STAROŻYTNOŚĆ

DZIEJE STAROŻYTNEGO EGIPTU Epoka" Lata p.n.e. Charakterystyka, wydarzenia

Prehis- ok. 4000 Pierwsze osady ludno§ci rolniczo-pastersleiej nad Nilem toria przed 3000 Wykształcenie się lokalnych systemów nawadniających

ok. 2850 Zjednoczenie Górnego i Dolnego Egiptu, początek I dynastii

Stare ok. 2650 Panowanie Dżesera (1lI dynastia) , pierwsza piramida schodkowa

Państwo ok. 2600 IV dynastia - budowa największych piramid (~ str. 38)

(1 - 8) ok. 2550 Utrwalenie się tradycyjnego podzialu państwa na tzw. nomy ok. 2450 Rozwój religijnej doktryny heliopolitańsleiej (kult Slońca), oslabienie

władzy centralnej

Io.p. 2180-2040 Rozpad kraju na niezależne państewka, znikoma władza "dynastii" IX i X

ok. 2040 Ponowne zjednoczenie Egiptu (ze stolicą w Tebach) przez Mentuhotepa II Średnie ok. 1950 Przesunięcie granic Egiptu na pd. do II katarakty Nilu - opanówanie tere-Państwo nów złotono§nych Nubii przez Sesostrisa I (XII dynastia) (11-12) ok. 1850 Szczyt potęg i Średniego Państwa za Sesostrisa III. Wplywy egipsleie

w Syrii i Palestynie, zagospodarowanie oazy Fajum

IIo.p. 1786-1650 Osłabienie siły państwa, usamodziełnianie miast dełty Nilu, utrata Nubii

(13-17) 1650-1550 Rządy ,,Hyksosów" - władców obcego (azjatycleiego) pochodzenia w Dolnym Egipcie

ok. 1550 Zjednoczenie Egiptu przez wladców Teb, zdobyc ie hyksoskiej twierdzy Awaris w Delcie Nilu

1526-1512 Panowanie Totmesa I - podbój państwa Kusz (wlączenie doliny Niłu po IV kataraktę do Egiptu), wyprawa zbrojna do Syrii - dotarcie do Eufratu . Odzyskanie znacznej roli przez miasto Memfis

ok. 1500 Rozkwit budownictwa grobowców w Dolinie Królów (okolice Teb) Nowe

ok. 1470 Pokonanie przez Totmesa m państwa Mitanni oraz opanowanie Syrii Państwo

(18-20) i Palestyny - szczyt potęgi państwa egipskiego

ok. 1373- Próba zastąpienia tradycyjnej religii nowym kultem Slońca (Atona) przez 1362 faraona Amenhotepa IV - Echnatona; rewolucja w sztuce egipskiej

1361-52 Panowanie Tutanchamona - przywrócenie tradyjnej religii 1304-1238 Panowanie Ramzesa 11 - okres równowagi w rywalizacji z państwem

Hetytów, podzial stref wplywów w Syrii ok. 1250 Walki przeciw najazdom "ludów morza" i Libijczyków

mo.p. 1085-ó64 Ograniczona władza faraonów, na tronie m.in. Libijczycy i Kuszyci (21-25) ok. 67ł-ó64 Najazdy Asyrii na Egipt, leilkunastoletnia zależno§ć od obcej władzy

Okres 664-610

Rządy Psametyka I - wyzwolenie i ponowne zjednoczenie Egiptu. W sztu-Późny ce nawrót do wzorów z okresu Starego Państwa

(26-30) 525 Najazd Kambyzesa, Egipt do 332 p. n.e. (z przerwą 404-342) prowincją Persji

332 Wej~cie wojsk Aleksandra Macedońsleiego do Egiptu, założenie Aleksandrii 323 Założenie przez Ptolemeusza I monarchii hellenistycznej

Okres mw.p.n.e. Aleksandia staje się głównym o~rodkiem kultury greckiej helIenis-

ok. 100 Początek dominacji rzymskiej nad polityką Egiptu tyczno-

30 p.n.e. Śmierć Kleopatry, ostatniej władczyni Egiptu, Egipt prowincją rzymską -rzym-siei II-mw. n.e. Rozwój chrze~cijaństwa w Egipcie (patriarchat ałeksandyjski)

395-{)4() ne. Egipt czę~cią cesarstwa bizantyjsleiego 641 n.e. Podbój Egiptu przez Arabów

a -w nawiasach podano numery panujących dynast ii . skrót .. o.p." oznacza Okres Przejściowy

NAJW

AŻNI

EJSZ

E PAŃSTWA B

LIS

KIE

GO

WS

CH

OD

U

Państwo

Rod

z.

Gló

wne

1

.1 .

reg

ion

. k

. O

kres

W

ybra

nI w

ladc

y R

elig

ia

Języ.

rnIa

sta

Gil

gam

esz

z R

ozbu

dow

any

Uru

k,

2800

-U

ruk

(ok.

2.1

(0),

polit

eizm

, 23

40

I,.u

galz

ages

l różn

e bó

stw

a U

r,

zUm

my

cz

czon

e w

Su

mer

1

1 N

ippu

r,

(ok.

237

1-47

) różnych

pd. M

ezo-

? L

arsa

, G

udea

z L

agas

z m

iast

ach

. K

isz,

Najważniejsi

pota

rnIa

E

ridu

, (o

k. 2

140)

Lag

asz,

21

60-

Utu

heng

al z

Ur

bogo

wi e

:

Um

ma

2000

(o

k. 2

1(0)

E

nlil

, An,

Um

amm

u z

Ur

Enk

i, U

tu,

(ok.

208

0)

Inan

na

Sar

gon

I (o

k.

Bós

twa

Ak

ad

1 1

b 1

1237

1-23

16)

sum

eryj

skie

.

Ak

ad,

2340

-N

aram

suen

(ok

. po

d im

iona

mi

śr. M

ezo-

sem

. B

abil

on

2200

22

91-

2255

) ak

adyj

skim

i.

pota

rnIa

W

ielk

i ku

lt Is

ztar

-Ina

nny,

Aka

db,

Ham

mur

abi

IbO

ginI

mIl

ośc

i 19

00-

(179

2-17

50)

i pło

dnoś

ci

Bab

ilon

15

90

1530

-B

urn

abur

iasz

II

Kon

tynu

acja

Bab

ilon

ia 1

B

abil

on

1157

(1

375-

1330

) re

ligi

i S

um

eru

śr.

Mez

o-se

m.

i A

kadu

. po

tarn

Ia

Nab

opal

asar

Duża r

ola

62

5-

(626

-W5

) M

ardu

ka,

Bab

ilon

I

Nab

ucho

dono

zor

bóst

wa

539

LI (

604-

552)

op

iekuńc

zego

B

abil

onu

Uw

agi

Lud

nie

wia

dom

ego

poch

odze

nia

przy

byly

w I

V ty

s. p

.n.e

. Ryw

aliz

ując

e m

iast

a­-państ

wa z

cen

tral

nie po

lożonymi św

iąty

niami

, w

ladz

a kr

ólów

-kap

lanó

w.

Rol

nict

wo

opar

te n

a na

wad

nian

iu, r

ozwi

nięt

e rL

emio

slo

i han

del (

kont

akty

m.in

. E

gipt

em,

Ela

mem

, pn

. Mezopotamią o

raz

kraj

em D

iJm

un -wybneżcm B

ahra

jnu)

. O

k. 2

500

p.n.

e. uks

ztałtowanie

dojr

Lal

ego

pism

a kl

inow

ego,

w c

zasa

ch

państwa a

kady

jski

ego

spis

anie

kan

onu

lite

ratu

ry s

umer

yjsk

iej.

P

o up

adku

pań

stwa a

kady

jski

ego

pono

wny

roz

kwit

kul

tury

sum

eryj

skie

j (nądy I

II d

ynas

tii z

Ur)

. P

róby

pn

eciw

staw

ieni

a si

ę na

jazd

om s

emic

kich

Am

o­ry

tów

(m

.in.

mur

zbu

dow

any

pn

ez S

zusu

ena

z U

r) n

ie p

owio

dly

się,

w I

I ty

s.

p.n

.e.

