosto wysunięta, nie zagięta do dołu lub zagięta tylko słabo .2. 0.I. subsp. galilaea

1. 0 .1 , subsp. lutea Wygląd: Kwiatostan 1-4(-6)-kwiatowy; działki kielicha długości 11-13 mm; boczne płatki korony długości 7-8 mm; brzeg warzki jaskrawożólty, do 6 mm szeroki, nagi; ciemne zabarwienie często nie zachodzące na łatkę środkową. Okres kwitnienia: II—V.

Zdjęcia: BI, Majorka, 8. 3. 75 (l/g); Lu, EstJ remadura, 30.3.71 (p/d). Rozmieszczenie: Obszar śródziemnomorski] przede wszystkim strefa śródziemnomorska (na wschód do zach. Grecji, Kreta), w pd. -zach. Europie dalej na północ (Katalonia, pd Francja do Charente, Canta)); do 1800 n.p.m. • Element florystyczny: ŚródziemnomorsJ ki, zach-śródziemnomorski, pd-atlantycki. Kri Eur: PdWsch Cr Gr Al, Pd Me Si It, PdZach BI Lu, Zach Ga; Afr: Tn Ag Ma. 2 0.1. subsp. galilaea (H. FLEISCHM & BORNM.) SOÓ Synonimy: 0. galilaea H. FLEISCHM. & BORNM., 0. i m. minor (TOD.) GUSS., 0. /. subsp. minor (TOD.) ej & E. DANESCH, 0. sicula TINEO, 0.1. subsp. murbec\ kii soó [nie 0. mutbeckii H. FLEISCHM., patrz naj stępny podgatunekj.

Wygląd: Kwiatostan 2-6(-9)-kwiatowy; działki kieli^ cha długości 7-19 mm; boczne płatki korony dłu-j gości 4,5-7,5 mm; brzeg warzki jaskrawożólty I zielonkawożólty, szerokości (1-) 2-3 mm, często] z jasnymi włoskami; ciemne zabarwienie przenH kające na cypelek łatki środkowej. Okres kwitnienia: I—VI. Zdjęcia: AE, Rodos, 6.4.82 (l/ś); It. Fóggia, 22. 4.81 (p/ś). Rozmieszczenie: Obszar śródziemnomorski, wy-l daje się, że omija Półwysep Iberyjski i pd. Francję; do 1500 m n.p.m. • Element florystyczny:; Śródziemnomorski, centrłwsch-przyśródziemno-morski. Kraje: Eur: PdWsch Cr Gr Tu Al Ju, Pd Mej Si It Sa Co; Asi: U LS Cy An AE; Afr: Tn Ag Ma. 3.0.1, subsp. melena RENZ Wygląd: Wymiarami podobny do podgatunku galilaea. Działki kielicha długości 7,5-11 mm; boczne płatki korony długości 5,5-7 mm; ciemniejszy] brzeg warzki nagi lub ciemno owłosiony. Okres kwitnienia: lll-IV. Zdjęcia: Gr, Attika, 14. 4( 72 (l/d); Cy, Girne (Kyrenia), 22.3.70 (p/d). Rozmieszczenie: Pd. część Półwyspu Bałkańskie-! go, na północ pd. Tesalia, Fokis, Kerkira (Korfu) i pd. Albania; poza tym na Lesbos, i na Monte Gargano (pd. Wiochy); do 1300 m n.p.m. • Ele-! ment florystyczny: Wsch+centr-śródziemnomor-ski, (centr-przyśródziemnomorski). Kraje: Eur: PdWsch Gr Al, Pd It; Asi: AE. Pokrewieństwo: Podobne rośliny, których status należy wyjaśnić, znane są z północnej Afryki jako O. i subsp. subfusca (REICHENB. fil.) MURBECK 1=0. murbeckii H. FLEISCHM.)

174

'%fc~

O. I. subsp. melena powyżej O. (subsp gelilaea fit) 175

Ophrys tenthredinifera WILLD.

Synonim: 0. t. subsp. praecox TYTECA. Wygląd: Roślina o 2 ja-jowato-kulistych bulwach. Łodyga wysokości 10-30 (-45) cm, z 2 łuskolistkami u podstawy, 3-5 liśćmi odziomkowymi zebranymi w rozetę, a w dolnej

połowie łodygi z 1-4 liśćmi obejmującymi ją pochwami. Liście odziomkowe szerokolancetowate, długości 4-12 cm i szerokości 1-3,5 cm. Kwiatostan o 1-10 kwiatach. Działki kielicha czerwone lub różowe wzniesione lub skierowane ku tyłowi, szerokojajowate lub owalne, długości 11-13 mm i szerokości 6,5-10 mm; boczne płatki korony sze-rokotrójkątne, długości 4-6 mm; warżka żółta lub jasnobrązowa ze środkiem czerwonobrązowym lub czarnobrązowym, trapezowata, długości 11-16 mm i szerokości 12-20 mm, gęsto owłosiona, wypukła, boczne strefy brzegowe przeważnie rozpostarte lub rzadziej silnie zagięte w dół, u podstawy z 2 niskimi guzkami, z przodu z wysuniętym wyro

stkiem; „lusterko" małe, obejmujące pole bazal ne, szaroliliowe lub niebieskawe z białawym brze giem, Prętosłup tępy. Siedlisko: Widne lasy sosnowe i makie, ubogie murawy; do 1800 m n.p.m.; na glebac zasadowych lub słabo kwaśnych. Okres kwilj nienia: FI—V. Zdjęcia: Lu, Estremadura, miejsce' gdzie opisano typ (»praecox«), 25. 2. 84 Grosseto, 14.4.81 (p); str. 266. Rozmieszczenie: Obszar śródziemnomorski; na wschód do południowej Turcji (Hatay), brak na Lewantach i Cyprze. • Element florystycznyi Śródziemnomorski, zach + centr+(wsch)-przyśródj ziemnomorski. Kraje: Eur: PdWsch Cr Gr Tu Al Jul Pd Me Si It Sa Co, Pd Zach BI Hs Lu, Zach Ga; As" An AE; Afr: Li Tn Ag Ma. Zmienność: Z Portugalii została opisana odmian wcześnie kwitnąca (»praecox«); łodyga o 1 kwiatach, warżka wydaje się wąska z powoduj podgiętych ku górze części bocznych, Podobnej rośliny występują także w innych miejscach. Pokrewieństwa: Gatunek spokrewniony z kręgiem! form Fuciflora, a różni się tępym prętosłupem.

Ophrys schulzei BORNM & H. FLEISCHM.

Synonim: O. lurisłanica RENZ.

Wygląd: Roślina o 2 jajowato-kulistych bulwach. Łodyga wysokości 25-65 cm, u podstawy z 2 łuskolistkami, w dolnej połowie z 4-5 liśćmi nie skupionymi w rozetę, a wyżej z 1-2 liśćmi wierzchołkowymi. Liście jajowato-lancetowate, długości 10-18 cm i szerokości 2-3,5 cm. Kwiatostan rozciągnięty, luźny, o 4-12 kwiatach; dolne przysadki trochę dłuższe od zalążni. Działki kielichowe różo-wofioletowe, silnie odgięte do tyłu (środkowa często ustawiona poziomo), jajowate, długości 9-11 mm i szerokości 4-5 mm; boczne płatki korony różowe, szerokotrójkątne, długości 1-2,5 mm, nagie lub u podstawy trochę owłosione; warżka dłu-

1 7 6

gości 5-7 mm, głęboko 3-łatkowa; łatka środkowa kasztanowatobrązowa, wypukło-półkulista, z przodij krótko owłosiona, na czubku z dużym wyrostkiem; wyrostek skierowany ku dołowi, 2-2,5 mm długi z nasadzonym zębem środkowym; „lusterko" od pola bazalnego rozpostarte na łatkę środkową, rozj gałęzione, brązowawe z białawym obrzeżeniem; łaj tki boczne 4-6 mm wydęte, owłosione, na wewnętrz nej stronie wydęcia zielone lub białawe, na stroni zewnętrznej brązowe i głęboko wycięte. Prętosłurj z prostym łącznikiem długości 1-2 mm. Siedlisko: Widne dębowe lasy i zarośla, ubogiej łąki; 500-1500 m n.p.m.; na glebach świeżych zawierających wapń. Okres kwitnienia: IV-V. Zdjęcia: An, Hatay, 5.5.78 (p/d); An, Mardin, 15.5 80 (p/d); An, Diyarbakir, 12.5. 82 (I). Rozmieszczenie: Południowo-wschodnia Anatolia na zachód do gór Amanus (w części tureckie i syryjskiej), a dalej w Libanie. Poza tym prze iracki Kurdystan do zachodniego Iranu. Element florystyczny: Wsch-śródziemnomorsk' orientalny. Kraje: Asi: LS An.

Ophrys dpifeid HUDSON

Wygląd: Roślina o 2 kulisto-jajowatych bulwach, Łodyga wysokości 20-50 (70) cm, z 1-2 tuskolistkami u podstawy, 2-4 liśćmi w przygruntowej rozecie i 4-7 liśćmi powyżej, najwyższe z nich podkwiatosta-nowe; największe liście lancetowate, długości 6-13 cm i szerokości 1,5-2,8 cm. Kwiatostan długi, luźny, 3-10 (-17) kwia

towy; przysadki krótsze lub dłuższe od kwiatów. Działki kielicha różowe lub czerwone, skierowane do tyłu, jajowato-lancetowate, długości 11-17 mm i szerokości 5-9 mm; boczne płatki korony różowe lub zielonkawe, trójkątne, 2,5-7 mm długości, owłosione; warżka (rozpostarta!) długości 9-14 mm, głęboko trój-łatkowa; łatka środkowa kasztanowatobrą-zowa, w przedniej części silnie uwypuklona z podgiętym wierzchołkiem, z owłosioną strefą brzeżną i z dużym wyrostkiem; wyrostek skierowany do dołu, długości do 3 mm, lancetowaty lub trapezowaty z nasadzonym wierzchołkiem środkowym; „lusterko" obejmujące pole bazalne, często wychodząc do przodu lub na boki, brązowe z białawym obramowaniem; łatki boczne zgięte mocno w dół, u nasady z guzami, gęsto owłosione. Podstawa warżki z 2 żółtawymi bazalnymi zgrubieniami o ciemnych wierzchołkach, na brzegu znamienia 2 czerwone punkty staminodialne. Prętosłup z wygiętym łącznikiem, długości 2-3 mm. Siedlisko: Widne lasy liściaste i iglaste, ubogie murawy, garigi; do 1800 m n.p.m.; na glebach zasadowych, dość suchych lub o zmiennej wilgotności. Okres kwitnienia: lll-VII Zdjęcia: Ge, Hesja, 16. 6. 60 (l/g), 12.6. 83 (p/d); Ge, południowa Wirtembergia, 14. 7. 81 (l/ś); Al, Sarande, 23. 5. 80 (p/ś) He, Neuchatel, 28. 6. 69 (l/d); Ge, południowa Badenia, 18. 6.71 (p/d). Rozmieszczenie: W Europie, północnej Afryce i Azji Mniejszej od strefy śródziemnomorskiej do umiarkowanej, w zachodniej Europie o kli-

1 7 8

macie oceanicznym przenika najdalej na północ. Poza tym na Kaukazie. Element florys-tyczny: Śródziemnomorski, przyśródziemno-, morski, panoński, pd + śr-atlantycki, pd + (pn)-subatlantycki, pd-środkowoeuropej-ski. Kraje: Eur: PdWsch Cr Gr Tu Al Ju Rm RK, Pd Me Si It Sa Co, PdZach BI Hs Lu, Zach Gai Be Ho Br Hb, Śr He Au Hu Ge Cz; Asi: U LS Cy An AE; Air: Tn Ag Ma. Rozmnażanie: Kwiaty tylko rzadko bywają zapylane przez owady, z reguły odbywa się to na drodze samozapylenia (autogamia). Przy tym trzoneczki pyłkowin zginają się do do(u!

i powodują zetknięcie pyłkowin ze znamię-^ niem; patrz str. 263. Zmienność: Gatunek ma bardzo różnie zbudowane i zabarwione kwiaty. Warianty odbiega-l jące od normalnego typu nie są rzadkie, a ich] rozprzestrzenienie wynika z autogamii. 1. Wariant »fryburski« (O. a. var. friburgensisl FREYHOLD, 0. botteroni CHODAT, 0. a. subsp. jursnsl RUPPERT): boczne płatki korony większe niż u typy normalnego, •/, długości działek kielicha lub prawie tak długie jak one i takiegoż koloru, przeważnie nagie; warżka przeważnie zredukowana w stosunku do typu normalnego; łatka środkowa silnie uwypuklona lub prosto wysunięta, wyrostek mniejszy, skierowany do dołu lub do przodu; „lusterko" często zredukowane rozmazane w nieregularne, żółtawe plamy; łatki boczne często mniejsze, prawie bez guzków. (Zdjęcie l/d) 2. Wariant »trollii« (0. trollii HEGETSCHW.): warżka prosto wysunięta, łatka środkowa wąskolancetowata z wysuniętym lub odgiętym wyrostkiem; „lusterko" silnie zredu kowane (rozmyte plamy) lub go brak (Zdjęcie I 3, Warianty barwne: mają budowę kwiatu taką jak normalny typ, a różnią się zabarwieniem; należy tu »bicolor«, o warżce z tyłu żółtawej, z przodu brązowej (zdjęcie p/ś), »flavescens « o warżce żółtej i białych działkach kielicha (zdjęcie l/ś). Klucz do oznaczania gatunków z grupy Opb-rp-apifera: 1 Warżka długości 9-13 mm; łatki boczne z guza

mi 1-4 mm wysokości, rzadko bez guzów; dzio-bkowaty łącznik prętosłupa wygięty w kształcie HteryS 0. apifera

1* Warżka długości 5-7 mm; łatki boczne z guzami 4-6 mm wysokości, łącznik prosty

O. schulzei (str. 176) fryburskk powyżej »bicolor..

Dwulistnik muszy Ophrys insectiferd i.

Synonimy: 0. muscifera HUDSON, 0. myodes JACQ.

Wygląd: Roślina o 2 kulistych bulwach. Łodyga wysokości 15-40

>t3$ I"60!cm'z 1"2 ,uskolist' ' kami u podstawy i 2-5

liśćmi w dolnej połowie i c m (przeważnie nie wyras

tających rozetowato), Liście podługowato-lancetowate, do 10 cm długie i 2,5 cm szerokie. Kwiatostan wydłużony, bardzo luźny, o 2-10 (-20) kwiatach; przysadki dłuższe od zalążni. Działki kielicha zielone, wzniesione lub tylko bardzo niewiele pochylone do przodu, wklęsłe, działki boczne jajowate, długości 6-9 mm i szerokości 3-4 mm; działka środkowa trochę krótsza i węższa; boczne płatki korony ciemno zabarwione, równowąskie, długości 4,5-6,5 mm, owłosione; warżka z przodu w odcieniu brązowym, często z wtrętami czerwieni lub fioletu, pokryta papillami, 3-łatkowa z wysuniętymi do przodu lub odstającymi łatkami bocznymi, przeważnie dłuższymi niż

szerszymi, rzadko tak długimi jak szerokimi, 9-11 x 6-10 mm; „lusterko" w środku warżki, szaroJ niebieskie; pole bazalne trochę wypukłe, ciemnej u nasady z 2 ciemnymi zgrubieniami; prętosłupj z przodu zaokrąglony, worek pyłkowy czerwony. I Siedlisko: Widne lasy sosnowe, ubogie murawy,! również torfowiska niskie; do 1700 m n.p.m.; na glebach wapiennych, dość suchych lub o zmiennejj wilgotności. Okres kwitnienia: V—VII. Zdjęcia: Ge, południowa Wirtembergia, 30.5. 83 (I); He, Zurych, 23.5.81 (p). Rozmieszczenie: W Europie w strefie przyśródzie-l mnomorskiej i umiarkowanej, tylko rzadko w kon-| tynentalnej Europie Wschodniej (górna Wołga), pojedynczo również w strefie śródziemnomorskiej i borealnej (Skandynawia). • Element florystyczny: (Zach + wsch-śródziem-nomorski), zach + centr-przyśródziemnomorski, panoński, atlantycki, subatlantycki, środkowoeuropejski, sarmacki, skandynawski. Kraje: Eur: PdWsch Gr Al Ju Rm. Pd It, PdZach BI Hs, Zach Ga Be Ho Br Hb, Śr He Au Hu Ge Da Cz Po RB, Pn Su No Fe, Wsch RW RC.

Ophrys aymoninii (BREISTR.) BUTTLER

Synonim: O. insectifera subsp. aymoninii BREISTR.

Wygląd: Od O. insectifera różni się kształtem

e i zabarwieniem kwiatów, Warżka z odstającymi, trójkątnymi łatkami bocznymi, dlatego

icm w obrysie prawie tak szeroka jak długa lub

nawet szersza, 9,5-12 x 8,5-12 mm, ciemnobrązowa (bez wtrętów czerwieni), żółty brzeg łatki środkowej szerokości 1,5-2 mm; „lusterko" szaronie-bieskie, z przodu przeważnie rozchodzące się w 2 krótkie wierzchołki, czasami obejmując trochę pole bazalne, worek pyłkowy żółty. Siedlisko: Widne lasy sosnowe i mieszane sosno-wo-bukowe; 700-900 m n.p.m.; na glebach wapiennych, dość suchych. Okres kwitnienia: V—VI Zdjęcia: Ga, Aveyron, 20.5. 83. Rozmieszczenie: Endemicznie w południowej Francji; takson odkryty w 1959 r. znany jest z Cau-

se du Larzac, C. Noir, C. Mejean, C. de Sauveter-| re. Być może występuje dalej we francuskich śre-' dnich górach. Należy sprawdzić, czy dane dotyczące mieszańca O. insectifera x lutea z Corbie-res, odnoszą się do tego gatunku. • Element florystyczny: Zach-przyśródziemno-j morski. Kraj: Eur: Zach Ga. Pokrewieństwa: Gatunek, ze względu na warżkę z żółtym brzegiem zaliczano jako mieszańca O. insectifora z O. iutea lub O. araneola. Hipoteza jest jednak słabo przekonująca. Wydaje się, że typ] aymoninii rozwinął się z typu insectifera bez wpływu innych gatunków. Klucz do oznaczania gatunków z kręgu form) insectifera: 1 Łatki warżki z (fioletowo)brązowym brzegiem;

boczne płatki korony ciemnobrązowe lub pur-purowofioletowe O. insectifera

V Łatki z szerokim żółtym brzegiem; boczne płatki korony zielone lub brązowawozielone

O. aymoninii.

ian

Ophrys ciliata BIV.

Synonimy: 0. speculum LINK, 0. vernixia w szerokim znaczeniu.

Wygląd: Łodyga wysokości 5-25 cm, o 2-8 kwiatach. Działki kielicha długości 7-10 mm, często brązowoczerwo-no nabiegte lub z liniami tego koloru; boczne

płatki korony dtugości 4-6 mm, (czerwono)brązo-we; warżka długości 12-16 mm; łatka środkowa (bez wieńca dtugich, ciemnych włosków) 0,6-1,1 razy tak długa jak szeroka, z 0,5-1,5 mm szerokim, ciemnym nie owłosionym brzegiem; łatki bo-

8 mm

czne szerokolancetowate lub jajowate; „lusterko" ciemnoniebieskie lub ciemnofioletowe, obrzeżone żółto lub pomarańczowo. Siedlisko: Widne lasy, garigi, ubogie murawy, pola dawniej uprawne; do 1000 m n.p.m.; na glebach bogatych w wapń, suchych lub świeżych. Okres kwitnienia: II—IV. Zdjęcia: It, Grosseto, 20.4.82 (l);AI. Fier, 9.4.82 (pr.); patrz także str. 253. Rozmieszczenie: Obszar śródziemnomorski; z dużymi lukami na obszarze centr+wsch-przyśródziemnomorskim i wsch-śród-ziemnomorskim. • Element florystyczny: Śródziemnomorski, przyśródziemnomorski. Kraje: Eur: PdWsch Gr Tu Al, Pd Me Si It Sa Co, PdZach BI Hs Lu, Zach Ga; Asi: LS An AE; Afr: Li Tn Ag Ma.

Ophrys vernixia BROT.

Synonim: O. speculum subsp. lusiłanica o. & E. DANESCH.

Wygląd: Łodyga wysokości 15-50 cm, o 5-15 kwiatach. Wymiary części kwiatu podobne jak u O. ciliata. Działki kielicha bez brązowoczer-wonych pasków lub pa

ski tylko bardzo słabe; boczne płatki korony (żół-tojpomarańczowe lub jasnobrązowopomarańczo-we; łatka środkowa (bez wieńca długich włosków) 0,8-1,8 razy tak długa jak szeroka, z żółtym nie-owłosionym brzegiem, wzdłuż i w poprzek silnie

wypukła; łatki boczne równowąskolancetowate, prawie tak długie jak łatka środkowa lub dłuższe; „lusterko" ciemnoniebieskie, pomarańczowo lub (oliwkowo)brązowo obrzeżone. Siedlisko: Garigi, ubogie murawy; do 500 m n.p.m,; wydaje się, że wymagania siedliskowe podobne są do wymagań! O. ciliata. Okres kwitnienia: lll-V, 2-3 tygodnie później niż O. ciliata. Zdjęcia: Lu, Estremadura, 31. 3. 71. Rozmieszczenie: Półwysep Iberyjski; areał obejmuje 3 rozdzielone obszary: środkową Portugalię (Estremadura), południową Portugalię (Algarve), południową Hiszapanię (Córdoba, Jaen). • Element florystyczny: Zach-śródziem-nomorski/dysjunkcyjny. Kraje: Eur: PdZach Hs Lu.

Ophrys reg/s-ferinandii (RENZ) BUTTLER

Synonimy: O. speculum m. regw-ferinandii (RENZ) SOÓ, O. vernixia subsp. reow-ferinandii (KU-ZMANOV) RENZ & TAUBENHEIM

Wygląd: Łodyga wysokości 5-30 cm, o 2-11 kwiatach. Kwiaty trochę mniejsze niż u O. ciliata. Działki kielicha mocno brązowoczer-wono nabiegłe, bocz-nepłatki korony żółte

z brązową podstawą lub brązowe, często wąskie; łatka środkowa (bez wieńca długich włosków) 2-4,5 razy dłuższa niż szersza, z ciemnym lub żółtym nieowłosionym brzegiem, wzdłuż prawie

płaska, ale w poprzek silnie uwypuklona; łatki boczne równowąskie; „lusterko" fioletowoniebies-kie lub ciemnopurpurowe, pomarańczowo lub żół-tobrązowo obramowane. Siedlisko: Podobne jak O. ciliata; do 400 m n.p.m.; na stosunkowo suchych, zasadowych glebach. Okres kwitnienia: lll-IV, 2-3 tygodnie później niż O. ciliata. Zdjęcia: An, Izmir, 3. 4. 78 (p); An. Aydin, 7. 4.70 (I). Rozmieszczenie: Obszar wschodnioegejski; areał obejmuje 3 rozdzielone części składowe: Chios i półwysep Cesme, okolice Kugadasi/Sóke, Rhodos. • Element florystyczny: Wsch-śród-ziemnomorski/dysjunkcyjny. Kraje: Asi: An AE.

182

Ophrys bomyliflora LINK

2cm

Wygląd: Roślina o (2-) 3-5 kulistych bulwach, nowo powstałe na długich pędach podziemnych (rozmnażanie wegetatywne). Łodyga wysokości 5-20 (-30) cm, z 1-2 łuskolistkami u pod

stawy, 4-8 liśćmi odziomkowymi w rozecie i 1-2 liśćmi o długich pochwach wyrastającymi w jej dolnej połowie. Liście odziomkowe jajo-wato-lancetowate, długości 3-10 cm i szerokości 1-3 cm. Kwiatostan z 1-5 kwiatami; przysadki przeważnie krótsze od zalążni. Działki kielicha zielone, wzniesione lub skierowane trochę do tyłu, boczne szeroko jajowate, tępe długości 9-12 mm i szerokości 6-8 mm, środkowa nieco krótsza i węższa; boczne płatki korony żółtozielone, owłosione, szerokotrójkątne, długości 3-4 mm; warżka ciemnobrązowa, długości 8-10 mm i szerokości 11-13 mm, głęboko 3-łatkowa; łatka środkowa półkulista, z brzegami zgiętymi

do dołu, o brzegach pokrytych papillamil z przodu z wyrostkiem odgiętym w tył i na wpół przykrytym; łatki boczne zgięte ku dołoJ wi, przy nasadzie z owłosionymi guzami; ..lusterko' słabo rzucające się w oczy, brązowawą lub lekko fioletowe; prętosłup tępy. Siedlisko: Widne lasy, garigi, ubogie murawyj do 900 m n.p.m.; na glebach zasadowych stoi sunkowo suchych lub umiarkowanie wilgotJ nych. Okres kwitnienia: II—V. Zdjęcia: It, Gros-I seto, 12.4. 81 (I); BI, Majorca, 3.3.75 (p). Rozmieszczenie: Obszar śródziemnomorskij brak we wsch. części, w kierunku wsch. tylkd] do zach. Anatolii i Rhodos; na zachód do Wysp] Kanaryjskich (Gran Canaria i Teneryfa). • Element florystyczny: Śródziemnomorski, kanaryjska zach+centr-przyśródziemnomorski. Kraje: Euii PdWsch Cr, Gr, Al Ju, Pd Me Si It Sa Co, PdZach) BI Hs Lu, Zach Ga; Asi: An AE; Afr: Li Tn Ag M Cl. Pokrewieństwo: Gatunek w izolacji w obrębi, rodzaju; należy do mało zmiennych. Jedyny Oph-\ rys na Wyspach Kanaryjskich.

Ophrys cilicia SCHLECHTER

Synonim: O. kurdica D. & u

SL^L- "V

RUCKBRODT

~x^ x ^L~\

—^ i 1 Wygląd: Roślina o 2 kulistych bulwach. Łodyga wysokości 15-30 (-60) cm. 2-5 liści odziomkowych, podługowato-lancetowatych, do 13 cm długości i 2 cm szerokości, zaostrzonych; nad nimi 1-2 liści obejmujących pochwami łodygę. Kwiatostan luźny, o 3—12 kwiatach; przysadki dłuższe od kwiatów. Działki kielicha zielone, często nabiegłe białawo, różowo lub czerwono, jajowato-lancetowate, długości 9-12 mm i szerokości 3,5-4,5 mm, środkowa zgięta do przodu lub rzadko prawie prosto wzniesiona, boczne zwrócone skośnie ku przodowi; boczne płatki korony zielonkaworozowe, równową-skolancetowate, długości 4,5-6 mm, gruczolowato owłosione; warżka czerwonobrązowa lub ciemno-

fioletowobrązowa, z wąskim jasnym brzegiem] długości 10-12 mm, u podstawy trzonkowato zwężona, o polu bazalnym 2,5-4 mm długości, z kai dej strony ograniczonym niską listwą; łatka środj kowa (rozpostarta!) szerokości 6-9 mm, gruczołol wato aksamitna, z przodu szerokoklinowata z ma] łym wyrostkiem, z opuszczonymi w dół częściami bocznymi i dlatego sprawiająca wrażenie wąskiej! łatki boczne skierowane do dołu, krótko owłosio] ne, każda u nasady z 1-2 mm wysokości guzem] guz po wewnętrznej stronie z zielonym paskiem] „lusterko" przeważnie z 4 podłużnymi pasmamij a każdy z nich z 1-2 poprzecznymi łącznikami z białawym lub fioletowym brzegiem. Występują czerwone punkty staminodialne. Siedlisko: Widne lasy liściaste, zarośla, ubogie taki; 500-1300 m n.p.m.; na glebach zawierających wapń; dość suchych lub świeżych. Okres kwitnienia: IV-Vj Zdjęcia: An, Diyarbakir, 17.5.74 (I); An, Antalya, 19, 5. 83 (p). Rozmieszczenie: Endemicznie w pd, i pd.-wsch. Anatolii; znany z Antalya na zachodzie| do Siirt na wschodzie. • Element florystyczny: Wsch-śródziemnomorski, orientalny. Kraj: Asi: An,

184

• 185

Ophiys kotschyi H. FLEISCHM. & soó

Synonim: 0. cypria RENZ. Wygląd: Roślina o 2 ja-jowato-kulistych bulwach. Łodyga wysokości 10-35 cm, z 1-2 łus-kolistkami u podstawy, 2-7 liśćmi przy ziemi zgrupowanymi w rozetę, oraz 1-2 liśćmi wyżej. Liście odziomkowe wąskoowalne, długości 4-8 cm i szerokości 1,5--2,5 cm. Kwiatostan luźny, o 3-10 kwiatach; przysadki dłuższe od zalążni. Działki kielicha nabiegłe zielono lub

(brązowawo)różowo, długości 12,5-16 mm i szerokości 6-8,5 mm, środkowa zgięta do przodu, a boczne skierowane pod kątem prostym na boki; boczne płatki korony długości 5,5-8 mm, zielone z brązowawą podstawą, owłosione; warżka czar-nopurpurowa, długości 11,5-15 mm, głęboko 3-

-łatkowa; łatka środkowa (rozpostarta!) szerokośd 14-17 mm, gruczołowato zamszowa, z przodu sej cowato wycięta z potężnym wyrostkiem, silnf uwypuklona i dlatego robi wrażenie wąskiej; łatli boczne bardziej brązowopurpurowe, skierowań do dołu gęsto owłosione, u nasady z guzami sokości 1-2 mm; „lusterko" rozpostarte, w posta szerokich pasm, siatkowata połączonych, ciemn lila z białawym brzegiem; pole bazalne 2,4-3, mm długości i szerokości; zgrubienia bazalne bia ławę z ciemnym wierzchołkiem. Punkty stamin dialne koloru fioletowego. Siedlisko: Widne lasy iglaste, garigi, wydmy pia kowe, również plantacje krzewów; do 1000 n.p.m.; na glebach zawierających wapń, umiark wanie suchych lub wilgotnych. Okres kwitnienia, lll-IV. Zdjęcia: Cy, Limassol, 14. 3. 84 (I); CJ Troodos, 19.3.70 (p). Rozmieszczenie: Endemicz] nie na Cyprze. • Element florystyczny: Wschj -śródziemnomorski. Kraj: Asi: Cy. Pokrewieństwa: Gatunek zaliczany do kręgu fornj Reinholdii. Rozważane są również powiązani z O. umbilicata.

Ophrys cretica (VIERH.) E. NELSON

Synonimy: O. kotschyi subsp. cretica (VIERH.) SUNDERMANN, O. C. SUbsp. nam E. NELSON, O. doerfleri H. FLEISCHM., ostatnio przemieniony na gatunek, prawdopodobnie tu nie należy. Wygląd: Podobny do O, kotschyi; liście odziomko

we lancetowate, długości do 7 cm i szerokości 1,8 cm. Kwiatostan o 2-8 kwiatach; przysadki prawie nie dłuższe od zalążni. Działki kielicha zielone, często działki boczne czerwono nabiegłe szczególnie w dolnej połowie (lub całe), jajowate, długości 11-15 mm i szerokości 5-7,5 mm, środkowa skierowana do tyłu lub prosto wzniesiona; boczne

płatki korony (zielonkawo)różowolila, wąskotrój-kątne, długości 6-9 mm, owłosione; warżka czar-

nopurpurowa, długości 11-14 mm, głęboko 3-łat' kowa; łatka środkowa (rozpostarta!) szerokość' 10-14 mm, przy brzegach krótko owłosion z przodu szerokoklinowata z wyrostkiem drobnym lub potężnym, silnie uwypuklona; łatki boczne rozparte na boki, gęsto owłosione, bez guzów tylko z nieznacznymi; „lusterko" różnorodne, roz postarte i w postaci szerokich, siatkowata pot czonych pasm lub w kształcie litery H albo równ ległych pasm, ciemnobrązowolila i białawo obrze-i żonę albo całe białawe; bazalne pole i zgrubienie! podobne jak u O. kotschyi. Przeważnie brak czer wonych punktów staminodialnych. Siedlisko: Garigi, ubogie murawy, niegd uprawiane pola; do 1100 m n.p.m. na glebacN zasobnych w wapń, suchych lub wilgotnych. Okres kwitnienia: lll-IV. Zdjęcia: Cr, Rethimnon,; 31. 3.72 (I); Cr, Lasithi, 5. 4. 72 (p). Rozmieszczenie: Centrum areału na wyspach Mo-j rza Egejskiego (znany z wysp Egina, Syros, NaH xos, Kreta, Karpatos, Rodos, Samos) również na Attyce. • Element florystyczny: Wsch-śródziemn<H morski. Kraje: Eur: PdWsch Cr Gr; Asi: AE.

186

Dwulistnik

a

187

Ophrys reinholdii H. FLEISCHMM.

Wty W

Wygląd: Roślina o 2 owalno-kulistych bulwach. Łodyga wysokości 20-60 cm, z 1-2 tuskolistkami u podstawy, 3-6 liśćmi odziomkowymi zgrupowanymi w rozetę, a wyżej z 1-2 liśćmi obejmującymi łodygę pochwami. Liście odziomkowe podługowato-lanceto-wate, długości 6-12 cm i szerokości 1,5-2,5 cm. Kwiatostan dłu

gości do 25 cm, luźny, o 2-8 kwiatach; dolne przysadki dłuższe od kwiatów. Działki kielicha różowe lub czerwone, rzadko białawe lub zielone, jajowato-lancetowate, długości 12-16 mm i szerokości 4-7,5 mm, wszystkie skierowane do tyłu lub rzadko środkowa prosto wzniesiona; boczne płatki korony (brązowa-wojróżowe lub ciemnoczerwone, rzadko zielonkawe, długości 4,5-8 mm, owłosione; warżka czarnopurpurowa lub ciemnobrązowo-purpurowa, długości 10-15 mm, głęboko 3-łat-kowa; środkowa łatka (rozpostarta!) szerokości 10-14 mm, gruczołowato zamszowata, z przodu szerokoklinowata lub sercowato wycięta z drobnym lub potężnym wyrostkiem, silnie uwypuklona; łatki boczne skierowane do dołu, zabarwione jaśniej niż łatka środkowa, biało gęsto owłosiona, u nasady bez guzów lub z prawie niewidocznymi; pole bazalne prawie tak długie jak szerokie, zgrubienia bazalne słabo rozwinięte. Punkty stamonidialne czerwone. Uwaga: Gatunek jest wielopostaciowy. Często wyróżniano wiele taksonów i zaliczano je do rangi podgatunków lub osobnych gatunków. Na razie wprowadzamy tylko 2 podgatunki: Klucz do oznaczania podgatunków: 1 Podstawową formę „lusterka" stanowią

2 podługowate plamy z przedłużeniami do przodu i zatokami przed łatkami bocznymi, izolowane lub z wąskimi poprzecznymi połączeniami, często wewnątrz barwne z białym brzegiem; boczne płatki korony przeważnie szerokotrójkątne, prawie 2 razy dłu

ższe niż szersze 1.0./'. subsp reinholdii

V Podstawowym kształtem „lusterka" jest sz roki pas poprzeczny między zatokami prze łatkami bocznymi z 2 równie szerokimi prz-

dłużeniami do przodu, często zupełnie bia bez barwnej strefy wewnętrznej; boczne pła tki korony przeważnie wąskotrójkątnie języ czkowate, prawie 2,5 razy dłuższe niż szer, sze 2 0. r. subsp. strauss(

1.0. r, subsp. reiholdii Wygląd: Łodyga wysokości 20-30 (-40) cml o 1-6 kwiatach; łatka środkowa warżki czę słabo wypukła, robiąca wrażenie szerokie11

wyrostek łącznika między workami pyłkowy krótki, do 1,5 mm. Siedlisko: Widne lasy i makie, garigi, ubogi! murawy; do 1300 m n.p.m.; gleby dość suche] na piaskowcach i wapieniach. Okres kwitnie] nia: lll-V. Zdjęcia: An, Mugla, 10. 4. 80 (I/ 4. 70 (p/d) Rozmieszczenie: Od pd. Albanii i Kerkiry (Korł fu) przez całą Grecję, wyspy środkowo! i wschodnioegejskie do pd.-zach. Turcji. • Ele ment florystyczny: Centr+wsch-śródziemnomorł ski. Kraje: Eur: PdWsch Gr Al; Asi: An AE. 2. O. r. subsp. straussii (H. FLEISCHM. & BORNM.1 E. NELSON. Synonim: 0. straussii H. FLEISCHM. & BORNM. Wygląd: Łodyga wysokości 30-60 cm, o 5-8 kwia-l tach; łatka środkowa warżki często mocno wypuk-J ła, robiąca wrażenie owalnej; wyrostek łącznik" krótki lub wydłużony, długości do 3 mm. Siedlisko: Podobne jak u podrodzaju reinholdii 200-1500 m n.p.m.; Okres kwitnienia: IV—VI. ZdjeJ cia: An, Siirt, 13.5.81 (l/d); An, Hatay, 10.5.74 (| Rozmieszczenie: Pd. i pd.-wsch. Anatolia, na wschód do Kurdystanu, na zachód do Rodos. • E-lement florystyczny: Wsch-śródziemnomorskiJ orientalny. Kraje: Asi: An AE. Zmienność: W południowej Anatolii występują forł my. Do podgatunku straussii należy prawdopodobJ nie O. r. subsp. leucotaenia RENZ & TAUBENHEI* znany tylko z 2 miejsc w południowej Turcji (Ani talya i Adana). Być może jest to odmiana barwna z prawie białymi łatkami bocznymi; wielkość kwiaj tów na dolnej granicy zmienności. Zdjęcia: An] Antalya, miejsce gdzie opisano typ (l/ś). Konied maja 80 (l/ś, p/ś).

-ififi

Ophrys umbilicata DESF.

-lancetowate, długości 1,5-3,5 cm. Kwiatostan

Synonimy: 0. carmeli H. FLEISCHM. & BORNM., 0. u. subsp. carmeli (H. FLEISCHM. & BORNM.) J. J. WOOD, 0. dinsmorei SCHLECHTER, 0. carmeli subsp. orientalis (RENZ) SOÓ, 0. scolopax subsp. orientalis (RENZ) E. NELSON; 0. u. subsp. khuzestanica RENZ & TAUBENHEIM; 0. ałtica (BOIS. & ORPH.) RENZ, 0. scolopax subsp. attica (BOIS. & ORPH.) E. NELSON, 0. u. subsp. attica (BOISS & ORPH.) J. J. WOOD. Wygląd: Roślina o 2 kulisto jajowatych bulwach.