Sum

erow

ie u

trac

ili odrębność

etniczn

ą, al

e język s

umer

yjsk

i po

zost

al

w użyciu

w l

iter

atu

r Le

reli

gijn

ej i

nau

kow

ej aż

do c

zasó

w h

elle

nist

yczn

ych

Utw

on

on

e p

ne

z ludn

ość semicką os

iedl

ając

ą si

ę poś

ród S

umer

ów o

d II

I ty

s.

p.n

.e. Z

a S

argo

na I

pok

onan

ie S

umer

ów i

stw

on

eni

e potężnego. s

cen

tral

izow

a­ne

go państwa (zaczątki s

tale

j an

nii)

. K

linow

e pi

smo

sum

eryj

skie

dos

toso

wan

o do

języka a

kady

jski

ego,

kul

tura

Aka

du s

taja

się syn

tezą k

ultu

ry S

umer

ów i

Se­

mit

ów. A

kady

jski

poz

osta

l językiem d

yplo

mac

ji aż

do p

olow

y I

tys.

p.n

.e., choć

państwo u

padl

o po

naj

eźdz

ie K

utów

ok.

220

0 p.

n.e.

Zalożone p

nez

lud

Am

oryt

ów. D

o św

ietośc

i d

opro

wad

zi I

Bab

ilon

Sum

uabu

, a

jego

nas

tępca

, H

arm

nura

bi, p

odporządkowal s

obie

cal

e te

ryto

rium

obe

cneg

o Ir

aku

. Sly

nna

kody

fika

cja

praw

za

Ham

mur

abie

go

Naj

azd

Kas

ytó

w i

ich

pan

owa n

ie -

osla

bien

ie p

olit

yczn

e i k

ryzy

s go

spod

arcz

y (z

asol

enie

gru

ntów

, w

ycze

rpan

ie l

atw

o dos

tępnych zló

ż m

iedz

i) p

rzy

trwającym

przo

dow

nict

wie

kul

tura

lnym

(K

asyc

i pr

Lej

ęli ku

lturę

podb

ityc

h lu

dów

)

Stw

orzo

ne p

rzez

Cha

ldej

czyk

ów -

jed

no

z p

lem

ion

amor

ycki

ch. P

o po

bic

iu

Asy

rii

wyp

raw

y ku

Syr

ii i

opa

now

anie

zie

m aż

po g

rani

ce E

gipt

u, r

ywal

iz'ac

ja

z in

nym

i potęgami B

I. W

scho

du. Z

nacz

ny r

ozw

ój g

ospo

darc

zy (

m.in

. pie

rwsz

e pr

ywat

ne d

omy

bank

owe)

, roz

kwit

nauk

i (c

hald

ejsk

a as

tron

omia

i m

atem

aty

ka).

U

pade

k po

naj

eźdz

ie P

ersk

im,

wie

lokr

otne

pró

by o

dzys

kani

a ni

ezal

eżno

ści

VI ~

;:o

O

N·

-<

-i Z

O

V>

. n

,

Państwo

Rod

z. Główne

Ok

res

regi

on

języ

k.

mia

sta

1850

-16

80

Asy

ria

pn. M

ezo

-13

80-

pota

mia

se

m.

Ass

ur

1078

(o

kolic

e M

osul

u)

909-

612

1600

· Państwo

1450

H

etyt

ów

i-e

Hat

tusa

s śr

. i

wsc

h.

An

ato

lia

1430

-12

00

Ala

lach

, M

itan

ni

Arr

apch

a, 1

600-

pn.

Syr

ia

kauk

a

Was

zu-

1300

·b

ga

nili

Ela

m

130

0-

pd.-z

ach.

dr

awa

Suza

11

00

Iran

Ura

rtu

90

0-

Arm

enia

ka

uka

Tus

zpa

650

Wyb

rani

władcy

Rel

igia

Sza

msi

adad

Po

litei

zm,

( 174

8-18

) bó

stw

a zn

ane

z in

nyc

h

Asu

rub

allit

re

jonó

w

(136

5-

1330

) M

ezop

ota

mii.

Tig

latp

iles

ar I

Duża

rola

( 111

6-1

078)

kapł

anów

Asu

rhas

irpa

lll

boga

Ass

ura

(883

-859

) i b

ogin

i Is

ztar

Sar

gon

II (7

22-

705

)

Ha t

tusi

lis

Polit

eizm

, (o

k. 1

650)

na

jw.

rola

-M

urs i

lis

I W

uru

sem

a,

(ok.

160

0)

chat

ycka

Sup

pilu

lium

a bo

gini

Sło

ńca

(ok.

138

0)

i bóg

bu

rzy

;

Muw

atal

lis

(ok.

także

bog

ow

ie

1300

) in

doirańsc

y

Sza

usza

tara

(o

k.

Bog

owie

hu-

1480

) ry

ccy

(np

. Ku-

Tu

szra

tta (

1380

) m

arbi

) i i

ndo-

irańscy (

Indr

a,

Mit

ra,

War

una)

Szi

lhak

insz

uszi

-R

ozbu

dow

any

nak

(ok.

115

0-

polit

eizm

11

20)

Arg

isti

(79

0-7

65)

Roz

budo

wan

y S

ardu

r 1\1

(7

60

-po

litei

zm, m

.in.

730)

bó

g C

hald

i

Uw

agi

Wyz

wo

leni

e się

spod

za

leżnoś

ci A

kadu

i B

abil

oni

i, a

nas

tępnie

podb

oje

w M

e-zo

pota

mii

. Ryw

a liz

acja

z B

abilonią

, da

lekos

iężne

kont

akty

han

dlow

e (m

.in.

Kan

esz

w A

nat

olii

). W

XV

II w

. popad

nięc

ie w

za

leżnoś

ć od

od

Mit

anni

Odz

yska

nie

niepodleg

łośc

i po

pok

ona

niu

Mit

anni

prz

ez H

etyt

ów, w

zmoc

nien

ie

arm

ii i p

aństwa

-po

dboj

e od

wyb

rzeż

y M

. Cza

rneg

o i Śród

ziemnego

po

Babi

lonię

. Po

wsz

echn

e uży

cie

bro

ni że

laznej

. W

alki

z n

apor

em n

owy

ch p

lem

ion

sem

icki

ch z

Pus

tyni

Ara

bski

ej

Okr

es w

ielk

ich

wyp

raw

woj

enny

ch -

opan

owan

ie M

ezop

otam

ii, S

yrii

i E

gipt

u.

Siln

a m

ilit

ary

zacj

a i c

entr

aliz

acja

państwa

, pr

zysl

owio

wo

okru

tne

trak

tow

anie

po

kona

nych

. W po

ł V

II w

. os

łabienie

gosp

odar

ki p

o us

tani

u dopływu łupów

woj

enny

ch, o

stat

eczn

y up

adek

po

star

ciu

z koa

licją

Cha

ldej

czy

ków

i M

edów

Napływ H

ety

tów

do

Ana

tolii

w X

X-

XIX

w.

p.n

.e.,

poko

nani

e is

tnie

jący

ch

tam

księs

tw l

udu

Ch

atyt

ów i

prz

ejęc

ie z

nac

znej

czę

ści

ich

kult

ury.

W X

VII

w. p

.n.e

. po

wst

a nie

zje

dnoc

zone

go p

aństwa i

początek o

kres

u po

dboj

ów. P

o podpor

ządko

-

wan

iu s

obie

więk

szości

Azj

i Mni

ejsz

ej w

ypra

wy

na Sy

rię,

zdo

byci

e B

abilo

nu (

1595

)

Poko

nani

e M

itan

ni, d

ługotrwa

łe z

mag

ania

z E

gipt

em o

pan

owan

ie n

ad Sy

rią.

Ok.

120

0 up

adek

im

peri

um w

wy

niku

mig

racj

i "I

udó

w m

orLa

" (o

kres

wie

lkic

h węd

rówe

k lu

dów

we

wsc

h. czę

ści b

asen

u M

. Śród

ziemneg

o, n

apływ d

o A

nato

lii

plem

ion

z T

racj

i);

niek

tóre

państewka

hety

ckie

prt

etrwa

ły j

eszc

ze k

ilka

wie

ków

Za

łożone

prze

z (przyby

ły p

raw

d. z

pn

.) lu

d H

uryt

ów p

rzy

udzi

ale łndoeur

opej

-

czy

ków

. Większ

e zn

acze

nie

od X

VII

w. p

.n.e

., w

okr

esie

św

ietnoś

ci

opan

owal

o (m

.in. dz

ięki

uży

ciu

now

ej b

roni

-ry

dwan

ów)

pn. i

śr. Mezopo

tamię

oraz

pd

.--w

sch.

Ana

tolię.

Ry

wal

izac

ja z

inn

ymi

"wie

lkim

i m

ocar

stw

ami"

epo

ki (

Egi

ptem

i

Het

ytam

i) o

Syrię.

Bog

ata

liter

atur

a sp

isan

a pi

smem

klin

owym

Roz

mai

te o

rgan

izm

y państwowe

twor

zone

od

ok. 3

000

p.n

.e.

do o

k. 6

00 p

.n.e

.,

spra

wn

a ad

min

istr

acja

będąc

a w

zore

m d

la a

dmin

istr

acji

per

skie

j. W

ielo

krot

ne

woj

ny

z państwami M

ezop

otam

ii. H

isto

ria

stos

unko

wo

słabo p

ozna

na

Lud

spo

krew

nion

y z

Hur

yta m

i (p

or. M

itan

ii),

zna

ny m

.in. z

wy

soki

ego

pozi

omu

met

alur

gii

mie

dzi i

brą

zu.

Woj

ny z

Asy

rią

, w

ypra

wy

na Z

akau

kazi

e i k

u S

yrii

, up

adek

po

naja

zdac

h M

edów

i S

cytó

w

(J)

~

;;O

O

No -<

-I Z O

(J),

n,

Państwo

Rod

z. Główne

Okr

es

regi

on

język

. m

iast

a

Fen

icja

S

ydon

, w

sch.

T

yr,

120

0-

wy

brl

. M.

sem

. B

yblo

s,

pocz

. Śr

ódziem-

Ber

ytos

, n.

e.

nego

U

gari

t

Państwo

Jero

zo-

X 11

-iz

rael

skie

se

m.

lima

Xw

. P

ales

tyna

Fry

gia

V

III-

Azj

a i-

e G

ord

ion

VII

w.

Mni

ejsz

a

Lid

ia

680

-A

zja

i-e

Sar

dis

546

Mni

ejsz

a

Med

ia

67

0-

pn. I

ran

i-e

Ekb

atan

a 55

0

Per

sja

Per

se-

pd.-

zach

. i-

e po

lis,

558-

Iran

S

uza

33

2

szy:

:y

-p

y

Wyb

rani

władcy

Rel

igia

Licz

ni

bogo

wie

, m

.in.

El,

Baa

l, -

bogi

ni A

star

te

(toż

sama

z m

e-zo

pol.

Iszt

ar)

Sau

l (10

30-1

0 I O

) M

onot

eizm

-D

awid

(10

10

-ku

lt je

dyne

go

970)

B

oga

(Jah

we)

S

alom

on (

970

-93

1)

Mid

as I

(ok.

720

) P

olit

eizm

, m

.in. b

ogin

i--m

atka

Kyb

ele

Gyg

es (

692

-654

) Po

litei

zm,

Kre

zus

(562

-zwi

ązki

z

546)

religią grecką

Kia

ksar

es (

625-

Pol

itei

zm, k

ult

593

) bo

gów

in

doirańsk

ich

Cy

rus

II (5

58-

Maz

daiz

m (

re-

529)

fo

rma

Zar

atus

-K

amb

yzes

II

try

ok. 6

00

(529

-522

) p.

n.e.

): w

a lka

D

ariu

sz I

(52

2-do

bra

(Ahu

ra-

486)

m

azda

) ze

zI

em (

Ary

-m

an),

kul

t og

-ni

a; to

lera

ncja

dl

a in

. rel

igii

JęzykOWy

' yj

Uw

agi

Istn

iejące

już

w I

V t

ys.

p.n

.e.

osad

y, prz

eksz

tałcając

e się

w I

II t

ys.

p.n

.e.

w

boga

te m

iast

a, s

łyną

ce p

rlez ca

lą s

taroży

tność

z do

skon

aleg

o rzemios

ła (

ozdo

by

z m

etal

u, w

yro

by z

e sz

kla,

bar

wne

tka

niny

) i s

zkut

nict

wa.

Roz

leg

łe m

orsk

ie

wyp

raw

y ha

ndlo

we,

od

XII

w. p

.n.e

. kol

oni

e wzd

łuż

pd. w

ybrleż

y M

. Śr6

dziem-

nego

(m

.in. K

arta

gin

a). M

iast

a fe

nick

ie n

igdy

nie

tw

orz

yly

jedn

ego państwa

, zw

ykle

pozos

tając za

leżne

od s

ilnie

jszy

ch sąsiadów

. W

użyciu

naj

star

szy

alfa

bet

W X

II w

. (o

kres

"węd

rówek l

udów

" i

upad

ku d

otyc

hcza

sow

ych po

tęg n

a B

lisk

im W

scho

dzie

) napływ p

lem

ion

hebr

ajsk

ich

do P

ales

tyny

. W X

II-

XI

w.

jedn

ocze

nie

się

plem

ion,

pod

bój

Kan

aanu

, w

alki

z F

ilist

ynam

i (j

eden

z "

ludó

w

mo

rla"

osi

edlo

ny n

a wybrleż

u w

XII

w.)

. Za

pano

wan

ia S

alom

ona

jedn

o z

ważniejsz

ych państw r

egio

nu, p

óin

iej uza

leżnione

od s

ilnie

jszy

ch s<łsiadów

Lud

prz

ybyl

y z Bałkanów w

końcu

II t

ys.

p.n.

e.,

pall

stw

o ut

wo

rlo

ne w

IX

w. i

ro

zbit

e pr

zez

naja

zd k

oczo

wni

czyc

h K

imer

ów (

680)

. Z

nacz

ny wpływ n

a ku

lturę

grec

ką

(m.in

. baj

ki E

zopa

Fry

ga)

Lud

spo

krew

nion

y z

Het

ytam

i, usamodz

ielnił s

ię p

o zn

iszc

zeni

u państwa

Fry

gów

prz

ez K

imer

ów. D

ługotr

wale p

róby

opa

now

ania

gre

ckic

h m

iast

wybrzeża

Mor

l E

gejs

kieg

o i r

ywal

izac

ja z

Medią

. Pi

erw

sze

mon

ety

Poc

zątkowo k

oczo

wni

cze

plemię

irań

skie

, st

opni

owo

wzr

ost j

ego

roli,

zw

lasz

cza

po p

okon

aniu

Ela

mu

prze

z Asyr

ię. Po

opa

now

aniu

zac

h. I

ranu

pob

icie

Asy

rii

(61

2),

uza

leżnienie

Ura

rtu

i Per

sji,

ry

wal

izac

ja z

Lidią

i Bab

ilonią

Po

wy

pow

iedz

eniu

posłu

szeństwa M

edom

pod

bój

ich państwa

, a nas

tępn

ie

Bab

ilon

ii, L

idii

, Egi

ptu

, czę

ści G

rccj

i, A

zji Śr

odk

. i z

iem

po

Indu

s. S

twor

zeni

e po

tężnej

, sp

raw

nej

adm

inis

trac

ji (

wzo

row

anej

na

elam

icki

ej i

asy

ryjs

kiej

), si

eci

dróg

, poc

zty

król

ewsk

iej,

spr

awne

go a

para

tu f

iska

lneg

o. P

ełn

a to

lera

ncja

ku

ltur

al,!

a i

relig

ijna,

zjedn

ująca

lud

y wcz

eśniej

uci

skan

e (n

p. z

ezw

olen

ie n

a po

wró

t Zyd

ów z

nie

wo

li babi

lońsk

iej

do P

ales

tyny

). Długo

letn

ie w

ojn

y z

kocz

owni

kam

i (m

.in. S

cyta

mi)

N

a dł

uższą

me

tę s

łabość wewnętrln

a wyni

kająca

z nie

jedno

litośc

i et

nicz

nej

i re-

ligijn

ej o

raz

niez

adow

ole

nia

z si

lnej

eks

ploa

tacj

i go

spod

arcz

ej p

odbi

tych

pro

win

-c j

i. c

o ułatw

iło p

odbó

j państwa

prze

z A

leks

andr

a M

aced

ońsk

iego (~

str.

22-2

3)

pej

p6

pmw

dopo

d

Vl >

Al O

N ~

Z O

Vh

(h

STAROŻYTNOŚĆ

DZIEJE STAROŻYTNEJ GRECJI VlI tys. Neolit preceramiczny, pierwsze wyprawy morskie (po surowce)

6200-6100 Pojawienie się ceramiki (Nea Nikomedia, Macedonia) Pre- ok. 3000 Opanowanie umiejętności wytopu miedzi his-toria

III tys. Rozszerzanie się osadnictwa, pierwsze duże osady warowne ok. 2100- Okres regresu cywilizacyjnego i zniszczenie wielu osad w Grecji ,

1900 prawdopodobny naplyw nowej ludności (lndoeuropejczycy?)