Łodyga wysokości 10--15 (-60) cm, z 0-2 łus-kolistkami u podstawy, 3-8 liśćmi odziomkowymi zgrupowanymi w rozetę, a wyżej z 1-2 liśćmi łodygowymi. Liście odziomkowe jajowato-

4-15 cm i szerokości luźny o 2-12 kwiatach;

kwiaty odstające (45-90°); przysadki dłuższe od kwiatów dolnych. Działki kielicha zielone lub zielonkawe albo czerwonawobiałe, jajowato-owalne, długości 8,5-13 mm i szerokości 5-7 mm, środkowa pochylona do przodu ponad prętosłupem, boczne zwrócone na boki pod kątem prostym i wklęsłe; boczne płatki korony żółtozielone lub czerwonawobiałe, w kształcie krótkiego lub wydłużonego trójkąta, długości 3,5-6 mm, owłosione; warżka czerwonawobrązowa lub ciemnobrązowa, głęboko 3-łatkowa; łatka środkowa bardzo wypukła, robi wrażenie jajowatej, rozszerzająca się od klinowatej podstawy ku przodowi, szerokości 9,5-14 mm, z przodu sercowato wycięta z potężnym, podgiętym w górę wyrostkiem; łatki boczne skierowane ku dołowi, gęsto owłosione, u nasady z guzami 1-3 mm wysokimi; „lusterko" rozpostarte, obejmujące pole bazalne, brązowolila z jaśniejszym brzegiem; bazalne zgrubienia zielonkawe; punkty staminodialne czerwone. Siedlisko: Widne lasy sosnowe, cyprysowe, dębowe, garigi, ubogie murawy; do 800 m n.p.m.; przeważnie na glebach bogatych w wapienie, rzadko na piaskowcu. Okres kwitnienia: II—V. Zdjęcia: Cy, Paphos, 8. 4. 83 (l/g, p/ś); Cy, Lar-naca, 31.3. 70 (p/g) An, Mardin, 19.4. 80 (l/ś). Rozmieszczenie: Azja Mniejsza i południe Półwyspu Bałkańskiego; na północ do południowej Albanii, Tesalii i do Bosforu. Poza tym w irackim Kurdystanie, zachodnim i południowym Iranie.

Element florystyczny: Wsch + centr-śródziemno-l morski, orientalny, wsch-przyśródziemnomorski. Kraje: Eur: PdWsch Gr Tu Al; Asi: U LS Cy An AEJ Uwaga: Grupa O. umbilicata, bogata w formy pol dokładniejszym opracowaniu zostanie może] podzielona na 4 gatunki lub podgatunki. Jeden) z nich został tutaj potraktowany jako osobny gatu-; nek, inne jako odmiany. Klucz do oznaczania gatunków: 1 Warżka długości 7-10,5 (-11,5) mm; boczny!

brzeg łatki środkowej (bez wieńca włoskówfl szerokości 0,5-1,5 mm 1.O. umbilicata

1* Warżka długości 10-14 mm; boczny brzeg łatki] środkowej szerokości 2-3 mm

2, O. flavomarginata\ 1. 0. umbilicata. Wygląd opisano powyżej. 3 odmiany o następujących cechach: 1. (»umbilicata« w wąskim znaczeniu, »carmeli«, »orientalis«): ło-j dyga wysokości 10-25 (-45) cm; działki kielichaj zielonkawobiałe lub czerwonawobiałe; 2. (»attil ca«): łodyga wysokości 10-25 (-35) cm, kwiatosta do 6 cm szerokości; działki kielicha zielone; 3 (»khuzestanica«): łodyga wysokości 25-45 (-60)-kwiatostan szerokości 4 cm, działki kielicha zielo-j ne. Rośliny o działkach kielicha zielonych i białawych czy czerwonawych rosną często w jedne populacji (przynajmniej w znacznej części rosną cej w danym regionie) i wówczas są nie do rozróż nienia. Również odmiana 2 i 3 są na tyle słaboi rozroznialne, że nie można ich było zaszeregować] do rangi podgatunków.

2.0 . flavomarginata (RENZ) H. BAUMANN & KUNKELEJ Synonim: O. attica I. flammarginata RENZ. Wygląd: Wszystkie części kwiatów większe ni? u 0. umbilicata; boczny brzeg łatki środków zielonkawobrązowy i owłosiony lub żółty i nagi działki kielicha zielone. Siedlisko: Podobne jak O. umbilicata. Okres kwitnienia: Trochę wcześniejszy niż u tam-J tego gatunku. Zdjęcia: Cy, Limassol, 13.3.84 (l/d); Cy, Paphosj 8. 4. 83 (p/d) Rozmieszczenie: Cypr i Lewanty. • Element florystyczny: Wsch-śródziemnomorski.j Kraje: Asi: U Cy. Status taksonu należy sprawdzić^ ewentualnie należy go zaszeregować jako podga tunek lub jako wielkokwiatową odmianę O. umbilicata.

Ophrys scolopax CAV.

Wygląd: Roślina o 2 ja jowato-ku l is tych bulwach. Łodyga wysokości 10-65 cm, z 1-2 łuskolistkami u podstawy, 3-7 liśćmi odziomkowymi zgrupowanymi w rozetę i 1-2 (-4) liśćmi łodygowymi wyżej. Liście odziomkowe (jajowato-) lancetowate, długości 5-12 cm i szerokości 1,2-2,5 cm. Kwiatostan luźny, 2-12 (-20)-kwiato-

wy. Działki kielicha różowe lub czerwone, rzadko białawozielone lub zielone, przeważnie skierowane do tyłu i lekko wklęsło pochylone, rzadko silnie zgięte do przodu, wąskoowalne lub jajowate, długości 7-15 (-18) mm i szerokości 3-7 (-9) mm; boczne płatki korony różowe lub czerwone, długości 3-7 mm, owłosione; warżka kasztanowata, niekiedy ze słabym odcieniem fioletu, długości 6-15 mm, głęboko 3--łatkowa; łatka środkowa silnie wypukła, robi wrażenie owalnej, dookoła krótko owłosiona, z wąskim żółtawym i nagim brzegiem, z przodu z dużym, podgiętym do góry wyrostkiem; łatki boczne skierowane do dołu, gęsto owłosione, u nasady z guzami; „lusterko" rozpostarte w tylnej połowie warżki, obejmujące pole baza-Ine i dające przedłużenia w zatoki przed łatkami bocznymi, a niekiedy także w przednią połowę warżki, brązowofioletowe z jaśniejszym brzegiem; zgrubienia bazalne prawie czarne; punkty staminodialne czerwone. Siedlisko: Widne lasy i zarośla, garigi, ubogie łąki i murawy; do 2000 m n.p.m.; na glebach zasadowych, dość suchych lub wilgotnych. Okres kwitnienia: lll-VI, często na tym samym obszarze występują warianty wcześnie i późno kwitnące należące do jednego podgatunku. Uwaga: Grupa 0. scolopax należy do szczególnie wielopostaciowego i trudnego kręgu form spokrewnionych w tym rodzaju. Również liczne są propozycje jak tę wielość form podzielić i zmieścić w taksonomicznych ramach. Odpowiednio do oceny można wyróżnić 3-5

taksonów w randze gatunku i podgatunku, przJ czym jednak fachowcy mają różne zdania nai temat ich rozgraniczenia. Obecnie sytuacja nil jest jasna, dla wyjaśnienia wielu otwartych za gadnień konieczne jest gruntowne opraoJ

wanie grupy od nowa. Tutaj prowizoryczni zaszeregowano 3 taksony jako samoistne g f py, a ponieważ według dotychczasowego rozel znania nie da się wytyczyć ostrych linii podzi łu, zaliczono je do rangi podgatuku. Mieszańce z 0. holoserica patrz str. 204. Klucz do oznaczania podgatunków; 1 Warżka długości 13-16 mm z wyrostkier

długości 2,5-4,5 mm 3. O. s. subsa heldreichii (str. 194)

1* Warżka długości 7-12 (-15) mm z krótszyi wyrostkiem, mierzącym 1,5-2 (-2,5) mm ..i

2 Guzy łatek bocznych (mierzone po stron( wewnętrznej) długości (4-) 6-12 mm

.... 1 O. s. subsp. cornuta (str. 194 2* Guzy łatek bocznych długości do 4 (6) m

1. O. s. subsp. scolop 1.0, s. subsp. scolopax Synonimy: O. fuciflora subsp. scolopax (CA\A SUNDERMANN - wariant 2; 0. apiformis (DESF.) STEii DEL, 0. s. subsp. apiformis (DESF.) MAIRE & WEM LER, 0. fuciflora subsp. apiformis (DESF.) SUNDES MANN -wariant 3:0. bremifera STEVEN, 0. oesirifer subsp. bremifera (STEVEN) K. RICHTER- wariant 4; 0\ phrygia H. FLEISCHM. & BORNM. Wygląd: Warianty zostaną osobno omówione, abj" wykazać zakresy zmienności i ich nakładanie sl na siebie. Wariantl (»scolopax«; zachodnia połów areału: Hs Lu Ga Co): boczne płatki koroij 0,39-0,58 razy tak długie jak działki kielicha, dziali kielicha 9-13,5 mm długości; warżka długoś 6,5-13 mm. - Wariant 2 (»apiformis«; zachody połowa areału: Si Tn Ag Ma Hs): boczne płat korony 0,40-0,51 razy tak długie jak działki kielich5" działki kielicha długości 7-10 mm, często blador żowe, rzadko zielone; warżka długości 6-9 m: - Wariant 3 (»bremifera«; wschodnia połowa are^ łu: Gr Cy An AE): boczne płatki korony 0,27-0," razy tak długie jak działki kielicha, działki kielichj długości 9-16 mm; warżka długości 6-12,5 mm. - Wariant 4 (»phrygia«; wschodnia połov» areału: An): boczne płatki korony 0,20-0,29 razy ta długie jak działki kielicha, działki kielicri

długości 12-15 (-18) mm; warżka długości 10 13,5 (-15) mm. Zdjęcia: Wariant 1: Hs, Teruel, 12. 4. 72 (str. 193 l/g); Hs, Kadyks, 27. 4. 79 (str. 193 l/ś) - Wariant 3: AE, Samos, 6. 4.77 (str. 193 p/ś) Gr, Eubeja, 15.4. 84 (str. 193 p/g). - Wariant 4: An, Antalya, 14.5.81 (l/śr), 29. 4.78 (p/ś). Rozmieszczenie: W Europie, północnej Atryce (z Pantellerią) i w Azji Mniejszej w strefie śródziemnomorskiej i przyśródziemnomor-skiej, we Francji przenika w strefę, umiarkowaną. Poza tym w Zakaukaziu i północnym Iranie. Podgatunek ma przerwę występowania w środkowym obszarze śródziemnomorskim, gdzie ma lukę we Włoszech (z Sycylią i Sardynią). Ten typ areału nie jest jednak niezwykły. Podobne przykłady zdarzają się nie raz. Element łloryslyczny: Śródziemnomorski/ /dysjunkcyjny, orientalny, zach + (centr + + wsch), przyśródziemnomorski, pd-atlantyc-ki, pd-subatlantycki. Kraje: Eur: PdWsch Gr ?Tu, Pd Si Co, PdZach Ga; Asi: Cy An AE; Ałr: Tn Ag Ma. 2 .0 . s. subsp. cornuta (STEVEN) E. G. CAMUS; Synonimy: 0. cornutd STEVEN, 0. fuciflora subsp. cornuta (STEVEN) SUNDERMANN, 0. oestrifera BIEB., 0. s. subsp. oestrifera (BIEB.) SOÓ. Wygląd: Boczne płatki korony 0,28-0,45 razy tak długie jak działki kielicha; działki kielicha długości 9-14 mm; warżka długości 8-12 mm. Zdjęcia: (str. 193): Gr, Eubea, 12.4.84 (l/d); An, Bólu, 19. 5. 83 (p/d). Rozmieszczenie: Półwysep Bałkański, na północ

do wzgórz węgierskich i do podnóża p dniowych Karpat; po wschodniej stronie Adriatyl na Monte Gargano; Krym. Poza tym na Kaukazi Należy sprawdzić, czy rośliny z długimi i krótki: guzami, które występują obok siebie wschodzie obszaru śródziemnomorskiego (Gr, AE) różnią się także innymi cechami i mogą fc1

zaszeregowane do różnych podgatunków. Element florystyczny: Wsch+centr-śródziemr( morski, wsch + centr-przyśródziemnomorski, pj noński, danubijski. Kraje: Eur: PdWsch Gr Tu Al Bu Rm RK, Pd It, Śr Hu; Asi: An, AE. 3.0. s. subsp. heldreichii (SCHLECHTER) E. NELS Synonimy: 0. heldreichii SCHLECHTER, 0. oestt'ife\ subsp. heldreichii (SCHLECHTER) HAYEK. Wygląd: Boczne płatki korony 0,31-0,48 razy długie jak działki kielicha; działki kielicha długo 12,5-15 mm; warżka długości 8-12 mm; guzy sokości do 5 mm; wyrostek często dłuższy szerszy, o 3-5 ząbkach. Zdjęcia: Cr, Lasithi, 15.4.80 (l/g), 27.3.68 (p/s Rozmieszczenie: Wyspy na Morzu Egejskim i p' łudniowa część Półwyspu Bałkańskiego; charaki rystycznie wyraźny na Krecie (tu bez innych p gatunków), w rozproszeniu na Peloponezie, rz ko do północnej Grecji, na wschód do wysp: dos, Samos i Lesbos. Należy zbadać, w jak? relacji znajdują się wielkokwiatowe egzemplar podgatunku scolopax (Al Rm Gr An) do podgatu; ku heldreichii. • Element florystyczny: Wsch + centr-śródzie' nomorski. Kraje: Eur: PdWsch Cr Gr; Asi: AE.

Ophrys isaura RENZ & TAUBENHEIM

Wygląd: Łodyga wysokości do 50 cm; do15 kwiatów. Działki kielicha przeważnie zielone, również czerwonawe lub czerwone, długości 11-12 mm i szerokości 4-5 mm, silnie odgięte do

tyłu; boczne płatki korony (róźowo)białawe, długości 3-4 mm; warżka długości 9,5-11 mm, podobna do warżki u 0. scolopax, ale boczne łatki szeroko osadzone, u nasady szersze niż guzy do 2 mm wysokie; zgrubienia bazalne bardzo ciemne, połączone cokołowatym wzniesieniem.

Siedlisko: Lasy sosnowe i dębowe; 800-900' n.p.m.; ma marglu wapiennym. Okres kwitni nia: V. Zdjęcia: An, lcel, 14.5.83 (I); populac typu, 14. 5. 80 (p). Rozmieszczenie: Południ wa Anatolia, znane z Gulnar w Isaurii. • Element florystyczny: Wsch-śródziemnomors1

Kraj: Asi: An. Pokrewieństwo: Gatunek znalazł się tu tymczasof w randze samodzielnego; jego pozycja w gru 0.-scolopax nie jest jasna. To samo odnosi się roślin z zielonymi, odgiętymi działkami kielicha Rodos, znanych jako »0. attica« (patrz NELS 1962, LANDWEHR 1977 i rysunek z lewej. Zielo działki kielicha można rzadko znaleźć także u scolopax w wariancie »apiformis«.

Ophrys argolica H. FLEISCHM.

e/e.

Wygląd: Roślina o 2 kulistych bulwach. Łodyga wysokości 15-30 (-50) cm, z 0-2 łuskolistkami u podstawy, 3-6 liśćmi odziomkowymi skupionymi w rozetę i 2-3 liśćmi łodygowymi powyżej. Liście odziomkowe lancetowate, długości 3-18 cm i szerokości 1-2,5 cm. Kwiatostan luźny, o 2-8 kwiatach; przysadki przeważnie

dłuższe od zalążni. Działki kielicha czerwone lub różowe, wąskojajowate, długości 10,5-15,5 mm i szerokości 5-8 mm, środkowa działka wyprostowana lub nieco skierowana do tyłu, boczne skośnie zwrócone do dołu; boczne płatki korony różowe lub czerwone, szeroko- lub wąskotrojkątne, długości 5,5-9 mm, owłosione. Warżka ciemna (czerwono)brązowa, niekiedy z fioletowym odcieniem na brzegu, okrągława 9-15 x 12-16,5 mm, nie podzielona lub 3-łat-kowa, trochę lub bardzo wypukła, o brzegu pokrytym z tyłu gęstymi, długimi białymi włoskami, z przodu z małym lub dużym wyrostkiem; „lusterko" w formie 2 oddzielonych lub połączonych plam, rzadko obejmujące pole

bazalne, szarofioletowe z jasnym brzegiem! zgrubienia bazalne prawie czarne; czerwoni punkty staminoidalne. Siedlisko: Widne lasy iglaste i makie, garigil ubogie murawy; do 1000 m n.p.m.; na glebac' bogatych w wapienie. Okres kwitnienia: Zdjęcia: Gr, Argolis, 7. 4.66 (l/g); Gr, Lakoni 19. 4. 84 (p/g). Rozmieszczenie: Wsch. czę obszaru śródziemnomorskiego; Akarnani Fokis, Attyka, Peloponez, wyspy: pd.-zac Kreta, Kasos, Karpathos, Rodos, Lesbos, Anatol ia. • Element florystyczny: Wsch-śródzi mnomorski. Kraje: Eur: PdWsch Cr Gr; Asi: An AEl Pokrewieństwa: Blisko spokrewniony z nim jest (J elegans (RENZ) H. BAUMANN & KUNKELE (Synonim: argolica subsp. elegans [RENZ] E. NELSON). Wyglą Łodyga wysokości 5-15 (-25) cm, o 2-4 kwiatac działki kielicha silnie skierowane do tyłu; warżk przeważnie 3-łatkowa, łatka środkowa często sil nie wypukła i robi wrażenie trójkątnej; wymiar' organów kwiatowych leżą w granicach zmiennoś O. argolica. Siedlisko: Podobne jak 0. argolica; i 1400 m n.p.m.; na glebach wapiennych i margloj wych. Okres kwitnienia: ll-IV. Zdjęcia: Cy, Morp-hou, 20.3.70 (l/ś); Cy, Limassol, 18.3.84 (p/śu Rozmieszczenie: Cypr. Podobne rośliny znaleziona również w południowej Anatolii (lcel, Hatay). • Ele-i ment florystyczny: Wsch-śródziemnomorski. Krajj Asi: Cy. Należy zbadać, czy rośliny z Cypru należjj wydzielić z 0. argolica w samodzielny gatunek.

Ophrys delphinensis o. & E DANESCH

Wygląd: Łodyga wysokości 20-40 cm, o 3-10 kwiatach. 3-6 liści odziomkowych, podługowato-lanceto-watych. Działki kielicha różowoczerwone, długości 12-16 mm

i szerokości 6-9 mm; boczne płatki korony ciemnoczerwone, długości 4,5-7 mm, owłosione; warżka kasztanowobrązowa, długości 10-12,5 mm, 3-łatkowa; łatka środkowa (rozpostarta!) szerokości 11-16 mm, przy brzegu krótko owłosiona, wypukła, z przodu z wyrostkiem o 3 ząbkach; łatki boczne skierowane ku

dołowi, u nasady z guzami do 2 mm wysokimi gęsto jasno owłosione; „lusterko" w postać 2 oddzielonych lub połączonych plam, rozpoj ścierających się zatokowo przed łatki boczn lub do pola bazalnego, lila z jasnym brzegiem. Siedlisko: Lasy sosnowe, garigi, ubogie muraj wy, dawne tereny uprawne; do 1100 m n.p.m. Okres kwitnienia: IV-V. Zdjęcia: Gr, Fokis, 17.4.84. Rozmieszczenie: Północny Peloponez; (Achają, Korynt) i centralna Grecja (Etoli Fokis, Beocja, Attyka Eubea). • Element flory tyczny: Wsch-śródziemnomorski. Kraj: Eur: PdWsch Gr. Pokrewieństwo: Prawdop dobnie gatunek powstał w wyniku skrzyżowani 0. argolica x oestrifera.

1 0 R

Ophrys ferrum-eguuinum DESF.

Wygląd: Łodyga wysokości 10-30 cm, o 2-8 kwiatach. 4-8 liści odziomkowych, szerokolance-towatych. Działki kielicha różowoczer-wone, rzadko biała

we, długości 12-17 mm i szerokości 5-8,5 mm, przeważnie trochę skierowane do tyłu; boczne płatki korony ciemnoczerwone, wąskotrójkątne, długości 7-11 mm, pokryte drobnymi papillami; warżka ciemna brązowo(fioletowa), okrąglawa, 13-16,5 x 14-19 mm, trochę wypukła, rzadko płytko 3-łatkowa, bez guzów, z brzegiem

pokrytym z tylu gęstymi, krótkimi, ciemnymi w|-kami, z przodu z małym wyrostkiem; „ lustr w środku warżki, w kształcie podkowy lub w staci oddzielnych plam, lila lub szaroniebies rzadko z jasnym brzegiem. Zgrubienia bazal prawie czarne. Brak punktów staminodialny Siedlisko: Widne lasy sosnowe, garigi, ubog murawy; do 1000 m n.p.m.; na glebach zasad wych. Okres kwitnienia: III—V. Zdjęcia: Gr, Atty 13. 4. 84.(1); An Izmir, 30. 3. 80 (p). Rozmie czenie: Wsch. część obszaru śródziemnonr skiego, pd. Albania, grecki ląd stały, wyspy Morzu Egejskim (nie ma go na Krecie), za i pd. Anatolia. • Element florystyczny: Wsch+cen -śródziemnomorski. Kraje: Eur: Gr Al; Asi: An AE.

Ophrys gottfriediand RENZ

Synonim: 0. femjm-equuinum subsp. gottfrie-diana (RENZ) E. NELSON.

icm Wygląd: Przypomina 0. ferrum-equuinum wyglądem, wymiarami organów kwiatowych, owłosieniem warżki i kształtem „lusterka". Działki kielicha zielone lub jasnoróżowe, bocz

ne przeważnie intensywniej zabarwione w dolnej połowie, rzadko wszystkie jednolicie różowoczer-wone, środkowa działka kielicha często wygięta do przodu; warżka lekko 3-łatkowa lub nie po

dzielona, w przedniej połowie przeważnie moc rozszerzona, dlatego robi wrażenie trójkątnej. Siedlisko: Widne lasy, garigi, ubogie murawy; 600 m n.p.m. Okres kwitnienia: IV. Zdjęcia: G Kefalonia,12.4.77 (I); Gr, Zakinthos (Zante) 9. ' 80 (p). Rozmieszczenie: Grecja; występowa koncentruje się w Epirze i na Wyspach Joński poza tym w rozproszeniu w południowej Gre i na wyspach Morza Egejskiego (Kithira, Cyklad; Karpathos). • Element florystyczny: Wsch + centij -śródziemnomorski. Kraje: Eur: Cr Gr Uwaga: Status heterogennego gatunku powinien być dokładniej zbadany.

Ophrys lycia RENZ & TAUBENHEIM

Wygląd: Łodyga wys. 30 cm, z 3-4 podlugo-wato-lancetowatymi liśćmi odziomkowymi i 1-2 liśćmi poch-wiasto otaczającymi łodygę. Kwiatostan dość gęsty, o 3-5

kwiatach; przysadki prawie nie dłuższe od za-lążni. Dziatki kielicha purpuroworóźowe, boczne często ciemno plamiste, prawie 16 mm dl. i 5 mm szer., środkowa wyprostowana i zgięta w kształcie litery S (widok z boku); boczne płatki korony różowe, 7-9 mm dl., nagie lub

u podstawy pokryte papillami; warżka ciemri brązowopurpurowa, okrągława, 13-15 m szer. i tyleż dl., słabo wypukła, na tylnyi brzegu jaśniej owłosiona, pokryta zamszów, tymi papillami, z przodu z małym wyrostkieJ

„lusterko" w kształcie litery H, czasami z 2 p przecznymi łącznikami, szaroliliowe z jaśnia szym brzegiem. Siedlisko: Ubogie łąki; L m n.p.m.; na glebach zawierających wap Okres kwitnienia: lll-IV. Zdjęcia: An, Antal miejsce gdzie opisano typ, 3.4. 80. Rozmie czenie: Pd.-zach. Anatolia; 1 znalezisko dzy Finike i Kas w Lykien. • Element florys ny: Wsch-śródziemnomorski. Kraj: Asi: An.

Ophrys biscutella o. & E. DANESCH

Synonimy: 0. fuciflora subsp. pollinensis E NELSON, 0. boloserica subsp. pollinensis o. & E. DANESCH, 0. exaltata subsp. sundermannii soó.

Wygląd: Z ogólnego pokroju podobny do 0. crabmnifera i o wymiarach w granicach jego zmienności. Łodyga wysokości 10-50 cm, o 2-10 kwiatach, działki kielicha długości 13-18 mm i szerokości 6-9 mm, boczne płatki korony długości 6,5-9 mm, warżka długości 12,5-15 mm i szerokości 15,5-20 mm. Pole bazalne prawie nie zabarwione na jaśniejszy

kolor. Guzów niekiedy brak. „Lusterko" przeciętnie o większej powierzchni, przeważnie w postaci poprzecznie połączonych plam, często szeroko obejmujących pole bazalne, rzadko w kształcie

izolowanych plam. Przeważnie występują czer ne punkty staminodialne. Siedlisko: Widne lasy, ubogie murawy, garigi; 1300 m n.p.m., na glebach świeżych przeważni na wapieniu, rzadko na łupku. Okres kwitnieni IV-V. Zdjęcia: It, Fóggia, 24.4.76 (I), 11.4.83 Rozmieszczenie: Południowe Włochy, od prowinc Costenza (obszar Monte Pollino) na północ d Saierno (Monti Alburni) i Fóggia (Monte GarganoJ Dalmacja, wyspa Korćula. • Element florystyczn Centr-śródziemnomorski, centr-przyśródziemnoj morski. Kraje: Eur: PdWsch Ju, Pd It. Klucz do oznaczania gatunków z grupy Opbry. •crabmnifera 1 Warżka robi wrażenie szerokoowalnej najszeH

szej w środku; główka znamienia u nasadJ szerokości 4-6 mm, od szerokiej nasady zwę-j zająca się ku górze (widok z przodu!)...

O. crabronileri 1* Warżka robi wrażenie trapezowatej, najszersz

w przedniej ćwiartce; główka znamienia u nas dy szerokości 3-4 mm, od wąskiej nasady rod szerzająca się ku górze 0. biscutella,

Ophrys crabmnifera MAURI

Synonimy: O. exaltata autorum (nie TEN. W wąskim znaczeniu, patrz str. 212), 0. fuciflora subsp. exaltata autorum.

Wygląd: Roślina o 2 ja-jowato-kulistych bulwach. Łodyga wysokości 20-60 cm, z 1-2 łus-kolistkami u podstawy, 4-6 liśćmi odziomkowymi zgrupowanymi w rozetę, wyżej z 1-2 liśćmi pochwiasto obejmującymi łodygę. Liście odziomkowe lancetowate, długości do 18 cm i szerokości do 2 cm. Kwiatostan wydłużony, rozproszony 3—7(—12)-

-kwiatowy; dolne przysadki często dużo dłuższe od kwiatów. Działki kielicha białawe lub różowe, rzadko żółtawozieione, jajowato-lancetowate, długości 12,5-17 mm i szerokości 6,5-8,5 mm, skierowane do tyłu; boczne płatki korony różowe lub

czerwone, rzadko zielonkawe, szerokotrójkątnaj długości 4,5-10 mm, owłosione; warżka (czerwoj nawo)brązowa, z jaśniejszym i bardziej żółtym polem bazalnym, 11-15 mm długości i 13—19 mnj szerokości, uwypuklona, ze słabo zaznaczonymi guzami, na całej strefie brzegowej pokryta długij mi, gęstymi włoskami, z przodu przeważnie z poj tężnym wyrostkiem o 3 ząbkach lub rzadziej z wy] rostkiem małym, trójkątnym; „lusterko" w postaci 2 oddzielonych lub połączonych plam, rzadko kj tyłowi obejmujących pole bazalne, szarobrązowef zgrubienia bazalne brązowawe lub prawie czarne, Często brak punktów staminodialnych. Siedlisko: Widne lasy sosnowe, garigi, ubogie murawy: do 600 m n.p.m., w pobliżu wybrzeża; na glebach zasadowych, umiarkowanie suchych luj wilgotnych. Okres kwitnienia: lll-IV. Zdjęcia: I Grosseto, 14. 4. 67 (I), 11. 4. 82 (pr). Rozmieszj czenie: Centralny obszar śródziemnomorski; wł Włoszech od Livorno do Saierno, na Korsyce kora Bastia i Bonifacio. • Element florystycznyi (Centr-śródziemnomorski), centr-przyśródziemnoj morski. Kraje: Eur: Pd It Co.

Ophrys holoserica (BURM. fil.) w. GREUTER

Synonimy: 0. fucifloia (F.W. SCHMIDT) MOENCH, 0. arachnites (L.) REICHARD - Wariant 2: 0. h. subsp. maxima (F. FLEISCHM.) W. GREUTER, 0. eplscopalis POIRET - Wariant 3: 0. /). subsp. chestermanii J. J. WOOD- Wariant 4: 0. /). 5U5p. firrac/fe (BUEL, O.& E. DANESCH) o. & E. DANESCH - Wariant 5: 0. h. subsp, elatioi (GUMPRECHT) GUMPRECHT - Wariant 6: 0. h, subsp. heterocbila RENZ & TAUBENHEIM. Uwaga: Grupa 0. holoserica jest wielopostaciowa i trudna do pogrupowania, Z licznie opisywanych taksonów przyjęto tu 3 jako podgatunki i 5 jako warianty. Mieszańce z 0. scolopax patrz na str. 204. Klucz do oznaczania podgatunków: 1 Boczne płatki korony (0,40-) 0,45-0,60 razy tak

długie jak działki kielicha; warżka długości 13,5-17 mm, silnie wysklepiona poprzecznie, a często również podłużnie, części boczne przedniej połowy wklęsło wygięte do góry....

0. h. subsp. apulica (str. 204) 1* Boczne płatki korony 0,25-0,45 razy tak długie

jak działki kielicha; warżka z inną kombinacją cech, często krótsza 2

2 Dziatki kielicha biataworóżowe lub czerwone; tylny brzeg warżki przeważnie krótko zamszo-wato owłosiony O.b. subsp. holoserica

2* Dziatki kielicha zielone (u niektórych okazów różowe); tylny brzeg warżki długo kosmkowato owłosiony 0. h. subsp. panimaculata (str. 204)

0. h. subsp. holoserica (Wariant 1) Wygląd: Łodyga wysokości 10-30 (-40) cm, o 2-10

. kwiatach. 4-7 liści od-/Yn\ <-^> ziomkowych, lanceto-f II watych, długości 4-10 ! 11/©vyQ\ cm ' szerokości 0,5-2,5 ^ • y / ^ ) P : Q ' \ cm-Dzia,l<ikielichabar-

/ ^ ^ \ Wne, bardzo rzadko ^ — i r-—' zielone, długości 10-14

^ ' ^ mm i szerokości 5,5-8,5 mm, prosto wzniesione lub trochę skierowane do tyłu; boczne płatki korony różowe lub czerwone, długości 3-6 mm, owłosione; warżka ciemnobrązowa, trapezowata, słabo wysklepiona, długości 8-12 mm i (rozpostarta!) szerokości 12-18 mm, z guzami wysokości do 3 mm, z przodu sercowato wycięta i z dużym, wyprostowanym wyrostkiem; „lusterko" zmienne, bardzo rozczłonkowane lub w kształcie litery H, (brązowawo-)szarofioletowe z białym brzegiem. Czerwone punkty staminodialne.

2 0 2

Siedlisko: Widne lasy, skraje zarośli, garigi, u gie murawy; do 1400 m n.p.m.; na glebach p ważnie zawierających wapń, dość suchych wilgotnych. Okres kwitnienia: lll-VII (patrz jednak wariant 5)| Zdjęcia: Wariant 1: Ge, pd. Badenia, 29.5.83 (pi Ge, południowa Wirtembergia, 19. 6. 65 (pr - wariant 2: Cr, Iraklion, 30.3.72 (l/d). - Wariantl Sa, Cagliari, miejsce gdzie opisano typ (»chestd manii «), 21. 4.80 (p/d). - Wariant 5: Ge, I Badenia, 22.8.81 (l/g). - Patrz także str. 260. I Rozmieszczenie: Obszar śródziemnomorski, z chodnia i środkowa Europa. • Element florystyczny: Zach+centr+(wsc śródziemnomorski, orientalny, zach+centr+(wscłi -przyśródziemnomorski, panoński, pd + śr-atla' tycki, pd-subatlantycki, pd-środkowoeuropejski. Kraje: Eur: PdWsch Cr Gr Tu Ju Rm, Pd It Sa ? PdZach BI Hs, Zach Ga Be Br, Śr He Au Hu Asi: U LS An AE; Afr: Li. Warianty: Następujące warianty różnią się niewi le od wariantu i. Wielkość kwiatu sklasyfikowa według długości warżki: mała/ średnia/duża d gość warżki 7-9/ 9 -12/12-18 mm. - Wariant 2 (»maxima«): od wariantu 1 różni i dużymi kwiatami. Gdzieniegdzie w areale podg' tunku, szczególnie we wschodniej części obszar śródziemnomorskiego. - Wariant 3 (»chestermanii«): łodyga wysokos 10-30 cm, o 2-5 kwiatach; kwiaty duże; płat korony wąskotrójkątne; „lusterko" w kształcie lii ry H, nie rozgałęzione na boki, Średnie góry kft Iglesias (Sa); poza tym na wyspie wariantu 1. j - Wariant 4 (»gracilis«): łodyga wys. 25-50 c o 4-7 (-10) kwiatach; kwiaty małe; boczne pła korony tylko ok. 74 długości działek kielicha. Kwi nie 2 tygodnie po wariancie 1. Siedliska wilg no-cieniste, Salerno, Costenza, Potenza (It). - Wariant 5 (»elatior«): łodyga wys. 15-90 c o (2-J6-18 kwiatach; kwiaty małe. Kwitnie VI IX. Równiny nad Renem od Bazylei do Strasbur (Ge, Ga), koło Genewy (He). - Wariant 6 (»heterochila«): łodyga do 25 cm sokości, 3-6 kwiatowa; warżka mała nie podziel na lub słabo 3-łatkowa; silnie wysklepiona; bocz' płatki korony tylko ok. 74 długości działek kielich, działki kielicha długości 10-12 mm. Znany z 3 st nowisk w Mugla i Antalya (An). Status zaliczeń' taksonu powinien zostać sprawdzony.

»elatior«

El7r3 • 0

A J> • ^^^m

typowy wariant, również poniżej

^Ł 1

'^C9v

9 V 1 ^T -m.

B^^^flH

o m

Opbrys holoserice (BUFM fil.) w. GREUTER subs. panimaculata (o. & i DANESCH) O. & E. DANESCH

Synonim: 0. 0. & E. DANESCH.

fuciflora subs. panimaculata

Wygląd: Łodyga wysokości 10-35 cm o 2-7 kwiatach. Dziatki kielicha długości 12,5-15,5 mm i szerokości 6,5--8,5 mm, środkowa przeważnie silnie skierowana do tytu; boczne

płatki korony zabarwione podobnie jak dziatki kielicha, (żótto)zielone, rzadko jasnoróżowe, długości 4-7 mm, owłosione; warżka ciemnobrązowa, (rozpostarta!) szersza niż dłuższa, 11-14 x 15-18,5

mm, słabo wysklepiona, przypominająca tra lub krąg, z guzami zielonkawymi od strony w wnętrznej, z przodu z małym wyrostkiem o 3 zą kach, z dtugimi włoskami dookoła; „lusterko" pr ste, często w formie litery H lub dające po 1 wyp stce do podstawy guzów. Siedlisko: Lasy i zarośla dębu omszonego; ubogi murawy, rzadko lasy sosnowe; do 600 m n.p.m. Okres kwitnienia: IV-V. Zdjęcia: It, Fóggia, 9.4.1 Rozmieszczenie: Południowe Włochy; Apulia (Ff gia koło Lecce) i Basilicata (Matera). • Elem florystyczny: Centr-śródziemnomorski, centr-prz; śródziemnomorski. Kra): Eur: Pd It.

Opbrys holoserica (BURM. fil.) w. GREUTER subsp. apulica (o. & E. DANESCH) BUTTLER

Synonimy: 0. fuciflora subsp. apulica o. & E. DANESCH, 0. apulica (0. & E. DANESCH) 0. & E. DANESCH. Wygląd: Łodyga wysokości 15-30 (-55) cm, o 3-8

kwiatach. Działki kielicha (zielonkawo)różo-we lub czerwone, długości 14-18,5 mm; boczne płatki korony długości 6,5-8,5 mm; warżka silnie wysklepiona (patrz w klu

czu), (rozpostarta!) szerokości 17-21,5 mm, z guzami 2-4 mm wysokości, na tylnym brzegu krótko owłosiona; „lusterko" przeważnie rozciągnięte

i bogato rozczłonkowane, brązowawofioletow^ z jasnym brzegiem. Siedlisko: Widne lasy i zarośla dębowe i sosnow garigi, ubogie murawy; do 900 m n.p.m.; na gl bach zasadowych. Okres kwitnienia: IV-V. Zdjęci, It, Fóggia, 13.4.82 (p). Rozmieszczenie: Południowe Włochy (na południ od Molise i Monte Gargano) i Sycylia (rzadko Podobne rośliny znane są z Massa (Toskanr Spoleto (Umbria) i Kos (wyspa na Morzu Ege skim); ich zaszeregowanie jest sprawą otwarta] • Element florystyczny: Centr-śródziemnomors' centr-przyśródziemnomorski. Kraje: Eur: Pd: Si

Mieszaniec Ophrys boloserica x scolopax

Wygląd: Oba gatunki tworzą płodne mieszańce, a z tych powstaje wiele niezależnie od siebie rozwijających się populacji mieszańców. Rosną częściowo poza obecnym areałem 0. scolopax. Różnorodność jest duża; wygląd większości roślin jest zwykle pośredni między cechami obu rodziców, ale tra

fiają się również osobniki, których prawie n daje się odróżnić od 0. holoserica (warżka ni podzielona, słabo wysklepiona, z małymi g zami) lub od 0. scolopax (warżka 3-łatkowl silnie wysklepiona, z dużymi guzami). Rr sunek z lewej strony pokazuje obrys różnyc. form warżki. Przy krzyżowaniu się, w wygi, dzie rośliny potomnej swój udział mają róż podgatunki i odmiany rodziców. Rozmieszczenie: Północne Karpaty (Mora" Słowacja, określany jako 0. fusciflora sub$l holubyana [ANDRASOVSZKY] JAV.), Istria, Dalma. ja, południowe Włochy, północna Francja, wysjj Morza Egejskiego, z pewnością również gdzie« dziej. Zdjęcia: Cz, Morawy, 3.6.74.

p£l Dwulistnik

k y*a

li

205

Ophrys bornmuelleri u. SCHULZE

Pokrewieństwo: Grupa 0. bornmuelleri obejmuje 2 gatunki, dopiero niedawno rozdzielone. Wiele zagadnień jest otwartych. Klucz do oznaczania gatunków: 1 Warżka skierowana skośnie do przodu lub poziomo (brzeg boczny widziany z boku!), długości 6-10 mm i szerokości 8-12,5 mm; pręto-słup wysokości 4-5 mm . . . 1 . 0. bornmuelleri 1* Warżka skierowana pionowo w dół lub ku tyłowi, długości 9-12,5 mm i szerokości 11,5-17 mm; prętosłup wysokości 5-6 mm ...

2. 0. Ievantina 1. Ophrys bornmuelleri Synonimy: 0. fuciflora subsp. bornmuelleri (M. SCHULZE) B. & E. WILLING, 0. holoserica subsp. bornmuelleri (M. SCHULZE) autorum, 0. b. subsp. car-duchowni RENZ & TAUBENHEIM.

Wygląd: Łodyga wys. 15-50 cm, o 1-15 kwiatach. Działki kielicha zielone, białawe lub czerwonawe, długości 10-13 mm i szerokości

, 5-7 mm; boczne płatki korony długości 1,5-2,2 mm; warżka robi wrażenie trapezowatej lub kwadratowej, dookoła owłosiona, z silnymi guzami, z przodu z dużym wyrostkiem; „lusterko" przeważnie w formie litery H, z boku rozgałęzione. Siedlisko: Widne lasy, garigi, ubogie murawy; do 1000 m n.p.m.; na glebach zasadowych.