2000-1700 Rozkwit kultury minojskiej na Krecie: palace w Knosos, Fajstos i Malii l pol. II tys. Pismo hieroglificzne (tzw. linearne A) na Krecie ok. 1700 Zniszczenie palaców w Knossos i Fajstos, możliwy najazd

Ok- 1700-1500 Ponowny rozkwi t Krety, rozbudowa palaców res XVI- Pojawienie się wielkich ośrodków wladzy w Grecji wlaściwej (m.in. Mykeny,

mi-XIII w. Tyryns, Teby, Pylos): tzw. kułtura mykeńska

noj-ok. 1500 Wybuch wulkanu na wyspie Thera, zniszczenia na Krecie wywolane wstrząsa-

skia mi ziemi, falami tsunami i popiolami wulkanicznymi XVw. Najazdy na Kretę (prawd. Grecy z kontynentu), zalamanie kultury minojskiej

ok. 1380 Pismo linearne B - pierwsze pismo języka greckiego ok. 1200 Początek okresu zniszczeń (wg tradycji m.in. wojna trojańska i najazd Dorów)

Ciem- 1100-750 Tzw. wieki ciemne: wyraine wyludnienie, brak palaców, zanik stosowania ne pisma linearnego B, regres w rzemiośle i handlu

wieki ok. 1000 Początek zasiedlania wybrzeży Azji Mniejszej (m.in. Milet)

VIII w. Uksztaltowanie s ię struktury greckiego miasta-państwa (polis) 776 Pierwsze igrzyska olimpijskie

ok. 750 Pierwsze zabytki nowego alfabetycznego pisma greckiego VIII w. Spisanie poematów Homera i Hezjoda

ok. 750- Wielka Kolonizacja: intensywne zakladanie przez miasta greckie osad na 550 wybrzeżach M. Śródziemnego i M. Czarnego (-t str. 25)

725-ó20 Wojny meseńskie - wzrost potęgi Sparty na Peloponezie VlI w. Rozpowszechnienie s ię falangi jako podstawowego szyku wojska

Gre- ok. 650-500 Rozpowszechnienie się tyranii jako formy rządów wielu miast greckich cja 621 Spisanie praw w Atenach przez Drakona

kon. VII w. Pojawienie się monumentalnych rzeib kamiennych i odlewanych z brązu od ok. 600 Okres stylu czarno figurowego w ceramice

ar-594 Początek reform Solona w Atenach: zniesienie niewoli za dlugi , podzial

cha-icz-

obywateli na klasy majątkowe, powolanie trybunalu

na ok. 580 Pierwsze monety greckie (Egina) 561-528 Tyrania Pizystrata w Atenach, ożywienie gospodarki ateńskiej ok. 550 Początek ceramiki czerwonofigurowej w Atenach ok. 550 Zmiana kierunku pisma (od tego czasu - od lewej do prawej) Vlw. Pierwsi znani filozofowie greccy (m.in . Tales z Miletu) Vlw. Ukształtowanie się ustroju Sparty

546-540 Opanowanie przez Persów większości Azji Mniejszej, w tym greckiego Miletu 2 pol. Vlw. Początki dramatu greckiego

508 Reformy Klejstenesa: ukształtowanie klasycznej demokracji ateńskiej

Okres 500-494 Antyperskie powstanie w greckich miastach Azji Mniejszej per- 492 Wyprawa perska na Grecję , narzucenie perskiej zwierzchnośc i Macedonii ski 490 Bitwa pod Maratonem: pokonanie inwazyjnej armii perskiej

ST AROŻVTNOŚĆ

480 Najazd Kserksesa: obrona Wąwozu Tennopilskiego. zwycięstwo morskie pod

Ok-Salaminą, wycofanie glównych sil per kich

479 Pokonanie Persów na lądzie (pod Platejami) i na morzu (u przylądka Mykale) res 478 Wyprawa grecka do Azji Mniejszej

478-448 Operacje Związku Morskiego pod wodzą Aten przeciw Persom zakończone per-zawarciem pokoju

ski ok. 460- Niekwestionowana hegemonia Aten (454 przeniesienie z Delos do Aten skarbca

430 Związku Morskiego) i podporządkowywanie się Atenom kolejnych miast

443-428 Rządy Peryklesa, okres największej świetności Aten 432 Ukończenie budowy Partenonu na ateńskim Akropolu 431 Wybuch wyczerpującej wojny peloponeskiej : Ateny przeciw Sparcie

4 15-413 Nieudana wyprawa ateńska przeciwko Syrakuzom na Sycylii 405 Klęska noty ateńskiej pod Aigospotamoi 404 Kapitulacja Aten; rozwiązanie Związku Morskiego i likwidacja noty ateńskiej.

Początek politycznej hegemonii Sparty 403 Przyjęcie w Attyce, a następnie w całej Grecji, wschodniej (milezyjskiej)

odmiany pisma greckiego

Ok- rvw. Ateny czolowym ośrodkiem kultuty greckiej , rozkwit filozofii (Sokrates.

res Platon i jego Akademia. 335 Liceum założone przez Arystotelesa) 395-387 Wojna koryncka i upadek znaczenia Sparty, wzrost wpływów perskich

kla- 378 Próba odzyskania znaczenia przez Ateny: odbudowa Związku Morskiego sy- 371 Klę ka Sparty w bitwie pod Leuktrami. Rozpad Związku Peloponeskiego i u-

czny niezależnienie się Mesenii od Sparty (370 powstanie związku miast Arkadii) 371 -362 Okres hegemonii Teb pod przywództwem Epaminondasa. przejściowe

podporządkowanie Tebom Macedonii 359 Początek panowania Filipa II i szybki wzrost roli Macedonii 34 1 Podbój Tracj i przez Filipa li - wplywy Macedonii sięgają do M. Czarnego 338 Zwycięstwo Macedończyków nad Grekami w bitwie pod Cheroneą

337 Założenie Związku Korynckiego miast greckich pod wodzą Macedonii, plany wyprawy na Persów

336 Śmierć Filipa n, bunt Teb, ich zdobycie i zburzenie przez Aleksandra, syna Filipa; koniec oporu Greków

Wy- 334 Przekroczenie granicy perskiej przez Aleksandra, pokonanie lokalnych woj k

pra- 333 Rozbicie wielkiej annii Dariusza pod Issos

wa 332 Wkroczenie do Egiptu, założenie Aleksandrii 331 Rozgromienie Persów pod Gaugamelą

Ale- 330-327 Opanowanie Iranu, zakładanie miast greckich w Azji Środkowej ksa- 327- 24 Próba podboju Indii , zawrócenie znad Indusu w wyniku buntu wojska ndra 323 Śmierć Aleksandra w Babilonie

323- 301 Próby współrządzenia państwem Aleksandra przez jego następców (diado-chów) zakończone walkami i rozpadem na oddzielne monarchie

Ok- 277 Wtargnięc ie do Azji Mniejszej celtyckich Galatów i walki z nimi aż do ich

re podporządkowania przez Rzymian ( 188) HIw. Dominacja polityczna Greków na Bliskim Wschodzie (państwa hellenistycz-

hel1e- ne), osadnictwo greckie. rozszerzenie się zasięgu kultury greckiej i wspól-nisty- nego dialektu greckiego (koine). Znaczny rozwój gospodarczy (silny wzrost czny wymiany handlowej), społeczny i techniczny w państwach helenistycznych

II- I w. Przechodzenie świata hel1enistycznego pod władzę Rzymu, trwający wzrost p.n.e. roli kultury greckiej w całym państwie rzymskim, a zwł. na Wschodzie

.. Wszystkie daty - p.n.e.: • - \V GrecJI kontynentalnej helladzkl. na wyspach cykladzkl

ST AROŻVTNOŚĆ

Gł.ÓWNE PAŃSTWA HELLENISTYCZNE Nazwa Obszar Gl. miasta Charakterystyka, uwagi

Mezopotamia, Seleucja, Początkowo największe państwo sukcesyjne, obejmu-pn. Syria, Antiochia, jące większość państwa Aleksandra i regiony najwy-Azja Mniejsza, Sardes żej rozwinięte gospodarczo. Ekspansja Partów (utrata

Pańs two część [ranu [ranu i ziem po Eufrat), zmiana sytuacji w Azji Mniej-

Seleukidów szej (interwencja Rzymu l88 p.n.e.) i unieza leżnien ie

s ię Palestyny (powstanie Machabeuszów) doprowa-dzily do utraty większośc i ziem, a nast. (64 p.n.e.) do utraty nieza leżnośc i na rzecz Rzymu. Najważniejsc i władcy : Seleukos I, Antioch l, Antioch łH

Egipt, Ałeksan- Stosun kowo sta biłne rządy dynastii greckiej , szczyt Cyrenajka, dria potęg i w III IV. p.n.e. Jeden z najlepszych w ca łej

przej ściowo starożytności okresów rozwoju rolnictwa. w mniej-

Państwo Syria, szym stopniu rzemiosla i handlu. Specyficzna kultura

Ptoleme-Pałestyna, łącząca elementy egipskie i greckie w wierzeniach

uszów niektóre wyspy religij nych i sztuce. Niebywaly rozkwit stolicy kraju -M. Aleksandrii . W 30 r. p.n.e. zajęte przez Oktawiana Śródziemnego i przeksz tałcone w prowincję rzymską.

i Egejskiego Najważniejs i władcy: Ptolemeusz I Soter, Ptolemeusz (m.in . Cypr) II Filadelfos, Kleopatra VII

Macedonia, Pella Najmniejsze i najslabsze państwo sukcesyjne. W 1lI w.