Okres kwitnienia: lll-V. Zdjęcia: Cy, Limassoi, 12. 4. 83 (p/g); An, SiirJ miejsce, gdzie opisano typ (»carduchorum «) 18. ] 80 (p/ś). Rozmieszczenie: Azja Mniejsza, Cypr, Lewanty, p 1

łudniowo-wschodnie Włochy. Poza tym w iracki Kurdystanie. Element llorystyczny: Wsch-śródziemj nomorski. Kraje: Asi: U LS Cy An. 2. Ophrys levantina GÓLZ & REINHARD Synonimy: 0. bornmuellerii subsp. grandillora ( i FLEISCHM. & SOÓ) RENZ & TAUBENHEIM, 0. fuciflofl subsp. bornmuelleri var. grandillora (H. FLEISCHI|

& SOÓ) B. & E. WILLING. Wygląd: Łodyga wys kości 10-30 cm, o 2 . kwiatach. Działki kielicha zielonkawobiała rzadko czerwonawi długości 11-14,5m i szerokości 5,5-9 mr

boczne płatki korony długości 2-3,2 mm; Ksztai warżki podobny jak u poprzedniego gatunku; „luf terko" w kształcie litery H lub zredukowane. Siedlisko: Podobne jak u innych gatunków; do 1 m n.p.m.; niekiedy także na glebie wilgotnej. Okres kwitnienia: IHV. Zdjęcia: An, Siirt, 23.4.80 ( Cy, Limassoi, 12. 3. 84 (l/ś). Rozmieszczenie: Mniejsza, południowo-wschodnia i południowa Ana lia, Lewanty, Cypr, Rodos. • Element florysty" Wsch-śródziemnomorski. Kraje: Asi: U LS CY An A

Ophrys biancae (TOD.) MACCHIATI

Synonim: O. anapi o. i E, DANESCH. Wygląd: Łodyga wyso

k i J « L kości 10-25 cm, o 4-10 kwiatach. 4-6 liści odziomkowych, lancetowatych. Działki kielicha białawe lub różowe,

GR icm rzadko zielonkawe, długości 10-14 mm

i szerokości 5-7 mm, działka środkowa wzniesiona lub trochę nachylona do przodu, boczne płatki korony różowe lub czerwone, szerokotrójkątne, długości 2-3 mm, najwyżej x(t długości działek kielicha; warżka trapezowata (rozpostarta!), długości 8-10,5 mm, a z przodu szerokości 10-14 mm,

w centrum brązowoczerwona lub rzadko ciemnoj brązowa, ku brzegom żółta, dookoła owłosion-z guzami u podstawy, w przedniej połowie z p dłużną listwą w środku i z brzegami skierowanym ku tyłowi. Wyrostek długości do 4 mm, pros „lusterko" w kształcie litery H, brązowofioleto z wąskim białawym brzegiem. Siedlisko: Garigi, widne lasy sosnowe, dawny ren uprawny; do 700 m n.p.m. Okres kwitnienia: lll-IV. 2-3 tygodnie przed oxyrrhynchos. Zdjęcia: Si, Syrakuzy, 11. 4.76. Rozmieszczenie: Endemiczny w południow -wschodnich Włoszech (Syrakuzy, Ragusa, Ci tania). • Element llorystyczny: Centr-śródziemn morski. Kraj: Eur: Pd Si.

0. Iev8ntina, również poniżej

Ophrys lacaitae LOJAC.

Synonimy: 0. fuciflora var. lacaitae (LOJAC.) E. G. CAMUS, 0. f. subsp. lacaitae (LOJAC.) SUNDERMANN.

Wygląd: Ogólną posturą przypomina 0. oxyr-rhynchos. Działki kielicha zielone długości 11,5-14 mm i szerokości 5-6,5 mm; boczne płatki korony długości

2-3 mm, maximum '/4 długości działek kielicha; warżka (rozpostarta!) długości 11,4-14 mm, a z przodu szerokości 14,5-18,5 mm, z małą silnie wysklepioną brązową strefą środkową i szerokim

żółtym brzegiem, tylko na tylnym brzegu pokr długimi włoskami, poza tym naga. Przedni nek z potężną, wysoko podgiętą listwą środko często z ząbkowanymi brzegami; wyrostek bard duży, wzniesiony; „lusterko" w formie litery brązowofioletowe z białym brzegiem. Siedlisko: Widne zarośla, porośnięte krzewa ubogie murawy; do 1200 m n.p.m., na gleba dość kwaśnych. Okres kwitnienia: lll-VI; 2-3 tyg dnie później niż 0. oxyrrhynchos. Zdjęcia: It, Ise nia, 19. 6.78 (I); It, Salerno, 23. 5.70 (p). M mieszczenie: Sycylia, południowe Włochy (Poten< za, Salerno, Isernia, Latina). • Element florystyczj ny: Centr-śródziemnomorski. Kraje: Eur: Pd Si

Ophrys oxyrrhynchos TOD.

Synonimy: 0. fuciflora subsp. oxyrrhynchos (TOD.) SOÓ, 0. holoserica subsp. celiensis (o. & E. DANESCH) O. & E. DANESCH.

Wygląd: Łodyga wysokości 10-25 cm, o 3-9 kwiatach. 5-6 lancetowatych liści odziomkowych. Działki kielicha przeważnie zielone, rzadziej brązowoczer-wone, długości 11,5-15

mm i szerokości 5,5-8 mm, działka środkowa skierowana do tyłu; boczne płatki korony trójkątne, długości 2,5-5 mm, owłosione; warżka (rozpostar

ta!) długości 9,5-12 mm, z przodu szerokości 14-18 mm; tylna połowa brązowoczerwona, ze słabymi guzami; gęsto owłosiona; przednia połcf wa czerwonobrązowa lub żółtobrązowa, rzadk żółta, prawie naga, z listwą podłużną w środk i z wysoko podniesionymi brzegami, wyrostek 4 cm długi, wzniesiony; „lusterko" przeważni rozpostarte, fioletowe z białym brzegiem. Siedlisko: Widne lasy dębowe, garigi, niegdyś uprawiane pola; do 600 m n.p.m. Okres kwitnienia! Ill-V. Zdjęcia: Si, Caltanisetta, 15. 4. 76 (I); Si, Palermo, 5. 4. 76 (p). Rozmieszczenie: Sycylia! Basilikata, Apulia (Kalabria?). • Element florystyj czny: Centr-śródziemnomorski. Kraje: Eur: Pd Si M

Ophrys candica w. GREUTER, MATTHAS & RISSE

Synonimy: O. fuciflora subsp. candica E. NELSON, O. f. var. candica SUNDERMANN, O. holoserica subsp. candica RENZ & TAUBENHEIM.

Wygląd: Łodyga wysokości 15-40 cm o 2-7 kwiatach. Działki kielicha białawe lub różowe, długości 11,5-15 mm, szerokości 4,5-7 mm, skierowane do tyłu, boczne płatki koro

ny długości 3-4,5 mm, owłosione, warżka brązowa, (rozpostarta!) długości 9,5-12 mm i szerokości 12-16 mm, dokoła owłosiona, słabo pogarbiona, wyrostek duży, wzniesiony. „Lusterko" tarczkowa-

te z szerokim białym brzegiem, obejmujące drobi ne pole bazalne, brązowofioletowa powierzchnia] często jasno marmurkowata, rzadko o wyraźnycH liniach. Siedlisko: Lasy sosnowe, garigi, ubogie murawy] do 900 m n.p.m. Okres kwitnienia: IV-V; później niż O. holoserica i O. oxyrrhynchos. Zdjęcia: Ara Mugla, 14. 5. 76 (I); Cr, Chania, 11. 4. 72 (pj Rozmieszczenie: Wschodnia i centralna część obj szaru śródziemnomorskiego; południowo-zachoj dnia Anatolia, Samos, Rodos, Kreta, południowi Peloponez, południowa Apulia, południowa Sycy-J Na. • Element florystyczny: wsch + centr-śródj ziemnomorski/dyzjunkcyjny. Kraje: Eur: PdWsch] Cr Gr, Pd Si It; Asi: An AE.

• & ' W? Xi

ryt

Ophrp lunuldta PARŁ.

Synonim: 0. sphegodes subsp. lunulata SUN-DERMANN.

zmienność „lusterka" Wygląd: Roślina o 2 ku-- T C T — o — p j — - r - liście-jajowatych buliły u o w wacn. Łodyga wysoko-

^j- ści 10-40 cm, z 0-2 łus-<ą f* os #Q kolistkami u podstawy,

3-6 liśćmi odziomkowy-0£> \)5 o» w mi zgrupowanymi w ro-

. " m .GR zetę, a wyżej z 1-3 liśćmi obejmującymi pochwami łodygą. Liście odziomkowe wąskolancetowate, długości 5-12 cm i szerokości 1-2 cm. Kwiatostan luźny o (4-) 6-10 kwiatach; dolne przysadki dłuższe od kwiatów. Dziatki kielicha różowe lub czerwone, środkowa zgięta do przodu, boczne zwrócone skośnie na boki, jajo-wato-owalne, długości (11-) 12,5-16 mm i szerokości (4,4-) 5,5-7 mm; boczne płatki korony różowe, równowąskolancetowate, długości 8,5-11 mm, nagie lub na brzegu owłosione; warżka czerwono-brązowa lub ciemnobrązowa z nagim żółtawym lub jasnobrązowym brzegiem, głęboko 3-łatkowa, z częściami bocznymi opuszczonymi w dół,

Ophrys spruneri NYMAN

Synonimy: 0. sphegodes subsp. spruneri (NYMAN) E. NELSON, 0. sphaciotica H. FLEISCHM., 0. sphegodes subsp. parnassica (VIERH.) J. J. WOOD.

Wygląd: Roślina o 2 ku-listo-jajowatych bulwach. Łodyga wysokości 1540 (-50) cm, z 1-2 łuskolistkami u podstawy, 3-6 jajowato-lance-towatymi liśćmi odziomkowymi zgrupowany

mi w rozetę, a wyżej z 1-2 liśćmi łodygowymi. Kwiatostan luźny, 2-8 kwiatowy, działki kielicha jajowate, długości 10-16,6 mm i szerokości 5-6,5 mm, o białawozielonym tle, działki boczne w dolnej połowie (rzadko całe) czerwono nabiegłe, skośnie zwrócone w dół; środkowa zabarwiona jednolicie, prosto wzniesiona; boczne płatki korony długości 7-10,5 mm, zielonkaworóżowe lub czerwone, nagie lub krótko owłosione, często faliste. Warżka czarnofiole-towa, długości 11-15 mm, głęboko lub słabo podzielona na 3 łatki; łatka środkowa wypukła, ku brzegom pokryta krótkimi włoskowatymi papillami, z małym

o-tr>

przez to robiąca wrażenie wąskoprostokątnej, długości 10,5-14 mm i (rozpostarta!) szerokości 13,5-18 mm; łatka środkowa po bokach porośniętf włoskami, z przodu z ząbkowatym wyrostkienj łatki boczne skierowane do tyłu, gęsto owłosiona u nasady ze słabymi garbkami; „lusterko" prze] ważnie półksiężycowate, niekiedy z przedłużenia! mi do pola bazalnego, niebieskawe lub brązowa we; podstawa warżki z 2 prawie czarnymi zgrubiej niami bazalnymi. Czerwone gruczoły staminodiai ne słabo rozwinięte (?brak). Siedlisko: Ubogie murawy, garigi, dawne pola uprawne, widne lasy; do 800 m n.p.m.; na glebach zasadowych (ale również słabo kwaśnych) dość suchych lub wilgotnych. Okres kwitnienia: l l l -N Zdjęcia: Si, Palermo, 5.4.70 (I); Si, Syrakuzy, 11 4. 76 (p). Rozprzestrzenienie: Sycylia i Wyspy Eolskie; UWĆH żane endemiczne na tym terenie, Dane na temaj innych obszarów (Malta, Kalabria, Monte Pollinoj Sardynia, Elba) są wątpliwe i wymagają potwieJ dzenia. • Element florystyczny: Centr-śródzienj nomorski. Kraje: Eur: Pd Si.

wyrostkiem; łatki boczne skierowane ku dołowi bez garbków lub tylko z bardzo słabymi, krótka owłosione; „lusterko" w kształcie litery H, obel mujące pole bazalne, czasami z 2 poprzecznym połączeniami lub bez nich, fioletowoniebieskij z jaśniejszym brzegiem; zgrubienia bazalne prJ wie czarne. Przeważnie występują czerwone pud] kty staminodialne. Siedlisko: Widne lasy liściaste i iglaste, garigi i ubogie murawy; do 900 m n.p.m.; na glebacj zasadowych. Okres kwitnienia: lll-V. Zdjęcia: Cl Rethimnon, 7.4,80 (I); Gr, Lakonia, 19.4.84 (p . | Rozmieszczenie: Pd. część Półwyspu Bałkański! go i Wyspy Egejskie; na greckim lądzie na półnl do Epiru i pd. Macedonii, na Wyspach Jońskil Zakinthos i Kefalina, na Wyspach Egejskich i wschód do Ikaria i Chios, (?również na Cyl ladach). • Element florystyczny: Wsch + cenl śródziemnomorski. Kraje: Eur: PdWsch Cr Ą Asi: AE. Pokrewieństwo: Rośliny z południowej Turcji, n i l kiedy zestawiane z O. spruneri, omawiane są p r l O. transhyrcana (str. 220).

Ophrys sphegodes MILER

Synonimy: 0. aranifera HUDSON, 0. arachnitifor-miS GREŃ. & PHILIPPE.

Wygląd: Działki kieli-^ cha zielone lub biała

we lub różowe (»arach-nitiformis«), boczne płatki korony żółtozielone lub brązowoczer-

spheg. wone n a g j 6 ] C ZęS t o j a . listę; warżka (czerwono)brązowa, nie podzielona, lub podzielona stabo, rzadko gtęboko 3-łatkowa, przeważnie z garbkami, z tytu krótko owłosiona; „lusterko" szarobrązowe lub szaroniebieskie z jasnym brzegiem. Zmienność niektórych cech podzielona jest na klasy (patrz podgatunki): łodyga niska/średnia/wysoka =10-25/25-40/40-55 cm; kwiatostan skąpy/obfity = 2-8/5-15-kwiatowy; dziatki kielicha krótkie/dtugie = 10-14/12-16 mm długości; boczne płatki korony krótkie/długie = 0,55-0,75/0,70-0,85 razy tak dtugie jak działki kielicha; warżka mata /duża =9-13x11-16,5/ /12-15x 14,5-19 mm długości i szerokości. Siedlisko: Widne lasy, makie, garigi, ubogie murawy; do 1300 m n.p.m.; na glebach zasadowych, świeżych lub dość suchych. Uwaga: Grupa O. sphegodes jest bardzo bogata w formy i trudna do podzielenia. Tutaj wyróżniono 2 podgatunki.

Klucz do oznaczania podgatunków: 1 Warżka poprzecznie (przeważnie) bardzo

wysklepiona z opuszczonymi w dół częściami bocznymi. Z przodu przeważnie sercowato wycięta, rzadko przytępiona (z wyrostkiem lub bez niego), często z ciemnym brzegiem

1. O. s. subsp. sphegodes V Warżka słabo wysklepiona ze skośnie w dół

skierowanymi częściami bocznymi, z przodu przytępiona lub szerokoklinowata (często z wyrostkiem), z żóttym brzegiem

2.O.S. subsp. epirołica 1.0, s. subsp. sphegodes Synonim: Wariant 2: O. exaltata TEN., O. trinacrica DEL PRETE, O. s. subsp. panormitana (TOD.) E. NELSON, O. spwneri subsp. panormitana (TOD.) SOÓ, O. s. subsp. sicula E. NELSON. - Wariant 3: S. s. subsp. cephalonica B. & H. BAUMANN. - Wariant 4: O. s. subsp. praecox CORIAS. - Wariant 5: O. s. subsp. provincialis E. NELSON. Wygląd: Wariant 1 (»sphegodes«): Łodyga nis

ka/średnia, skąpokwiatowa; dziatki kielicha i boc ne płatki korony krótkie, warżka mała. Wariant 2: Łodyga średnia/wysoka, kwiatostan o fity; działki kielicha długie, boczne płatki koron krótkie, warżka mała/(duża), nie podzielona (»si; cula«) lub gtęboko 3-łatkowa (»panormitana« Wariant 3: Łodyga niska/średnia, kwiatostan ską py/obfity; dziatki kielicha i boczne płatki koron długie, warżka duża. Wariant 4: Jak wariant 3 ale działki kielicha kró kie. Wariant 5: „Lusterko" z bocznymi rozgatęzienia sięgającymi do wewnętrznych stron garbków innych wariantów nie rozgałęzione, w kształci litery H) poza tym jak wariant 1, ale boczne płat korony niekiedy dłuższe. Okres kwitnienia: I—VI. Zdjęcia: Wariant 1: Ge, Górna Bawaria, 4.6.79 (l/g); Ga, Gers, 17.5. Ą (p/g). - Wariant 2: Si, Syrakuzy, 12.4.76 (str. 2U| p/g), str. 215 l/g).-Wariant3. Gr, Kefallonia, 2 . { 83 (str. 215 p/g). - Wariant 4 Sa, Sassari, 11.3.71 (p/ś). - Wariant 5: Ga, Var, 14. 4.71 (l/ś). Ro* mieszczenie: Obszar śródziemnomorski, zachc-l dnia i środkowa Europa, na wschód do północnej Anatolii, w północnym Iranie wątpliwy. Wariant 1:| prawie na całym areale (brak Si i Sa); wariant 2J Sycylia i południowe Włochy (Reggio, Cosenza, Salerno); wariant 3: Wyspy Jońskie (Kefalonia, Itaka); wariant 4: północna Sardynia (Sassari), pc-j łudniowy skraj Korsyki; wariant 5: Prowansja.! • Element florystyczny: Śródziemnomorski, przyśródziemnomorski, panoński, pd+śr-atlantyJ

cki, pd-subatlantycki, pd-środkowoeuropejski. Kraj je: Eur: PdWsch Cr Gr Tu Al Ju Bu Rm, Pd ?Me 9 It Sa Co, PdZach BI Hs Lu, Śr He Au Hu Ge CĄ Asi: ?CY An AE; ?Afr. 2.0 , s. subsp. epirołica (RENZ) GOLI & REINHARD. Wygląd: Podobny do wariantu 1 poprzedniego podgatunku, różni się kształtem i wysklepieniem warżki; często dolna połowa bocznych działek kielicha brązowoczerwona. „Lusterko" w kształci litery H. Okres kwitnienia: V. Zdjęcia: Gr, Thesprotia, 17. i 79 (l/d); Al, Sarande, 21. 5. 80 (p/d). Rozmiesi czenie: Centralna Grecja, zachodnia Macedonia Epirus, południowa Albania. • Element florystycz ny: Wsch + centr-śródziemnomorski, wscn-przy śródziemnomorski. Kraje: Eur: PdWsch Gr A( Uwaga: Patrz O. hebes (str. 214).

O. s. subsp. epirołica o n

Ophrys draneola REICHENB.

BECHERER.

Synonimy: 0. tommasinii vis., 0. sphegodes subsp. tommasinii (vis.) soó, 0. litigiosa E. G. CAMUS, 0. sphegodes subsp. litigiosa (E. G. CAMUS)

Wygląd: Łodyga wysokości 20-45 cm o 2-12 kwiatach. Działki kielicha zielone, długości 8--12 mm i szerokości 4-6 mm; boczne płatki korony długości 5-8 mm, nagie; warżka czerwo-

nobrązowa lub czarnobrązowa z żółtym nagim brzegiem, długości 6,5-9 mm i szerokości 7,5-11,5 mm, lekko wysklepiona, rzadko guzkowata, szcze-

Ophrys hebes (KALOPISSIS) E.& B. WILLING

Synonim: 0. sphegodes subsp. hebes KALOPISSIS.

Wygląd: Łodyga wysokości 10-30 cm, o 2-10 kwiatach. Działki kielicha zielone, boczne często w dolnej połowie nabiegłe czerwono, długości 11-14 mm

i szerokości 5-6,5 mm; boczne płatki korony długości 7-10 mm, nagie; warżka ciemna czerwonobrą-zowa z żółtym lub brązowym brzegiem, długości 8-12 mm i szerokości 10-15 mm, nie podzielona lub słabo 3-łatkowa, rzadko słabo guzkowata, zam-

gólnie przy podstawie długo jasno owłosiom z przodu sercowato wycięta i często bez wyrostl „lusterko" w kształcie litery H, szarofioletowe szarobrązowe. Siedlisko: Podobne jak 0. godes; do 1100 m n.p.m. Okres kwitnienia: IM wcześniej niż 0. sphegodes. Zdjęcia: Ju, Istria, 10. 79 (p); Ge, pd. Wirtembergia, 14.5.83 (I); str. 260j Rozmieszczenie: Od Francji do Katalonii, środk. Włochy, Dalmacja i środk. Niemcy. • Element flory styczny: Centr+zach-przyśródziemnomorski, pd -atlantycki, pd-subatlantycki. Kraje: Eur: PdWsch Ju, Pij It, PdZach Hs, Zach Ga, Śr He Ge. Uwaga: Podobi drobnokwiatowe rośliny występują na Krecie. Ich szeregowanie systematyczne należy sprawdzić.

szowato krótko owłosiona, z przodu stępiona z tym wyrostkiem; „lusterko" przeważnie rozpostai (linie podłużne 2^3 razy połączone i rozgałęzione boki), rzadko przypominające kształt litery H, brązc-j we z jasnym brzegiem. Siedlisko: Widne lasy i zaroi śla, ubogie murawy; do 1400 m n.p.m,; na glebacn zasadowych, świeżych. Okres kwitnienia: lll-VI. Zdjfj cia: Al, Shkoder, 18. 4.82. Rozmieszczenie: Grecja i pn. Albania; można go oczekiwać w pd. Jugosławii! • Element llorystyczny: Wsch+centr-śródziemnoj morski, wsch+centr-przyśródziemnomorski. Krajej Eur: PdWsch Gr Al. Uwaga: Należy sprawdzić, czy takson O. sphegodes (przede wszystkim podgatunek epirotica) zawsze daje się dobrze wyróżnić.

Ohprys garganica o. & E. DANESCH

Synonim: 0. sphegodes subsp. garganica E. NELSON. Ani nazwa gatunkowa ani podgatunkowa nie zostały opublikowane zgodnie z regułami na

zewnictwa. Wygląd: Łodyga wysokości 25-35 cm, o 4-8 kwiatach. 6-9 jajowato--lancetowatych liści odziomkowych Działki kielicha zielone, długości 10,5-13,5 mm i szerokości 4-7 mm;

boczne płatki korony uderzająco duże, do 'j3 długości działek kielicha, 0,4-0,55 razy tak szerokie jak długie (szersze niż u 0. sphegodes), oliwko-wozielone lub brązowe, z falistym, często ciemnym brzegiem, nagie; warżka ciemnobrązowa lub czarnobrązowa, nie podzielona lub słabo 3-łatkowa, słabo wysklepiona ze skośnie w dół skierowanymi lub rozpostartymi brzegami bocznymi (podobnie jak u 0. sphegodes subsp. epirotica), bez guzków lub słabo guzkowata, na tylnym brzegu krótko owłosiona, z przodu często z wyrostkiem;

„lusterko" w kształcie litery H z bocznymi odgałęzieniami na tylnym końcu (podobnie jak u sphegodes wariant »provincialis«), szaroniebie skie lub szarofioletowe. Siedlisko: Garigi, ubogie murawy, widne lasy sos-j nowe i dębowe; do 500 m n.p.m. Okres kwitnienia: IV-V. Zdjęcia: It, Fóggia, 8.4.32. Rozmieszczenie: Półwysep Apeniński; Sycylia] Apulia, Kalabria, Basilikata, Toskania. • Element llorystyczny: Centr-śródziemnomors centr-przyśródziemnomorski. Kraje: Eur: Pd Si It. Uwaga: O. garganica należy do trudnych taksonó z kręgu form Sphegodes, który na ogół stawia jeszcze wiele znaków zapytania, Do zbadania pozostaj czy właściwe jest zaszeregowanie go do rangi oso nego gatunku. Następnie należy sprawdzić, czy zemplarze O. garganica z Kalabrii odpowiadają r linom z Włoch. Przy całym podobieństwie, tym z Kalabrii brak uderzająco szerokich płatków korony Również w południowej Francji występują gdzieni gdzie podobne rośliny; zbliżają się one do wariant »provincialis« gatunku O. sphegodes.

i

Ophrys aescuiapii RENZ

Synonimy: O. sphegodes subsp. aesculapii (RENZ) SOÓ, O. ae. subsp. pseudoaranifera RENZ.

Wygląd: Łodyga wysokości 15-40 cm. 5-7 liści odziomkowych lancetowatych lub podługowa-to-jajowatych; wyżej na łodydze 1-2 liście łodygowe. Kwiatostan luźny, o 3-10 kwiatach; przysadki dłuższe niż zalążnie. Działki kielicha (żółtawo)zielone, boczne niekiedy w dolnej połowie brązowo-czerwono plamiste, długości 9-13 mm i szerokości 3,5-5,5 mm,

środkowa wzniesiona i wklęsło wygięta; boczne płatki korony żółtozielone lub żółte, długości 5-8,5 mm, o falistym brzegu, nagie; warżka ciemnobrązowa lub czerwonobrązowa i zamszowato owłosiona o brzegu nagim 2-3 mm szerokim, jas-

nożółtym lub pomarańczowożóttym, czasami lek ko 3-łatkowa, słabo wysklepiona, bez guzków lub! tylko bardzo słabo guzkowata, z przodu z małymi wyrostkiem; „lusterko" w kształcie litery H, rzadk" z bocznymi wypustkami lub z przodu z drugi poprzecznym połączeniem, obejmujące pol bazalne, szarobrązowe lub szarofioletowe z j nofioletowym brzegiem; zgrubienia bazaln zielonkawe z ciemniejszym wierzchołkiem. Bra czerwonych punktów staminodialnych. Siedlisko: Widne lasy sosnowe, garigi, ubogie n r rawy; do 1000 m n.p.m.; na glebach zasadowych dość suchych. Okres kwitnienia: lll-V. Zdjęcia: Eubeja, 11.4.84 (I); Gr. Argolis, »pseudoaranif&f ra«, 5. 4. 80 (p). Rozmieszczenie: Endemiczn" w pd. Grecji, brak jednak w części zach.; Pelop" nez (wsch. połowa), Fokis, Beocja, Attyka, Fthi dis, Magnisja, Eubea. • Element florystyczn Wsch-śródziemnomorski. Kraje: Eur; Pd Gr. Zmienność: Czasami występują rośliny o mniej! szych warżkach (8—9 x 9—10 mm) z węższym żół-ł tym brzegiem: »pseudoaranifera«. Ich status nalH ży sprawdzić.

91R

Ophrys helenae RENZ

Synonim: 0. sphegodes subsp. helenae (RENZ) SOÓ & 0. MORESBY MOORE.

Wygląd: Łodyga wysokości 15-40 cm, o 2-8 kwiatach. Działki ok-wiatu zielone, często czerwonawo nabiegte. Działki kielicha jajowate, długości 11-15,5 mm i szerokości 5,5-8 mm,

środkowa skierowana do tyłu; boczne płatki korony długości 7-12 mm, nagie; warżka w kolorze czerwonego wina lub ciemnobrązowoczerwona, zamszowato krótko owłosiona, długości 11,5-17,5 mm i szerokości (rozpostarta!) 15-23 mm, wypukło

wysklepiona, bez guzków lub tylko bardzo słab guzkowata, z przodu z małym wyrostkiem; „luste ka" brak lub tylko bardzo słabo zaznaczone (wid czne pod światło); zgrubienia bazalne niewyraźn rozwinięte. Siedlisko: Ubogie murawy, ubogie łąki, garigi, dne lasy; do 1000 m n.p.m.; na glebach zasad wych, suchych lub wilgotnych. Okres kwitnieni IV-VI. Zdjęcia: Gr, loannina, 17.5.79 (I), 1.6, (p). Rozmieszczenie: Centrum areału w północn Grecji (Epirus, Tessalia, zachodnia Macedonia pojedynczo do południowej Albanii, środków Grecji, Peloponezu (Ilia). • Element florystyczn Wsch + centr-śródziemnomorski, wsch-przyśró ziemnomorski. Kraje: Eur: PdWsch Gr Al.

Ophrys incubacea BIANCA

Synonimy: O. atrata LINDLEY, O. sphegodes subsp. atrata (LINDLEY) E. MAYER.

Wygląd: Łodyga wys. 2(M0 (-60) cm, o 3-8 kwiatach, działki kielicha zielone, rzadko różowe, dł. 10,5-15,5 mm i szer. 4-7,5 mm; boczne płatki korony zielone lub czerwonawo nabie

gte, dł. 6,5-9 mm, na brzegu faliste, nagie; warżka ciemna czerwonobrązowa lub czarnobrązowojfio-letowa), dł. i szer. 10-14 mm, z guzkami wys. do 3,5 mm, z przodu sercowato wycięta i często z małym

wyrostkiem, dookoła owłosiona ciemnymi długim kosmkami; „lusterko" w kształcie litery H z bocz nymi odgałęzieniami od podstawy do wewnętrzn strony guzków, szaroniebieskie z jasnym brzegie Główka znamienia u podstawy bardzo wcięta. Siedlisko: Widne lasy i zarośla, garigi, ubogie mur wy; do 1000 m n.p.m. Okres kwitnienia: lll-V. Zd' cia: BI, Majorka, 14.3.75 (I); It, Fóggia, 10.4.82 Rozmieszczenie: Zach. i centr. obszar śródziem morski; na południowy zachód do Kerkiry. • E ment florystyczny: Centr+zach-śródziemnomors centr+zach-przyśródziemnomorski. Kraje: E PdWsch Gr Al Ju, Pd Me Si It Sa Co, PdZach BI H Lu, Zach Ga.

Ophrys tarentina GÓLZ & REINHARD

Wygląd: Łodyga wys. 10-30 cm, o 3-8 kwiatach. Działki kielicha zielone, dł. 10-14,5 mm i szer. 4,5-7 mm; boczne płatki korony żółtozielone, czasami czerwonawe, dł. 8-10

mm, nagie, z falistym brzegiem; warżka czarno-brązowa lub czerwonawobrązowa, dł. 10,5--14 mm i (rozpostarta!) szer. 13-17 mm, nie podzielona lub słabo 3-łatkowa. wypukło wysklepiona, bez guzków lub tylko słabo guzkowata, dokoła pokryta długimi włoskami,

z wąskim żółtawym i nagim brzegiem, z prz du z małym wyrostkiem, „lusterko" zmiennej w kształcie litery H i obejmujące pole bazaln lub zredukowane do formy podkowy alb 2 izolowanych wydłużonych plam, szarofiolet we, zgrubienia bazalne ciemne. Brak punktó stamninodialnych. Siedlisko: Garigi, ubogi murawy, rzadko widne lasy; do 600 m n.p.m. na glebach zasadowych, dość suchych, szkieł towych. Okres kwitnienia: lll-IV. Zdjęcia: It, Taj ranto, 13. 4. 74 (I); It, Cosenza, 24. 4. 73 (pj Rozmieszczenie: Pd. Włochy; Cosenza, Matera Taranto, Brindisi. • Element tlorystyczn* Centr-śródziemnomorski. Kraje: Eur: Pd It.

Ophrys mammosa DESF.

Wygląd: Łodyga wysokości 20-60 cm z 1-2 luskolistkami u podstawy, 3-6 (-9) liśćmi odziomkowymi w (luźnej) rozecie i z 1-2 liśćmi powyżej. Liście odziomkowe lancetowate, do 20 cm dtugości i 4 cm szerokości. Kwiatostan o 2-10 (-18) kwiatach; przysadki dłuższe od zalążni. Dzia

łki kielicha zielone, boczne w dolnej połowie, a niekiedy i środkowa nabiegłe purpurą w różnym stopniu intensywności, prosto wzniesione lub skierowane do tyłu, jajowato-lancetowate, długości 10-19 mm i szerokości 4-8,5 mm; boczne płatki korony żółtozielone lub purpurowe, długości 7-12 mm, nagie; warżka czerwo-nobrązowa, brązowofioletowa lub czarnopu-rpurowa, długości 10-17 mm i szerokości (rozpostarta!) 10-19 mm, wypukła, przeważnie z potężnymi, szerokostożkowatymi guzami, na tylnym brzegu krótko owłosiona, z przodu z papillami lub naga, wyrostek mały lub go brak; „lusterko" w kształcie litery H lub 2 pasów, szaroniebieskie lub szarolila; jamka znamienia dwa razy szersza od wysokości; zgrubienia bazalne prawie czarne, brak punktów staminodialnych.

Siedlisko: Widne lasy iglaste i liściaste, makie, garigi, ubogie murawy; do 1400 m n.p.m.; na glebach dość suchych lub dość wilgotnych, często na zasadowych. Okres kwitnienia: II—V. Klucz do oznaczania podgatunków: 1 Dziobkowata wypustka prętosłupa (łącznik)

0,5-1,5 (-2) mm długości. Warżka z potężnymi (do 7,5 mm wysokości) guzami, przeważnie nie podzielona; „lusterko" nie rozgałęzione 1. O. m. subsp. mammosa

1* Łącznik prętosłupa dł. 1,5-3,5 mm. Warżka z niskimi (do 3 mm wys.) guzami, często słabo 3-łatkowa; „lusterko" niekiedy rozgałęzione na boki 2. O. m. subsp. transhyrcana

\.O.m. subsp. mammosa Synonimy: O. sphegodes subsp. mammosa

(DESF.) E. NELSON, 0. tamka (AGGEENKO) NEVSKI, m. subsp. grammica B. & E. WILLING, 0. m. subs, serotina B. & E. WILLING. Zdjęcia: An. Izmir, 21.3.78 (l/d); Cy, Paphos, 10, 83 (p/d). Rozmieszczenie: Półwysep Bałkański! Azja Mniejsza, Krym; na północ do Bułgarii, południowej Jugosławii i środkowej Albanii, na wschód do Trabzon w północnej Anatolii i Adanj w południowej Anatolii. • Element florystyczny: Wsch + centr-śródziem nomorski, wsch+centr-przyśródziemnomorski. I Kraje: Eur: PdWsch Cr Gr Tu Al Ju Bu RK; Asi: CJ AnAE. 2. O. m. subsp. transhyrcana (czE.mmovsKh) BUT-TLER; Synonimy: 0. transhyrcana CZERNIAKCWSKA, (Ą sphegodes subsp. transhyrcana (CZERNIAKOVSKAJ soó, 0. sintenisii H. FLEISCHM. & BORNM. 0. spili subsp sintenisii (H. FLEISCHM. & BORNM.) E. NELSON. Zdjęcia: U, Galilea, 19.4.81 (l/g); An, Icel, 23. 4] 78 (p/g); Cy, Limassol, 19.3.84 (l/ś). Rozmieszczenie: Azja Mniejsza, na zachód do południowej Anatolii (Antalya). Poza tym w irackim Kurdystanie, południowym, zachodnim i półl nocnym Iranie oraz w Turkmenistanie. • Element florystyczny: Wsch-środziemnomorskij orientalny. Kraje: Asi: U LS Cy An. Uwaga: Oba podgatunki są bardzo zmienne, pod względem wielkości kwiatów, wysklepienia i bar-i wy warżki oraz wysokości guzów; również wcześ-j nie i późno kwitnące warianty rosną niekiedy tym samym miejscu. Morfologicznie podgatun' nie są ostro rozdzielone. Na terenie styku po gatunków (południowa Anatolia, Cypr) częste b wają formy przejściowe, ale również dalej na z chód lub na wschód można znaleźć rośliny zbliż ne do drugiego podgatunku. Do wyjaśnienia pozostaje status roślin w p łudniowej Anatolii (od Mersin do Iskenderun Są one znane jako O. transhyrcana subsp. arna nensis RENZ & TAUBENHEIM (0. sphegodes subs. amanensis E. NELSON), a niekiedy zaliczane do spruneri). Wygląd: Działki kielicha białawozielone lub mocn różowe; warżka czarnofioletowa, nie podzielo lub 3-łatkowa; łącznik tak długi jak u 0. m. subs transhyrcana. Zdjęcie: An. Hatay, 20. 5.71 (p/ś).

0 m. subsp. ttanshpcana - również w środku po lewej

Dwulistnik

O. m. subsp. mammosa powyżej »amanensiS"

Ophrys morisii (u. MARTELLI) CIFERRI & GIACOMINI

lem Wygląd: Łodyga wysokości 15-40 cm, o 3-10 kwiatach. Dziatki kielicha białawe lub lilioworóżowe, rzadziej zielone, długości 10,5-15 mm i szerokości 5,5-8,5

mm, trochę odgięte do tyłu; boczne płatki korony pomarańczowoczerwone lub ciemno-brązowoczerwone, długości 6,5-10 mm, z falistym brzegiem; warżka (lila-)ciemnobrązowa, długości 10-13,5 mm i szerokości (rozpostarta!) 13-18,5 mm, rzadko lekko 3-łatkowa, wypukła, na tylnym brzegu krótko owłosiona, przeważnie bez guzków, z dość potężnym trójkątnym lub trójząbkowym wyrostkiem; „lusterko" zmienne, przeważnie duże i bogato rozgałęzione, bywa również tarczkowate, rzadziej w kształcie litery H, brązowofioletowe z jaśniejszym brzegiem; zgrubienia bazalne czarnopurpurowe. Punkty staminodialne występują lub ich brak.

Ophrys tyrrhena GÓLZ & REINHARD

Synonim: O. exaltata sensu DEL PRETE (nie TEN., patrz str. 212). Wygląd: Łodyga wyso

kości 15-35 cm, o 2-8 kwiatach. Działki kielicha przeważnie białawe lub różowoliliowe, rzadko zielone, jajowate, długości 11-17 mm i szerokości 5-8 mm, prosto wzniesione;

boczne płatki korony białe, różowoliliowe lub brązowe, czasami z ciemnym brzegiem, długości 7-10 mm, często owłosione; warżka ciemnobrązowa, długości 10-14 mm i (rozpostarta!) szerokości 11-17 mm, nie podzielona lub lekko 3-łatkowa, rozszerzona, bez guzków lub z niskimi guzkami, dookoła z krótkimi włoskami, z przodu przeważnie sercowa-to wycięta z dość potężnym wyrostkiem trójkątnym lub o 3 ząbkach; „lusterko" zmienne, przeważnie obficie rozczłonkowane, rzadko w kształcie litery H (szaro)brązowe lub ciemnofioletowe z jasnym brzegiem. Zgrubienia bazalne czarniawe. Często występują czerwone punkty staminodialne.

Siedlisko: Widne makie, garigi, ubogie pa wista; do 900 m npm., na glebach zasadowyc lub lekko kwaśnych. Okres kwitnienia: III-I Zdjęcia: Sa, Cagliari 3.4. 71 (p); Sa, Nuoro, 4. 71 (I). Rozmieszczenie: Sardynia, dan z Korsyki należy sprawdzić. • Element fkr tyczny: Centr-śródziemnomorski, ?centr-przyśr ziemnomorski. Kraje: Eur: Pd Sa ?Co.

Obecnie przyjęło się rośliny z kręgu form SphegJ

des o barwnych działkach kielicha, a więc białawych do różowoliliowych określać jako ar chnitiformis. Rośliny z tą cechą nie stanowią ża nej jednostki systematycznej, lecz występu u wielu gatunków, jak na przykład u O. spheg des, O. araneola i 0. ineubacea. Warianty arac nitiformis różnią się od egzemplarzy z zielony-

działkami kielicha jedynie barwą działek. Wyst powanie barwnych działek kielicha traktowa jest jako normalna wariacja cech dziedzicznyc W centralnej i zachodniej części obszaru śródzi mnomorskiego występują oprócz tego takso arachnitiformis, które prawdopodobnie powsta z krzyżowania się kręgu form Sphegodes (dzia kielicha przeważnie zielone) z kręgiem form Fucif! lora lub Ferrum-equinum (działki kielicha przewa żnie kolorowe). W takich ustabilizowanych taks" nach mieszańców przewagę mają działki barwn nad działkami zielonymi, do tego dochodzą właa ciwości, których brak w kręgu form Sphegode, jak owłosione boczne płatki korony i duże wyrost wargi. Dokładniejsze badania taksonów przedst wiono na stronach 222-225. Dalsze taksony zna" są z Kastylii, Dalmacji i Apulii.

Siedlisko: Widne lasy, ubogie murawy porośnięt krzakami; do 500 m n.p.m.; na glebach zasad wych, suchych lub świeżych. Okres kwitnień' lll-IV. Zdjęcia: It, Genua, 17.4.70 (p); It, Grosset 7. 4. 79 (I). Rozmieszczenie: Endemicznie wzdł zach. wybrzeża Włoch; znany z prowincji Genu Livorno, Siena, Grosseto, Latina, Frosinon • Element florystyczny: Centr-przyśródziemn morski. Kraj: Eur: Pd It. Pokrewieństwo: Gatunek wykazuje bliskie krewieństwo z O. morisi. Podobne są także tyrrhena i O. aveymnensis.

Ophrys splendida GÓLZ & REINHARD

Synonim: 0. arachnitiformis sensu DEL PRETE (nie GREŃ. & PHILIPPE, patrz str. 212).

Wygląd: Łodyga wys. 10-25 cm, o 2-8 kwiatach. Dziatki kielicha białawe lub różowoliliowe, dl. 10,5-14,5 mm i szer. 5,5-8 mm, prosto wzniesione; boczne płatki korony wyraźnie

dwubarwne, białe lub różowe z żółtozielonym lub (pomarańczowo)czerwonym brzegiem, często faliste, nagie; warżka ciemnobrązowa z wąskim żółtym brzegiem, długości 8-12 mm i szerokości (rozpostar

ta!) 10-14 mm, wypukła, często bez guzków, n tylnym brzegu krótko owłosiona, z przodu sercowat wycięta, z małym wyrostkiem lub bez niego; „luster-j ko" H-kształtne, często linie tarczowato się zlewają! szaroniebieskie lub ciemnofioletowe z białym brz&f giem. Brak punktów staminodialnych. Siedlisko: Widne lasy, garigi, ubogie murawy; d 400 m n.p.m.; na glebach zasadowych, suchyc lub dość świeżych. Okres kwitnienia: IV—V. Zdjęcia: Ga, Bouches-du-Rhóne, 16.4.79 (I), 14.5. 73 (p). Rozmieszczenie: Południowa Francja; od Rhónej (Arles) do okolic Cannes. • Element florystyczny: Zach-przyśródziemnomorski. Kraj: Eur: Zach Ga.

Ophrys aveyronensis (J. J. WOOD) DELFORGE

Synonim: O. sphegodes subsp. aveyronensis J. J. WOOD.

Wygląd: Łodyga wysokości 10-40 cm o 3-5

•12) kwiatach, Dziatki kielicha różowoliliowe, rzadko kremowe, dl. 12--16 mm i szer. 6-8 mm, wzniesione prosto w gó

rę; boczne płatki korony różowe z intensywnie zabarwionym (pomarańczowo)czerwonym brzegiem, dl. 7-10 mm, pokryte papillami; warżka brązowa lub brązowolila, dl. 9-15 mm i szer. (rozpostarta!) 12-16

mm, nie podzielona lub lekko 3-łatkowa, trochę wypuJ kła, dokoła krótko owłosiona, przeważnie bez guz-J ków, z przodu z małym wyrostkiem; „lusterko" prze-) ważnie duże i bardzo rozgałęzione, rzadko w kształcie litery H lub pasów, szarolila i jasno obrzeżone. Zgrubienia bazalne czarnooliwkowe. Brak punktó staminodialnych, Siedlisko: Ubogie łąki luźno porośnięte krzakami, 600-700 m n.p.m.; na glebach zawi rających wapń, dość suchych. Okres kwitnienia: V-VI.| Zdjęcia: Ga, Aveyron. 6.6.82. Rozmieszczenie: Pd. Francja (Aveyron, Herault); nieliczne stanowiska w okolicy Causes du Larsac. • Element florystyczny:] Zach-przyśródziemnomorski. Kraj: Eur: Zach Ga.

Ophrys sipontensis o. & E. DANESCH

Synonimy: O. sphegodes subsp. sipontensis GUMPRECHT, O. garganica subsp. sipontensis DEL PRETE. Żadna z tych nazw nie została opublikowana zgodnie z regułami nazewnictwa.

Wygląd: Gatunek podobny do O. incubacea (str. 218), przede wszystkim ze względu na długość włosków na brzegach warżki, ciemną barwę warżki i prę-toslup wcięty u podsta

wy. Znaczące różnice przy przeciętnie większych kwiatach stanowią: białawe lub różowoliliowe dziatki kielicha, różowe lub brązowoczerwone

boczne płatki korony, warżka bez guzków lub sła bo guzkowata, „lusterko" czasami silniej rozczłonkowane, z wyjątkiem podstawy rozgałęzione] również na boki. Siedlisko: Ubogie murawy i ubogie pastwiska; do! 600 m n.p.m.; na glebach zawierających wapń, dość suchych. Okres kwitnienia: IV. Zdjęcia: It. Fóggia, 11.4.74 (I), 9.4.82 (p). Rozmieszczenie:] Endemicznie we Włoszech na południowym zboczu i u południowego podnóża Monte Gargano (Manfredonia). • Element florystyczny: Centr-] -przyśródziemnomorski. Kraj: Eur: Zach It. Uwaga: Należy lepiej zbadać wzajemne powiązania taksonu z O. incubacea, który czasami ma czerwone działki kielicha.

224

Ophrys beitolonii MORETTI

b'formis Wygląd: Łodyga wysokości 10-35 cm, o 2-8 kwiatach. Dziatki kielicha przeważnie różowe, również zielone, długości 13--18,5 mm i szerokości 6-8 mm, prosto wzniesione, boczne płatki korony różowe lub czerwone, długości 8-12 mm, dość wąskie (2,5-4,5 razy dłuższe od szerokości), delikatnie owłosione, z wierzchoł

kiem zgiętym do przodu; warżka czarnopurpu-rowa, nie podzielona lub rzadko 3-łatkowa, długości 12,5-18,5 mm i (rozpostarta!) tak szeroka jak długa, ale robiąca wrażenie wąskiej z powodu podgiętych części bocznych, dookoła porośnięta włoskami, bez guzków, z przodu sercowato wycięta i ze wzniesionym żółtawym wyrostkiem; „lusterko" tarczkowate w przedniej połowie warżki, jaskrawonie-bieskie, bez obrzeżenia; brak punktów sta-minodialnych.

Siedlisko: Widne lasy i zarośla, garigi, ubogie murawy; do 1200 m n.p.m.; na glebach zasadowych, świeżych lub suchych. Okres kwitnienia: lll-VI. Zdjęcia: It, Fóggia, 9. 4. 82 (l/g); Si, Siracusa, 11.4. 76 (p/g). Rozmieszczenie: Półwysep Apeniński na południe od Ligurii, Półwysep Bałkański od Istrii do Czarnogóry a także Kerkira (Kortu). Dane z południowej Francji nie są pewne. • Element llorystyczny: Centr-śródziemnomorski, centr-przyśródziemnomorski. Kraj: Eur: PdZach Gr Ju, Pd ?Me Si It ?Co. Pokrewieństwo; Z krzyżówek 0. beitolonii z innymi gatunkami kręgu form Sphegodes powstały ustabilizowane taksony mieszańców. Rosną one w centralnej i zachodniej części obszaru śródziemnomorskiego często w liczebnych populacjach, częściowo poza areałem 0. bertolonii. Stąd można wnioskować o ich dawnym powstaniu. Ponieważ zmienność taksonów mieszańców jest wielka i sfery zmienności się przenikają,

objęto je wszystkie nazwą 0. bertoloniiformis & E. DANESCH (0. b. berłoloniifoimis [o. & E. I NESCH] SUNDERMANN). Niektóre z nich króf przedstawiamy. Dalsze cechy do wymieniony w kluczu to: boczne działki kielicha często nagi faliste i skierowane do tyłu; warżka często z gu kami, małym i skierowanym do dołu wyrostkie~ niekiedy tylko słabo wypukłym. 1. Działki kielicha przeważnie zielone: 0. bertold niiformis. Monte Gargano; zdjęcia: It. Fóggia, 2 4.73 (l/d), 10.4.74 (p/d) - 0. promontorii o. &] DANESCH, podobny do poprzedniego, boczne płai korony wyraźnie duże, Fóggia, Frosinone, Latr zdjęcia: It, Fóggia, 14.4.81 (str. 228 l/ś). 2. Dzia kielicha przeważnie białe lub różowe; 2,1. Warz mała, długości 10-14 mm: O. catalaunica o. & DANESCH, Katalonia; zdjęcia: (str. 228): Hs, B celona, 30. 4.75 (l/g), 28. 4.77 (p/g). - Podob taksony w południowej Francji, Sycylii, Dalmacji 0. dalmatica [MURR] SOÓ, zdjęcia: (str. 229): Chorwacja, 16.4.80 (l/d), 1.4.83 (p/d). 2.2 Warz duża, 12-16 mm długości: O. benacensis (REIS o. & E. DANESCH, warżka nie podzielona lub sła 3-łatkowa; skraj południowych Alp (od Como Treviso); zdjęcia: (str. 229): It, Brescia, 20. 4.. (l/g; It. Trydent 28.4.82 (p/g). - Podobne takso:, w południowo-wschodniej Francji, zdjęcia: G; Var, 15. 4.71 (str. 228 l/d, p/d); środkowe Włoc" »0. b. triloba RENZ«, podobny do poprzednieg ale warżka często głęboko 3-łatkowa, Balearf zdjęcie: BI, Majorka, 19.3.75 (str. 220 p/ś). Klucz do oznaczanie gatunków z grupy OpbiĄ -bertolonii: 1 Warżka w pobliżu środka uniesiona prawie [

kątem prostym (siodłowato); jamka znamien! prawie 1,3 -1,8 razy wyższa niż szersza; cza ne nabrzmienia bazalne siedzące1,5-2 I przed podstawą prętosłupa na uwypukleń siodłowato zwężonej podstawy warżki; pr tosłup wysokości 7,5-9 mm, smukły, zwężają' się ku podstawie (widok z boku). 0. bertolo

1* Warżka słabo wygięta ku górze lub pros' jamka znamienia do 1,2 razy tak wysoka i szeroka, często szersza niż wyższa; nabrzm nia bazalne siedzące na podstawie prętosłup prętosłup 4,5-7,5 mm wysokości, potężrt z rozszerzoną podstawą. O. bertoloniiform'

Poniżej: -promontori

Calypso bulbosa (L) OAKES

Synonimy: C. borealis (SWARTZ) SALISB., C. ame-ricana R. BR., C. occidenłalis (HOLZ.) A. A. HELLER, Cypripedium bulbosum i.

Wygląd: Roślina o jajowatej bulwie; bulwa z 1 liściem asymilacyj-nym, otoczonym pochwami obumarłych liści. Liść na ogonku długości do 7 cm; blaszka liściowa jajowata, dłu

gości do 6 cm i szerokości 5 cm. Łodyga 10-20 cm, otulona u dołu kilkoma pochwiastymi łuskolistka-mi, z 1 kwiatem. Kwiat duży, w kącie różowej przysadki, na krótkiej szypułce, zwisający. Działki kielicha i boczne płatki korony podobnie ukształtowane, purpuroworóżowe, wąskolancetowate, długości 12-22 mm i szerokości 2,5-4 mm, prosto odstające; warżka długości 15-23 mm, trzewiczko-wato rozdęta, w tylnej części kończąca się szerokim, rozdwojonym kolcem, wewnątrz z purpurowymi punktami i pasami, przednia część płaska, biaława z żółtymi pęczkami włosków u podstawy.

Siedlisko: Cieniste, wilgotne lasy iglaste. Okres kwitnienia: V—VI. Zdjęcia: Su, Vasternorrland, 16.6.76. Rozmieszczenie: W północnoeuropejskiej strefr" tajgi, na południe do 57°N. Gatunek zasiedla areJ

okołobiegunowy w strefie umiarkowanej i boresj nej, w Ameryce Północnej sięga w górach dalej południe; w Azji większe przerwy w występów' niu, na przykład w zachodniej Syberii i wschodn'' Jakucji. Element florystyczny: Skandynawski, pn-rosyjs pn-syberyjski. Kraje: Eur: Śr: RB, Pn Su Fe RN, Wsch RE. Zmienność: Zabarwienie warżki i pęczków wł ków zmienia się nieznacznie. Typy północnoam! rykanskie odbiegające od roślin euroazjatycki nie zasługują jednak na rangę odmiany LUER 1975). Pokrewieństwo: Warżka przypomina warżkę o wika (por. nazwy LINNEUSZA); oba rodzaje nie jednak bliżej spokrewnione.

Żłobik koralowy Corallorrhiza trifida CHATEL.

Synonim: C. intacta CHAM., C. innata R. BR. Wygląd: Roślina z ko-ralokształtnym, rozgałęzionym kłączem, bez korzeni. Łodyga 7-30 cm, u dołu otoczona pochwami nielicznych łuskolistków, żółtawo-zielona. Kwiatostan luźny, 2-12-kwiatowy. Kwiaty na krótkich szy-pułkach, odstające, przysadki długości do 2 mm. Działki kielicha zielonkawe, często (brązowo)czerwono plamiste lub nabiegłe,

długości 5-6 mm i szerokości 1-1,5 mm, obie boczne działki biegnące pod nasadą warżki krótkim ciernistym wyrostkiem; boczne płatki korony podobnie zabarwione, trochę krótsze, tworzące ze środkową działką kielicha luźny hełm; warżka biała, często czerwono plamista, języczkowata, dłu

gości 5-6 mm, u podstawy z 2 ząbkowatymi l !

kami bocznymi i 2 podłużnymi listwami. Siedlisko: Cieniste, wilgotne lasy, również tun i wilgotne zagłębienia wydm; do 2000 m n.p. preferuje gleby ubogie, lekko kwaśne. Okres kwitnienia: V—VIII. Zdjęcia: Ge, południowa Badenia, 1.6.66 (I), 21 62 (ś); Ge, południowa Wirtembergia, 17.6.711 Rozmieszczenie: Szeroko rozprzestrzeni w Europie i Azji Mniejszej od strefy arktycznej przyśródziemnomorskiej, bardzo rzadko w stre śródziemnomorskiej, tylko rzadko na obszarze togeograficznym zach-przyśródziemnomorsk, i pdfśr-atlantyckim. Gatunek okołobieguno: głównie występuje w strefie umiarkowanej i boli alnej, pojedynczo dalej na północ, a w góra, przenika dalej na południe. • Element florystyczny: (Śródziemnomorsko/g^ ski) przyśródziemnomorsko/górski, umiarkowa borealny, (arktyczny). Kraje: Eur: PdWsch Gr Al Bu Rm RK, Pd It, PdZach Hs, Zach Ga Be tHo Śr He Au Hu Ge Da Cz Po RB, Pn Su No Fe RN Wsch RW RC; Asi: An.

9 ^ 1

Lipiennik Loesela Liparis loeselii (L) L. C. M. RICHARD

ovata Wygląd: Roślina o poziomym kłączu, na końcu którego powstaje nowy pęd kwiatowy, w pobliżu zeszłorocznego. Łodyga wysokości 5-25 cm, u podstawy z jedną pseudobulwą, otuloną pochwami liściowymi, u góry ostro 3--5-kanciasta. 2 (3) liście asymilacyjne, lancetowate lub owalne, długości 2-11 cm i szerokości 0,7-2 cm,

wzniesione. Kwiatostan luźny, długości 2-10 cm o 3-18 kwiatach; przysadki krótkie, łusko-wate. Kwiaty żółtawozielone, na krótkich szy-pułkach. Działki kielicha długości 4,5-5,5 mm i 1,4-1,8 mm szerokości, lancetowate, trochę dłuższe od równowąskich, ok. 0,5 mm szerokich bocznych płatków korony i warżki; warżka

sierpowato wygięta i zagięta wzdłuż, z szer kojajowatym odcinkiem przednim i krótki wąskim odcinkiem tylnym o faliście pokarb wanym brzegu. Siedlisko: Torfowisko niskie i pośrednie, ró nież wilgotne zagłębienia wydmowe; do 900 n.p.m.; na glebach wilgotnych, bogatych w w pienie. Okres kwitnienia: V—VII. Zdjęcia: Ge, Allgau, 20.6.67 (I), 25. 6. 83 ( Rozmieszczenie: W umiarkowanej strefl Europy, pojedynczo w strefie przyśródziemn1

morskiej; rzadki. Poza tym na wschód w str fie umiarkowanej do środkowej Syberii, for czty w Jakucji i Nizinie Turańskiej; dru część areału w strefie umiarkowanej i borę nej Ameryki Północnej i Alaski. • Element rystyczny: Umiarkowany, (przyśródziemnomors Kraje: Eur: PdWsch Ju ?tBu Rm, Pd It, PdZach Zach Ga Be Ho Br, Śr He Au Hu Ge Da Cz Po I Pn Su No Fe, Wsch RW RE RC. Zmienność: Nieki, dy na wydmach południowej Walii występują i rianty z jajowato-owalnymi liśćmi; opisano je ja" odmianę »ovata«.

Wyblin jednostronny Malaxis monophyllos (L.) SWARTZ

W

Synonimy: M. m. var. brachypoda (A. GRAY) MORRIS & AMES, M. ffl, IW. diphylloS (CHAM.) LUER, Microstylis monophyllos (L.) LINDLEY.

Wygląd: Roślina o pionowym kłączu. Łodyga wysokości 10-3-(-50) cm, u podstawy z pseudobulwą (tuż nad zeszłoroczną) otuloną pochwami liściowymi, u góry kanciasta,

z 1 luskolistkiem i 1 (rzadko 2) liściem asymilacyj-nym. Liść owalno-jajowaty, długości 3—10 cm i szerokości 1,5-5 cm. Kwiatostan długości 3-15 (-25) cm o obfitych, gęstych kwiatach; przysadki krótkie, łuskowate. Kwiaty żółtawozielone na szy-pułkach długości 1-1,5 mm, skręconych o 360° (lub o 180°). Działki kielicha długości 2-2,7 mm, jajowato-lancetowate; boczne płatki korony długości 1,7-2,4 mm. równowąskie; warżka długości 1,7-2,4 mm, okrągława z trójkątnym wierzchołkiem i 2 małymi łatkami bocznymi, miseczkowato zagłębiona, skierowana ku górze (lub w dół).

Siedlisko: Wilgotne lasy, szczególnie olsy, wilg ne łąki, wilgotne omszone skały; do 1600 m n.p.mj na glebach zasadowych, chętnie w półcieniu. Okres kwitnienia: VI—VII. Zdjęcia: Ge, Allgau,15.7.71. Rozmieszczenie: W umiarkowanej i borealnf strefie Europy, brak w zachodniej Europie, południe do Alp i Karpat. Gatunek o areale okoł, biegunowym w strefie umiarkowanej i borealn w górach wschodniej Azji i Ameryki Północnej strefy śródziemnomorskiej. • Element florystyczny: Alpejski, karpacli (pd)łpn-subatlantycki, środkowoeuropejski, sa macki, śr-syberyjski, skandynawski, (pn-rosyjskij Kraje: Eur: PdWsch Ju Rm, Pd It, Śr He Au Ge Po RB, Pn Su No Fe RN, Wsch RW RC. Zmienność: Prawie wszystkie rośliny północn amerykańskie mają kwiaty skręcone o 180°, pr czym warżka skierowana jest do dołu (»brachyp da«), poza tym jednak odpowiada wariantowi e roazjatyckiemu, sięgającemu do Alaski.

Wątlik błotny Hammatbya paludosa (L.) O. KUNZE

Synonim: Malaxis paludosa (L) SWARTZ. Wygląd: Roślina o pionowym kłączu. Łodyga wysokości 5-25 cm, u podstawy z pseudo-bulwą (1-2 cm ponad zeszłoroczną), otoczoną pochwami liściowymi, 3-5-kanciasta, w dolnej części z 1-2 tuskolistkami i 2-3 liśćmi asymilacyjnymi. Najwyższy liść największy, lancetowaty, dt. 8-30 mm i szerokości 5-11 mm. Kwiatostan długości 2-15 cm, luź

ny, obfity; przysadki krótkie, tuskowate. Kwiaty żółtawozielone, na szypułkach długości 1,5-2 mm, skręconych o 360°. Działki kielicha długości 2,4-3 mm, jajowate, boczne trochę krótsze od środkowej, boczne płatki korony długości 1,5-2 mm, jajowate z podgiętym wierzchołkiem; warżka długości

1,5-2 mm, jajowata, zaostrzona, wklęsła. Rozmnażanie: Na przednim brzegu liścia odkład.-' ją się rozmnóżki, które odpadają i wyrastał z nich nowe rośliny. Siedlisko: Zapadliska w torfowiskach wysokie' torfowiska pośrednie, zagłębienia w wydmach; ' 1100 m n.p.m.; na glebach ubogich i kwaśnych. Okres kwitnienia: VII—VIII. Zdjęcia: Ge, Górna Bawaria, 31. 7. 65 (I); Allgau, 8. 8.78 (ś), 1. 8.77 (p). Rozmieszczenie: W umiarkowanej i borealn strefie Europy, rzadko przenikają do strefy pr śródziemnomorskiej, podobnie w Siedmiogrodz i nad dolnym Donem. Gatunek o areale okołobi gunowym (Eurazja i Ameryka Północna). Element florystyczny: Umiarkowany, borealn, (panoński), (pontyjski). Kraje: Eur: PdWsch Ju Rm, Pd It, Zach Ga Be Br Hb Fa, Śr He Au Ge Da Cz Po RB, Pn Su I RN, Wsch RW RE RC. Pokrewieństwa: Rodzaj Hammarbya jest mon powy. Bardzo blisko spokrewniony z rodzaj Malaxis, może z nim nawet zostać połączony.

- Uzupełnienie -

Nigritella widderi TEPPNER & KLEIN

Wygląd: Kwiatostan kulisty lub jajowaty. Kwiaty różowe, pąki w kolorze bardziej intensywnym niż otwarte kwiaty. Warżka dolnych kwiatów długości 6-9 mm, 2,4-3,2

mm nad podstawą siodłowato zwężona, odcinek tylny bulwiasto rozszerzony i 2,6-3,2 mm szeroki, kwiaty górne o nieco mniejszych wymiarach; boczne działki kielicha trochę szersze od środkowej i wyraźnie szersze od bocznych płatków korony; ostroga długości 1-1,4 mm. Rozmnażanie bezpłciowe. Siedlisko: Alpejskie ubogie murawy nawapien-ne; ponad 1500 m n.p.m.; gleby zasadowe, dość suche. Okres kwitnienia: VII.

Zdjęcia: Au, Steiermark, 18. 7. 85 (I, p/g) 23. 7. 85 (p/d), skala 1 cm. Rozmieszczenie: Północno-wschodnie Alpy

Wapienne; gatunek opisany w 1985 r. zna jest z Veitschalpe, Górna Szwabia, Tote Geb ge i Lofere Alpen; prawdopodobnie można znaleźć również w Bawarii. • Element fjorystyczny: Alpejski. Kraje: Eur: Śr Au? Ge. Pokrewieństa: N. widderi tworzy wraz z rubra, N. striaca i N. archiductis-\oanri\s gru gatunków, rozmnażających się bezpłciowo. I ne gatunki z rodzaju Nigritella, rozmnażają s; płciowo, jak to zwykle bywa u storczykó z wyjątkiem skandynawskiej populacji N. nty ra. Przy rozmnażaniu bezpłciowym (apomixi nie powstają komórki żeńskie, z których pt zapłodnieniu wyrastają embriony. W tym przj padku embriony powstają bez zapłodnieni z komórek zalążka (nucellus), przy czym zapi lenie (przeniesienie pyłku) nie jest potrzebni Apomixis daje podobne korzyści jak autdj gamia (patrz str. 263): gatunek jest niezależ od organizmu zapylającego i może zasiedl nowe siedliska, jak na przykład wysokie gó

01.A

i ' ' ^

"TOf

?3fi

Klucze do oznaczania

Przegląd

1. Klucz do rodzajów str. 8

2. Klucz do gatunków i grup gatunków W przypadku dużych rodzajów Orchis i Ophrys zamieszczono w tekście częściowe klucze do kręgu form.

Obuwik (Cypripedium) 12 Kruszczyk (Epipactis) 237 Bulawnik (Cephalanthera) 239 Limodorum 38 Listera (Listera) 42 Spiranthes 46 Tajęża (Goodyera) 48 Platanthera 239 Gołka (Gymnadenia) 64 Ciemnogłów (Nigritella) 66 Kukułka (Storczyk) (Dactylorhiza) 239 Storczyca (Traunsteinera) 108 Storczyk(CVc/ró) 242

Krąg form Coriophora 110 Krąg form Laxiflora 112 Krąg form Mascula 244 Krąg form Collina 244 Krąg form Ouadripunctata 132 Krąg form Boryi 134 Krąg form Morio 244 Krąg form Militaris 245

Klucz do gatunków z odwrotną kolejnością zakwitania 245 Barlia 152 Himantoglossum 245 Serapias 246 Dwulistnik (Ophrys) 246

Krąg form Lutea 249 Krąg form Speculum 250 Krąg form Reinholdii 250 Krąg form Scolopax 250 Krąg form Ferrum-equinum 250

2 3 6

Krąg form Fuciflora 251 Krąg form Sphegodes 251

O posługiwaniu się kluczami do oznaczania

Klucze pomagają oznaczyć nieznane rośliny. Zbudowane są dychotomicznie. Przeciwstawione są zawsze dwie możliwości, oznaczone tymi samymi cyframi (1/1*, 2/2* itd). Zaczynamy od alternatywy 1, sprawdzamy obie możliwości, wybieramy odpowiadającą i przechodzimy do cyfry podanej na końcu. W ten sposób posuwamy się od alternatywy do alternatywy aż znajdziemy nazwę gatunku lub podgatunku. Wówczas wynik można sprawdzić z opisem i ilustracją gatunku w części opisowej. Cyfra umieszczona poniżej w nawiasie daje możność drogi powrotnej. Przy tym prostym postępowaniu wynikają jednak u storczyków liczne problemy, Ponieważ gatunki są niekiedy bardzo do siebie podobne trudno zestawić alternatywne cechy, które zarówno dadzi się opisać w krótkiej formie jak i będą łatwe do rozpoznania. Im mniej wyraźnie wyrażają się różnice gatunkowe, tym subtelniejszymi cechami na leży operować w kluczu, a w związku z tym wyni ka konieczność bardziej dokładnego obserwowa nia przy oznaczaniu. W niektórych przypadkach trzeba mieć w ręce lupę z 10-krotnym powiększeniem; często nie możemy się obyć bez skali mili metrowej do mierzenia. W idealnym przypadku każda roślina powinna dać się oznaczyć za porno cą klucza bez żadnych wątpliwości. Cel ten jedna jest prawie nieosiągalny i nie należy tego też oczekiwać od kluczy zamieszczonych w tej książ ce. Ciągle na nowo, choć z coraz to mniejszym prawdopodobieństwem, występują rośliny silnie odbiegające od zwykłego obrazu danego gatunki (odmiany barwy lub budowy wywołane mutacjam lub wpływem środowiska). Gdybyśmy chcieli uwzględniać wszystkie takie

przypadki, klucz stałby się nieprzejrzysty, nazbyt długi i w związku z tym nieużyteczny. Podobne problemy pojawiają się, gdy gatunki są nazbyt zmienne, co ma miejsce szczególnie u Dactylorhiza (patrz uwaga na str. 240 na początku klucza) i w mniejszym stopniu u Ophrys i niektórych kręgów form Ochris. Zawsze zaleca się, aby nie oznaczać natychmiast napotkanego egzemplarza lecz spokojnie obejrzeć całą populację w danym miejscu występowania. Uzyskuje się wówczas obraz zmienności i tym sposobem zmniejsza niebezpieczeństwo błędnego oznaczenia. Doświadczenie wykazało, że im dłuższe klucze tym bardziej niepewne. Dlatego w niniejszej książce przebieg oznaczania od rozpoznania rośliny jako storczyka do ustalenia jej przynależności gatunkowej został podzielony na częściowe etapy. Pierwszy klucz na str. 8-11 prowadzi do rodzajów, następne klucze do gatunków i podgatunków. Jeśli jest to potrzebne, tak jak przede wszystkim w przypadku bogatych w gatunki Ophrys i Orchis włączono dalsze etapy częściowe. Oznaczenie przebiega według następującego schematu:

rodzina -> rodzaj -> krąg form* -»grupa* -> gatunek -»podgatunek*

Jednostki oznaczone * stosowane są w kluczu tylko w razie konieczności. Podział ten ma swe zalety dla osoby, która ma już pewną znajomość storczyków. Nie musi za każdym razem zaczynać od początku klucza, lecz może wejść w klucz częściowy, na ile mu pozwoli dotychczasowa wiedza. Trzeba jeszcze zwrócić uwagę na stan rze-czy. Przy konstrukcji kluczy pierwszoplanowym zadaniem była ich użyteczność jako praktycznego środka pomocniczego. Dlatego, gdy tylko było to możliwe, wybierano cechy łatwo rozpoznawalne. Mniej zwracano uwagi na stosunki pokrewieństwa Między gatunkami. Gatunki, które znalazły się * kluczu blisko siebie nie muszą koniecznie być Ze sobą blisko spokrewnione. Odwrotny przypadek zachodzi wówczas, gdy przy budowie klu-czy podaje się wzmianki o pokrewieństwie, gdy **a gatunki w sposób nieoczekiwany trzeba po-s'awić w tej samej alternatywie.

Każdy klucz ma swoje własne „życie wewnętrzne" - i swoje słabe punkty. Gdy w końcu użytkownik je odkryje, często poczynił już tak duże postępy w znajmości gatunków, że klucz nie jest mu potrzebny. Na takie odkrycie warto poświęcić trud niektórych błędnych oznaczeń.

Kruszczyk (Epipactis) 1 Człon nasadowy (hypochilum) warżki z obu

stron ma łatkę boczną; człon nasadowy i końcowy (epichilum) związane ruchomym przegubem 2

1' Hypochilum bez łatek bocznych; hypochilum i epichilum nieruchome względem siebie

3 2 Hypochilum podługowato-łódkowate z wy

prostowanymi, wąskotrójkątnymi łatkami bocznymi; epichilum wąskotrójkątne, z gładkim wierzchołkiem, zaostrzone

£ \ieratrifolia (str. 14) 2* Hypochilum płasko miseczkowate ze skośno

odstającymi, szerokotrójkątnymi łatkami bocznymi; epichilum okrągławe, z pofalowanym brzegiem, tępe. . . . £ palustris (str, 14)

3 (1) Łodyga w kwiatostanie naga lub skąpo owłosiona 4

3* Łodyga w kwiatostanie gęsto puszyście lub filcowało owłosiona 5

4 Kwiaty w pełni rozkwitu zwisające lub przynajmniej silnie pochylone; liście jasnozielone E phyllanthes (str. 28)

4* Kwiaty w pełni rozkwitu poziomo odstające lub odrobinę zgięte, liście ciemnozielone, niekiedy purpurowe

grupa £ troodi (str. 30) 5 (3) Epichilum z 3 zmarszczkowato-brodawko-

watymi wzniesieniami: 2 okrągławe boczne guzy i 1 wydłużona listwa boczna

grupa £ microphylla (str. 22) 5* Epichilum płaskie lub z 2 (rzadko 3) wypuk

łościami, gładkimi lub trochę podłużnie bru-zdkowanymi 6

6 Roślina obcopylna: w kwiecie w pełni roz-0 0 7

winiętym znajduje się kulisty lepki gruczoł (gruczoł dziobkowy), pytkowiny leżą nie uszkodzone w klinandriach (lub są już usunięte wraz gruczołem dziobkowym) 7

6" Roślina samopylna: w kwiecie w pełni rozwiniętym nie ma gruczołu dziobkowego - albo brak go zupełnie lub występuje tylko w pąku a przy rozkwitaniu zascha, pytkowiny rozpadają się w pąku lub po rozkwitnięciu.

9

7 Roślina ciemnoszarozielona (oś kwiatostanowa często bladozielna), liście i cała łodyga w jednolicie fioletowym odcieniu; liście lancetowate lub wąskojajowate; kwiaty jedwabiście połyskujące

£ purpurata (str. 16) 7* Roślina zielona, brak odcieni fioletowych lub

skoncentrowane na łodydze; liście jajowate lub okrąglawe, rzadko lancetowate; kwiaty nie połyskujące 8

8 Działki kielicha zielone, warżka i boczne płatki korony białawe i często z różowym poblaskiem, hypochilum wewnątrz czarnofiole-towe; łodyga zawsze zielona

£ condensata (str.16) 8* Warżka i wszystkie działki okwiatu czerwo

nawo nabiegłe, a jeżeli nie - to zielone, wówczas hypochilum wewnątrz nie czar-nofioletowe, jaśniejsze; łodyga często fioletowo nabiegła £ helleborine (str. 18)

9 (6) Epichilum nieco dłuższe lub przeważnie wyraźnie dłuższe niż szersze, zaostrzone, działki kielicha (10-) 11-15 mm długości, często (ale nie zawsze) zaostrzone

£ leptochila (str. 28) 9* Epichilum szersze niż dłuższe lub tak długie

jak szerokie, tępe; działki kielicha 6-11 (-12) mm długości, nie zaostrzone wyraźnie

10 10 Liście sztywne, podłużnie pofałdowane i ry-

nienkowate, sierpowato zgięte, na brzegu faliste, daleko odstające - (roślina 25-90 cm wysokości; liście lancetowate, żółtawoszaro-zielone, działki kielicha 70-10 (-12) mm długości) £ muelleri (s\r. 24)

2 3 8

10* Liście wiotkie, przeważnie płaskie, wzniesione lub zwisające n

11 Liście na ogonku długości 5-10 mm. - (Roślina 20 -60 cm wysokości; liście lancetowate, ciemnozielone, fioletowo nabiegłe, płatki kielicha 9-12 mm długości) U

£ greuteri (str. 24) \ 11* Liście na ogonku do 4 mm długości 12 12 Znamię bocznie u nasady z każdej strony

z 1 zaostrzonym guzem. - (Roślina 30-60 cm wysokości; liście lancetowate, żółtawozie-lone; działki kiekicha 8-11 mm długości)...

£ youngiana (str,24) 12' Znamię bez zaostrzonych guzów

13 13 Prętosłup z klinandrium, powierzchnia

znamienia skośna do osi zalążni (patrz rysi I na str. 24) 14

13* Brak klinandrium, powierzchnia znamienia prostopadła do osi zalążni 15

14 Łodyga zielona; epichilum przeważnie z podniesionymi brzegami i wysuniętym wierzchołkiem, bez czerwonego zabarwienia. - (roślina 10-30 [-45] cm wysokości; liście lancetowate, jasnozielone; działki kielicha 6-9,5 mm długości) £ albensis (str. 24)

14* Łodyga od dołu fioletowa; epichilum z płaskimi brzegami i podgiętym wierzchołkiem, przeważnie czerwonawo nabiegłe. - (roślina 20-60 cm wysokości; liście jajowato-lancetc-wate, żółtawozielone, działki kielicha 6-8mm długości) £ dunensis (str. 24)

15 (13) Liście szerokojajowate, z gładkim brzegiem; przysadki krótsze od kwiatów lub tej samej długości; działki kielicha (8-) 9-11 mf» długości j

... autogamiczna rasa «neerlandica» (str. 18)

15' Liście jajowato-lancetowate, z falistym brzegiem; dolne przysadki dużo dłuższe od kwiatów; działki kielicha 6-8 mm długości.... 1'

16 Hypochilum wewnątrz jasnooliwkowe li brązowawe; epichilum zielonkawobiale, rzl dko z różowym poblaskiem: liście skupione w środku łodygi (z wyjątkiem tuskolistkó*

- (roślina 15-35 wysokości; liście jasnozielone) E pontica (str. 24)

16' Hypochilum wewnątrz (ciemno)czerwone; epichilum białe, przeważnie czerwonawo nabiegłe; liście dość regularnie rozmieszczone na łodydze (patrz alternatywa 14*)....

£ dunensis (str. 24)

Butawnik (Cephalanthera)

1 Warżka kwiatu z krótką ostrogą; liście asy-milacyjne często trąbkowato zwinięte

... grupa C. -epipactoides (str. 36) 1* Warżka bez ostrogi; liście płaskie 2 2 Kwiaty purpuroworóżowe; łodyga w obrębie

kwiatostanu oraz zalążnie gęsto gruczołowa-to owłosione C. rubra (str. 34)

2* Kwiaty (biało)żółtawe; łodyga i zalążnie z pojedynczymi włoskami 3

3 Liście lancetowate, 4-6 razy dłuższe niż szersze; przysadki kwiatowe (z wyjątkiem niekiedy najniższych i przedostatnich) dużo krótsze od zalążni C. longifolia (str. 34)

3' Liście jajowate 2-3 razy dłuższe niż szersze; przysadki ku górze równomiernie się zmniejszające, dolne dłuższe, górne krótsze od zalążni grupa C. damasonium (str. 32)

Platanthera 1 Ostroga dłuższa niż 13 mm [Platanthera

w wąskim znaczeniu) 2 ' ' Ostroga krótsza od 9 mm 4 2 Obie powierzchnie worków pyłkowych ró

wnoległe, oddalone od siebie o ok. 1 mm .. P bifolia (str. 54)

2 Obie powierzchnie worków pyłkowych skośne, oddalone od siebie u nasady 2-4 mm, na wierzchołku 0,5-2mm 3

3 Kwiaty (przynajmniej boczne działki kielicha) białe lub żółtawobiałe

P. chlorantha (str. 54) 3 Kwiaty zielone lub żółtozielone

grupa P. algeriensis (str. 52) 4 (1) Roślina tylko z 1 przygruntowym liściem

asymilacyjnym (Lysiella) P. obtusata (str. 58

4* Roślina z wieloma liśćmi rozmieszczonymi na łodydze [Limorchis) 5

5 Warżka na wierzchołku zagięta ku górze; ostroga 7-9 mm długości

P. azorica (str. 56) 5* Warżka wyprostowana lub zagięta ku dołowi;

ostroga 2-5 (-7) mm długości 6 6 Boczne działki kielicha jajowate, prawie nie

skręcone, ich powierzchnia skierowana w tę samą stronę co warżka; ostroga 2-3 mm długości P. micrantha (str. 56)

6* Boczne działki kielicha lancetowate, skręcone w kierunku warźki; ostroga 3,5-5 (-7) mm długości P. hyperborea (str. 56)

Gatunki z tego zakresu należą do 3 sekcji, niekiedy zaliczanych do samodzielnych rodzajów. Ich nazwy podano w kluczu.