Macedonia wybrz. i wyspy p.n.e. częste walki dynastyczne i konflikty z Epirem,

(państwo M. Egejskiego, miastami greckimi i in . królestwami hellenistycznymi.

Ant y-Grecja 197 p.n.e. pokonane przez Rzym, 167 p.n.e. złikwido-

gon idów) wane a nast. przekształcone w rzym. prowincję.

Najważn iejsc i wladcy: Antygon, Demetriusz Poł iorke tes , Filip V

Grecja Sparta, Zmienne uk łady polityczne w których gl. ro lę

kontynentalna Ateny, odgrywaly Epir, Związek Etolski , Związek Achajski, Korynt, SpaJl a i Ateny. Początkowo si łna pozycja Epiru, nast.

Nieza łeżne Argos Związku Achajskiego. W Sparcie nieudane próby państwa reform za Agisa IV i Kleomenesa III. greckie Od 146 p.n.e. PaJlstewka greckie podporządkowaly

s ię Rzymowi przy zachowaniu pozorów niezależnośc i .

Najważniej sze postaci: Pyrrus - król Epiru, Aratos -strateg Związku Achajskiego

Zach. część Pergamon W III w. p.n.e. zależne od Sełeukidów, znaczny rozwój Pergamon Azj i Mniejszej kułtury (szkoła rzeibiarska, biblioteka, s łynny ołtarz (państwo Zeusa). W II w. p.n.e. współpraca z Rzymem, która

Allalidów) zakończyła się przekazaniem pańs twa Rzymowi testamentem Attalosa łlI (133 p.n.e.)

M.in. Pont, Azja Mniejsza Trapezunt, Nieza łeżność w HI w. p.n.e. , dynastie często rodzime, Bitynia, i pn. Samosata, ale silnie zhelleni zowane. 89-65 p.n.e. wielkie wojny

Kapadocja, Mezopotamia Edessa, króla Pontu Mitrydatesa VI z Rzymem, zakOJlczone Armenia Synopa opanowaniem Azji Mniejszej przez Rzymian

Pańs two Azja Śr. - re- Baktra, Niezależne pańs two w latach ok. 240- 130 p.n.e.

grecko-bak-jon Amu-Darii, Marakanda (podbój częśc i Indii ), rozbite ostatecznie przez

tryjskie Syr-Darii (Samar- koczowników. Kultura lącząca pierwiastki greckie i i Afganistanu kanda) i rańskie, dzieje slabo poznane

STAROŻYTNOŚĆ

USTROJE POLITYCZNE STAROŻYTNEJ GRECJI Podstawowe typy ustroju

Nazwa Charakterystyka Rozpowszechnienie

Mo- Rządy dziedzicznych królów, z reguly W Grecji gl. w okresie archaicznym, potem narchia przewaga arystokracji rodowej rzadko (Sparta, Macedonia, Epir)

Rządy osób, które przechwycily wladzę za Częsta w miastach greckich, szczególnie Tyrania pomocą sily zbrojnej , zwykle sprzyj ające w VI w. p.n.e.

warstwom niższym i wrogie arystokracji

Demo-Wybór urzędników przez ogól uprawni 0 - Bardzo częsta w polis greckich i od V w.

kracja nych obywateli p.n.e. z reguly (choć w różnych wersjach)

uważana za stan idealny

Społeczeristwo starożytnych Atena

Klasa Przybli żona

Pochodzenie Zajęcia , obowiązki Prawa

liczebność polityczne

Oby- do ok. Dzieci obywateli Rzemioslo, handel, uprawa roli , Udzial w watele 25 tys . Aten sprawowanie urzędów Zgromadzeniu

Metoj- kilkadzies iąt Osiedleni na stale Rzemioslo, handel -kowie tys. cudzoziemcy

Niewol-do 100 tysb

Dzieci niewolników, Slużba domowa, praca w warszta-nicy jeńcy wojenni tach, na roli , w kopalniach srebra

-

a _ W okresie klasycznym (V w. p. n.e.); b - w okresie wcze~niejszym znacznie mniej

Organa władzy w Atenacha

Organ Liczba Kaden-

Powolywanie Zakres uprawnień osób cja

Dorośl i obywatele miasta Wybieranie przedstawicieli wg 10 Zgroma- Zwykle

Doży-nieza leżnie od stanu dziedzicznych grup (,,fyl") i 3 rejonów

dzenie 10-20 wotnia

maj ątkowego kraju (Ateny, wybrzeże, wnętrze

Ludowe tys. kraju), podejmowanie najważniej -

szych decyzj i

Rada 500 I rokb Po 50 przedstawicieli Rozstrzyganie bieżących spraw i

Pięciuset każdej z fy l skarg obywateli, sądownictwo w

Pry ta- Przedstawiciele jednej z fy l większości spraw, kontrola urzęd-

nowie 50 36 dni

dyżurujący w budynku Rady ników państowych

Wybierani przez Zgroma- Najwyżsi urzędnicy, jeden z nich

Archonci 9+

I rok dzenie Ludowe z przedsta- byl dowódcą armii (archont pole-

sekretarz wicieli bogatszych warstw marchos). Od V w. wladza ogra-niczona do spraw sądowniczych

Strate-Dowódcy oddzialów wysta- Kolegialne dowodzenie annią z co-

gowie 10 I rok wianych przez każdą z fy l dzienną rotacją na stanowisku glów-

nodowodzącego

Zmienna, Doży-

Archonci po zakończeniu Kontrola zgodności działań innych Areopag do kadencji organów z prawem, procesy o za-

kilkuset wotnia bójstwo

• - od reform Klejstenesa (508 p.n .e.); b - mozhwo~ć ponownego wyboru naJwyzeJ raz

5T AROŻYTNOŚĆ

Społeczeristwo starożytnej Sparty

Klasa Przybliżona Miejsce

Zajęcia, obowiązki Uprawnienia polityczne liczebność pobytu

Spar-ok. 10 tys.

Sparta i Wojna, nadzór nad uprawiającymi Udział w Zgromadzeniu tiacia garnizony przydzieloną ziemię helotami Ludowym

Perioj-ok. 40 tys. Miasta

Rzemiosło, handel i wystawianie Ograniczony samorząd kowie oddziałów pomocniczych w miastach

Heloci ponad

Wsie Uprawa ziemi, posługiwanie -

l ()() tys. Spartiatom

a _ pominięto kategorie Spartiatów o ograniczonych (np. z powodu ubóstwa) prawach

Organa władzy w Sparcie

Urząd Liczba Kadencja Powoływanie Zakres uprawnień

Królowie 2 Doży- Urząd dziedziczony w obrębie Dowodzenie annią w czasie wojny wotnia dwóch rodów

Eforowie 5 l rok Wybierani przez Zgromadze- Nadzór nad władcami, większość

nie Ludowe spraw bieżących (wewn. i zagran.)