Kukułka (Storczyk) (Dactylorhiza) Podział rodzaju 1. Krąg form Sambucina

Grupa D. romana: D. romana, D. markusii, D. flavescens; D. insularis, D. sambucina

2. Krąg form Iberica D. iberica

3. Krąg form Maculata a) D. umbrosa; D. osmanica;

grupa D. urvilleana: D.unilleana, D. nieschalkiorum

b) D. loliosa, D. saccifera, D. maculata c) grupa D. majalis: D. euxina,

D. majalis, D. cordigera; grupa D. purpurella, D. kerryensis

d) D. baltica e) D. lapponica, D. cruenta,

D. traunsteineri, D. baumaniana

f) D. kalopissii; grupa D. praetermissa: D. praetermissa, D. sphagnicola

g) D. elata h) grupa D. incarnata: D. incarnata,

D. ochroleuca

Wśród europejskich rodzajów storczyków Dac-tylorhiza sprawia najwięcej trudności przy rozróżnianiu i oznaczaniu taksonów. Problemy wynikają z genetycznej struktury rodzaju co dla takso-nomów i florystów przejawia się przede wszystkim trzema cechami: 1. Taksony są mało zróżnicowane, niewiele różnią się budową. 2. Populacje taksonów mają niezwykle dużą zmienność; ciągle spotyka się rośliny silnie odbiegające od przeciętnego wyglądu. 3. Tam gdzie różne taksony rosną razem, powstają mieszańce, wskutek czego rozmywają się granice morfologiczne. Do tych kryteriów biologicznych dochodzi często jeszcze niedostateczny stan znajomości. Klucz do oznaczania usiłuje brać pod uwagę te problemy. Na ogół nadaje się on do oznaczania populacji, a nie pojedynczych egzemplarzy. Zawsze należy zbadać wiele roślin i brać pod uwagę średni obraz danej cechy. Aby możliwie jak najbardziej ustrzec się błędnego oznaczenia, niektóre gatunki są wielokrotnie podawane w tym samym kluczu. Do tego wspomina się także stosunkowo rzadkie formy, przy czym nazwę gatunkową podaje się przy alternatywie (patrz również ...), do której można dojść tylko przy zwróceniu uwagi na ekstremalną cechę. Mimo to pewność oznaczenia można osiągnąć dopiero po dłuższym doświadczeniu.

1 Ostroga skierowana ku górze 2 1* Ostroga skierowana poziomo lub do dołu. .

3 2 Ostroga prosta; boczne działki kielicha od

stające na boki poziomo lub skierowane skośnie; liście przeważnie rozmieszczone wzdłuż łodygi D. insularis (str. 72)

2* Ostroga łukowato zgięta; dolne liście w rozecie grupa D. romana (str. 70)

3 (1) Kwiaty żółte 4

3* Kwiaty czerwone, różowe, rzadko bia łe. . .

4 Ostroga prosta, walcowata, 1,5-2 mm grubości D. insularis (str. 72)

4* Ostroga zgięta, stożkowata, u nasady przeważnie wyraźnie grubsza od 2 mm 1

5 Warżka (rozpostarta!) 11-17 mm szerokości; ostroga 10-15 mm długości 1

D. sambucina (str. 74) 5* Warżka 5-9 mm szerokości; ostroga 6,5-101

mm długości.... grupa D. incarnata (str. 90) 6 (3) Ostroga wąskowalcowata 1-1,5 mm gru

bości 7 6* Ostroga szerokowalcowata lub stożkowata,

powyżej 2 mm grubości 9 7 Boczne działki kielicha skręcone ku górze,

wzniesione skośnie lub pionowo albo skierowane do przodu z wierzchnią stroną zwróconą ku dołowi D. maculata (str. 100)

7* Wszystkie działki okwiatu skierowane skośnie do przodu (niekiedy zbliżając się do siebie hełmowato), nie skręcone i z górną stroną zwróconą do wewnątrz 8

8 Liście asymilacyjne podługowato-lanceto-wate, 3-4 razy dłuższe niż szersze; warżka szersza niż dłuższa D. foliosa (str. 98)

8* Liście asymilacyjne równowąskolancetowate ponad 7 razy dłuższe niż szersze; warżka często dłuższa niż szersza

D. iberica (str. 74) 9 (6) Największe liście równowąskolancetowa

te, ponad (6) 7 razy dłuższe niż szersze . . • 10

9* Największe liście lancetowate lub jajowate, najwyżej 6 (7) razy dłuższe niż szersze. .15

10 Warżka na całej powierzchni drobno kropkowana, rzadziej również z krótkimi kresecz-kami i z zaznaczonym wzorem pasmowym, kwiaty różowe D. sphagnicola (str. 86)

[patrz również D. praetermissa str. 86; D. incarnata str. 90

10* Warżka z wzorem pasmowym, złożonym z kreseczek i dużych punktów, rzadko d r ó b * no kropkowana; kwiaty często purpurowo-czerwone, również różowe 11

?4n

11 Warżka niepodzielona lub płytko 3-łatkowa z nałożoną łatką środkową i zatokowatymi wcięciami o tępych kątach; liście często sztywno wyprostowane, niewiele odstające od łodygi, na wierzchołku kapturkowate....

£>. incarnata (str. 90) [patrz również D. traunsteineri str. 94]

11* Warżka 3-łatkowa z głębokimi ostrokątno zatokowatymi wcięciami między łatką środkową i bocznymi; liście skośnie lub daleko odstające od łodygi, na wierzchołku przeważnie płaskie 12

12 Roślina silna, ponad (25) 30 cm wysokości, o (4-) 5-10 liściach, największy liść ponad (10) 15 cm długości 13

12* Roślina delikatna, do 30 (40) cm wysokości, o 2-6 liściach, największy liść do 12 (16) cm długości 14

13 Ostroga 6-9 mm długości; warżka 6,5-9 mm długości; liście przeważnie drobnoplamiaste, rzadko bez plam D. baltica (str, 88)

13* Ostroga 9-16 mm długości; warżka 6-15 mm długości; liście często bez plam, dość rzadko plamiaste D. elata (str. 88)

14 (12) Ostroga stożkowata z szeroką nasadą, zwężająca się stopniowo ku końcowi (widok z wierzchu) D. traunsteineri (str. 94)

[ patrz także D. lapponica, str. 92; D. maculata, str. 100]

14* Ostroga walcowata z wąską nasadą, często w środku nieco rozszerzona (widok z wierzchu) D. baumanniana (str. 96)

[patrz również D. majalis subsp. brevifo-lia/turfosa, str 96]

15 (9) Warżka dookoła ujścia ostrogi żółtawa, kwiaty cynobrowoczerwone lub karmino-woczerwone (ciepłoczerwone)

D. sambucina (str. 74) 15' Warżka bez koloru żółtego, kwiaty purpuro-

woczerwone (zimnoczerwonme), rzadko kar-minowoczerwone (wówczas jednak ostroga krótsza niż 10 mm) 16

^ Warżka tylko z plamkami lub drobnymi kre-seczkami na paśmie i wieloma (drobnymi) plamkami 17

16* Warżka z kreseczkami i liniami przeważnie na paśmie, a obok często także (grubymi) plamkami 20

17 Rośliny wysokie, łodyga powyżej 20 cm wysokości, przeważnie ponad 30 cm; największe liście ponad 8 cm długości, przeważnie nawet ponad 12 cm; kwiaty przeważnie jasno ubarwione (różowe) 18

17* Niskie rośliny; łodyga do 30 (40) cm wysokości; największe liście do 12 (16) cm długości; kwiaty przeważnie ciemnopurpurowoczer-wone 19

18 Ostroga 5-9,5 cm długości, przeważnie krótsza niż 8,5 cm; plamy na liściach, jeżeli występują, przeważnie duże, często pier-ścieniowate i na całej powierzchni l iścia...

D. praetermissa (str. 86) 18* Ostroga 8 -12,5 mm długości, przeważnie

ponad 8,5 mm; plamy na liściach, jeśli występują, to przeważnie w kształcie kropek i tylko na przedniej połowie liścia

D. kalopissii (str. 80) [patrz również D. elata, str. 88]

19 (17) Brzeg warżki grubo nieregularnie ząbkowany D. euxina (str.80)

19* Brzeg warżki bez ząbków (niekiedy łatki boczne z dużym karbem)

grupa D. purpurella (str. 84) [patrz również D. baumanniana, str. 96]

20 (16) Ostroga 2/3-3/4 długości warżki D. osmanica (str. 76)

20* Ostroga prawie (9/10) długości warżki lub dłuższa od niej 21

21 Warżka na całej powierzchni porysowana, albo wachlarzowato albo ze wzorem pasmowym, obficie także na bocznych strefach brzegowych 26

21* Warżka ze wzorem pasmowym , w (niekiedy wąskich) bocznych strefach brzegowych bez rysunku lub z pojedynczymi rysunkami ..26

22 Ostroga 5-10 (-11) mm długości; dolne przysadki często krótsze od kwiatów 23

22* Ostroga 9-17 mm długości; dolne przysadki dłuższe od kwiatów 24

23 Łodyga (przeważnie) wypełniona rdzeniem,

u góry z 2-4 (-6) małymi, niepochwiastymi liśćmi, najwyższy liść przeważnie nie dochodzi do kwiatostanu

D. maculata (fuchsiij (str. 100) [patrz także D. saccifera, str. 98]

23* Łodyga pusta, bez lub z 1-3 niepochwiastymi liśćmi, najwyższy liść dochodzi do kwiatostanu grupa D. purpurella (str. 84)

[patrz również D. majalis, str. 82; D. cruenta, str. 92; D. praetermissa str. 86]

24 (22) Latka środkowa warżki duża, jej powierzchnia jest tak duża jak (1/3) 1/2 lub prawie cała łatka boczna; łodyga często wypełniona rdzeniem D. saccifera (str. 98)

24* Latka środkowa mała, jej powierzchnia mniejsza od 1/4 (1/3) łatki bocznej; łodyga pusta 25

25 Boczne działki kielicha pochylone do przodu lub skierowane skośnie; ostroga prosta, walcowata grupa D. un/illeana (str. 78)

[patrz również D. majalis i D. kalopissii, str. 80]

25* Boczne działki kielicha skierowane pionowo; ostroga często zgięta, walcowato-stożko-wata D. elata (str. 88)

26 (21) Ostroga krótsza lub prawie nie dłuższa od warżki, niekiedy silnie zgięta 27

26* Ostroga ponad 1,2 razy dłuższa od warżki, prosta lub prawie nie zgięta 28

27 Warżka szersza od długości, u nasady sze-rokostożkowata /zaokrąglona; boczne działki kielicha skierowane pionowo

D. elata (str. 88) 27' Warżka przeważnie dłuższa niż szersza,

u nasady wąsko stożkowata; boczne działki kielicha skierowane skośnie

D. umbrosa (str.76) 28 (26) Liście jajowato-lancetowate, 2-3,5 (4,5)

razy dłuższe niż szersza 29 28' Liście lancetowate, (3-) 4-6 razy dłuższe niż

szersze 30 29 Warżka przeważnie poniżej 7 mm długości

i 8,5 mm szerokości; liście do 2,5 cm szerokości, często z obu stron plamiste

D. cruenta (str. 92)

29* Warżka przeważnie ponad 7 mm długości i 8,5 mm szerokości; liście powyżej 2 cm szerokości, często z jednej strony plamiste

grupa D. majalis (str. 82) [patrz również grupa D. -purpurella str. 84]

30 (28) Ostroga stożkowata z szeroką nasadą (wygląd z góry) 31

30* Ostroga walcowata z wąską nasadą (wygląd zgóry) 32

31 Liście z wierzchu silnie plamiste; najwyższy liść przeważnie nie dochodzi do kwiatostanu; kwiatostan luźny 5-20-kwiatowy

D. lapponica (str. 92) 31' Liście plamiste po obu stronach lub bez

plam; najwyższy liść przeważnie dochodzi do kwiatostanu; kwiatostan gęsty 10-30--kwiatowy D. cruenta (str. 92)

32 (30) Warżka wyraźnie (do 1,8 razy) szersza^ niż dłuższa; łatki boczne i niekiedy łatki środkowe ząbkowane; kwiatostan gęsty, szeroko walcowaty D. majalis (str. 82)

[patrz również D. m. subsp. brevifolial i jturfosa, str. 96]

32* Warżka niewiele szersza (do 1,3 razy) niż dłuższa: łatki boczne i środkowe całobrzegie; kwiatostan trochę luźniejszy, wąskowalcowaty I

D. baumanniana (str. 96)

Storczyk (Orchis) Podział rodzaju: 1 Krąg form Coriophora

O. coriophora, O. sancta 2. Krąg form Laxiflora

O. lańlora, O. palustris 3. Krąg form Mascula

O. mascula, O. olbiensis subsp. olbien-sis, O. o. subsp. ichnusae, O. signiferal O. scopulorum; grupa O. pinetorum: (% pinetorum, O. langei; O. pallens, O. pm vincialis; grupa O. pauciflora: O. pauciH lora, O. laeta; O. anatolica

4. Krąg form Collina

O. collina, O. spitzelli, O. canariensis; grupa 0. patens: O patens, O prisca

5. Krąg form Papilionacea O. papilionacea

6. Krąg form Ouadripunctata O. quadripunctata, O. brancifortii

7. Krąg form Boryi O. boryi, O. israelitica

8. Krąg form Morio O. morio subsp. morio, O. m. subsp. syriaca; O. m. subsp. albanica; grupa O. longicornu: O. longicornu, O. champag-neuxii

9. Krąg form Militaris O. punctulata, O. galilaea; grupa O. tri-dentata, O. conica, O. lactea; O. purpu-rea; grupa O. militaris: O. militaris, O. stevenii; O. italica, O. simia, O. ustulata

Pierwszy klucz częściowy prowadzi zarówno do wielu kręgów form jak i bezpośrednio do niektórych gatunków. Gatunki z kręgu form można oznaczyć z następnych kluczy częściowych. Patrz także w specjalny klucz do gatunków z odwrotną kolejnością zakwitania str. 245.

1 Warżka nie podzielona 2 1* Warżka 3-łatkowa (niekiedy tylko powierz

chownie!) 5 2 Liście rozdzielone przy łodydze, wszystkie

płasko rozpostarte.... O. palustris (str. 112) 2' Dolne liście płaskie i różyczkowato zgrupo

wane u nasady łodygi, górne pochwiasto obejmujące łodygę 3

3 Boczne działki kielicha skierowane pionowo i skręcone na zewnątrz; ostroga workowata, prawie dwa razy dłuższa niż szersza

O. collina (str. 124) 3' Boczne działki kielicha pochylone do przo

du, nie skręcone lub skręcone do wewnątrz; ostroga wąska, dużo dłuższa niż szersza ..

4 4 Warżka najszersza w pobliżu nasady, pół

kolista O. papilionacea (str. 130) 4 ' Warżka szerokoklinowata, najszersza

w przedniej ćwiartce O. boryi (str. 134) 5 (1) 3 działki kielicha pochylone do przodu,

tworzące zamknięty hełm, ale niekiedy z odgiętymi koniuszkami 6

5* Działki kielicha rozchylone, wyprostowane lub trochę pochylone do przodu, nie tworzące zamkniętego hełmu 8

6 Ostroga skierowana ku górze; warżka przeważnie wyraźnie dłuższa niż szersza, często z łatkami bocznymi podwiniętymi ku dołowi

krąg form Morio (str. 244) 6* Ostroga skierowana do doły lub zgięta; war

żka tak długa jak szeroka lub dłuższa, z rozpostartymi łatkami bocznymi 7

7 Łatki środkowe warżki mniejsze od łatek bocznych; trójkątne nie dwudzielne

krąg form Coriophora (str.110) 7* Łatki środkowe większe od łatek bocznych,

rozszczepione i przeważnie rozszerzone ku przodowi krąg form Militaris (str. 245)

8 (5) Liście rozmieszczone na łodydze, wszystkie płasko rozpostarte, równowąskolance-towate, najszersze u podstawy

krąg form Laxiflora (str. 112) 8* Dolne liście płaskie i rozerkowato zgrupowa

ne u podstawy łodygi, jajowato-lancetowate, najszersze w środku lub bardziej z przodu, górne liście pochwiasto obejmujące łodygę

9 9 Ostroga skierowana ku górze lub zagięta..

krąg form Mascula 9* Ostroga skierowana poziomo lub ku dołowi

albo zagięta 10 10 Kwiaty małe, o działkach kielicha 3-7 mm

długości krąg form Ouadripunctata (str. 132)

10* Kwiaty większe, o działkach kielicha ponad (6)7 mm długości 11

11 Ostroga co najmniej 5 (przeważnie 7-8 ) razy dłuższa niż szersza krąg form Boryi

11 * Ostroga najwyżej 4 razy tak długa jak szeroka 12

12 Ostroga smukła, prawie 2 mm grubości, u nasady nie rozszerzona wyraźnie, przeważnie pozioma O. scopulorum (str. 116)

12* Ostroga gruba, workowata lub stożkowata, u nasady ponad 3 mm grubości, często skie-

243

rowana ku tytowi krąg form Collina (str. 244)

Orchis: Krąg form Mascula 1 Kwiaty żółte 2 V Kwiaty czerwone 4 2 Warżka bez czerwonych punktów; liście

owalno-jajowate, prawie 4 razy tak długie jak szerokie, bez plamek

0. pallens (str. 120) 2* Warżka z czerwonymi punktami; liście (rów-

nowąsko) lancetowate, ponad 4 razy dłuższe niż szersze, z plamkami lub bez 3

3 Liście plamiste; warżka ma kształt nosa owcy (patrząc z boku środkowe łatki załamane ku dołowi pod kątem ok. 60°)

0. provincialis (str. 120) 3* Liście nie plamiste; warżka bez załamania

w kierunku podłużnym, tatki środkowe prosto wysunięte

grupa 0. pauciflora (str. 122) 4 (1) Ostroga wydłużona, stożkowata, rów

nomiernie zwężająca się od nasady, dużo dłuższa od warżki. . . . 0. anatolica (str. 124)

4' Ostroga walcowato-maczugowata (w końcowej ćwiartce rozszerzona) lub walcowata i prawie nie dłuższa od warżki 5

5 Boczne działki kielicha w pełni (!) otwartych kwiatów skierowane stromo ku górze lub pionowo i skręcone na zewnątrz, a patrząc od przodu - w ustawieniu skośnym lub narożnym 6

5* Boczne działki kielicha pochylone do przodu i rozpostarte na boki, nie skręcone, a patrząc od przodu - w położeniu poziomym, rzadko kiedy skierowane skośnie i nieco skręcone 8

6 Łodyga (10-) 20-60 cm wysokości; kwiatostan (5-) 8-20 cm długości, z ponad (10) 15 kwiatami, kwiaty purpurowoczerwone (czerwień o zimnym odcieniu)

0. mascula (str. 114) 6* Łodyga 10-25 (-35) cm wysokości; kwia

tostan 3-8 (-12) cm długości, z 6-15 (-25) kwiatami białawymi, jasnoróżowymi lub

intensywnie różowymi (często w ciepłym odcieniu czerwieni) /

7 Ostroga 13-19 mm długości, 11/3-2 razy tak długa jak warżka, zagięta ku górze

O.o. subsp. olbiensis (str. 114) 7* Ostroga 9-14 mm długości, 1-174 razy tak

długa jak warżka, prosta, trochę skierowana do góry O.o. subsp. ichnusae (str. 114)

8 (5) Działki kielicha zaostrzone, o ostrzu krótkim lub wydłużonym

0. signifera (str. 114) 8* Działki kielicha tępe, zaokrąglone 9; 9 Ostroga 6-8 mm długości

0. scopulomm (str. 116) 9* Ostroga 10-15 mm długości

grupa 0. pinetorum (str. 118)

Orchis: krąg form Collina 1. Warżka nie podzielona... 0. collina (str.124) 1* Warżka trójłatkowa 21 2 Warżka o jaśniejszej barwie podstawowej

(biaława lub bladofioletowa); listwy z obu stron ujścia ostrogi (widziane z boku) proste; działki kielicha od strony wewnętrznej bez kropek 0. canariensis (str. 126)

2* Warżka z bardziej jaskrawą barwą pod-'; stawową (purpuroworóżowa lub czerwona); listwy z obu stron ujścia ostrogi (widziane z boku) schodkowate; działki kielicha od strony wewnętrznej przeważnie z purpurowymi kropkami 3

3 Działki kielicha po wewnętrznej stronie (nie biorąc pod uwagę kropek) jednobarwne, oli-wkowozielone, niekiedy czerwonawo na-biegłe (szczególnie na brzegu)

0. spitzelil (str. 126) 3* Działki kielicha wewnątrz dwubarwne, z zie

lonym centrum i szerokim brzegiem barwnym grupa 0. patem (str. 128)

Orchis: krąg form Morio 1 Łatki boczne warżki zagięte do dołu przewa

żnie pod kątem prostym do środka warżki, niekiedy dotykając się przednimi brzegami; ] białawy środek warżki ostro odgraniczony

244

od intensywnie zabarwionych łatek bocznych grupa 0. longicomu (str. 138)

f Łatki boczne prawie płaskie lub skierowane skośnie do dołu; jeśli zagięte do dołu wówczas jasne zabarwienie środka warżki przenika na łatki boczne, równomierne przejście zabarwienia grupa 0. moro (str. 136).

Orchis: krąg form Militaris 1 Przysadki kwiatowe prawie tak długie jak

zalążnia 2 1' Przysadki nie przekraczają długości połowy

zalążni 3 2 Działki kielicha 3,5-4,5 mm długości, z ze

wnątrz czerwonobrązowe lub czarnobrą-zowe 0. usłulata (str. 150)

2* Działki kielicha ponad 5 mm długości, zielone, białawe lub różowe

grupa 0. tridentata (str. 142) 3 (1) Kwiaty żółte, niekiedy czerwono po

plamione 4 3* Kwiaty czerwone 5 4 Kwiatostan zakwitający z dołu do góry; 2 ła

tki klapy środkowej zaokrąglone lub wąsko-rąbowate, do 2,5 razy długości zęba środkowego 0. punctulata (str. 140)

4* Kwiatostan zakwitający odwrotnie (z góry na dół); łatki klapy środkowej równowąskie, dużo dłuższe od zęba środkowego

0. galilaea (str. 140) 5 (3) Boczne klapy i łatka klapy środkowej

długo zaostrzone; brzegi liści faliste 0. Itaka (str. 148)

5* Boczne klapy i łatka klapy środkowej tępe; brzegi liści gładkie 6

6 Boczne klapy i łatka klapy środkowej równowąskie, prawie 10 razy tak długie jak szerokie, nieregularnie powykrzywiane

0. s/m/a (str. 148) 6' Boczne klapy i łatka klapy środkowej podlu-

gowate lub szeroko jajowate najwyżej 5 razy tak długie jak szerokie, przeważnie płaskie 7

7 Kwiatostan zakwitający z góry na dół; patrz alternatywa 4* (0. galilaea)

7* Kwiatostan zakwitający z dołu do góry. . . 8

8 Zewnętrzna strona działek kielicha różowa lub bladofioletowa

grupa 0. militaris (str. 146) 8" Zewnętrzna strona działek kielicha brązowo-

czerwono nabiegła lub plamista, rzadko bla-dobrązowaworóżowa

O.purpurea (str. 144) Specjalny klucz do gatunków z odwrotną kolejnością zakwitania U niewielu gatunków kwiaty w kwiatostanie otwierają się z góry na dół. Normalnie zakwitają najpierw kwiaty z samego dołu, a na końcu kwiaty górne. 1 Działki kielicha nie pochylone hełmiasto; os

troga dłuższa od 9,5 mm Krąg form Boryi (str. 134)

1* Działki kielicha tworzą zamknięty hełm; ostroga do 6 mm długości 2

2 Warżka 14-20 mm długości, biaława z purpurowymi łatkami, czerwono kropkowana..

0. simia (str. 148) 2* Warżka 10-12 mm długości, biała, różowa

lub bladożółta, czerwono poplamiona 0. galilaea (sir. 140)

Himantoglossum Trudny rodzaj, którego systematyka nie została całkowicie wyjaśniona. Na uwagę zasługuje duża rozpiętość zmienności wszystkich gatunków. Dlatego cechy należy sprawdzać na wielu roślinach z danej populacji; pojedyncze egzemplarze są zazwyczaj bardzo trudne do oznaczenia albo nieo-znaczalne. 1 Klapa środkowa warżki na wierzchołku wcię

ta do głębokości 3,5 (-7) mm; kwiatostan gęsty, kwiaty w środku oddalone od siebie o 2-4 (-5) mm H. hircinum (str. 154)

T Klapa środkowa wcięta do głębokości 5-50 mm; kwiatostan luźny, kwiaty w środku oddalone od siebie o 5-10 (-15) mm 2

2 Warżka na białawym tle bez plamek (lub z drobniutkimi punktami); klapy boczne 3-6 mm długości; klapa środkowa pozioma lub lekko skierowana ku tyłowi

H. affine (str. 156)

2 4 5

2* Warżka na biatym tle z dużymi plamami (rzadko bez plam); klapy boczne 5-25 mm długości; klapa środkowa skierowana skośnie do tyłu 3

3 Ostroga 2,5-3,5 (-5) mm długości; hełm z działek kielicha mały, boczne działki kielicha 8,5-11,5 mm długości

H. adriaticum (str. 154) 3* Ostroga (5-) 6,5-13 mm długości; hełm

z działek kielicha duży, boczne działki kielicha 13-18,5 mm długości

H. caprinum (str. 156)

Serapias Niektóre gatunki wyglądają bardzo podobnie i tylko wówczas można je z pewnością oznaczyć, gdy się dokładnie pomierzy ich kwiaty. W tym celu koniecznie jest niekiedy rozłożenie warżki płasko, co bez zniszczenia kwiatu udaje się zrobić tylko przy zręcznych palcach. Warżka jest członowana i składa się z odcinka końcowego (epichilum) i nasadowego (hypochilum). 1 Warżka u nasady z 1 niepodzielonym (ale

niekiedy klapowanym), dużym wypukłym zgrubieniem (modzelem), widocznym przy oglądaniu kwiatu S. lingua (str. 166)

1* Warżka u nasady z 2 podługowatymi, małymi wypukłymi zgrubieniami (listwami), które udaje się zobaczyć dopiero po rozłożeniu kwiatu 2

2 Warżka 14-19 mm długości, epichilum 7-11,5 mm długości S. paniflora (str. 166)

2' Długość warżka powyżej 20 mm, a epichilum powyżej 12 mm 3

3 Epichilum jajowato-lancetowate, w najszerszym miejscu 1,7 razy szersze od szerokości przy nasadzie, 2/3 lub prawie tak samo szerokie jak (rozłożone!) hypochilum 4

3* Epichilum lancetowate, najwyżej 1,6 razy szersze od szerokości przy nasadzie, 1/3 - 2/3 tak szerokie jak hypochilum 5

4 Łodyga i liście u nasady purpurowo cętko-wane; wypukłe zgrubienia warżki rozłożone na zewnątrz C. cordigera (str. 160)

4* Łodyga i liście nie cętkowane; wypukłe zgru-

;

bienia warżki równoległe grupa S. neglecta (str. 158)

5 (3) Warżka 32-42 mm długości; epichilum 18-28 mm długości

grupa S. vormeracaea (str. 162) 5* Warżka 23-31 mm długości; epichilum

12-18,5 mm długości; działki kielicha 18-26 mm długości 6

6 Łodyga z 2-4 (-5) kwiatami; epichilum owłosione aż do wierzchołka; rośliny występują w grupach, ponieważ corocznie każda wytwarza 2 nowe bulwy ..S. olbia (str. 160)

6' Łodyga z 4-12 kwiatami; epichilum tylko u nasady nieco owłosione; rośliny pojedyncze (co roku tylko 1 bulwa) 7

7 Epichilum jednobarwne; hypochilum (rozpostarte!) 11,5-14,5 mm szerokości, klapy boczne przeważnie ciemniej zabarwione niż część środkowa

S. v. subsp. lańflora (str. 164) 7* Epichilum dwubarwne (brązowoczerwone

z jaśniejszym brzegiem); hypochilum 15-18 mm szerokości, klapy boczne jaśniej zabarwione S. nurrica (str. 164)

Dwulistnik (Ophrys) Podział rodzaju 1. Krąg form Lutea

0. fusca subsp. fusca, 0.1, subsp. va-sconica, 0. iricolor, 0. atlantica, 0. pali-da, 0. omegaifera subsp. omegaifera, 0. o. subsp. fleischmannii, O.o. subsp. dy-fis, 0. lutea subsp. lutea, 0. I subsp. galilaea, 0.1. subsp. melena

2. Krąg form Insectifera 0. insectifera, 0. aymoninii

3. Krąg form Speculum 0. ciliata, 0. vernixia, 0. rep/Zs-fernandii

4. Krąg form Bombyliflora 0. bombyliflora

5. Krąg form Reinholdi 0. cilicica, O. kotschyi, O. cretica, 0-\ reinboldii subsp. reinholdii, O. r. subsp. straussii

6. Krąg form Scolopax

grupa O. umbilicata: O. umbilicata, O. flavomarginata; O. scolopax subsp. sco \opax, O. s. subsp. cornuta, O. s. subsp. beldreicbii, O. isaura tu prawdopodobnie trzeba dołączyć: grupę O. apifera: O. apifera, O. schulzei

7. Krąg form Ferrum-equinum O. argolica, O. elegans, O. delphinensis, O. lycia, O. ferrum-equinum, O.gottfrie-diana: grupa O. carbonifera, O. biscutel-la tu prawdopodobnie trzeba dołączyć: O. lunulata, grupa O. bertolonii: O. berto-lonii, O. bertoloniiformis

8. Krąg form Fusciflora O. holoserica subsp. holoserica, O. h.

subsp. apulica, O. h. subsp. panimaculata; grupa O. bornmuelleri: O.bornmuelleri, O. Ievantina; grupa O. oxyrrhynchos, O. oxyr-rhynchos, O. lacaitae; O. biancae, O. candica

tu prawdopodobnie trzeba dołączyć: O. O. tenthredinifera

9. Krąg form Sphegodes O. sphegodes subsp. sphegodes, O. s. subsp. epirotica, O. araneola, O. hebes, O. garganica, O. aesculapii, O. tarentina, O. helenae, O. incubacea, O. mammosa subsp. mammosa, O. m. subsp. transhy-rcana taksony aranitiforme: O. morisii, O. tyr-rhena, O. sipontensis, O. splendida, O. awyronensis tu prawdopodobnie trzeba dołączyć: O. spruneri

Pierwsza część klucza prowadzi do wielu kręgów form i grup gatunków a także bezpośrednio do niektórych gatunków. Gatunki z kręgów form ' 9rup można oznaczyć za pomocą następnych kluczy częściowych. Podczas gdy większa część gatunków charakteryzuje się dobrze widocznymi kombinacjami cech, Mka gatunków zajmuje pod względem morfologicznym miejsce pośrednie. Nie da się ich jednoznacznie zaliczyć do dużych grup (kręgów form)

i prawdopodobnie można je traktować jako ustabilizowane taksony mieszańców. Przy konstruowaniu klucza sprawiają one równie poważne trudności, co niektóre bardzo zmienne gatunki. Klucz usiłuje uwzględniać takie przypadki. Niektóre gatunki zostały w nim wielokrotnie umieszczone tak, żeby uwzględnić również mniej częste warianty. Do tego zwrócono uwagę na stosunkowo rzadkie formy ekstremalne, przy czym w alternatywie wspomniano takson, do którego można dojść w rzadkich przypadkach (patrz także). Jak zawsze i tutaj działa zasada, że oznaczanie jest łatwiejsze i pewniejsze, gdy bierze się pod uwagę cechy nie jednego egzemplarza lecz zmienność całej populacji. 1 Przedni koniec prętosłupa (łącznik) zaokrąg

lony itępy 2 1* Przedni koniec prętosłupa zaostrzony lub

dzióbkowato wydłużony, ostry 6 2 Działki kielicha różowe lub purpurowoczer-

wone; warżka z dużym, wzniesionym wyrostkiem O. tenthredinifera (str. 176)

2' Działki kielicha zielone, niekiedy nabiegłe brązowawo, czerwonawo lub purpurowo; warżka bez wyrostka lub z małym, skierowanym do tyłu 3

3 Warżka przy brzegu z wieńcem długich włosków, otaczającym 3 łatki

krąg form Speculum (str. 250) 3* Warżka bez brzeżnych włosków 4 4 Łatka środkowa warżki z brzegami silnie

zagiętymi do dołu, w związku z czym półkuli-ście uwypuklona, brodawkowata; łatki boczne również silnie uwypuklone, kosmkowato owłosione O. bombyliflora (str. 184)

4' Wszystkie łatki warżki płaskie lub uwypuklone, ale nie półkuliste, tylko brodawkowate (nie owłosione kosmkowato) 5

5 Warżka u nasady z 2 czarnymi bazalnymi wypukłymi zgrubieniami; boczne płatki korony równowąskie, co najmniej 5 razy dłuższe niż szersze, z powodu zagiętych brzegów robiące wrażenie jeszcze węższych

krąg form Insectifera (str. 180) 5* Warżka bez bazalnych zgrubień; boczne pła

tki korony podługowato-prostokątne, do 4 ra-

zy tak długie jak szerokie krąg form Lutea (str 249)

6 (1) Warżka niepodzielona; czasami w środku lub przed nim trochę wcięta i z zaznaczonymi 3 tatkami (tatki boczne zagięte na tych samych poziomach co łatka środkowa).. . . 7

6' Warżka 3-łatkowa, łatki boczne oddzielające się w tylnej połowie, zagięte do dołu i skręcone od poziomu łatki środkowej 17

7 Warżka siodłowata; wzdłuż w środku zagięta ku górze, z bocznie wzniesionymi bokami. .

grupa 0. bertolonii (str. 226) 7* Warżka nie siodtowata 8 8 Warżka na wierzchołku z dużym (przeważ

nie) 3-ząbkowym wyrostkiem; boczne płatki korony zawsze owłosione; lusterko obejmujące podstawę warżki (z wyjątkiem niekiedy 0. Ievdntina)

krąg form Fuciflora (str. 251) (patrz również grupa 0. crabronifere str. 200]

8* Warżka bez wyrostka lub z małym trójkątnym; boczne ptatki korony nagie lub owłosione; lusterko obejmujące podstawę warżki lub od niej odchodzące (niekiedy warżka z dużym wyrostkiem, ale wówczas z odizolowanym lusterkiem)

9 Działki kielicha zielone, niekiedy działki boczne w dolnej połowie czerwonawo nabiegłe

10 9* Działki kielicha białawe, różowe lub czerwo

ne 13 10 Lusterko obejmujące podstawę warżki, prze

ważnie w kształcie litery H, niekiedy w kształcie 2 oddzielnych pasów, albo także silniej rozgałęzione (brak u 0. helenae)

krąg form Sphegodes (str. 251) 10* Lusterko oddzielone od podstawy warżki al

bo także zgrupowane w środku warżki (plama) i z przerywanymi doczepkami do podstawy warżki 11

11 Na brzegu warżki z tyłu włoski dłuższe, z przodu krótsze lub prawie bez włosków; warżka z powodu podgiętych ku górze brzegów często robi wrażenie ostrotrójkątnej...

0. gottfriediana (str. 198)

:

12'

13*

14

14*

9 15

15*

16

16'

17*

Cały brzeg warżki długo owłosiony i równa miernie podgięty ku górze; warżka robi wr& żenię z przodu zaokrąglonej Warżka z żółtym brzegiem; włoski żółtobn zowe, brązowe lub jasnoczerwonawe

0. tarentina (str. 218) Warżka z czerwonobrązowym brzegiem; włoski ciemno(czerwono) brązowe i

0. bertoloniiformis (str. 226) (patrz także krąg form Ferrum-equinum, str. 250]

(9) Lusterko obejmujące nasadę warżki, w kształcie litery H lub bogato rozgałęzione, czasami tarczkowate 14 Lusterko oddzielone od nasady warżkijj w kształcie plam izolowanych lub poprzecznie połączonych I Środkowa działka kielicha bardziej lub mrtii wklęsłe zagięta aż do wierzchołka

krąg form Sphegodes (str. 251) [patrz także krąg form Ferru -equinum, str. 250]

Środkowa działka kielicha z nagle do tyli załamanym odcinkiem końcowym

0. lycia (str. (13) Warżka na wierzchołku z dużym 3-zęl nym wyrostkiem

grupa 0. crabronifera (str. [patrz także 0. Ievantina, str. 206]

Warżka z małym trójkątnym wyrostkiem bez wyrostka \ Warżka słabo wypukła, z płaskimi lub skoi nie ku górze skierowanymi brzegami, w tylnej połowie mocniej i dłużej owłosiona niż w przedniej; jeżeli dookoła owłosiona jedni kowo, wówczas brązowa

krąg form Ferrum-eguinum (str. 2 Warżka silnie wypukła z podwiniętymi brzegami, dookoła długo owłosiona, czamopurpurowa 0. bertoloniiformis (str. 226) (6) Warżka na wierzchołku z dużym, częsti 3-ząbkowym wyrostkiem 1 Warżka z małym, trójkątnym wyrostkiem. I Wierzchołek łatki środkowej silnie zakrzy-

248

wiony ku dołowi, przez co wyrostek zagięty pod warżkę grupa 0. apifera (str. 178)

18* Wierzchołek łatki środkowej wysunięty do przodu lub zagięty ku tytowi, wyrostek skierowany ku przodowi 19

19 Podstawowy kolor warżki ciemny, czarnopu-rpurowy lub brązowopurpurowy

krąg form Reinholdii (str. 250) 19* Podstawowy kolor warżki jaśniejszy, (cze-

rwonojbrązowy, bez purpury (ale lusterko niekiedy purpurowe) 20

20 Guzy łatek bocznych wydłużone, zaostrzone, w kształcie rogów; lusterko obejmujące podstawę warżki

krąg form Scolopax (str. 250) 20' Guzy łatek bocznych słabo wyrażone, krótkie

i tępe; lusterko przeważnie bez połączenia z podstawą warżki, rzadko ją obejmujące..