Rada Doży-

Wybierani przez Zgrom. Lu- Przygotowywanie obrad i zwoły-

Starszych 28 dowe spośród Spartiatów, wanie Zgrom. Ludowego; sądow-(Geruzja)

wotnia którzy ukończyli 60 rok życia nictwo w ważniejszych sprawach

Zgrom. kilka Doży-Dorośli Spartiaci, uczestniczą- Zatwierdzanie ważniejszych cy we wspólnych posiłkach decyzji, powoływanie urzędników

Ludowe tys . wotnia i zaj ęciach wojskowych

KOLONIZACJA GRECKA I FENICKA Wybrzeża Wybrane miasta' Wywożone towary, znaczenie

GRECY (gl. VIII-VI w. p.n.e.)

zach. Azji Mniejszej Milet. Efez. Halikarnas Wyroby rzemiosla pd . M. Czarnego Herakleja, Synopa, Pont, Trapezunt Rudy metali rejon Kaukazu Dioskurias. Fasis Złoto, drewno. płótno rejon Krymu Olbia, Chersonez, Fanagoria. Tanais Zboże, ryby suszone i solone zach. M. Czarnego Odessos, Istria Zboże, ryby suszone i solone Bosfor i Dardanele Bizancjum. Kyzikos. Chalkedon Prod. rolne, handel z wybrz. M. Czarnego pd. Azji Mniejszej Side, Soloi Metale, handel z Cyprem i Syrią Syria AI·Mina Wyroby rzemiosła syryj skiego, metale Egipt Naukratis Długoletni monopol na handeł z Egiptem Libia Kyrene. Apollonia. Barka Roś! . lecznicze, ceramika Sycylia Syrakuzy, Megara, Akragas. Gela, Messana Zboże i in. produkty rolne pd. Italia Sybaris. Tarent. Neapolis. Paestum Handel z Etruskami (wyroby z metalu). zboże pd. Francja Massalia (Marsylia), Nikaja (Nicea) Handel z krajami Północy (m.in. cyna) pn .-wsch. Hi szpania Emporion Cyna' Srebro?

FENICJANIE (gl. XI-VII w. p.n.e.) pd. Hi szpania Gades (Kadyks), Malaka. KarragellG Srebro, cyna obecne Maroko Tingi s (Tanger) , Rusaddir (Me lilia) Złoto, niewolnicy Algieria, Tunezja Kartagina, Utyka. Hippona. Hadrumetum. Największe kolonie fenickie: wyroby rze-

i zach. Libia Leptis Magna mieś!nicze, ołi wa. ko~ć s łoniowa. zboże

Sycylia Panormos (Palenno) Zboże, wino, wełna . siarka Sardynia Nora, Carales (Cagliari) Miedź, żelazo. sól. pszenica Baleary Ebusos (Ibiza), Palma Wino. najemni procarze

' - w wybranych przypadkach podano (w nawIasach lub k/lrsywą) nazwy obecne

STAROŻYTNOŚĆ

INSTYTUCJE REPUBLIKI RZYMSKIEJ

Nazwa Liczba Ka-

Powolywanie Zakres obowiązków osób dencja

Konsu-2 I rok

Wybór przez komicja Dowodzenie armi ą, najwyższa wladza lowie centurialne w mieście , interpretacja wróżb

Pre- l, I rok

Wybór przez komicja Utrzymanie porządku w mieście, wladza torły nast. 2 centurialne sądownicza w sprawach obywateli

Wybór przez komicja centu- Sprawy finansowe, prowadzenie spisów Cen-

2 5 lat ri alne, z reguly spośród star- majątkowych, usta lanie list senatorów

zorzy szych wiekiem senatorów i czlonków komicji, nadzór nad pracami publicznymi

Trybu- lO Wybierani spośród plebeju- Obrona praw ludu z prawem weta wobec ni ludo- (pocz. I rok szy na zgromadzeniach lu- decyzji urzędników, prawo zwolywania

wi mniej) dowych zgromadzeń

Edy- Wybierani przez komicja Troska o zaopatrzenie miasta, organizo-lowie 2 I rok tribusowe wanie (na wlasny koszt) igrzysk, nadzór

kurulni nad targowiskami

Kwes-4 I rok

Wybierani przez komicja Pomocnicy konsulów do spraw finanso-torzy tribusowe wych (zarząd skarbu)

Dyk-I

6 Wybierany przez senat w Pelnia wladzy bez ograniczeń ze strony tator mies. sytuacji najw. zagrożenia innych urzędników

300, W za- Uzupelniani z grona osób, Bezpieczeństwo państwa, finanse, sprawy

Senat odl w. sadzie które sprawowaly już zagraniczne, wyznaczanie zadań urzęd-p.n.e. doży- wyższe urzędy nikom, wyznaczanie namiestników pro-600 womia wincj i, zatwierdzanie uchwal zgrom. lud.

Zgroma- Ogól obywateli dzielony w Powolywania przedstawicie li i urzędni-

dzenia zmien-

różnych przypadkach wg ków (w glosowaniu pośrednim - przez ludu - zasady terytorialnej (komi- komicja), decydowanie (z reguly bez

na rzym- cja tribusowe) lub maj ątko- dyskusji) w niektórych sprawach skiego wej (komicja centurialne)

Najważniejsze grupy ludności w republikańskim Rzymie

Grupa Pochodzenie Uwagi

Patrycjusze Prawdopodobnie potomkowie W pocz. republik i jedyna grupa o pelni arystokracji rodowej praw politycznych

Nobilowie Grupa uformowana w III w. p.n .e. z pa- Warstwa senatorska decydująca trycjuszy i wyższych warstw plebejuszy o polityce Rzymu

Ekwici Pierwotnie naj bogatsi obywatele Od czasów Augusta obsadzali więk-miasta, zobowiązani do slużby konnej szość najważniej szych urzędów

Plebejusze Rzemieślnicy, kupcy, ludność uboga W pocz. V w. bez prawa do urzędów

Najniższa warstwa plebsu, m.in . W znacznej mierze utrzymywani przez Proletariusze wieśniacy przenoszący się do miasta państwo i nieproduktywni , w zasadzie

wolni od obowiązku slużby wojskowej

Wyzwoleńcy Niewolnicy obdarowani wolnością Obywate le z ograniczonymi prawami przez pana lub wykupieni z niewoli (m.in . brak biernego prawa wyborczego)

Niewolnicy Jeńcy wojenni . potomkowie Początkowo bez żadnych praw, w czasach niewolników cesarstwa m.in. prawo do częśc i zarobku

STAROŻYTNOŚĆ

DZIEJE RZYMU Ok-

Podokres Gospodarka, przemiany

Struktura władzy Wojny, sprawy

res społeczne, miasto zagraniczne

753 p.n.e . tradycyjna Wg tradycji rządzone VIII w. pierwsze

R Rzym data założenia miasta przez krółów (pierwszy kołonie greckie w Italii

Z przed- poI. Vlli-VII w. osady - legendarny Romulus, ok. 650 p.n.e. początek y miejski na wzgórzach Palatynu. nast. Numa Pompiliusz, wplywów etruskich

M (do ok. 575 Kwirynalu i Eskwilinu Tullus Hostiliusz i p.n.e.) zamieszkale przez Ankus Marcj usz )

K Latynów

R ok. 575 zaczątki miasta Prawd. władza królów Dominacja sąs iednich Ó Miasto- w dolinie między wzgó- pochodzenia etruskiego miast-państw etruskich L -państwo rzami. (wg tradycji trzech: (Weje, Tarkwinia i in.) Ó (ok. 575- Dedykowanie świątyni Tarkwiniusz Stary, W 504 p.n.e.) Jowisza na Kapitolu (508) Serwiusz Tullus i

Wpływy kultury etruskiej Tarkwiniusz Pyszny)

Rozwój zabudowy typu Powstanie naj ważniej - ok. 450 unieza leżnienie

Początki miejskiego. Początki szych urzędów systemu się od Etrusków

republiki wplywów greckich na republikańskiego , walka 406-396 oblężenie i zdo-

(ok. 504-religię rzymską (m.in . plebejuszów o równo- bycie etruskich Wejów

386 p.n.e.) kult Apollina) uprawnienie z patrycju- 386 najazd Celtów i zdo-

szami (450 spisanie tzw. bycie przez nich Rzymu Praw Dwunastu Tablic)

378 początek budowy Umożliwienie plebeju- Wojny na terenie Italii murów miejskich. szom dostępu do urzędu z Celtami , Samnitami

R Podbój Italii 313 pierwszy akwedukt konsula (367) i stano- (343-290), Etruskami

(386-264 312 pierwsza droga wisk kapł3l1skich (300), (zakończone zdobyciem

E p.n.e.) rzymska (Via Appia). uznanie uchwal plebsu Volsinii 264), Latynami Pierwsze wielopiętrowe (plebiscita) za obowią- (340-338), Grekami

P kamienice czynszowe zujące caly lud rzymski (pokonanie Tarentu 272) (286)

U Rozwój ku ltury łaciń- Wykształcanie s ię klas Uzyskanie dominacji skiej (240 pierwsza ekwitów i nobilów i ich w basenie Morza Śród-

B tragedia i komedia rywa lizacja o urzędy. ziemnego lacińska - Liwiusz Wielki wzrost roli Wojny z Kartaginą:

L Andronikus) senatu. I wojna punicka (264-

I Rozwój wielkiej wlas- Spory między stronnic- 241 , Sycylia pierwszą nośc i ziemskiej (uprawa twami optymatów prowincją Rzymu), Il winorośli i oliwek, i popularów, m.in. o naj- wojna punicka (218--201 ,

K Wielkie hodowla) , zmniejszenie wlaściwsze formy odpieranie najazdu

A podboje się liczby wolnych eksploatacji prowincji Hannibala, zajęcie częśc i

(264- 133 chłopów w Italii (stąd Hiszpanii ). p.n .e.) trudności podczas Wojny z państwami

rekrutacji do armii) i hellenistycznymi : wojny ograniczenie zasiewów macedońskie (215-168) i zbóż. opanowanie Balkanów, Wprowadzenie ku ltu wojna syryjska (192-188) bogini Kybele (204) - przeciw Seleukidom o pierwszy przejaw wpływy w Azji Mniejszej. wpływów orientalnych Ostateczne pokonanie w religii Kartaginy (146)

ST AROŻVTNOŚĆ

Ok-Podokres

Gospodarka, przemiany Struktura wladzy

Wojny, sprawy res spoleczne, miasto zagraniczne

Klasyczny okres Próby przeprowadzenia Opanowanie Pergamonu systemu niewolniczego, reform rolnych (Grak- (133), ciężkie wojny

Kryzys dalszy rozwój wielkiej chowie, 133-111), z najazdami Cymbrów wlasności, wzrost wprowadzenie stalej i Teutonów (113-101),

republiki liczebnośc i proletariatu, armii (reformy Mariusza wojny z Mitrydatesem VI

(133- 70 rozszerzenie obywatel- ok. 102) i w następstwie o Azję Mniejszą (89-64),

p.n.e.) R stwa na mieszkańców wzrost roli dowódców uśmierzenie powstania

E Italii (89) (dyktatura Sulli 82-79) Italików (90-89) i pow-

P stania Spartakusa (73-71)

U Wprowadzenie rozdaw- Opanowanie polityki Zajęcie Syrii i Palestyny B nictwa zboża w Rzymie. przez wodzów armii. przez Pompejusza (63). L Reorganizacja zarzą- Triumwirat Cezara, Pom- Podbój Galii przez I

Okres dzania prowincjami. pejusza i Krassusa (60), Cezara (58-50),

K wojen

Reforma kalendarza wojna domowa wygrana pierwsze wojny z Par-A (45). przez Cezara, zabójstwo tami na Wschodzie (40),

domowych Cyceron (80-30) Cezara (15 III 44) podporządkowanie

(70-30 Drugi triumwirat (Okta- Egiptu przez Oktawiana

p.n.e.) wian, Marek Antoniusz, (30) Lepidus, 43) i zwycię-stwo Oktawiana po serii wojen domowych (30)

Rządy Przebudowa Rzymu, Praktyczne jedyno- Opanowanie ziem nad

Oktawiana rozkwit literatury wladztwo przy zacho- górnym i środk. Duna-

Augusta lacińskiej (Wergiliusz, waniu pozorów ustroju jem w celu uzyskania Horacy). Wprowadzenie republikańskiego , granic naturalnych.

(30 p.n.e.-armii zawodowej podzial prowincji na Nieudane próby podboju

·14 n.e.) cesarskie i senackie Germanii (12 p.n.e.)

Przebudowa zaopatru- Próby wprowadzenia Wyprawa do Brytanii Dynastia jącego Rzym portu w rządów absolutnych (43). Powstania w Galii , julijsko- Ostii (42). (40 po raz pierwszy Afryce, Judei (66-73).

-klaudyj ska Wzrost gospodarczej ogloszenie cesarza Rywalizacja z Partami

P (l4-<J9 roli prowincji (gl. nowe bogiem), wzrost roli w Armenii.

R n.e.) osady rzymskie). gwardii pretoriańskiej Przekształcanie państw

y Pożar Rzymu (64) zależnych w prowincje

N Widoczne zmniejszenie Umocnienie wladzy Podboje w Brytanii (pod C dominacji gospodarczej i usprawnienie admini- dowództwem Agrykoli , y Dynastia Italii, przebudowa stracji (tworzenie za- 77-84), początek wojen P F1awiuszów i rozbudowa miasta wodowych urzędni- zDakarni (85). A (69- 96 Rzymu (Koloseum 80). ków), przejmowanie Większość granic spokoj-T n.e.) Wybuch Wezuwiusza poboru podatków bez- na ("pokój rzymski")

grzebie Pompeje (24 pośrednio przez urzęd-VIII 79) ników cesarskich

Szczyt rozkwitu miasta Postępujące oslabienie Ostatni okres ekspansji: Rzymu i si ly państwa, rzeczywistej roli senatu, poszerzenie państwa

Dynastia powstawanie licznych trwający wzrost roli o Dację (106), tereny w

Antoninów miast, rozwój prowincji . administracji cesarskiej Brytanii i na BI. Wscho-

(96-194) W Italii - przewaga dzie (ustalenie granicy samowystarczalnych z Partami na Eufracie latyfundiów, zanik 117). Budowa umocnień drobnych gospodarstw wzdluż Dunaju i Renu

$T AROŻYTNOŚĆ

Ok-Podokres

Gospodarka, przemiany Struktura władzy

Wojny, sprawy res społeczne, miasto zagraniczne

Początki upadku miast, Wzrost roli politycznej 195-199 opanowanie początek dewaluowania legionów, rozwiązanie Mezopotamii po ciężkich

O pieniądza przez cesarzy. gwardii pretoriańskiej. wojnach z Partami.

K Dynastia Rekrutacja wojska wyłą- Ograniczenie roli senatu 230 najazd Persów na

R Sewerów cznie w prowincjach, Mezopotamię·

E (193-235) gdzie stacjonowało. Na większości innych

S Rozwój osadnictwa granic w zasadzie spokój wojskowego.

P Rozszerzenie obywatel-

R stwa na prowincje (212)

Z Postępujące osłabienie Decydująca rola armii, Odpieranie rosnącego E gospodarki , dalsza obwołującej cesarzami naporu Germanów nad J deprecjacja pieniądza. kolejnych pretenden- Renem (od 235) i Dunajem Ś Upodabnianie się sytu- tów, liczne spiski i (gl. Goci, 244-269) C Przejście acji osadzonych na zie- przewroty. Osłabienie Wojny z Persami na I do dominatu mi kolonów i niewolni- władzy centralnej wschodzie (przej ściowa O (235-284) ków. utrata Antiochii 260) W Prześladowania Walki z usamodzielniają-y chrześcijań (249-260) cymi się prowincjami

(m.in. Galia, Brytania). Opuszczenie Dacji (274)

Wprowadzenie poda t- Dominat: monarchia Do 296 walki w Brytanii, ków w naturze, pienią- absolutna oparta na ar- Galii , Afryce przeciwko dza złotego, zakaz zmia- mii i scentralizowanej uzurpatorom.

Dioklecjan ny zawodu, ustalanie na wzór wschodni biu- 297-98 kolejna wojna (284-305) przez państwo cen rokracji . Całkowita re- przeciwko Persom

maksymalnych (301). forma struktur państwa, Ostatnie wielkie prześ\a- podział na nowe jedno-

P dowania chrześcijan stki administr.: diecezje

Ó Przywiązanie kolonów Formalna współwładza Najazdy Germanów na

Ź Kon- do ziemi. Tolerancja dla monarchów wschodu i granicę północną, usta-

N stantyn chrześcijan (311). zachodu, wojna domo- wiczne wojny z Persami

E Wielki Konstantynopol stolicą wa (306-313) i przywró- na wschodzie (~33-337 (306-337) równorzędną Rzymowi cenie jedności imperium wojna o Armenię)

C (330) przez Konstantyna

E Przeniesienie obowiązku Praktyczny rozpad Ataki Germanów na Galię, S

Następcy ściągania podatków od państwa na dwie wyparcie ich za Ren (361).