O.delphinensis (str. 196) 21 (17) Lusterko odłączone od podstawy warżki,

w kształcie odizolowanych lub poprzecznie połączonych plam 22

21* Lusterko obejmujące podstawę warżki, przeważnie w kształcie litery H, także w postaci dwu pasów 25

22 Lusterko biate lub z szerokim, białym brzegiem

krąg form Reinholdii (str. 250) 22* Lusterko bez białej barwy lub tylko z bardzo

wąskim białym brzegiem 23 23 Działki kielicha zielone, niekiedy boczne

dziatki w dolnej połowie czerwonawo nabiegłe 0. gottfriediana (str. 198)

23* Działki kielicha różowe lub czerwone.. . . 24 24 Warżka czerwonobrązowa lub ciemnobrązo

wa z żółtawym lub jasnobrązowym brzegiem, robi wrażenie wąsko prostokątnej (klapy boczne i brzegi klapy środkowej zagięte do dołu) 0. lunulata (str. 210)

24' Warżka czamopurpurowa z czerwonobrązowym brzegiem, robi wrażenie szeroko-owalnej (klapy boczne i klapa środkowa dość wypukłe)

0. bertoloniiformis (str. 226) [patrz także 0. elegans str. 196]

25 (21) Lusterko biate krąg form Reinholdii (str. 250)

25* Lusterko inaczej zabarwione, jednak niekiedy z wąskim brzegiem 26

26 Podstawowe zabarwienie warżki czarno-fioletowe 0. spruneri (str. 210)

[patrz również 0. transhyrcana subsp. amanensis, str.220]

26* Podstawowe zabarwienie warżki czerwo-nobrązowe lub ciemnobrązowe 27

27 Lusterko w kształcie litery H lub silniej rozgałęzione, zbudowane z szerokich pasów..

krąg form Sphegodes (str. 251) 27* Lusterko w kształcie podwójnych plam, obe

jmujące podstawę warżki drobnymi kresecz-kami 0. lunulata (str. 210)

Ophrys: krąg form Lutea 1 Strefa brzegowa warżki płasko rozpostarta

lub zagięta ku górze 0. lutea (str. 174) 1* Strefa brzegowa warżki (łatki boczne) zagię

ta ku dołowi 2 2 Warżka u nasady bez podłużnej bruzdki, pła

ska przy przejściu w jamkę znamienia . . . . 3 2* Warżka u nasady, w jej środku z podłużną

bruzdką, przy przejściu w jamkę znamienia z 2 bocznymi zgrubieniami 4

3 Warżka w kształcie siodła, wzdłuż od środka wygięta ku górze; lusterko bez wyraźnego brzegu 0. atlantica (str. 170)

3* Warżka zagięta ku dołowi; lusterko z jasnym brzegiem w kształcie litery w

0. omegaifera (str. 172) 4 (2) Warżka w pobliżu nasady załamana ku

dołowi pod kątem prostym 0. pallida (sir. 170)

4' Warżka prosta lub równomiernie zgięta, najwyżej łatka środkowa może być silnie przegięta 5

5 Lusterko jaskrawoniebieskie; warżka 15-23 mm długości, od spodu brązowoczerwona, bez żółto obrzeżonej łatki środkowej

O.tricolor(s\r. 168) 5* Lusterko szare, brązowe lub lila; jeżeli nie

bieskie to wówczas warżka od spodu oliw-

kowa, często mniejsza lub z łatką środkową żółto obrzeżoną 0. fusca (str. 168)

Ophrys: krąg form Speculum 1 Łatki warżki płaskie lub prawie nie wypukłe;

łatki boczne szeroko lancetowate, skierowane skośnie ku górze; pole podstawy z każdej strony z 2 listwami prawie jednakowej długości 0. ciliata (str. 182)

1* Łatki warżki silnie uwypuklone z brzegami zagiętymi ku dołowi; łatki boczne równowąs-kolancetowate, poziome lub prawie nie wzniesione; pole podstawowe z każdej strony z 2 lub 3 listwami wyraźnie niejednakowej długości 2

2 Włoski warżki jasne: pomarańczowe lub brą-zowożółte, rzadko czerwonobrązowe; łatka środkowa z brzegiem nieowłosionym, 1,5-2,5 mm szerokości; pole podstawowe z każdej strony z 2 listwami podłużnymi

O, vernixia (str. 182) 2* Włoski warżki ciemne: (czerwono)brązowe

lub ciemnofioletowe; środkowa łatka z brzegiem nieowłosionym, 0,5-1 (-1,5) mm szerokości; pole podstawowe z każdej strony przeważnie z 3 listwami podłużnymi

o. reo/s-ferdinandii (str. 182)

Ophrys: krąg form Reinholdii 1 Pole podstawowe u nasady warżki dłuższe

niż szersze, z 2 niskimi listwami; łatki boczne odchodzące w wyraźnej odległości od jamki znamienia 0. cilicica (str. 184)

1' Pole podstawowe tak długie jak szerokie, bez bocznych listew; łatki boczne rozchodzące się u podstawy warżki 2

2 Lusterko obejmujące pole podstawy 3 2* Lusterko odsunięte od podstawy warżki lub

rzadziej połączone 2 delikatnymi liniami ..4 3 Środkowa działka kielicha zgięta ku przodo

wi, łatki boczne skierowane w dół, z góry widoczne tylko guzy; wstępują czerwone punkty uwstecznionych, płonnych pylników (staminodia) 0. kotschyi (str. 186)

3* Środkowa działka kielicha skierowana ku ty

łowi lub wyprostowana. Boczne łatki ods jące skośnie, widoczne; często brak punktc staminodialnych 0. cretica (str

4 (2) Łatki boczne skierowane ku dołowi; wy stępują czerwone punkty staminodialne; działki kielicha przeważnie różowe lub czerwone, rzadko białawe lub zielone

0. reinholdii (str. 188) 4* Łatki boczne odstające skośnie; często brak

punktów staminodialnych; działki kielicha często zielone, również nabiegłe czerwono

0. cretica (str. 1

Ophrys: krąg form Scolopax 1 Środkowa działka kielicha silnie zgięta ku

przodowi ponad prętosłupem; środkowa łatka warżki najszersza w przedniej ćwiartce

grupa 0. umbilicata (str. 190] 1* Środkowa działka kielicha skierowana pro

to lub ku tyłowi, a jeżeli nie to silniej wklęs zgięta i wówczas nie pochylająca się na prętosłupem; środkowa łatka warżki najszersza w środku lub tylnej połowie...

2 Boczne łatki wąsko osadzone, przy nasadzi węższe niż wysokość guzów; bazalne wypu kłe zgrubienie oddalone, oddzielone płaski polem bazalnym 0. scolopax (str. 192)

2' Boczne łatki osadzone szeroko, szersze przy nasadzie niż wysokość guzów; bazalne wypukłe zgrubienie zbliżone, połączone I kołowatym wzniesieniem. 0. isaura (str.

Ophrys: krąg form Ferrum-equinum 1 Warżka dookoła dość równomiernie owłosio

na grupa 0. crabonifera (str. 201 1* Warżka nie owłosiona równomiernie dooko

ła, owłosienie brzegów w tylnej połowie wyraźnie dłuższe niż w przedniej

2 Warżka głęboko podzielona na 3 łatki, łatki boczne skierowane ku dołowi i skręcone po kątem prostym ku łatce środkowej.

0. delphinensis (str. 196) 2* Warżka niepodzielona lub 3-łatkowa, wów-j

czas łatki boczne zgięte tak jak latka środkowa i nie skręcone od tej płaszczyzny....3

3 Owłosienie brzegów w tylnej połowie warżki długie i kosmkowate, u nasady warżki białe, ku środkowi przechodzące w jasny brąz lub jasną purpurę 0. argolica (str. 196)

3' Owłosienie brzegów w tylnej połowie warżki krótkie i zamszowate, jednolicie ciemne 4

4 Lusterko w kształcie litery H, obejmujące pole bazalne; środkowa działka kielicha ze zgiętym ku tyłowi odcinkiem tylnym

0. //c/s (str. 198) 4' Lusterko przeważnie oddzielone od pola ba-

zalnego, podkowiaste lub z 2 oddzielnych plam; środkowa działka kielicha z odcinkiem końcowym prostym lub zgiętym ku przodowi

0. ferrum-equinum (str. 198) (patrz również 0. gotttriediana, str. 198]

Ophrys: krąg form Fuciflora 1 Lusterko tarczkowate (w przybliżeniu prosto

kątne) z szerokim białym brzegiem, wewnątrz bez rysunku lub z rozmytym wzorem, rzadko z wyraźnymi liniami

0. candica (str. 208) 1' Lusterko o podstawowej strukturze przy

pominającej literę H, często rozgałęziającej się na boki, z wyraźnymi białymi liniami granicznymi 2

2 Boczne płatki korony ponad 0,30 razy dłuższe od działek kielicha 3

2' Boczne płatki korony 0,14 -0,25 (-0,30) razy dłuższe od działek kielicha 4

3 Warżka w przedniej połowie między lusterkiem a wyrostkiem z podłużną listwą szerokości wyrostka, naga

0. oxyrrhynchos (str. 208) 3* Warżka w środku przedniej połowy bez po

dłużnej listwy, krótkoowłosiona 0. holoserica (str. 208)

4 (2) Warżka wachlarzowata, jej największa szerokość co najmniej 2 razy przewyższa szerokość u nasady, na przednim odcinku (prawie) naga (grupa 0. oxyrrhynchos)... 5

4* Warżka trapezowata, jej największa szerokość jest prawie równa 1,5 szerokości

u nasady, na przednim odcinku gęstoowło-siona 6

5 Przedni brzeg warżki czerwonobrązowy lub żółtobrązowy, rzadko żółty; lusterko zajmuje 2/5-1/2 powierzchni warżki

0. oxyrrhynchos (str. 208) 5* Warżka szeroko żółto obrzeżona; lusterko

zajmuje około 1/4 powierzchni warżki 0. lacaitae (str. 208)

6 (4) Warżka od tyłu zamszowato krótkoowłosiona, z przodu brodawkowata

0. holoserica (str. 202) 6* Warżka dookoła długoowłosiona lub od tyłu

z długimi włoskami a od przodu z krótkimi. 7 7 Warżka w środku między lusterkiem a wyro

stkiem z listwą podłużną szerokości wyrostka, brązowoczerwona z brzegiem pomarańczowym lub cytrynowożółtym

0. biancae (str. 206) 7* Warżka rzadko z podłużną listwą, brązowa,

na brzegu zielonkawożółta lub nie żółta, na ogół bez odcieni czerwonych

grupa 0. bornmuelleri (str. 206)

Ophrys: krąg form Sphegodes Ten krąg form jest jednym z najtrudniejszych w rodzaju. Niewielkie różnice między taksonami, duża zmienność cech, a wreszcie wiele niewyjaśnionych zagadnień sprawiają, że oznaczanie nastręcza ogromne problemy. Szczególnie odnosi się to do kompleksu Arachnitiformis (patrz str. 222). Określenie często możliwe jest wyłącznie na podstawie populacji, natomiast pojedyncze egzemplarze nie poddają się żadnym próbom zaszegregowania. 1 Działki kielicha zielone lub żółtozielone, nie

kiedy boczne działki w dolnej połowie brązo-woczerwono nabiegłe 2

1* Działki kielicha białawe lub różowe (taksony arachnitiforme) 12

2 Warżka bez „lusterka" lub z „lusterkiem" niewyraźnym, owłosionym 0. helenae

(str 218) 2* Warżka z wyraźnym, nagim „lusterkiem" .3 3 Warżka dokoła z długimi kosmkowatymi wio

skami 4

om

3* Warżka albo bez włosków lub z krótkimi, zamszowatymi włoskami 5

4 Warżka z potężnymi guzami, bez żółtego brzegu, zawsze niepodzielona; włoski czer-wonawobrązowe lub czarnofioletowe

0. incubacea (str. 218) 4* Warżka bez lub ze słabymi guzami, z szero

kim żółtym brzegiem, często słabo 3-łatko-wa; włoski żółtobrązowe lub brązowe albo jasnoczerwonawe ....0. tarentina (str, 218)

5 (3) Płatki korony ponad 4/5 długości działek kielicha, wyraźnie szerokie (szerokość ponad 1/3-1/2 długości), często całe zabarwione na czerwonawobrązowo lub tylko na brzegu; warżka ciemna (czerwono)brązowa lub prawie czarna.... O, garganica (str. 216)

5* Płatki korony 2/3-3/4 długości działek kielicha; w razie gdy dłuższe niż 4/5, wówczas nie odpowiadają pozostałe cechy 6

6 Lusterko skomplikowane; od obu poprzecznie połączonych podłużnych pasów przechodzące na zewnętrzne obszary warżki i niekiedy siatkowate 7

6* Lusterko proste: 2 podłużne pasy wolne lub 1-2 razy poprzecznie połączone 8

7 Warżka z brzegiem do 2,5 mm szerokim (zielonawo)żółtym lub rzadziej bladobrunat-nym, często słabo 3-łatkowa, z trójkątnym wyrostkiem 0. hebes (str. 214)

7* Warżka bez brzegu lub z bardzo wąskim, jasnym brzegiem, wówczas również nie 3-łatkowa i bez wyrostka

0. sphegodes (str. 212) [patrz również 0. tyrrhena i 0. morisii str. 222]

8 (6) Warżka 6,5-9 mm długości i 7,5-11,5 mm szerokości 0. aianeola (str. 214)

8* Warżka ponad 9 mm długości i ponad 11 mm szerokości 9

9 Warżka płaska lub na całej szerokości równomiernie płasko wysklepiona, szeroko żółto obrzeżona 10

9* Warżka ze słabo wysklepiona częścią środkową i silnie do dołu zgiętymi częściami

V bocznymi 11

2 5 2

10 Warżka przeważnie niepodzielona; nagi brzeg warżki płaski lub lekko wygięty ku górze I

0.aesculapi (str. 216) 10* Warżka przeważnie słabo 3-łatkowa; nagi

brzeg skierowany skośnie w dół 1 0. sphegodes (str. 212)

11 (9) Działki kielicha zielone; warżka silnie owłosiona, na całym brzegu kosmkowato krótkoowłosiona, szczególnie na zewnętrznych stronach guzów I

0. sphegodes (str. 212) 11* Boczne działki kielicha w dolnej połowie

brązowoczerwono nabiegłe, rzadko zielone lub nabiegłe na całej powierzchni; warżka słabo owłosiona, tylko na tylnym brzegu gru-czołowato krótkoowłosiona, na przednim brzegu gruczołowata lub naga I

0. mammosa (str. 220) 12 (1) Warżka dookoła długo kosmkowato owło

siona 13 12* Warżka albo nie owłosiona dookoła albo

włoski krótkie i zamszowate 14 13 Warżka albo bez guzów albo ze słabymi I

guzami, boczne płatki korony różowe l u b i brązowawoczerwone •

0. sipontensis (str. 222 )1 13* Warżka z potężnymi guzami; boczne płatki

korony brudno (oliwkowo)zielone lub brązo-1 wofioletowe

rzadka odmiana 0. aianeola (str. 214) I [patrz również 0. splendida, str. 2 2 4 H

14 (12) Warżka głębokotrójłatkowa I 0. sphegodes; odmiana I

»panormitana« (str. 212) 14* Warżka nie podzielona na łatki lub słabo I

3-łatkowa 15 I 15 Warżka 6,5 9 mm długości i 7,5-11,5 mm I

szerokości rzadka odmiana 0. aianeola (str. 214) I [patrz również 0. splendida, str. 224] •

15* Warżka ponad 9 mm długości i ponad 11 mm I szerokości 16 1

16 Warżka z dość potężnym, trójkątnym lub trój- 1 zębnym wyrostkiem; boczne płatki korony

przeważnie owłosione; często występują czerwone punkty staminodialne

O.tyrrhena i 0. morisii (str. 222) 18 Cechy obu taksonów mają prawie te same zakresy zmienności; warżki 0. morisii są przeciętnie troszkę krótsze i szersze od 0. tyrrhena 18 16* Warżka bez lub z małym zębowatym wyrost

kiem; boczne płatki korony nagie lub gruczoło-wate; brak punktów staminodialnych 17 18*

17 Lusterko przeważnie o dużej powierzchni, bardzo rozczłonowane i o prawie siatkowatym wyglądzie, rzadko w formie tarczki, pasma, czy litery H; boczne płatki korony przeważnie z gru-czołkami 0. aveyronensis (str. 224)

17* „Lusterko" mniej rozczłonowane, w kształ

cie litery H lub tarczkowate; boczne płatki korony nagie 19 Warżka przeważnie z żółym brzegiem i jasno owłosiona; lusterko jaskrawo biało obrzeżone, szaroniebieskie lub ciemnofioletowe, często z płasko tarczkowato zlanymi rozgałęzieniami; boczne płatki korony przeważnie wyraźnie 2-barwne. 0. splendida (str. 224) Warżka przeważnie z (zielonkawo)brązowym brzegiem, ciemnoowłosiona; lusterko przeważnie nie obrzeżone wyraźnie, często brązowawe lub czerwonawe, nie tarczkowate; boczne płatki korony rzadko wyraźnie dwubarwne

0. sphegodes (str. 212)

Samiec żądlówki Campsoscolia ciliata na kwiecie Ophrys ciliata. Kwiaty niektórych storczyków wyglądem przypominają samice żądlówek i zwabiają samce tych owadów. Patrz tekst na str. 265

Opis storczyków

W opisie podano ogólną charakterystykę storczyków. Zawiera on najważniejsze cechy morfologiczne, uwzględniając trzy główne ich grupy, zarówno gatunków tropikalnych, jak i ze stref umiarkowanych. Po nim następuje szczegółowy opis wszystkich części roślin, do którego odwołujemy się przy opisie poszczególnych gatunków i w kluczach. Wyjaśniamy tu także różne fachowe wyrażenia.

Krótki opis

Rośliny trwałe, zielne, zakorzenione w glebie (wszystkie gatunki europejskie) lub epi-fitycznie rosnące na drzewach (większość gatunków tropikalnych); Korzenie masywne, nierozgałęzione, często bulwkowato zgrubiałe; Łodyga niejednokrotnie wykształcona jako poziome lub pionowe kłącze, pędy roczne wzniesione, nierozgałęzione; dolne odcinki łodygi (internodia) niekiedy zgrubiałe (często u gatunków tropikalnych, rzadko u europejskich); Gromadzenie substancji zapasowych dla przetrwania niekorzystnych okresów roku w kłączach, bulwach korzeniowych lub pseudobulwach; Liście niepodzielone, ustawione skrętoleg-le lub dwurzędowo, bezogonkowe lub rzadko na ogonku, u nasady przeważnie pochwiasto obejmujące łodygę; na kłączu oraz u nasady i na wierzchołku pędów rocznych często zredukowane, tuskowate; Kwiaty na szypułkach lub siedzące, z zalążnia dolną, zygomorficzne (tylko z jedną płaszczyzną symetrii), często szypułka kwiatowa lub zalążnia skręcona o 180° (wskutek tego warżka znajduje się u dołu), rzadziej nie skręcona lub skręcona o 360° (z warżką znajdującą się u góry); okwiat z 2 okółków, po 3 działki każdy, przeważnie różnie wykształcone, zewnętrzny okółek z 3 działkami kielicha, wewnętrzny z 3 płatkami korony, z których środkowy

przekształcony w warżkę; pręciki i słupek zrośnięte w prętosłup (gynostemium), prę* ciki w liczbie 3, 2 lub 1 (patrz główne grupy str. 257); Pręciki siedzące lub na krótkim trzoneczku; pylniki z 4 lub 2 workami pyłkowymi; ziarJ pyłkowe wolne (Apostasiaceae) lub skleji ne (Cypripediaceae, Orchidaceae), mas' pyłkowe u Orchidaceae skupione w pyłki winy (pollinia) na trzoneczku (dwie lu cztery odpowiednio do liczby workó pyłkowych); słupek z 3-płatowym znamieniem, środkowy płat znamienia (rostel-lum) u Orchidaceae z przodu często dziob-kowato wydłużony, wierzchołek dzióbka często wykształcony jako uczepka (vis\ cidium), oddzielana razem z pyłkowiną; słupek 3-krotny (Apostasiaceae, wiele Cy-peridiaceae) lub 1-krotny (Orchidaceae), przy dojrzewaniu zmienia się w torebkę, otwierającą się 3 lub 6 bocznymi pęknięciami; nasiona drobne, liczne, o niezróżni-cowanym zarodku, bez składników pokar mowych (bielma).

Wyjaśnienie terminów fachowych

Przegląd ten koncentruje się na pojęciach,] stosowanych specjalnie przy storczykach.] Dodano niektóre pojęcia ogólne z opisywanej morfologii, o ile nie zostały one już] wyjaśnione przy kluczach do oznaczania lub opisach gatunków.

1. Części wegetatywne rośliny

a. Liście Rozróżniamy następujące typy liści: tuskolistki - liście tuskowate u nasady pędów rocznych bez blaszki liściowej, brązo we, bez chlorofilu liście asymilacyjne- liście płaskie, zielona liście wierzchołkowe - małe, niekiedy łus-j kowate, zielone liście w górnej części pędu rocznego przysadki kwiatowe - liście w kwiato

przysadka dziatki zewnętrznego okólka środkowy

worek pyłkowy

ostroga

Kwiat widok z boku widok z przodu prętosłup

stanie, w ich pachwinach osadzone są kwiaty liście przygruntowe lub rozetowe - liście asymilacyjne zgrupowane w rozetę tuż nad ziemią.

b. Włoski U storczyków występują włoski nierozgałęzione, wiele gatunków ma organy wegetatywne zupełnie nagie. Rozróżnia się włoski długie i krótkie bez podawania ich długości; to o czym w danym wypadku jest mowa, można zobaczyć przez porównanie ilustracji. Bardzo krótkie wyrostki komórkowe nazywamy papillami; granica między krótkimi włoskami a papillami nie zawsze bywa ostra.

2. Części generatywne 2.1. Części płonne okwiatu

a. Listki okwiatu Okwiat podwójny (perianthium) składa się z: 3 działek kielicha (sepala) w kręgu zewnętrznym i 3 płatków korony (petala) w kręgu wewnętrznym; płatki korony znajdują się w przerwach między działkami kielicha; u storczyków środkowy płatek korony jest inaczej wykształcony niż oba boczne i nazywamy go warżką. W tekście 3 działki kielicha i 2 boczne płatki korony (bez war-

żki) nazywane są listkami okwiatu; używamy tego określenia ze względu na oszczędność miejsca, ale nie jest to zupełnie prawidłowe, gdyż warżka również należy do okwiatu.

b. Ustawienie listków okwiatu Ważnym kryterium wielu rodzajów jest ustawienie działek kielicha i bocznych płatków korony. Mogą one być skierowane ku przodowi, ku górze lub ku tyłowi; często boczne działki kielicha w obu ostatnich przypadkach są skręcone o 900 na zewnątrz. O hełmie mówimy wówczas, gdy listki okwiatu z przodu są zbliżone i stykają się, a więc tworzą zamkniętą przestrzeń.

c. Budowa warżki Nazwy w obrębie trójdzielnej warżki: łatkami nazywamy główne odcinki; jeśli łatka jest podzielona, wówczas te jej odcinki nazywamy koniuszkami. Nazwy w obrębie warżki podzielonej poprzecznie na dwa odcinki: tylny odcinek (hypochilum) nazywamy członem nasadowym a przedni (epichilum) członem końcowym. Wyrostek: cypelek w środku wierzchołka wargi. Ostroga: uchyłek u podstawy wargi, często z miodnikami

ORA 255

Pszczoła piaskowa z rodzaju Andrena na Cypripedium cal-ceolus. Wańka działa jako pułapka

„Lusterko" (u Ophrys): nagi, inaczej zabarwiony obszar w środku warżki

2. 2 Organy płciowe w kwiecie Pręciki i owocolistki są u storczyków silnie przekształcone i różnią się od pozostałych roślin nasiennych. Tylna część 3 owocolist-ków rozwinęła się w dolną zalążnię. Przednia część, to znaczy szyjka słupka ze znamieniem zrasta się z pręcikami w pręto-słup. Budowa prętosłupa u Cypripediaceae różni się od prętosłupa u Orchidaceae - w wąskim znaczeniu. Cypripediaceae: 2 pręciki z boku prętosłupa pod znamieniem, nad tym w środku tarcz-kowaty płonny, ochronny pręcik. Orchidaceae - w wąskim znaczeniu: 1 pręcik znajduje się w środku prętosłupa nad zna-

• mieniem i zawiera u europejskich gatunków przeważnie 2 worki pyłkowe. Płonny odcinek między workami pyłkowymi zwie się łączni-

Mlodi owoc (torebka) z wyschniętym okwiatem

kiem i niekiedy na wierzchołku wydłuża się w kształt dziobka. W każdym worku pyłkowym znajduje się pyłkowina składająca się z ziaren pyłkowych; pyłkowiny wyciągają się trzoneczkowato. Znamię powstało jako trójpłatowe, ale w trakcie wzrostu rozwija się przeważnie w jednolitą płaszczyznę. Środkową, górną łatkę znamienia nazywamy rostellum; jej przedni odcinek z płonnej tkanki często wydłuża się dziobkowato, przez co powstaje wyrostek (rostellum), na którego wierzchołku znajduje się jeden lub dwa gruczoły lepne (viscidia); viscidia stanowią koniec trzoneczków; dla ochrony gruczoły lepne często osłonięte są kieszonkowatą otoczką. Gruczoły lepne wy-ksztacają się jako dwie oddzielne tarczki albo mają kształt małej kuleczki. Powierzchnię tylną dziobkowatego wyrostka nazywamy klinadrium lub androklinium; na niej leżą gotowe do zapylania pollinia.

Systematyka i taksonomia storczyków

Pogrupowanie Storczyki obejmują trzy główne grupy, już od dawna rozwijające się osobno jako linie ewolucyjne i wyraźnie różniące się między innymi liczbą pręcików w każdym kwiecie. W tej ocenie fachowcy są zgodni, różnią się natomiast opiniami na temat taksonomicznego podporządkowania tych trzech głównych grup. Zaliczane są one albo jako podrodziny jednej rodziny, albo jako samodzielne rodziny. W Europie występują tylko dwie główne grupy: Cypripediaceae z rodzajem Cypripedium i trzema gatunkami i Orchidaceae - w wąskim znaczeniu z 35 rodzajami i prawie 250 gatunkami i podgatunkami. Apostasiaceae ograniczone są do tropików południowo-wschodniej Azji i północnej Australii. W sumie storczyki rozprzestrzenione są prawie na całym świecie, z centrum nasilenia występowania w tropikach i subtropikach; brak ich na terenach pustynnych. Duże rodzaje podzielone są w tej książce na kręgi form. Odpowiadają one sekcjom w używanej jeszcze terminologii. Odchodzi się od używania tego formalnego stopnia zaszeregowania, ponieważ kręgi form są częściowo inaczej rozgraniczone niż sekcje w znanym systemie storczyków. Blisko spokrewnione i podobne gatunki są ujęte w grupy. Odpowiadają one agregacjom u niektórych florystów.

Systematyka storczyków Zaszeregowanie rodzajów z tej książki do podrodzin (-oideae) i trybów (tribus) (-eae); nazwy rodzajowe napisano kursywą. 1. Cypripediaceae

Cypripedium 2. Orchidaceae - w wąskim znaczeniu A. Neottioideae

Epipactis, Cephalanthera, Limodorum, Neottia, Listera, Spiranthes, Goodyera B. Orchidoideae

a. Orchideae grupa Habenaria: Herminium, Gennaria, Habenaria grupa Platanthera: Platanthera grupa Gymnadenia: Dactylorhiza, Coeloglossum, Gymnadenia, Leucorchis, Nigritella, Neottiant-be, Chamorchis grupa Orchis: Orchis, Steveniella, Comperia, Neotinea, Aceras, Traunsteinera, Anacamptis, Bar-lia, Himantoglossum, Serapias, Ophrys

C. Epidendroideae a. Malaxideae

Liparis, Malaxis, Hammarbya b. Epipogieae

Epipogium c. Calypsoeae

Calypso

D. Vandoideae a. Maxillarieae

Corallorhiza

a) b) Orchidaceae (w szerokim znaczeniu)

3 Apostasioideae Apostasiaceae 2/15 2 Cypripedioideae Cypripediaceae 4/100 1 Orchidoideae Orchidaceae 730/20000

(w wąskim znaczeniu)

-aceae - końcówka nazwy rodziny •oideae - końcówka nazwy podrodziny

257

Zmienność

Można przyjąć za pewnik, że w obrębie roślin jednoliściennych (Monocotyledonae) storczyki mają wspólnych przodków z liliowcami (Liliales) i oddzieliły się od nich przez specjalizację w budowie kwiatu. Storczyki stanowią stosunkowo młodą ewolucyjnie grupę. Najstarsza znaleziona ska-mienielina, która z pewnym prawdopodobieństwem może być identyfikowana ze storczykiem, pochodzi z miocenu i ma około 15 milionów lat. Zamknięcie na tym rzeczywistego wieku rodziny, byłoby tylko spekulacją. Mimo to wyraźny jest jednak ich stosunkowo młody wiek, gdy weźmie się pod uwagę, że kopalne skamienieliny większości obecnie żyjących rodzin roślin nasiennych biorą swe początki w trzeciorzędzie i kredzie, a więc 60-100 milionów lat temu. Być może z młodym wiekiem wiąże się uderzająca właściwość storczyków, a mianowicie ich bardzo duża zmienność. Przejawia się ona przede wszystkim w rodzinie Orchidaceae (w wąskim znaczeniu) bogactwem gatunkowym, które jest wynikiem wielokrotnych odmian jednego planu budowy. Zmienne są jednak i same gatunki. Storczyki sprawiają wrażenie jakby ćwiczyły się w jednej frazie aktywnej ewolucji; cechy i taksony często są słabo utrwalone. Naukowiec musi przede wszystkim dojść do ładu ze zmiennością. Przeżywa to także każdy, kto próbuje oznaczać storczyki. Gdy ma się przed sobą takie zmienne populacje, można zetknąć się z problemami ich przynależności gatunkowej. Bardzo trudne do oznaczania są przede wszystkim gatunki z rodzajów Dactylorhiza, Serapias, Epi-pactis, a także niektóre kręgi form z rodzajów Ophrys i Orchis. W tych wypadkach zmienność sprawia, że granice morfologiczne między taksonami się zacierają, natomiast łatwiej można taksony rozdzielić na podstawie innych kryteriów (np. rozmieszczenia, sposobu rozmnażania, okresu kwitnienia). Na ogół przy oznaczaniu należy zwracać uwagę na średni przejaw danej cechy w populacji, a nie każdej poszcze-

Eoorchis miocaenica MEHL, najstarsze kopali znalezisko storczyków. Znalezisko pochodzi z Oh ningen-Wangen nad jeziorem Bodeńskim z pła:

gólnej rośliny, odbiegającej znacznie o< średniej. Do zwykle przejawiającej się biologiczne zmienności należą także anomalie w obrębie barw i struktur. Znane są takie odmian u wielu gatunków i u wszystkich są możliwe Ze stosunkowo dużym prawdopodobieństwem napotkamy na odmiany barwne. Przj tym są one szczególnie zauważalne, ponieważ między „normalnymi" roślinam nie zwraca się na nie uwagi. Tutaj syntezi materiałów barwnych zostaje zaburzom lub zupełnie zatrzymana, co prowadzi di pojawienia się egzemplarzy bardzo jasnych lub albinotycznych. Występują takż przebarwienia. Niekiedy dotyczy to chloro* filu, przy wypadnięciu którego rośliny przy bierają kolor jasnożółtawy, lub zamiast wytworzenia innych pigmentów, pozostają sno ubarwione, jak to ma miejsce u znij

kich wapieni wód słodkich górnego miocenu. Płytka wapienna zawiera kwiat storczyka z zalaz-nią i okwiatem.

nych bezchlorofilowych odmian kruszczyka sinego (Epipactis purpurata). Odmiany barwne, możliwe w różnych stopniach nasilenia ujmowane są pod pojęciem hypochromii lub hyperchromii (niedobar-wienia lub przebarwienia), Rzadsze są odmiany w budowie, przez co często wyglądają dziwnie. Przede wszystkim przejawia się to w budowie kwiatów, 9dy wystąpią zaburzenia podczas rozwoju organów. Poszczególne organy mogą być zwielokrotnione lub zniekształcone; także Poszczególne organy mogą zostać zastąpione przez sąsiadujące z nimi, np. działki kielicha przez płatki korony lub płatki korony przez warżkę albo na odwrót.

* Bezchlorofilowe odmiany Epipactis purpurata >u 9Óry). Czerwonobiala chimera barwy u Gym-ladenia conopsea (u do/u).

Odmiana barwna Ophrys araneola; wytworzyły się tylko nieliczne barwy zielone i żółte.

W rzadkich przypadkach, jak u Ophrys api-fera poprzez samozapylenie (autogamię) dochodzi do nagromadzenia się takich odmiennych form (patrz str. 178), podczas gdy zwykle znajduje się je tylko sporadycznie. Zmienność biologiczna nie powinna odbijać się w sztywnych ramach botanicznego nazewnictwa. Jest ona przejściowa i nie ma praktycznego powodu nadawania każdej odmianie odrębnej nazwy. Zwiększyłoby to już i tak ogromne obecnie zamieszanie w nazewnictwie storczyków.

Mieszańce Storczyki, jak żadna inna rodzina wśród roślin naczyniowych, mają tendencje do tworzenia mieszańców. Prawie nie ma barier krzyżowania się w obrębie rodzaju, ani między rodzajami, jeśli należą do tego samego taksonu (tribus), szczególnie wśród

Odmiana strukturalna (dwie warźki) u loserica.

Orchideae, do których należy większośi storczyków europejskich. Nie udało się jeszcze wyjaśnić niedostatecznej izolacji genetycznej. Niekiedy przypuszcza się, że przyczyna tego leży w stosunkowo krótkim okresie istnienia storczyków (patrz rozdział „Zmienność1

krótki okres trwania ewolucji nie wystarczył do wytworzenia barier krzyżowania Mimo to zależność taka nie musiała konie cznie zaistnieć. Izolacja genetyczna zbyteczna jest wówczas, gdy izolacja taksonów zostaje zabezpieczona innym sposobem.-Patrząc w ten sposób można przyjąć, że u storczyków ważną rolę odgrywa silnia wyspecjalizowane zapylenie (patrz rozdział „Rozmnażanie"). Tam gdzie zawsze rosną blisko siebie ga tunki tego samego rodzaju lub podrodziny i nie mijają się w czasie kwitnienia, moża liczyć się z występowaniem mieszańców.

Mieszańce w obrębie jednego rodzaju: Ophrys bertoloniiformis x ciliata (u góry z lewej). Ophrys insctifera x scolopax (u góry z prawej). Mieszaniec między różnymi rodzajami: Orchis laxiflora x Serapias vomeracea subsp. orientalis (u dołu).

Znalezienie wszystkich możliwych kombinacji jest już tylko kwestią czasu. Wiele publikacji kładzie nacisk na to, żeby pilnie przykładać się do uzupełniania listy mieszańców. Istnieją przy tym zagadnienia ogólnej natury, którymi warto się zająć. Na przykład nie jest jasne, czy mieszańce są płodne lub jak zapy-lacze reagują na mieszańca. Mieszańce zwykle występują pojedynczo i wówczas są łatwo rozpoznawalne. Należy jednak ostrzec przed tym, aby każdą niejednoznacznie oznaczalną roślinę traktować Pochopnie jako mieszańca. Zawsze należy sprawdzić, czy nie ma się do czynienia z silnie odbiegającą odmianą. Populacje mieszańców, powstające przez wielokrotne krzyżowanie i krzyżowanie Wsteczne z rodzicami, są u storczyków wy-

nie

Mieszaniec między różnymi rodzajami: Anacamp-tis pyramidalis x Orchis morio

raźnie wyjątkiem i zdarzają się tylko u Da-ctylorhiza, Ophrys i Orchis. W niniejszej książce, z niewielkimi wyjątkami, mieszańce zostały opuszczone. To, jakie kombinacje już poznano, można znaleźć u SUNDERMANNA (1980) lub u BAUMANNA i KUNKELE (1982). Lista zajęłaby dużo miejsca i już w krótkim czasie zostałaby i tak uzupełniona przez nowe znaleziska. Również świadomie zrezygnowano z podawania nazw mieszańców (binomów), które wprawdzie są dopuszczalne zgodnie z regułami nazewnictwa, ale jednak naukowo zbędne.

Uwagi do systematyki Ten, kto badając storczyki opuści poziom florystyki i taksonomii, a zwróci się ku zagadnieniom systematyki, znajdzie również fascynujące pole badań. Storczyki znane są przede wszystkim ze swych specjalnych przystosowań do zapylania przez owady.

262

Jednakże warto przyjrzeć się bliżej ró nież innym aspektom biologii tej grupy j lin. Tutaj przedstawiono niektóre z nich. Na pierwszy rzut oka wydaje się, że znai osobliwości rodziny takie jak rozsiewani! przez wiatr drobniutkich nasion, życie w symbiozie z grzybami, zapylanie paki tern ziaren pyłków przez owady i specjalr budowa kwiatu, niewiele mają ze sot wspólnego. Są jednak częściami szczegó nej strategii ewolucyjnej storczyków Wskazuje na to następujący ciąg myślowj Drobniutkie nasiona do wykiełkowania w magają odpowiedniego grzyba, stąd szar sa wykiełkowania jednego nasienia je niewielka; do zapewnienia rozmnażan potrzeba więc możliwie jak najwięcej ni sion; im więcej nasion ma być wyproduki wanych w zalążni, tym muszą być mniejsz ze względu na szczupłość miejsca (dlateg brak tkanki odżywczej i redukcja zarodka zapłodnienie niezliczonych zalążków je zapewnione tylko wówczas, gdy wszystk ziarna pyłku dostaną się na znamię - stą połączenie ziaren pyłkowych w pyłkowinj ponieważ każda roślina ma do dyspozycj tylko nieliczne pyłkowiny, trzeba zapewn ich przeniesienie stąd owadopylność i cz sto przystosowanie do określonych rodzi jów czy gatunków owadów; kwiaty mus^ być specjalnie dostosowane do przywabi, nia owadów. Te różne właściwości rozwij; ły się we wzajemnych współzależnościac! Na żyjących obecnie storczykach możi jeszcze częściowo zaobserwować pośr dnie stadia ewolucji.

Biologia storczyków

Rozmnażanie Zwiększanie się populacji przez rozmnażanie wegetatywne jest, abstrahując od wyjątków, u europejskich storczyków możliwe tylko u gatunków tworzących kłącza. Przez rozgałęzianie się kłączy może następować namnażanie się liczby pąków i pędów rocznych. Dla gatunków wytwarzających bulwy ta droga jest zamknięta, gdyż co roku obok starej powstaje tylko jedna nowa bulwa z pąkiem zimującym. A więc zwiększanie liczebności możliwe jest tylko przez nasiona. Zdarzają się od tego wyjątki jak u Orchis champagneuxii, Ophrys bombyliflora i Se-rapias lingula. U tych gatunków i niewielu innych wytwarzają się dwie lub więcej nowych bulw, przeważnie na długich odcinkach korzeniowych w pewnej odległości od rośliny macierzystej. Inną drogę obrała

Dactylorhiza iberica; tutaj oprócz nowej bulwy rozwijają się podziemne rozłogi, które są pędami pokrytymi łuskolistkami. W obu przypadkach powstają grupy roślin, odpowiadające klonom.

Zapylanie i rozmnażanie Obcopylność i związane z tym obce zapłodnienie (allogamia) jest u storczyków rozpowszechnioną formą rozmnażania płciowego. Tylko rzadko dochodzi do samozapłodnienia (autogamia) po samoza-pyleniu. Stadia przejściowe wykazują, że rozwój postępuje od allogamii przez auto-gamię fakultatywną do obligatoryjnej. U europejskich storczyków zdarzają się przykłady obu przypadków autogamii. Ophrys apifera jest fakultatywnie autogami-czny; jeśli nie dochodzi do zapylenia przez owady, trzoneczki pyłkowin zginają się ku dołowi i przenoszą pyłkowiny na znamię tego samego kwiatu. Wydaje się, że na obszarze śródziemnomorskim gatunek ten

• Bezpłciowe rozmnażanie u Dactylorhiza ibeń ca; miody pęd rozłogu (z lewej). SamozapylerH u Ophrys apifera (z prawej).

jest przeważnie obcopylny, natomiast w środkowej Europie samopylny, prawdopodobnie dlatego, że brak tam zapylaczy lub są one rzadkie. Obligatoryjne samozaptodnienie powstało u storczyków z rodzaju kruszczyk (Epipac-tis) i wiele jego gatunków rozmnaża się w ten sposób. Zmiany w budowie prętosłu-pa, takie jak uwstecznione gruczoły lepne i zmniejszone klinandria (patrz rys. na str. 24), a także łatwo rozpadające się pyłkowiny prawie wykluczają możliwość obcego zapylenia. Ostatnie stadium zostało osiągnięte u E. phyllanłhes i E. leptochila, u których kwiaty już się nie otwierają, a zapylenie odbywa się w pąku (kleistogamia), przy czym następuje jeszcze redukcja war-żki, ponieważ kwiat nie musi już przywabiać owadów. Autogamia uniezależnia gatunek od zapy-lacza, co ułatwia mu rozszerzenie areału, jak to prawdopodobnie ma miejsce u Ophrys apifera. Innym następstwem autogamii jest zwężenie genomu (chów wsobny), ponieważ jego rekombinacja związana z al-logamią podlega zahamowaniu. Małe mutacje będą następowały ciągle, wskutek czego gatunki autogamiczne będą wykazywać tendencje do mało zróżnicowanych ale ciągłych zmian lokalnych. Rozmnażanie przez allogamię jest wysoko rozwinięte u storczyków i prawie u żadnej innej rodziny królestwa roślin nie powstały tak bardzo wyspecjalizowane przystosowania do zapylania przez owady. Nieliczne storczyki zapylane są przez ptaki. Warunki do tego stwarza specjalna budowa kwiatu. Jest to przede wszystkim zygomorficzne ukształtowanie kwiatu: środkowy płatek korony jest powiększony i przekształcony w warżkę. Warżka, zasadniczo znajdująca się u góry, u wielu gatunków przez przekręcenie o 180° przesuwa się na dół kwiatu i w ten sposób staje idealnym lądowiskiem dla owadów. Innym przystosowaniem są pyłkowiny: tak nazywamy wiązkę sklejonych ziaren pyłko-

264

4 Pszczoła na Orchis tridentata; wiele kwiatów gatunków Orchis / Dactylorhiza wabi złudnym nektarem

wych w worku pyłkowym. WAGENTZ trafnie porównał je do paczek wartościowych, które w zaufaniu powierzono wybranym owadom, do przetransportowania na znamię. Ponieważ pyłkowiny są rzadkim dobrem, ich przeniesienie musi być pewne. Są one przeciwieństwem „przesyłek zwykłych" innych roślin nasiennych, wytwarzających obfitość ziarn pyłkowych, z których wiele może zaginąć bez większej szkody dla rozmnażania. Nadzwyczaj różnorodnymi metodami storczyki wabią swoje zapylające owady. Dużą rolę odgrywa tu struktura, barwa i zapach kwiatu. Często podaż pokarmu zachęca do powtórnych odwiedzin kwiatu. Nektar (w ostrodze warżki), a u gatunków tropikalnych również olejek i substancje pyłkopo-dobne wabią, ale nie są pyłkiem. Ochronne położenie pyłkowin zapobiega zaginięciu ich podczas spożywania pokarmu. Przy odwiedzinach kwiatu pytkowina przyczepia się do ciała owada za pomocą tarczki lep-nej i nie może się oddzielić inaczej jak tylko na lepkim znamieniu słupka. Do storczyków, które swym zapylaczom oferują pewne korzyści, należą także gatunki z rodzaju Serapias: kwiaty służą jako dające ochronę miejsca do spania. Stosunki między storczykami i owadami rozwinęły się jeszcze dalej, a obustronne korzyści przechyliły się na stronę rośliny. Niektóre storczyki łudzą swych gości, przy czym odwołują się do określonych instynktów owada, ale nie oferują żadnego ekwiwalentu. Owad daje się nabrać - i zapylenie zostaje zapewnione. Mówi się o kwiatach mamiących. Należą do nich kwiaty z ostrogą, bez nek-

^ Osa z rodzaju Gorytes na Serapias lingula; kwiaty w kształcie norki siużą jako miejsce do spania.

taru, lub przypominające bogate w pokarm kwiaty innych roślin. Wśród storczyków tropikalnych znane są badane liczne przypadki, gdzie mamienie jest inne, ale zawsze przebiega w bardzo specjalny sposób. Jedno z najbardziej mamiących przystosowań znajduje się u śródziemnomorskiego rodzaju Ophrys. Fenomen został opisany jako kwiat wabiący zapachem feromonu: kwiaty wytwarzają zapachy przypominające wabiącą substancję płciową (feromon) samic pewnych owadów błonkoskrzydłych (Hymenoptera: pszczoły, osy); tym sposobem przywabiają one samce, a w końcu przez wygląd, budowę i owłosienie warżki skłaniają je do prób kopulacji; przy poruszeniach do ciała owada przyczepiają się pyłkowiny. Podniety zapachowe, świetlne i dotykowe są tak dokładnie i dobrze dobrane, że ten sam samiec daje się wielokrotnie oszukać. Droga obrana przez storczyki wiedzie nieuchronnie do coraz większej specjalizacji stosunków między kwiatem a zapylającym je owadem. Im ściślej dostosuje się roślina do zachowania zwierzęcia, tym pewniejsze jest przeniesienie pyłku, a tym samym i rozmnażanie. Rodzaj Ophrys wyraźnie okazuje te tendencje. W tym rodzaju urzeczywistniają się wszystkie możliwe przypadki: jeden gatunek z licznymi zapylaczami, niekiedy w różnych częściach areału, niekiedy na tym samym obszarze z odmianami wcześnie i późno zakwitającymi; jeden gatunek z tylko jednym zapylaczem; lub także jeden zapylacz dla wielu gatunków, ale wówczas dla gatunków których areały nie zachodzą na siebie. O tym z jaką pewnością odbywa się zapylenie, świadczy mała liczba kwiatów u Ophrys. Gatunki mogą rozmnażać się stosunkowo niewielkim kosztem, jak na przykład w kręgu form Lutea - zazwyczaj o 1-4 kwiatach.

• Kornutka dlugoczuikowa na Ophrys tenthredi-nifera

265

Izolacja gatunków Ponieważ wielokrotnie w obrębie rodzajów, a często nawet między nimi nie ma barier krzyżowania się (patrz podrozdział „Mieszańce") powstaje pytanie, w jaki sposób gatunki uzyskują izolację. Bez wątpienia ważne jest przystosowanie do określonego owada zapylającego. Jednakże na obecnym poziomie poznania trudno ocenić, czy ten mechanizm izolacji odgrywa taką samą rolę u wszystkich rodzajów. Bywają również przykłady gatunków, u których separacja podporządkowana jest przestrzeni lub czasowi. Np. Ophrys mammosa i 0. incuba-cea (0. atrata) są zapylane przez tego samego owada, a jednak się nie mieszają, ponieważ wykluczają się geograficznie; tylko w Albanii, tam gdzie strefy ich występowania się stykają, występują populacje mieszane. Dość częste są przypadki izolacji czasowej, a więc różnej pory kwitnienia. Na to przy opisie gatunków zawsze zwracamy uwagę („kwitnie ... wcześniej/później niż .."). Przykładem może tu być para gatunków Orchis palustris/O. laxiflora, rozdzielonych w czasie o trzy tygodnie i prawie nie mające tendencji do tworzenia mieszańców. Różnica w czasie kwitnienia nie musi jednak w każdym przypadku dotyczyć różnych gatunków. U Ophrys wielokrotnie występuje ona w obrębie jednego gatunku; wówczas wyrastają na tym samym obszarze (prawie) jednakowe morfologicznie odmiany o różnych fazach kwitnienia. Takie przypadki mogą być początkowymi stadiami tworzenia się nowego taksonu.

Prawie nie badano, czy bezpłodność mieszańców jest u storczyków istotnym czynnikiem. W nielicznych przypadkach stwierdzono, że mieszańce są płodne i w naturalnych warunkach zdolne do krzyżowania wstecznego z rodzicami. Przypuszczalnie jednak częściej dochodzi do przypadków odwrotnych.

Symbioza z grzybami Storczyki odżywiają się z pomocą grzybów,

są mikotroficzne. Stosunki te są korzystne dla obu stron i dlatego można je nazwać symbiozą. Grzyb zaopatruje storczyk w wodę, sole mineralne, prawdopodobnie również w związki organiczne, a od niego otrzymuje węglowodany i inne związki organiczne. Grzybnia wnika w komórki storczyka (symbioza endotroficzna) i w końcu zostaje strawiona. Zależność storczyka od grzyba zmienia się w czasie różnych cyklów rozwoju. Ponieważ maleńkie nasiona nie mają tkanki odżywczej i prawie żadnych materiałów zapasowych, zarodek jest początkowo całkowicie zależny od grzyba. Wzrost przebiega powoli, rozwija się wrzecionowaty, kilkumilimetrowy, blady twór, zwany protokornem. Dopiero po jego wzmocnieniu, co w warunkach naturalnych może trwać wiele lat, pojawiają się zawiązki korzeni i pędu z liśćmi. Dorosła, zielona roślina odżywia się dalej samodzielnie, ale prawie zawsze pozostaje w symbiozie. Grzyb żyje w warstwie korowej korzeni, pozostając z nimi w mikoryzie. Niektóre gatunki są zależne od grzyba przez całe życie, ponieważ rośliny całkowicie lub częściowo utraciły zdolność do tworzenia chlorofilu i nie mogą się samodzielnie odżywiać. Takie storczyki pasożytują na grzybach. Do nich należą niektóre gatunki pasożytnicze takie jak storzan bezlistny (Epi-pogium aphyllum) i gnieźnik leśny (Neotia nidus-avis), co objawia się bladymi organami i brakiem liści lub co najwyżej występowaniem liści łuskowatych. Mogą żyć w ekstremalnie zacienionych siedliskach, ponieważ do asymilacji nie potrzebują światła słonecznego. Limodorum i żło-bik koralowy (Corallorrhiza trifida) znajdują się w stadium przejściowym do pasożytnict-wa. Ich liście są również zredukowane, ale występują niewielkie ilości chlorofilu, co można poznać po zielonkawym zabarwieniu. Niewiele wiadomo o grzybach żyjących w symbiozie. Wydaje się, że storczyki żyją z określonymi gatunkami grzybów.

267

Rozmieszczenie

w Rozmieszczenie gatunków i pogatunków opisano na trzy rozmaite sposoby. Jeśli: chcemy szybko uzyskać informacje, gdzie jaki takson występuje, możemy przeczytać ogólne dane pod hasłem „Rozmieszczenie". Dokładniejsze informacje, znajdziemy pod hasłami „Element florystyczny" i „Kraje". Oba ostatnio wspomniane systemy są niezależne od siebie, ale się uzupełniają. Element florystyczny daje zainte-: resowanemu możliwość dowiedzenia się czegoś więcej o klimatyczno-ekologicznych wymaganiach danego taksonu. Dane o kraju mogą być pomocne przy przygotowaniu podróży lub sprawdzaniu oznaczenia, jeśli1

chcemy wiedzieć, czy istnieje prawdopodobieństwo, że możemy tam znaleźć stwierdzony przez nas gatunek. Wiele z opisywanych tu gatunków i podga-tunków rośnie dziko również poza terenem objętym w naszej książce. Dalsze występowanie jest podane pod hasłem „Rozmieszczenie". Dlatego „Element florystyczny" i „Kraje" odnoszą się tylko do ram geograficznych tej książki, a więc do Europy, Azji Mniejszej i północnej Afryki. Zasadniczo rozmieszczenie większości tak-sonów jest obecnie znane w głównych zarysach. Wyjątek stanowią na przykład te gatunki, które zostały odkryte dopiero w ostatnim czasie lub jako jedyne znalezisko. Wj tym przypadku zawsze jest to zaznaczone. Na ogół trzeba pamiętać o tym, że florys-tyczne badania w Europie i na jej obrzeżach są na razie na bardzo różnym poziomie. Niektóre części terenów śródziemnomorskich są, w porównaniu z północną i środkową Europą, wyraźnie źle poznane.

Orchis mascula x pallens; mieszaniec nie ma czynnych organów męskich; ponieważ brak trzo-neczków pylkowin i uczepek nie może nastąpić przenoszenie pyiku (u góry). Ophrys bombyliflora x tenthredinifera z pylkowinami zdolnymi do fun kcjonowania, ale bezpłodny prawdopodobnie z innej przyczyny (u dołu).

Mając świadomość tych braków rozpoczęto w ostatnich latach intensywne badania nad storczykami, aby te luki uzupełnić. Przyczyniły się do tego różne programy kartowania (patrz str. 276). Należy się liczyć ze znaleziskami rozszerzającymi znane areały. Może się jeszcze zdarzyć spotkanie gatunku nowego dla danego terenu. Mniej zmian natomiast można oczekiwać w elementach flory, ponieważ nie bazuje się tu na dowolnych granicach politycznych, lecz na rzeczowej znajomości biologicznej. Na przykład znalezienie nowego dla Hiszpanii gatunku Epipactis phyllanłhes lub nowych dla wyspy Rhodos Ophrys levantina i 0. reinholdii subsp. straussii rozszerzyło wprawdzie listę krajów, ale nie spowodowało konieczności wprowadzenia nowego elementu flory.

Areał i klimat Dział nauk botanicznych, zajmujący się zasięgiem gatunków, nazywamy chorologią. Niekiedy stosujemy również nazwę geografia roślin, ale te pojęcia nie zawsze się pokrywają. Ważnym osiągnięciem badań jest stwierdzenie, że gatunki nie są rozmieszczone na Ziemi w sposób przypadkowy. Jeśli porównać zasięgi występowania (areały) wielu gatunków, ponakładane na mapę, uzyskuje się zaskakujące odkrycie: granice areałów biegną określonymi liniami, powracając u różnych gatunków z różną częstotliwością i w zmiennych kombinacjach. Obszary zamknięte takimi wspólnymi liniami granicznymi nazywamy obszarami fitogeograficznymi. Powtarzające się występowanie podobnych areałów nasuwa wniosek, że rozprzestrzenienie gatunków zależy od czynników Podlegających ogólnym prawom przyrody. Bez wątpienia ważnym czynnikiem jest klimat. Pewne gatunki spotyka się na okreś-'onych obszarach klimatycznych. Na przykład wiecznie zielone drzewa lasu deszczowego lub zrzucające liście na zimę gatunki drzew w naszej strefie umiarkowanej. Spośród czynników klimatycznych, od-

268

działujących na rośliny, temperatura i opady odgrywają najważniejszą rolę. Ziemię podzielono na strefy klimatyczne odpowiednio do gradientów temperatury od równika do biegunów. Biegną one pasami równolegle do szerokości geograficznych. W podobny sposób, wychodząc od roślin, rozróżnia się strefy roślinne. Odpowiadają one tylko w przybliżeniu strefom klimatycznym, ponieważ granice nie zostały pociągnięte schematycznie wzdłuż linii klimatycznych lecz wzdłuż granic rozprzestrzenienia roślin. Linie te nie pokrywają się dlatego, że rośliny oprócz klimatu reagują także na inne czynniki środowiska, takie jak gleba i ukształtowanie terenu, a na dodatek zasięgi noszą także piętno przekształceń historycznych (geologicznych). Na półkuli północnej, od równika do bieguna wyróżniamy następujące strefy: tropikalna, subtropikalna, meridionalna (śródziemnomorska), submeridionalna (przyśród-ziemnomorska), umiarkowana, borealna i arktyczna. Zainteresowania niniejszej książki dotyczą storczyków znajdujących się w przedziale stref od śródziemnomorskiej do arktycznej. Każda strefa roślinna została podzielona na liczne obszary fitogeograficzne. Podział kontynentów można także przeprowadzić na podstawie gradientów klimatu oceanicznego lub kontynentalnego. Oba pojęcia się uzupełniają i bywają stosowane zależnie od sposobu patrzenia. Rozróżniamy klimat: oceaniczny, suboceaniczny, subkontynentalny i kontynentalny, a w miarę potrzeby ich stopnie pośrednie. Obszary z klimatem oceanicznym cechują umiarkowane temperatury i wysokie opady, obszary z klimatem kontynentalnym duże wahania temperatury, niskie opady. Odpowiednio do tych gradientów wyraźnie zmienia się również szata roślinna. Europejskie gatunki storczyków są mniej lub bardziej związane z klimatem oceanicznym. W wyniku kombinacji wymagań określonych stopni klimatu oceanicznego z określonymi strefami florystycznymi powstają charakterystyczne obrazy zasięgów, powta-

269

rzające się we wszystkich taksonach. Nawet daleko sięgające gatunki wykazują zaskakujące zgodności. Na przykład wiele euroazjatyckich gatunków storczyków w klimacie kontynentalnym (wschodnia Europa i Syberia) ograniczonych jest do strefy umiarkowanej, podczas gdy w klimacie oceanicznym (zachodnia Europa) mogą ciągnąć się od strefy śródziemnomorskiej do borealnej; za przykład mogą tu służyć Cephelanthera rubra, Orchis ustu/ata lub Epipogium aphyllum.

Obszary fitogeograficzne

Obszary fitogeograficzne są jednostkami wynikającymi z fitogeograficznego podziału Ziemi. Grupowane są na podstawie podobieństwa, to znaczy według wspólnych gatunków i zestawiane ze sobą. Często używany system, opracowany przez fito-geografów z Halle, a głównie przez Meus-la, wyróżnia jednostki w porządku wstępującym od okręgu florystycznego jako najmniejszej jednostki aż do państwa roślinnego-największej.

System obszarów florystycznych przykładowo:

Florystyczny

okrąg: (w książce nie wyróżniany) podprowincja: pd-subatlantycka prowincja: subatlantycka podregion: podregiony środkowoeuropejskie:

śr + pd-atlantycki, subatlantycki, środkowoeuropejski, sarmacki region: regiony środkowoeuropejskie:

tereny podregionu oraz alpejski i karpacki państwo: holarktyka

Obszar florystyczny jest pojęciem ogólnym używanym wówczas, gdy nie operuje się określoną jednostką.

270

Wymieniane w książce obszary florystycz-ne naniesiono na mapę na str. 272. Tereny te opierają się na opisanym systemie, ale należą do różnych jednostek, często są to prowincje roślinne, rzadziej podprowincje lub subregiony. Ten wybór okazał się celowy w przypadku opisu zasięgu storczyków i stanowi kompromis między wystarczającą dokładnością a występującym uogólnieniem.

Zestawienie jednostek podziału fitogeograficznego (z zachodu na wschód) i uszeregowanych według stref roślinności (z południa na północ):

Strefy:

strefa śródziemnomorska: kanaryjska, maderska, zach-śródziemnomorska, centr-śródziemnomorska, orientalna

strefa przyśródziemnomorska: azorska, zach-przyśródziemnomorska, centr--przyśródziemnomorska, wsch-przy-śródziemnomorska, [kaukaska*]

strefa umiarkowana: pd-atlantycka, śr-atlantycka, pn-subatlantycka, pn-subatlantycka, pd-środkowoeuropej-ska, pn-środkowoeuropejska (bałtyj-ska), sarmacka, [śr-syberyjska*]

strefa borealna: pn-atlantycka, skandynawska, pn-rosyjska, [pn-syberyjska*] strefa arktyczna: lapońska, samoje-dzka

obszary wysokogórskie: alpejski, karpacki śr = środkowo-, pd = południowo-, pn = północno; zach = zachodnio-, wsch = wschodnio-, centr = centralnie

* obszary fitogeograficzne wykraczającej poza geograficzne ramy tej książki

Element florystyczny

Element florystyczny określa występowanie danego gatunku (lub ogólnie taksonu), według fitogeograficznego podziału Ziemi na obszary fitogeograficzne; jest ogółem obszarów fitogeograficznych zasiedlonych przez dany gatunek. Podano element florystyczny każdego przedstawianego gatunku lub podgatunku. Dotyczy to tylko ram geograficznych zakreślonych dla tej książki; opuszczono obszary fitogeograficzne roślin sięgające aż do Azji lub Ameryki Północnej. Obszary fitogeograficzne uszeregowane są zazwyczaj według stref roślinności z południa na północ. Dla uproszczenia sposobu pisania skrócono je oznaczając różnymi prefiksami (na przykład: centr+ wsch-śród-ziemnomorski). Jeśli zasiedlają wszystkie odnośne tereny, opuszczono prefiksy (na przykład śródziemnomorski oznacza zach + centr + wsch.; subatlantycki oznacza pn + pd.) Jeśli areał rozciąga się (prawie) na całą strefę florystyczną, podano ją zamiast poszczególnych obszarów fitogeograficznych (na przykład: borealny oznacza: pn-atlantycki, skandynawski, pn-rosyjski). Obszar lub strefę fitogeografi-czną, na którą dany takson zachodzi w niewielkim stopniu tylko z brzegu ujęto w nawias kwadratowy.

Optyczne wrażenie areału uzyskuje się nakładając obszar fitogeograficzny taksonu na mapę ze str. 272/273. Przy tym jednak trzeba brać pod uwagę, że takson nie zawsze zasiedla całą powierzchnie obszaru fitogeograficznego. W takich przypadkach często uzyskuje się dalsze wskazówki z danych odnoszących się do krajów. Przyjrzyjmy się temu na przykładzie Orchis laxiflora. Jego element florystyczny podano jako śródziemnomorski, przyśródziemno-rnorski, pd-atlantycki, pd-subatlantycki (str. 112) Z mapy można łatwo ustalić, że gatu-

Gólka dlugoostrogowa (Gymnadenia conopseaj

nek rozprzestrzeniony jest na całym terenie śródziemnomorskim, z czego jednak wypadła północna Afryka (nie podano żadnych krajów). Zgodnie z tym jest on w znacznym stopniu przystosowany do klimatu śródziemnomorskiego. Jego brak w północnej Afryce spowodowany jest raczej przyczynami historycznymi niż klimatycznymi. W atlantycko-subatlantyckiej Europie Zachodniej, gdzie dzięki oceanicznym wpływom Atlantyku panuje klimat z łagodnymi zimami, gatunek ten może przenikać dalej na północ. Jeśli do tego weźmie się dane dotyczące krajów, można dalej wyczytać, że gatunek ten sięga na północ w strefę

271

Jednostki podziału fitogeograficznego w Europie, Azji Mniejszej i w Afryce Północnej (do tekstu ze str. 270). Strefy klimatyczno-roślinne narysowano liniami grubymi, a obszary fitogeograficzne w obrębie tych stref - liniami cienkimi. Wysokogórskie obszary fitogeograficzne Alp i Karpat odgraniczono liniami przerywanymi. Strefy klimatyczno-roślinne zaznaczono cyframi na lewym i prawym brzegu mapy:

1. - strefa śródziemnomorska, 2. - strefa przyśródziemnomorska, 3. - strefa umiarkowana, 4. - strefa borealna, 5. - strefa arktyczna. Na południu do strefy śródziemnomorskiej przylega strefa subtropikalna. Według H. Meusla, E. Jagera i E. Weinerta, „Vergleichende Chorologie der zentraleuropaischen Flora", Jena 1965, mapa 258, zmieniona.

272 273

atlantycką aż do Francji (w rzeczywistości do wysp kanału La Manche, które objęto oznaczeniem Ga) i na tereny subatlantyc- ? kie aż do Szwajcarii (He), ale nie występuje w Belgii (Be) i w Niemczech (Ge).

Znaczenie Kraje AE Kraje, w których znaleziono dany gatunek zostały w danych o występowaniu zazna- Ag czone w skrócie dwoma literami. Skróty te Al są zgodne z wprowadzanymi obecnie An w międzynarodowych botanicznych Au oznaczeniach, jak np, we „Flora Europea", Az której 5 tomów ukazało się w latach od Be 1964 do 1980, lub w Med-Checklist, rozpo- BI czętym w 1981 r. katalogu gatunków Br z ościennych krajów obszarów śródziemnomorskich. Skróty przeważnie odnoszą Bu się do państw w ich granicach polity- Cl cznych, ale bywają również odstępstwa spowodowane przyczynami geograficzny- Co mi. Cr W danych dotyczących występowania kraje zostały uszeregowane według jednego Cy schematu: najpierw z Europy, później Azji Cz i na koniec z Afryki. W Europie grupa kra- Da jów zaczyna się od południowego- Fa -wschodu, a pozostałe grupy krajów zgod- Fe nie ze wskazówkami zegara. Kolejność Ga skrótów nazw krajów:

Eur: PdWsch Cr Gr Tu Al Ju Bu Rm Ge RK Gr Pd Me Si It Sa Co Hb PdZach Bł Hs Lu Az Zach Ga Be Ho Br Hb Fa He Centr He, Au Hu Ge Da Cz Po Ho RB HS Pn Su No Fe RN Is Wsch RW RE RC Hu

Asi: Sn Ij LS Cy An AE U Afr: Li Tn Ag Ma Ml Cl Is t Według obecnego stanu wie- It

dzy gatunek wymarły na terę- Ju nie danego kraju Li Gatunek w danym kraju nie ro- LS

dzimy lecz przywleczony przez człowieka Występowanie w danym kraju niepewne i wymaga potwierdzenia skrótów nazw państw Wschodnioegejskie wyspy na południe od Lesbos Algieria Albania azjatycka Turcja (Anatolia Austria i Liechtenstein Azory Belgia Baleary Wielka Brytania, bez wysp w kanale La Manche Bułgaria Wyspy Kanaryjskie (Cana-rienses Insulae) Korsyka (Corsica) Kreta (Creta), Karpathos, Kasos i Gavdhos Cypr Czechosłowacja Dania Faróer (Faeroenses Insulae) Finlandia (Fennia) Francja (Gallia) i Wyspy w kanale La Manche Niemcy (Germania) Grecja, bez AE i Cr Irlandia (HiBernia), cała wyspa Szwajcaria (Helvetia) Holandia Hiszpania (Hispania) i Andorra bez BI i Cl Węgry (Hungaria) Izrael i Jordania Islandia Włochy (Italia), bez Sa i Si Jugosławia (dawna) Libia Liban i Syria

?74

Lu

Ma Me Ml No Po [R. RB

RC

RE

RK Rm RN

RW

Sa Si Sn Su Tn Tu

Portugalia (Lusitania), bez Az i Ml Marokko Malta (Melita) Madera (Maderenses Insulae) Norwegia Polska Rosja europejska] Kraje Bałtyckie: Estonia, Łotwa, Litwa, Królewiec Rosja Centralna: Ladoga-ll-men, górna Wołga, Wołga-Kama, górny Dniepr, Wołga-Don, Ural Rosja - część wschodnia (E = wschód): dolny Don, dolna Wołga, Zawołże Krym Rumunia Rosja - część północna: Rosja arktyczna, Karelo-Laponia, Dźwina-Peczora Rosja - część zachodnia (W = zachód) Mołdawia, środkowy Dniepr, Morze Czarne, górny Dniestr Sardynia Sycylia Półwysep Synaj Szwecja (Suecia) Tunezja Turcja (europejska część) i Im-roz

Rozprzestrzenienie pionowe To co zostało dotychczas powiedziane na temat występowania gatunków odnosiło się zawsze do rozprzestrzenienia poziomego. Stanowi ono jednak tylko jeden z komponentów obrazu areału. Drugim jest rozprzestrzenienie pionowe. Każdy gatunek ma swe własne rozprzestrzenienie pionowe, związane z wymaganiami pod względem klimatu i innych czyn

ników środowiskowych. Ponieważ grupy gatunków, rosnących w rozmaitych zespołach roślinnych, wykazują wspólnotę wymagań, roślinność dzieli się zależnie od wysokości, na której występuje. Zjawisko to szczególnie dobrze daje się zaobserwować w wysokich górach, gdzie w niewielkiej odległości typy roślinności następują po sobie zgodnie z pewnymi prawidłowościami i często bywają ostro od siebie odgraniczone. Mówimy wtedy o piętrach roślinności. W Europie wyróżniamy następujące piętra:

piętro nizinne piętro wyżynne piętro podgórskie piętro regla dolnego piętro górskie piętro wysokogórskie piętro regla górnego piętro subalpejskie piętro alpejskie piętro niwalne

Granice wysokości poszczególnych pięter zależą od szerokości geograficznej i lokalnych warunków klimatycznych. Zgodnie ze swym pochodzeniem od pierwotnie tropikalnego kręgu form, storczyki Europy zasiedlają głównie niższe, cieplejsze piętra. Ku górze zmniejsza się liczba ich gatunków. Tylko nieliczne taksony sięgają powyżej granicy lasów w piętrze alpejskim, a jedynie pojedyncze są ograniczone wyłącznie do położeń wysokogórskich - takie jak Chamorchis alpina i storczyki z rodzaju Nigritella. Podobne zjawisko stwierdzamy posuwając się ku biegunowi. Również i tu zmniejsza się liczba gatunków; strefa arktyczna nie ma już własnych storczyków i przenika tam tylko niewiele gatunków, Rozprzestrzenienie pionowe opisywane jest w tekście krótko pod hasłem „Siedlisko". Podawane tam są granice wysokości w pełnych setkach metrów, przeważnie

275

górna granica, gdy takson z nizin wspina się ku górze lub także granica dolna w przypadku taksonów z głównym punktem ciężkości w wyższych położeniach górskich. Podawane są znane wartości ekstremalne, odnoszące się zwykle do południowej części areału. Gatunki, które w Afryce Północnej lub Azji Mniejszej sięgają powyżej 2000 m n.p.m, w górach położonych dalej na północ mają swą górną granicę występowania często kilkaset metrów niżej. Ogólną prawidłowością jest (nie tylko w stosunku do storczyków), że gatunki na tyle zasiedlają wyższe położenia górskie, o ile dalej na południe znajdują się góry. Występowaniu w piętrze wyżynnym lub podgórskim w Europie Środkowej (strefa umiarkowana) odpowiada często występowanie w piętrze górskim na obszarze śródziemnomorskim (strefa śródziemnomorska lub przyśródziemnomorska). W tych przypadkach pod hasłem „Element florystyczny" do danych fitogeograficznych dodawane jest piętro roślinności.

Kartowanie storczyków Od lat siedemdziesiątych prowadzi się wiele badań w ramach planów kartograficznych, mających na celu poznanie występowania europejskich gatunków storczyków. Te projekty badawcze, dotyczące specjalnie storczyków, biegną równolegle z innymi projektami, w ramach których opracowywane jest występowanie roślin nasiennych i innych grup roślinnych. W wielu krajach Europy kartowaniem zajmują się stowarzyszenia badaczy storczyków. Sekretariaty udzielają informacji na temat metody nanoszenia znalezisk na siatkę geograficzną i sposobu przedstawiania. W Polsce badaniami nad storczykami zajmują się naukowcy z Ogrodu Botanicznego Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie. Ponieważ jest do zapełnienia jeszcze wiele luk, dane na temat występowania storczy

ków oraz informacja, z jakiego pochodzą regionu, są zawsze mile widziane i należy przekazywać je do placówek, które prowadzą badania. Kartowanie, jako projekty zespołowe powstaje przy współudziale wielu zainteresowanych. Im większy jest krąg współpracowników, tym szybciej zostanie osiągnięty cel możliwie jak najpełniejszego objęcia terenu występowania storczyków. Od tego zależy także ochrona i zachowanie tej zagrożonej grupy roślin.

Ochrona storczyków

Storczyki należą do zagrożonej grupy roślin; dotyczy to zarówno wielu gatunków jak i wielu krajów. Wprawdzie w Europie prawdopodobnie jeszcze żaden gatunek nie został całkowicie zniszczony, jednakże już w niektórych krajach straty są znaczne. Czerwone Księgi udzielają informacji na ten temat. Jako przyczynę zagrożenia storczyków należy przede wszystkim podać ograniczenie ich możliwości życiowych. Odpowiadające im biotopy stają się coraz rzadsze. Przy tym wielką rolę odgrywa nie tylko zmniejszanie się powierzchni, lecz także ciągłe przekształcanie naturalnego środowiska. Prawie wszystkie gatunki storczyków reagują wrażliwie na wprowadzanie nowych metod zagospodarowania; nie znoszą żadnej intensyfikacji - nawożenia, melioracji, nadmiernego wykorzystywania - jaka obecnie ma miejsce na wielu terenach. Tylko niewiele gatunków może się dostosować do antropopresji; należy do nich kruszczyk szerokolistny (Epipa-ctis helleborine) i listera jajowata (Listera ovata), przenikające nawet w zniszczone lasy. Plastyczność ekologiczna obu gatunków przejawia się tym, że są to jedyne europejskie gatunki, które zadomowiły się w Ameryce Północnej. Wcześniejsze metody użytkowania ziemi, określone jako ekstensywne, były niezbęd-

276

ne dla rozprzestrzeniania się storczyków. Pod tym względem rodzina ta nie jest wyjątkiem, lecz podlega tym samym warunkom, co wiele innych grup roślin i zwierząt. Do ogólnych zagrożeń dochodzi jeszcze szereg innych problemów, które zaostrzają sytuację. Na przykład w Turcji populacje są silnie dziesiątkowane przez zbieraczy, którzy wykopują bulwy i wytwarzają z nich środek leczniczy - salep (tysiące kilogramów rocznie). Szkody powodują także niekiedy handlarze, którzy bezprawnie plądrują miejsca występowania i sprzedają bulwy „miłośnikom". W wielu krajach, ze względu na zagrożenie, wydano ustawy dotyczące ochrony storczyków. Przepisy nie są jednolite, na przykład w Polsce i w Niemczech ochroną objęte są wszystkie gatunki, podczas gdy niektóre pospolite gatunki w części kantonów szwajcarskich i w austriackich krajów związkowych nie są zupełnie chronione lub chronione tylko częściowo. Poza tym storczyki objęte są Waszyngtońskim Układem Ochrony Gatunków, regulującym międzynarodowy handel zwierzętami i roślinami.

Cała rodzina należy do grupy „gatunków bezpośrednio zagrożonych wyniszczeniem", co oznacza, że nie wolno nimi handlować, z pewnymi wyjątkami, przy których na wywóz wymagane jest pozwolenie kraju dostarczającego, a na wwóz pozwolenie kraju do którego są dostarczane. Przepisy są konieczne również w przypadku storczyków tropikalnych, którymi przede wszystkim się handluje, a dla utrzymania gatunku stanowią bezwzględną podstawę. Europejskie storczyki niemal nie odnoszą korzyści z tych przepisów, gdyż ochrona gatunkowa pozostaje bezskuteczna wówczas, gdy jednocześnie nie zachowuje się biotopu. Dlatego konieczne są inne, dodatkowe strategie ochrony przyrody. Również tereny chronione w tradycyjnym sensie są tylko pierwszym krokiem i nie powinny pozostać jedynym stadium początkowym lecz muszą zostać uzupełnione ogólną koncepcją. Zajmowanie się storczykami powinno być jednocześnie związane z podejmowaniem odpowiedzialności za ich ochronę.

*

Piśmiennictwo

Z bogatej literatury poświęconej storczykom możemy tu podać tylko niektóre książki, w których została uwzględniona cała Europa z obszarami do niej przylegającymi lub tylko znaczna jej część. Dodano tu również ważne opracowania rodzajów.

,

BAUMANN, H. und KUNKELE: Die wildwachsenden Orchideen Europas. 432 pp, Kosmos-Naturfuhrer, Stuttgart 1982.

DANESCH, O & E.: Orchideen Europas. Mitteieuropa, 4 Aufl. 263 pp. Hallwag, Bern, Stuttgart, 1975.

DANESCH, O & E.: Orchideen Europas. Siideuropa. 256 pp. Hallwag, Bern, Stuttgart, 1969.

DANESCH, O & E.: Orchideen Europas. Ophrys-Hybriden. 268 pp. Hallwag, Bern, Stuttgart, 1972.

DAVIES, P. & J. & A. HUXLEY: Wild orchids of Britain and Europę. 256 pp. Chatto & Windus, London 1983.

DELFORGE, P„ & D. TYTECA: Europaische Wildorchideen. 191 pp. Benziger, Ziirich, Koln 1984.

KELLER, G, SCHLECHTER, R. & R. V. SOÓ: Monographie und Iconographie der Orchideen Europas und des Mittelmeergebiets. 5 Bandę. Feddes Repertorium, Sonderbeiheft A, Dahlem bei Belin 1925-1944.

KOHLHAUPT, P.: Mittel- und sudeuropaischsche Orchideen. 110 pp. Athesia, Bożen 1981.

LANDWEHR, J.: Wilde orchideen van Europa. 575 pp. Vereniging tot Behoud van Natuur-monumenten in Nederland, s'Gravenland 1977 (Franzbsische Ausgabe, Lousanne 1982)

MOSSBERG, B., & S. NILSSON Syd- och Mellaneuropas orkideer. 131 pp. Stockholm 1980.

NELSON, E.: Gestallwandel und Artbildung erortert am Beispiel der Orchidaceen Europas und der Mittelmeerlan-

der insbesondere der Gattung Ophrys mit einer Monographie und Ikonographie der Gattung Ophrys. 250 pp, 66 tab. Selbstverlag, Chernex-Montreux 1962.

NELSON, E.: Monographie und Ikonographie der Orchidace-en-Gatlungen Serapias, Aceras, Loroglossum, Barlia. 79 pp. 44 tab. Selbstverlag, Chernex-Montreux 1968.

NELSON, E.: Monographie und Ikonographie der Orchidaceen-Gattung Dactylorhiza. 127 pp. 87 tab. Speich, Ziirich 1976.

NILSSON, S. & B. MOSSBERG: Orchideen Mittel- und Nordeuropas. 142 pp. Kosmos Feldfiihrer, Stuttgert 1978.

NYLEN, B.: Orkider i Norden 127 pp. Natur och Kultur, Kristianstadt 1984.

SUNDERMANN, H.: Europaische und mediterrane Orchideen 3. Aufl. 279 pp. Brucke-Verlag, Hildesheim 1980.

WILLIAMS, J.G. & A.E. & N. ARLOTT: Orchideen Europas mit Nordafrika und Kleinasien 176 pp. BLV-Verlag, Miinchen Bern Wien 1979.

Przegląd pozatropikalnych storczyków Ameryki Północnej:

' LUER, CA.: The Native Orchids of the United States and Cana-da excluding Florida. 361 pp. S. New York Botanical Garden 1975.

Dzieło wzorcowe o rodzinie:

SCHLECHTER, R.: Die Orchideen, 3. Aufl. Parey, Berlin, Hamburg, wychodzące od 1970.

278

Liczne publikacje dotyczą storczyków poszczególnych krajów lub krajobrazów. Stanowią one albo część flory danych krajów albo są pojedynczymi pracami. Krytyczne opracowania we Florze od 1980 r.

DAVIS, P. H. (red.): Flora of Turkey 8. University Press, Edinburgh 1984. Orchideen: J. RENZ & G. TAUBENHEIM.

HANSEN, K. (red.): Dansk feltflora. Gyldendal, Copenhagen 1981. Orchideen: B. L0JTNANT.

HEUCKELS, H„ & R. VAN DER MEIJDEN: Flora van Nederland, 20. Aufl. Wolters-Noordhoff, Groningen 1983.

LANGE, J.-E., Nouvelle florę do la Belgique ..., 3. Auf. Jardin botanique national de Belge, Meise 1983.

LID, J.: Norsk, svensk, finsk flora, 5. Aufl. von O. GJAEREVOLL. Det Norske Samlaget, Oslo 1985.

MEIKLE, R., D.: Flora von Cyprus 2. The Bentham-Moxon Trust, Kew 1985. Orchideen: J. J. WOOD.

TUTIN, G., i współprac: (red.) Flora Europea 5. Cambridge University Press 1980. Orchideen: D.M. MOORE, D.A. WEBB & R. DE SOÓ.

Wybór pojedynczych prac (od 1980):

DANESCH, O. & E.: Die Orchideen der Schweiz. 174 S. Silva, Ziirich 1984.

GÓLZ, P„ & H. R. REIHARD: Die Orchideenflora Albaniens. MittrilungsblattAHO Baden-Wuttemberg 16 (2), 202 pp. Tubingen 1984.

LAUX, H. E, & R. KELLER: Unsere Orchideen. 108 pp. Wissenschaftliche Verlagsgesellschaft, Stuttgart 1984.

PROCHAZKA, F., & V. VELiSEK: Orchideje nasi pfirody. 281 pp. Ćeskoslovenska Akademie Ved, Praha 1983.

RAYNAUD, O: Les orchidees du Maroc. 119 pp. Societe francaise d'Orchidophilie, Paris 1985.

SEZlK, E.: Orkidelerimiz. 166 pp. Sandoz Kultur Yaymlan 6. (bez miejscowości) 1984 [Tiirkei]

Specjalistyczne prace, znajdujące się w różnych czasopismach można liczyć w tysiącach. Obszerny przegląd znajduje się w bibliografii B. i E. WILLINGA: Bibliographie uber die Orchideen Europas und der Mittelmeerlander 1744-1976. Wildenowia, Beiheft 11; 325 pp. Berlin 1977. Do tego: 1. Supplement. Englera 5; 280 pp. Berlin 1985. W obu częściach zarejestrowano 6305 tytułów! Wybór ważniejszych publikacji zawarty jest w SUNDERMANN (1980).

Czasopisma fachowe (wybór):

Berichte aus den Arbeitskreisen Heimische Orchideen (AHO) Liebfrauenring 4, D-6360 Friedberg 3, c/o H. BLATT).

Jahresberichte des Naturwissenschaftlichen Vere-ins in Wuppertal (Auer Schulstr. 20, D-5600 Wuppertal); tomy 19 (1964), 21/22 (1968), 23 (1970), 25 (1972), 29 (1976), 33 (1980), 36 (1983) zawierają osiągnięcia »Wuppertaler Orchiden-Tagungen«.

Mitteilungen des AHO. Red.: Kulturbund der DDR, zentraler Fachausschuf) Botanick (c/o G. HAMEL. DDR-1241 Heimersdorf)

Mitteilungsblatt AHO Baden-Wuttemberg (Schón-bergstr. 1, D-7400 Tubingen, c/o O. FELDWEG)

Die Orchidee (Deutsch Orchideen Gesellschaft, Arndstr. 8. D-2724 Sottrum c/o L. THIELMANN)

Orchideen (Nederlanse Orchideeen Vereniging, Esdoornlaan 6, NL-2612 TD Delft)

L'Orchidophile, Bulletin de la Societe francaise d'Orchidophille (l'allee Daumier, F-94 450 Limeil Brevannes)

279

Wykaz gatunków Nazwy pisane kursywą oznaczają synonimy

Aceras anthropophorum 106 Anacamptis pyramidalis 150

var. brachystachys 150 var. tanayensis 150

Anacamptis unilleana 150

Barlia longibracteała 152 Barlia metlesicsiana 152 Barlia robertiana 152 Bulawnik czerwony 34 Butawnik mieczolistny 34 Bulawnik wielkokwiatowy 32

Calypso americana 230 Calypso borealis 230 Calypso bulbosa 230 Calypso occidentalis 230 Cephalanthera alba 32 Cephalanthera caucasica 34 Cephalanthera cucullata 36

subsp. epipactoides 36 subsp. floribunda 36 subsp. kurdica 36

Cephalanthera damasonium 32 subsp. kotschyana 32

Cephalanthera ensifolia 34 Cephalanthera epipactoides 36 Cephalanthera floribunda 36 Cephalanthera grandillora 32 Cephalanthera kotschyana 32 Cephalanthera kurdica 36 Cephalanthera longifolia 34 Cephalanthera pallens 32 Cephalanthera rubra 34 Cephalanthera xiphophyllum 34 Chamorchis alpina 58 Ciemnoglów wąskolistny 66 Coeloglossum diphyllum 50 Coeloglossum viride 60

subsp. bracteatum 60 var. islandicum 60

Comperia comperiana 104 Comperia karduchorum 104 Comperia laurka 104 Corallorrhiza innata 230 Corallorrhiza intacta 230 Corallorrhiza trifida 230 Cypripedium bulbosum 230

Cypripedium calceolus 12 Cypripedium guttatum 12

subsp. yatabeanum 12 Cypripedium macranthos 12

var. mntricosum 12 Cypripedium thunbergii 12

Dactylorhiza baltica 88 Dactylorhiza baumanniana 96 Dactylorhiza bithynica 98 Dactylorhiza cataonica 76 Dactylorhiza caucasica 80 Dactylorhiza chuhensis 76 Dactylorhiza cilicica 76 Dactylorhiza cordigera 80

subsp. bosniaca 80 subsp. siculorum 80

Dactylorhiza cruenta 92 subsp. lapponica 92

Dactylorhiza cunifolia 94 Dactylorhiza deweveri 86 Dactylorhiza elata 88

subsp. anatolica 76 subsp. brennensis 88 subsp. durandii 88 subsp. sesquipedalis 88

Dactylorhiza euxina 80

var. markowitschii 80 Dactylorhiza fistulosa 82 Dactylorhiza flavescens 70 Dactylorhiza foliosa 98 Dactylorhiza fuchsii 100

subsp. okellyi 100 subsp. psychrophila 100 subsp. sooana 100

Dactylorhiza genasiana 98 Dactylorhiza graeca 82 Dactylorhiza iberica 74 Dactylorhiza incarnata 90

subsp. africana 88 subsp. cilicica 76 subsp. coccinea 90 subsp.cruenta 92 subsp. haematodes 90 var. hyphaematodes 90 subsp. ochroleuca 90 subsp. praetermissa 86 subsp. pulchella 84, 90

subsp. punctata 90 subsp. serotina 90 subsp. sphagnicola 86 var. straminea 90 subsp. turcestanica 76

Dactylorhiza insularis 72 var. bartonii 72

Dactylorhiza kalopissii 82 Dactylorhiza kerryensis 84 Dactylorhiza lagotis 80 Dactylorhiza lancibracteata 78 Dactylorhiza lapponica 92 Dactylorhiza latifolia 74, 82

subsp. baltica 88 Dactylorhiza maculata 100

subsp. baborica 100 subsp. caramulensis 100 subsp. deflexa 100 subsp. elodes 100 subsp. ericetorum 100 subsp. fuchsii 100 subsp. hebridensis 100 subsp. maurisica 100 subsp. meyeri 100 subsp. montelii 100 subsp. osmanica 78 subsp. rhoumensis 100 subsp. saccifera 98 subsp. schurii 100 subsp. sudetica 100 subsp. transsikanica subsp. triphylla 78

Dactylorhiza majalis 82 subsp. alpestris 82 subsp. baltica 88 subsp. brevifolia 94 subsp. cambrensis 84 subsp. caucasica 80 subsp. cordigera 80 subsp. lapponica subsp. occidentalis 84 subsp. pardalina 86 subsp. praetermissa 86 subsp. purpurella 84 subsp. russowii 94 subsp. scotica 84 subsp. traunsteineri 94 subsp. traunsteinerioides 94

280

subsp. turfosa 94 Dactylorhiza markowitschii 80 Dactylorhiza markusii 72 Dactylorhiza nieschalkiorum 78 Dactylorhiza ochroleuca 90 Dactylorhiza osmanica 76,78

var. anatolica 76 Dactylorhiza persica 76 Dactylorhiza praetemissa 86

var. junialis 86 Dactylorhiza purpurella 84

subsp. majaliformis 84 m. pulchella 84

Dactylorhiza pseudocordigera 92

Dactylorhiza pycnantha 92 Dactylorhiza romana 70

subsp. bartonii 72 subsp. georgica 70

Dactylorhiza ruprechtii 70 Dactylorhiza russowii 94 Dactylorhiza saccifera 98 Dactylorhiza sambucina 74

subsp. georgica 70 subsp. insularis 72 subsp. pseudosambucina 70 subsp. siciliensis 72

Dactylorhiza sanasunitensis 76 Dactylorhiza sphagnicola 86 Dactylorhiza strictilolia 90 Dactylorhiza sulphurea 70

subsp. pseudosambucina 70 subsp. siciliensis 72

Dactylorhiza traunsteineri 94 subsp. curvifolia 94 subsp. francis-drucei 94 subsp. hibernica 94 subsp. lapponica 92

Dactylorhiza traunsteinerioides 94

Dactylorhiza tripylla 78 Dactylorhiza umbrosa 76 Dactylorhiza urvilleana 78 Dactylorhiza vanensis 76 Dactylorhiza wirtgenii 86 Dwulistnik muszy 180

Epipactis abyssinica 14 Epipactis albensis 24 Epipactis atropurpurea 22 Epipactis atrorubens 22

subsp. borbasii 22 subsp. paniflora 22

Epipactis cambrensis 28 Epipactis cleistogama 28 Epipactis condensata 16 Epipactis confusa 28 Epipactis consimilis 14 Epipactis cretica 30 Epipactis dunensis 24 Epipactis greuteri 24 Epipactis helleborine 18

subsp. condensata 16 subsp. confusa 28 subsp. dunensis 24 subsp. leptochila 28 subsp. muelleri 24 subsp. neerlandica 18 subsp. persica 30 subsp. phyllanthes 28 subsp. pontica 24 subsp. tremolsii 18 subsp. troodi 30 subsp. varians 16 subsp. viridis 18

Epipactis latifolia 18 Epipactis leptochila 28

subsp. neglecta 28 Epipactis microphylla 20 Epipactis muelleri 24 Epipactis palustris 14 Epipactis parviflora 22 Epipactis pendula 28 Epipactis persica 30 Epipactis phyllanthes 28 Epipactis pontica 24 Epipactis purpurata 16 Epipactis rubiginosa 22 Epipactis sessilifolia 16 Epipactis somaliensis 14 Epipactis tremolsii 18 Epipactis troodi 30 Epipactis vectensis 28 Epipactis veratrifolia 14 Epipactis violacea 16 Epipactis viridiflava 28 Epipactis youngiana 24 Epipogium aphyllum 40 Epipogium roseum 40

Gennaria diphylla 50 Gnieźnik leśny 40

Gotek białawy 62 Goodyera macrophylla 48 Goodyera repens 48 Gótka dlugoostrogowa 64 Gólka wonna 64 Gymnadenia albida 62 Gymnadenia conopsea 64

\/ar. alpina 64 var. densiflora 64 var. lapponica 64 subsp. montana 64

Gymnadenia cucullata 60 Gymnadenia frivaldii 62 Gymnadenia nigra 66

subsp. rubra 68 Gymnadenia odoratissima 64

Habenaria hyperborea 56 Habenaria longibracteata 56 Habenaria micrantha 56 Habenaria obtusata 58 Habenaria tridactylites 50 Hammarbya paludosa 234 Herminium monorchis 48 Himantoglossum adriaticum 154 Himantoglossum affine 156 Himantoglossum bolleanum 156 Himantoglossum calcaratum 156 Himantoglossum caprinum 156 Himantoglossum formosum 156 Himantoglossum hircinum 154

subsp. adriaticum 154 subsp. affine 156 subsp. calcaratum 156 subsp. caprinum 156

Himantoglossum long i bracteatum 152

Kręczynka jesienna 44 Kruszczyk błotny 14 Kruszczyk drobnolistny 20 Kruszczyk Muellera 24 Kruszczyk ostroptatkowy 28 Kruszczyk rdzawoczerwony 22 Kruszczyk siny 16 Kruszczyk szerokolistny 18 Kukuczka kapturkowata 60 Kukułka (Storczyk) bałtycka 88 Kukułka (Storczyk) bzowa 74 Kukułka (Storczyk) krwista 90 Kukułka (Storczyk) plamista 100

281

Kukułka (Storczyk) sercowata 80 Kukułka (Storczyk) szerokolistna

82 Kukułka (Storczyk) Traunsteinera

94

Leucorchis albida 62 subsp. straminea 62 m. subalpina 62 Leucorchis frivaldii 62 Limnorchis hyperborea 56 Limodorum abortivum 38

subsp. gracile 38 subsp. trabutianum 38

Limodorum trabutianum 38 Liparis loeselii 232 Lipiennik Loesela 232 Listera cordata 42

var. nephrophylla 42 Listera jajowata 42 Listera ovata 42 Listera sercowata 42 Lysiella obtusata 58 Lysiella oligantha 58

Malaxis monophyllos 232 var. brachypoda 232 var. diphyllos 232

Malaxis paludosa 234 Microstylis monophyllos 232 Miodokwiat krzyżowy 48

Neotinea Intacta 106 Neotinea maculata 106 Neottia nidus-avis 40 Neottianthe cucullata 60 Nlgritella angustlfolia 66 Nigritella archiducis-joannis 66 Nigritella corneliana 68 Nigritella lithopolitanica 68 subsp. corneliana 68 Nigritella miniata 68 Nigritella nigra 66

subsp. corneliana 68 subsp. rubra 68

Nigritella rubra 68 Nigritella stiriaca 66 Nigritella widderi 234

Obuwik pospolity 12 Ophrys aesculapii 216

subsp. pseudoaranifera 216 Ophrys anapi 206 Ophrys apifera 178

var. friburgensis 178 subsp. jurana 178

Ophrys apiformis 192 Ophrys apulica 204 Ophrys arachnites 202 Ophrys arachnitiformis 212,

224 Ophrys araneola 214 Ophrys aranifera 212 Ophrys argolica 196

subsp. elegans 196 Ophrys argolica x oestrifera 196 Ophrys atlantica 170 Ophrys atrata 218 Ophrys attica 190, 194

f. flavomarginata 190 Ophrys aveyronensis 224 Ophrys aymoninii 180 Ophrys benacensis 226 Ophrys bertolonii 226

subsp. bertoloniiformis 226 f. triloba 226

Ophrys bertoloniiformis 226 Ophrys biancae 206 Ophrys biscutella 200 Ophrys bombyliflora 184 Ophrys bornmuelleri 206

subsp. carduchorum 206 subsp. grandiflora 206

Ophrys botteronii 178 Ophrys bremifera 192 Ophrys candica 208 Ophrys carmeli 190

subsp. attica 190 subsp. orientalis 190

Ophrys catalaunica 226 Ophrys ciliata 182 Ophrys cilicica 184 Ophrys cornuta 194 Ophrys crabonifera 200 Ophrys cretica 186

subsp. karpathensis 186 subsp. naxia 186

Ophrys cypria 186 Ophrys dalmatica 226 Ophrys delphinensis 196 Ophrys dinsmorei 190 Ophrys doerfleri 186

Ophrys dyris 172 Ophrys elegans 196 Ophrys episcopalis 202 Ophrys exaltata 200, 212, 222

subsp. sundermanii 200 Ophrys ferrum-equinum 198

subsp. gottfriediana 198 Ophrys flavomarginata 190 Ophrys fleischmannii 172 Ophrys fuciflora 202 (patrz również O. holoserica)

subsp. apiformis 192 subsp. apulica 204 subsp. bornmuelleri 206

var. grandiflora 206 subsp./var. candica 208 subsp. cornuta 194 subsp.exaltata 200 subsp. holubyana 204 subsp./var. lacaitae 208 subsp. oxyrrhynchos 208 subsp. parvimaculata 204 subsp. pollinensis 200 subsp. scolopax 192

Ophrys fusca 168 subsp. atlantica 170 subsp. duriaei 170 subsp. dyris 172 subsp. fleischmannii 172 subsp. funerea 168 subsp. iricolor 168 subsp. omegaifera 172 subsp. pallida 170 subsp. vasconica 168

Ophrys galilaea 174 Ophrys garganica 216

subsp. sipontensis 224 Ophrys gottfriediana 198 Ophrys hebes 214 Ophrys heldreichii 194 Ophrys helenae 218 Ophrys holoserica 202 (patrz również O. fuciflora)

subsp. apulica 204 subsp. bornmuellerii 206 subsp. candica 208 subsp. celiensis 208 subsp. chestermanii 202 subsp. elatior 202 subsp. gracilis 202 subsp. heterochila 202

282

subsp. maxima 202 subsp. parvimaculata 204 subsp. pollinensis 200 Ophrys holoserica x scolopax

204 Ophrys incubacea 218 Ophrys insectifera 180

subsp. aymoninii 180 Ophrys insectifera x lutea 180 Ophrys iricolor 168 Ophrys isaura 194 Ophrys kotschyi 186

subsp. cretica 186 Ophrys kurdica 184 Ophrys lacaitae 208 Ophrys levantina 206 Ophrys litigiosa 214 Ophrys lunulata 210 Ophrys luristanica 176 Ophrys lutea 174

subsp. galilaea 174 subsp. melena 174 subsp./var. minor 174 subsp. murbeckii 174 subsp. subfusca 174

Ophrys lycia 198 Ophrys mammosa 220

subsp. grammica 220 subsp. serotina 220 subsp. transhyrcana 220

Ophrys mimnolea 188 Ophrys morisii 222 Ophrys murbeckii 174 Ophrys muscifera 180 Ophrys myodes 180 Ophrys oestrifera 194

subsp. bremifera 192 subsp. heldreichii 194

Ophrys omegaifera 172 subsp. dyris 172 subsp. fleischmannii 172

Ophrys oxyrrhynchos 208 Ophrys pallida 170 Ophrys pectus 170 Ophrys phrygia 192 Ophrys promontorii 226 Ophrys regis-ferdinandii 182 Ophrys reinholdii 188

subsp. leucotaenia 188 subsp. straussii 188

Ophrys schulzei 176

Ophrys scolopax 192,194 subsp. apiformis 192 subsp. attica 190 subsp. cornuta 194 subsp. heldreichii 194 subsp. oestrifera 194 subsp. orientalis 190

Ophrys sicula 174 Ophrys sintenisii 220 Ophrys sipontensis 224 Ophrys speculum 182

subsp. lusitanica 182 var.regis-ferdinandii 182

Ophrys sphaciotica 210 Ophrys sphegodes 212

subsp. aesculapii 216 subsp. amanensis 220 subsp. atrata 218 subsp. amyronensis 224 subsp. cephalonica 212 subsp. epirotica 212 subsp. garganica 216 subsp. hebes 214 subsp. helenae 218 subsp. litigiosa 214 subsp. lunulata 210 subsp.mammosa 220 subsp. panormitana 212 subsp. parnassica 210 subsp. praecox 212 subsp. provincialis 212 subsp. sicula 212 subsp. sintenisii 220 subsp. sipontensis 224 subsp. spruneri 210 subsp. tommasinii 214 subsp.transhyrcana 220

Ophrys splendida 224 Ophrys spruneri 210

subsp. panormitana 212 Ophrys straussii 188 Ophrys tarentina 218 Ophrys tamka 220 Ophrys tenthredinifera 176

subsp. praecox 176 Ophrys tommasinii 214 Ophrys transhyrcana 220

subsp. amanensis 220 Ophrys trinacrica 212 Ophrys trollii 178 Ophrys tyrrhena 222

Ophrys umbilicata 190 subsp. attica 190 subsp. carmeli 190 subsp. khuzestanica 190

Ophrys vernixia 182 subsp.regis-ferdinandii 182

Orchis acuminata 142 Orchis adenocheilae 140 Orchis albanica 136 Orchis alpestris 82 Orchis amblyoloba 78 Orchis anatolica 124

subsp. sitiaca 124 subsp. troodi 124

Orchis angustifolia 94 subsp. pycnantha 92

Orchis baltica 88 Orchis boryi 134 Orchis bosniaca 80 Orchis brancifortii 132 Orchis brevicornis 128 Orchis canariensis 126 Orchis caspia 130 Orchis cataonica 76 Orchis caucasica 80 Orchis champagneuxii 138 Orchis cilicica 76 Orchis collina 124 Orchis commutata 142 Orchis comperiana 104 Orchis conica 142 Orchis cordigera 80 Orchis coriophora 110

subsp. fragrans 110 subsp. martinii 110 subsp. sancta 110

Orchis cruenta 92 Orchis cunifolia 94 Orchis dinsmorei 112 Orchis diphylla 50 Orchis elata 88 Orchis euxina 80 Orchis fedtschenkoi 124 Orchis flavescens 70 Orchis francis-drucei 94 Orchis fuchsii 100 Orchis galilaea 140 Orchis georgica 70 Orchis gervasiana 98 Orchis globosa 108 Orchis hanrii 144

283

Orchis hispanica 118 Orchis iberica 74 Orchis incarnata 90

var. ochroleuca 90 Orchis insularis 72 Orchis israelitica 134 Orchis italica 148 Orchis kerryensis 84 Orchis lactea 144 Orchis laeta 122 Orchis lancibracteata 78 Orchis langei 118 Orchis lapponica 92 Orchis latifolia 82

subsp. baltica 88 Orchis laxiflora 112

subsp. elegans 112 subsp. palustris 112 subsp. robusta 112

Orchis leucoglossa 124 Orchis lokiana 144 Orchis longicornu 136 Orchis longicruris 148 Orchis macrostachys 98 Orchis maculata 100

subsp. macrostachys 98 subsp. saccifera 98

Orchis maderensis 98 Orchis majalis var. occidentalis 8'

subsp. traunsteinerioides 94 Orchis markusii 72 Orchis mascula 114

subsp. hispanica 118 subsp. ichnusae 114 subsp. laxifloriformis 118 subsp. occidentalis 114 subsp. olbiensis 114 subsp. pinetorum 118 subsp. scopulorum 116 subsp. signifera 114 subsp. wanjkowii 114

Orchis mediterranea 70 Orchis melchilafii 130 Orchis militaris 146 Orchis morio 136

subsp. albanica 136 subsp. champagneuxii 138 subsp. pieta 136 subsp. syriaca 136

Orchis munbyana 88 Orchis olbiensis 114

subsp. ichusae 114 Orchis osmanica 76 Orchis pallens 120 Orchis palustris 112 Orchis papilionacea 130

subsp. bruhnsiana 130 var. grandiflora 130 v ar. I subsp. rubra 130

Orchis patens 128 var. atlantica 126 subsp. canariensis 126 subsp. falcicalcarata 128 subsp. nitidilolia 128 subsp. orientalis 126

Orchis pauciflora 122 Orchis pieta subsp. libani 136 Orchis pinetorum 118 Orchis praetermissa 86 Orchis prisca 128 Orchis provincialis 120

W. laeta 122 subsp. pauciflora 122

Orchis pseudocordigera 92 Orchis pseudolaxiflora 112 Orchis pseudosambucina 70 Orchis punctulata 140

subsp. galilaea 140 subsp. sepulchralis 140 subsp. stewnii 140

Orchis purpurea 144 Orchis purpurella 84 Orchis pusilla 142 Orchis quadripunctata 132

var. brancifortii 132 Orchis robusta 112 Orchis romana 70 Orchis rubra 130 Orchis russowii 94 Orchis saccata 124 Orchis saccifera 98 Orchis sambucina 74 Orchis sanasunitensis 76 Orchis sancta 110 Orchis schelkownikowii 140 Orchis scopulorum 116 Orchis sesquipedalis 88 Orchis sicula 72 Orchis signifera 114 Orchis simia 148 Orchis speciosa 114 Orchis sphaerica 108

Orchis sphagnicola 86 Orchis spitzelii 126

subsp. nitidifolia 128 Orchis stevenii 140,146 Orchis strictifolia 90 Orchis sulphurea 72 Orchis syriaca 136 Orchis traunsteineri 94 Orchis tridentata 142

subsp. commutata 142 subsp. lactea 144

Orchis triphylla 78 Orchis turcestanica 76 Orchis umbrosa 76 Orchis unilleana 78 Orchis ustulata 150 Orchis viridifusca 126 Ozorka zielona 60

Platanthera algeriensis 52 Platanthera azorica 56 Platanthera bifolia 54

subsp. graciliflora 54 subsp. latiflora 54

Platanthera chlorantha 54 subsp. algeriensis 52 subsp. holmboei 52

Platanthera covallariifolia 56 Platanthera holmboei 52 Platanthera hyperborea 56 Platanthera kuenkelei 54 Platanthera micrantha 56 Platanthera montana 54 Platanthera obtusata 58

subsp. oligantha 58 Platanthera oligantha 58 Platanthera panula 58 Podkolan biały 54 Podkolan zielonawy 54 Potrostek alpejski 58 Pseudorchis albida 62 Pseudorchis frmldii 62

Serapias azorica 160 Serapias columnae 164 Serapias cordigera 160

subsp. lańflora 164 subsp. neglecta 158 subsp. olbia 160 subsp. orientalis 162 subsp. vomeracea 162

284

Serapias excavata 166 Serapias gregaria 160 Serapias lingua 166

subsp. duriaei 166 Serapias lingua x cordigera 160 Serapias longipetala 162 Serapias mauretaniaca 166 Serapias neglecta 158

subsp. ionica 158 Serapias nurrica 164 Serapias olbia 160 Serapias orientalis 162

subsp. apulica 162 m. cordigeroides 162

Serapias oxyglottis 166 Serapias parviflora 166

subsp. laxiflora 164 Serapias pseudocordigera 162

Serapias stenopetala 166 Serapias vomeracea 162

subsp. laxiflora 164 subsp. orientalis 162

Spiranthes aestivalis 44 Spiranthes amoena 46 Spiranthes autumnalis 44 Spiranthes gemmipara 46 Spiranthes romanzoffiana 46 Spiranthes sinensis 46 Spiranthes spiralis 44 Spiranthes stricta 46 Steveniella satyrioides 104 Storczyca kulista 108 Storczyk blady 120 Storczyk błotny 112 Storczyk cuchnący 110 Storczyk drobnokwiatowy 150

Storczyk kukawka 146 Storczyk męski 114 Storczyk purpurowy 144 Storczyk samczy 136 Storczyk stożkowaty 150 Storczyk trójzębny 142 Storzan bezlistny 40

Tajęża jednostronna 48 Traunsteineria globosa 108

subsp. sphaerica 108 Traunsteineria sphaerica 108

Wątlik błotny 234 Wyblin jednostronny 232

Żłobik koralowy 230

Autorzy fotografii (Skróty: d.l-na dole po lewej, d.p. - na dole po prawej, g.l. - na górze po lewej, g.p.- na górze po prawej, ś.l- w środku po lewej, ś.p. - w środku po prawej d.ś - na dole w środku, g.ś -na górze w środku). H. Baumann: str. 23 d.L, 23 d.p., 123 d.L, 215 g.p.; K. Baumann: 35 g.L, 41 d.L, 45 d.p., 55 g.l.,55 d.L, 103 ś.p., 149 g.L, 153 g.ś., 211 d.l. 231 d.L; H. Blatt: 115 g.p, 131 g.L, 195 g.L; H.W. E. van Bruggen; 20 g.L, 20 g.p., 47 g.L, 47 g.p. 89 d.L; B. Castelein: 13 d.L, 13 d.p.; R. Cramm: 13 g.L, 101 g.p.; B. Corrias: 116 g.L, 133 g. p„ 165 d.L, 165 d.p., 213 ś.p.; D. D. Chesterman (Zbiór Kew) 73 g.L, 116 g.p., 203 d.p.,; P. H. Davies: 53 g.p., 53 d.L, 99 d.L; P. Delforge: 181 d.l..181 g.p., 225 ś.L, 225 ś.p.; J. Devillers-Terschuren: 83 g.p.; H. EisenbeiB: 69 d.L, 143 d.p., 149 d.p, 213 g.L; J. u. Essink: 39 d.L, 39 d.p., 81 d.L, 83 d.L, 83 d. ś„ 133 g.L; X. Finkenzeller: 45 g.L, 67 g.L, 67 g.p., 67 ś.L, 71 g.p., 73 g.l.,75 g.L, 75 g.p., 91 g.ś., 91 d.p., 93 d.L, 101 d.L, 167 g.p., 199 ś.L, 233 g.L, 233 g.p„ 233 d.L, 233 d.p., 235 g.p.; E. Garnweidner: 21 d.L, 21 d.p., 23 g.L, 39 g.L, 41 g.L, 43 g.p., 49 d.L, 55 g.p., 59 d.p., 61 g.L, 71 g.L, 87 g.L, 89 g.L, 95 g.p., 113 g.p., 113 d.p., 117 g. p, 121 g.p., 121 d.L, 129 g.L, 133 d.L, 135 g.p., 138 g.L, 175 ś.p., 197 g.L, 210 d.L, 203 ś.p., 235 g.L; P. Gólz: 171 g.p., 181 g.p., 209 ś.p., 211 g.L, 219 d.p., 223 g.L, 223 g.p., 227 d.L; R. Haslberger: 115 d.p.; G. Kalden: 65 ś.p., 179 g.L; M. Kalteisen: 209 g.L; E. Klein: 39 g.p., 85 d.L, 85 d.p., 87 d.L, 87 d.p., 96 g.L, 96 d.p., 159 g.L; H. Kumpel: 29 ś.p., 61 d.L, 61 d.p., 97 g.p., 101 d.p., 151 d.ś., 205 d.L, 205 d.p.; S. Kiinkele: 97 d.L, 97 d.p.; W. Layer: 43 g.l.,115 g.L; W. Loos: 107 g.p., 145 g.L; G. Loopez: 65 g.p., 153 g.p., 155 g.L, 155 g.p., 193 ś.L; D. Mitschell: 13 g.p, 23 g.p., 26 g.L, 26 d.L, 26 d.p., 29 d.l, 29 d. p, 33 g.p, 85 g.p, 87 g.p, 91 g.p, 91 d.ś, 95 d.l, 95 d.p, 107 d.L; A. u. Nieschalk: 19 g.p, 25 g.l, 29 g.l, 71 d.l, 73 g.p, 73 d.p, 77 d.p.; R. Peter: 19 g. l , 29 g.p, 37 g.p, 37 d.p, 69 d.p, 91 g. l , 105 g.p, 107 g . l , 119 d.p, 123 g. l , 127 g. l , 127 g.p. 139 g. l , 159 g.p, 159 d. l , 169 g. l , 173 g. l , 173 d.p, 175 ś. l , 185 d.p, 187 g. l , 191 d . l , 193 d.p, 195 d. l , 197 ś.p, 199 ś.p, 207 ś . l , 217 d.p, 221 ś.L; W. Pilz: 41 ś. l , 55 ś . l , 121 g. l , 179 ś.L; H. R. Reinhard: 35 ś.p, 45 g.p, 49 d.p, 55 d.p, 63 g. l , 67 ś.p, 69 g. l , 91 d.L, 93 g. l , 93 d.p, 95 g. l , 97 g. l , 99 g. l , 99 g.p, 101 g. l , 103 d.p, 113 d.p, 115 d. l , 123 g.p, 131 g.p, 131 ś . l , 137 ś.L, 137 d. l , 137 d.p, 159 d.p, 161 d. l , 163 d.p, 167 g.p, 169 ś.p. 171 d. l , 171 d.p, 173 ś.1,173 ś.p, 175 d. l , 179 ś.p, 179 d. l , 183 g.p, 187 d . l , 187 d.p, 193 ś.p, 201 g. l , 203 d . l , 205 g . l , 205 g.p, 205 ś. l , 207 d . l , 207 d.p, 209 g.p, 209 ś. l , 209 d.p, 211 g.p, 213 g.p, 213 ś . l , 213 d. l , 213 d.p, 214 g. l , 214 g.p, 215 ś.p, 215 d. l , 215 d.p, 219 g.p, 219 d. l , 223 d . l , 223 d.p, 225 g. l , 225 g.p, 225 d. l , 227 g.p, 227 d.p, 228 g. l , 228 g.p, 228 ś . l , 228 d. l , 228 d.p, 229 g.l.,229 d. l , 229 d.p.; J. Renz: 37 g. l , 81 g. l , 173 d . l , 177 ś.p, 189 g. l , 189 ś . l , 189 ś.p, 189 d. l , 195 d.p, 199 g.p, 199 d.p, 219 g.p.; K. Robatsch: 21 g. l , 21 g.p, 31 d. l , 31 d.p, 53 g. l , 57 d. l , 57 d.p.; D. u. U. Riickbrodt: 15 g. l , 15 ś.p, 26 g.p, 31 g. l , 31 g.p, 33 d. l , 33 d.p, 35 d.p. 39 ś . l , 41 g.p, 41 d.p, 47 d . l , 47 d.p, 49 g. l , 51 g. l , 51 g.p, 51 d.l, 51 d.p, 59 g. l , 59 g.p, 59 d. l , 61 g.p, 63 g.p, 63 d. l , 63 d.p, 65 g. l , 65 d. l , 65 d.p, 69 g.p, 75 d.p, 75 d.L, 77 d . l , 77 g.ś, 77 g.p, 79 g.p, 79 d. l , 79 d.p, 81 g.p, 81 d.ś, 81 d.p, 83 g. l , 93 g.p, 93 d.ś, 99 d.p, 102 g. l , 102 g.p, 102 d. l , 102 d.p, 103 g. l , 103 g.p, 105 g. l , 109 g. l , 109 g.p, 109 d. l , 109 d.p, 111 g. l , 111 g.p, 111 d . l , 111 d.p, 113 g. l , 113 ś.p, 117 g. l , 117 ś . l , 119 d . l , 121 d.p, 125 g. l , 125 g.ś, 125 g.p, 125 d.p, 127 d.L, 127 d.p. 129 g.p, 131 ś.p, 131 d . l , 131 d.p, 135 d. l , 135 d.p, 137 g.p, 138 g.p, 139 d . l , 139 d.p, 141 g. l , 141 g.p.,141 d. l , 141 d.p, 143 g. l , 143 g.p, 143 d. l , 145 d . l , 145 ś.p, 145 d.p, 147 g. l , 149 g.p, 149 d . l , 149 ś.p, 151 g.p, 151 d.p, 153 g. l , 157 g . l , 157 g.p, 157 d.p, 161 g. l , 161 d.p, 163 d. l , 165 g.p, 167 d.p, 175 g. l , 175 g.p, 175 d.p, 179 d.p, 183 ś. l , 183 ś.p, 183 d. l , 183 d.p, 185 g.p, 185 d. l , 187 g.p, 189 g.p, 189 d.p, 191 g.p, 193 g. l , 195 g.p, 197 ś . l , 203 g. l , 219 ś . l , 221 g. l , 228 ś,p, 231 g.p, 321 d.p.; L. Rydlo: 25 d. l , 25 d.p.; J. Schimmitat 17 g.l, 17 g.p.; W. Schmidt-Fisłer: 103 d.L; H. Schrempp: 35 g.p, 163 g.l, 231 d.ś, 235 g.ś.; W, J, Schrenk: 57 g.L, 57 g.p.; W. Schubert: 15 g.p, 35 d.l, 147 g.p, 151 g.l; Sihrestris Fotosereice: Bellmann: 25 g.p, 45 d. l , 49 g.p, 111 g.ś, 169 ś . l , 177 g.p, 181 g. l , 185 g. l , 203 g.p, 215 ś.L; H. Sundermann: 19 d.l, 53 d.p, 117 d.l, 117 d.p, 123 d.p.; G. Synatzschke: 151 d.L; G. Taubenheim: 15 d.l, 15 d.p, 17 d.l, 17 d.p, 27 g.l, 27 g.p, 43 d.L, 43 d.p, 45 ś.p, 71 d.p, 77 d.l, 79 g.l, 105 d.l, 105 d.p, 147 d.l, 147 d.p, 157 d.l, 163 d.p, 169 d.p, 173 g.p, 177 d.l, 177 d.p, 191 ś.l, 195 ś.l, 195 ś.p, 199 d.l, 207 g.l, 207 ś.p, 209 d.l, 221 g.p, 221 ś.p.; H. Teppner1:67 d. l , 67 d.p, 235 d.i.,235 ś.p, 235 d.p.; W. Teschner: 27 d.l, 27 d.p, 37 d.l, 129 d.l, 129 d.g, 145 g.p, 153 d.l, 153 d.p, 155 d.l, 155 d.p, 171 g.L: D. Tyteca: 19 d.p, 85 g.l, 89 g.p, 119 g.l, 119 g.p, 177 d.L; E Vimba: 89 d.L; K. Wagner: 107 d.p, 125 d.l, 133 d.p, 135 g.l, 137 g.l, 139 g.p, 165 g.l, 179 g.p, 183 g.l, 191 g.l, 191 ś.p, 191 d.p, 193 g.p, 193 d.l, 197 g.p, 197 d.l, 197 d.p, 199 g.l, 201 g.p, 201 d.p, 205 ś.p, 207 g.p, 211 d.p, 217 g.l, 217 g.p, 217 d.l, 219 ś.p, 221 d.p, 225 d.p, 227 g.p, 229 g.p; K. Weihs: 33 g.L; W Zepf: 161 g.p, 167 d.l.

Część ogólna: X. Finkenzeller: 271; J. Mehl2: 258, 259 g. l , rysunek: A. & C. Nieschalk: 259 g.p.; H, R. Reinhard: 253, 256 I , 259 d , 2601,261 g.1,261 g.p, 262,264 g , 264 d , 266, 268 g , 268 d.; D. & U. Ruckbrodt 260 p, 261 d , 263 p, H. Schrempp: 256 p.; W. Vóth: 263 I.

Pierwsza publikacja zdjęć w : 1 Pyttion (Austria], tom 25 (1985);2 Berichte aus den Arbeitskreisen Heimische Orchideen tom 1 (1984).

LEKSYKON PRZYRODNICZY

To seria książek

bogato ilustrowanych kolorowymi fotografiami i rysunkami. Każdy z tomików poświęcony jest grupie roślin,

zwierząt lub okazów przyrody nieożywionej, reprezentowanej przez kilkaset gatunków.

Seria obejmuje następujące tytuły:

Drzewa Grzyby Ptaki lądowe Minerały Ssaki Ptaki wodne Motyle Zioła i owoce leśne Ryby morskie Skamieniałości Płazy i gady Ryby słodkowodne Owady

Gwiazdy Tereny wilgotne Trawy Krzewy Kwiaty polne i leśne Porosty, mchy i paprotniki Żyć i przeżyć Pola i miedze Morza i wybrzeża Las Żyją wśród nas. Fauna i flora osiedli ludzkich Storczyki

?Rfi

KSYKON PRZYRODNICZY 0

Kolorowy, wyczerpujący, podręczny leksykon dla mitośników przyrody

• Szczegółowe opisy wszystkich dziko rosnących storczyków Europy

• Kolorowe fotografie wszystkich omawianych gatunków

• Schematyczne rysunki pomocne przy rozpoznawaniu

poszczególnych gatunków

• Prawdziwy botaniczny klucz do oznaczania gatunków

Opisy 215 gatunków, 572 kolorowe fotografie,

197 rysunków

ISBN 8 3 - 7 2 2 7 - 4 1 9 - 3

Nr 2412