A kolonów na ich panów rywalizujące części Pojawienie się Hunów, R Kon-

(371) - objaw postępu- początek wielkiej S Slantyna

jącej feudalizacji wsi. wędrówki ludów (375), T (337-395)

Chrześcijaństwo religi ą próby osiedlenia Gotów W panującą (381) na terenach cesarstwa O Upadek znaczenia Rosnąca rola wodzów Hunowie atakują prowin-

Rzymu (złupiony przez germańskich plemion cje zach., 406 przełama-Cesarze za- Wizygotów 410 i osiedlających się na nie przez Germanów linii

chodni 0- Wandalów 455), rozpad ziemiach cesarstwa, Renu i opanowywanie rzymscy więzi gospodarczych, władza cesarzy Zachodu przez nich kolejnych pro-

(395-476) zanik kultury łaciń- iluzoryczna. wincji. Walki Rzymian skiej na znacznych Detronizacja ostatniego i Germanów z Hunami obszarach Europy Zach. cesarza Zachodu (476) (zwycięstwo 451)

STAROŻYTNOŚĆ

NAJBARDZIEJ ZNANI CESARZE RZYMSCY Cesan

Pochodzenie i sposób Rządy Uwagi

doj ścia do władzy"

Wnuk siostry Cezara i Utrwalił władzę jednoosobową pny pozorach rzą-Okta- jego pasierb, pokonał w 27 dów senatu. Poszerzył granice państwa, starając się

wian wojnie domowej rywali p.n.e.- osiągnąć granice naturalne (Ren, Dunaj), próbował August dążących do wladzy (36) 14 n.e. podbić Germanię, ozdobil stolicę licznymi

budowlami

Tybe-Spowinowacony z Au- Zdolny wódz, lecz niepopulamy z powodu suro-

riusz gustem i usynowiony 14-37 wych nądów; przez wiele lat ubezwłasnowolniony przez niego (55) przez prefekta pretorianów - Sejana

Kali-Spowinowacony z Au- Początkowo rządził rozważnie, po przebyciu cięż-

gula gustem, obwołany cesa- 37-41 kiej choroby stał się okrutnikiem. Zamordowany rzem przez wojsko (25)

Bratanek Tyberiusza, dość Niepopularny z powodu ulegania wpływom wyz-Klau- przypadkowo wyniesiony

4ł -54 woleńców i kolejnych żon, zasłynął jednak ważny-

diusz na tron przez zbuntowa- mi inwestycjami (m.in. rozbudowa portu w Ostii). nych pretorianów (51) Zmarł prawd. otruty z polecenia żony

Członek panującej dyna- Popularny na Wschodzie, znienawidzony w Rzy-

Neron stii, obwołany cesarzem

54-68 mie za okrutne rządy (zamordowanie m.in. matki).

dzięki intrygom matki (17) Po pożarze Rzymu (64) pierwsze prześladowania chrześc ijan . Zmuszony do samobójstwa

Poch. z rodu rzymskiego W zgodnej opinii współczesnych "władca idealny".

Trajan osiadłego w Hiszpanii , ja- 98- Toczył zwycięskie wojny z Dakami, uporządkował ko oficer został usynowio- 117 finanse państwa, prowadził rozważną i daleko-ny przez ces. Nerwę (35) wzroczną politykę wewnętrzną

Spokrewniony z Traja- Zdolny wódz, prowadził politykę wybitnie pokojo-

Hadrian nem, wybrany przez 117- wą. Wiele podróżował po państwie i dążył do roz-niego na następcę (4ł) 138 woju prowincji. Umocnił granice (m.in. budowa

Wału Hadriana w Wlk. Brytanii)

Marek Z rodziny pochodzącej z Wybitny filozof stoicki (autor "Rozmyślań"),

Aure-Hiszpanii. Adoptowany 161- zmuszony do prowadzenia licznych wojen. Za jego

liusz przez ces. Antonina Piusa 180 rządów nastąpił wzrost roli biurokracji i os łabienie (40) gospodarki. Zmarł w czasie zarazy

Kom-Syn Marka Aureliusza.

180-Od 182 rozpoczął rządy terroru, domagając się dla

modus Obwołany cesarzem

192 siebie czci boskiej Qako dla wcielenia Herkulesa).

przez wojsko (19) Zamordowany

Septy- Z rodziny pochodzącej 193-

Prawnik z wykształcenia , w rządach oparł się na miusz z Afryki. Okrzyknięty

211 armii, której udzielał licznych przywilejów. Prowa-

Sewer ces. przez wojsko (47) dził wojny, m.in. przeciw Partom

Syn Septymiusza Sewera. Nadał obywatelstwo całej wolnej ludnośc i impe-Kara- Doszedł do władzy dzięki 21 1- rium, zbudował w Rzymie m.in. wspaniałe termy. kalla armii, m.in. mordując 2 17 Zamordowany przez prefekta pretorianów w czasie

brata (25) wyprawy wojennej

Prawdopodobnie syn Znakomity wódz, poprawił sytuację w kraju Aure- rolnika znad Dunaju. 270- nękanym ciężkim kryzysem, otoczył Rzym lian Żołnierz , wyniesiony na 275 murami, propagował kult Słońca. Zamordowany

tron przez wojsko (56)

STAROŻYTNOŚĆ

Cesarz Pochodzenie i sposób

Rządy Uwagi doj ~c ia do władzy"

Syn wyzwołeńca z Dał- Dokonal zasadniczych reform pmlstwa rzymskiego

Dio-macji, żołnierz, n astępnie 284- (m.in. system współwładzy 4 cesarzy). Wprowa-

kłecjan wódz wyniesiony na tron 305 dził wschodni ceremonia ł na dwór cesarski . W 305 przez armię (45) zrzekl s ię władzy i osiadł w pa łacu koło obecnego

Splitu (Chorwacja), zajmując s ię ogrodnictwem

Kon-Syn ces. Konstantyna Kontynuował reformy Diokłecjana, ogłosił wolno~ć

Chłorusa , przy poparciu 306- wyznania chrze~cij ańskiego (3 13), przyj ą l chrzest stantyn

wojska rozgromi I rywali 337 na lożu śmierci . Założył Konstantynopol jako I Wielki

do tronu (26) drugą obok Rzymu s to licę państwa

Jul ian Bratanek Konstantyna J. 360- Próbowal osiabić chrześc ij ańs two i przywrócić reli-Aposta- Obwolany cesarzem 363 gię s tarorzymską . Poskromi I Germanów najeżdża-

ta przez armię (29) jących Galię. Zmarl z ran na wojnie z Persami

Teodo-Syn oficera z Hiszpanii . Stopniowo usunąl rywali i jako ostatni zjednoczył

zjusz Zdolny wódz, dopuszczo- 379- wsch. i zach. cześć państwa. Gorliwy chrze~cija-

Wielki ny do rządów przez aktu- 395 nin, zakazal pogańskich praktyk religijnych. Przed alnego cesarza Walensa (23) ~mierc i 'l podzie li ł państwo między swych synów

Romu- Wyniesiony na tron przez Po 10 mies iącach "panowania" odsunięty od lus Au- ojca, zbuntowanego 475- władzy i wysiany na prowincję przez Odoakra, gustu- wodza wojsk cesarskich 476 wodza germańskich Ostrogotów władających

lus (15) Italią. Ostatni cesarz Zachodu

• - w nawiasie podano wiek w chwili doj~c i a do władzy

Lata panowania cesarzy

10

..., I()() 200 300 OtUlOII Ma. r.;: I C.I,· 400 rJMr.. kII)'_ cPn rilUl Arkadl\1Q Oktawian August SeptymtUSZ S,."wer a.fonu 1TU::u'I

Trajan ...:..:..:..:.. Mo·

'bb:~ 27 p.n.e.-14 n.e. c;../Q, ...... mln Uale I-'- - 98-11 7 -:: -: ' lU<' ~-: Hono nUSl

Kar.lkalla -,,..,,....,-

Licyniusz -=:; .......,.

'-: -' -: Heliogabal -' ~ 20

Tyberiusz - ~

14-37 Hadrian Sewer Alek.~ndcr KOll.<tantyn I Wielki Tcodo-

'''''; -: 117-138 -:: -: - zjusz II 30

M .. byminTu l. Walenty-

'-: Kaligula -: -: KCln1C:UIłyI1I1 -: Gordian III nian III 40

KonstanlO

Klaudiusz Fi lip Mlh Antonin Pius " p

'''"' 4 1-54 ...,

138-16 1 - - '---- - I-~~

Marcjan Waleri an I G" I/klł

KonslaJlcjusz II .~

'-: Neron

-: -:: Majorian ""bo -- --- --- -: VI.,. 0100 Witclius:z Lucj l<,. I " m libiLlSl ' 69 I.IV ~ I-:<ll t'} Gallien ~ "'~ , • _l - Wem\" Walen- LeonI

AntemiUS2 " -: tynian I -: OIibriun ,

Marek Aureliusz Aurelian Walens Wespazjan "'>',

69-79 K""".,oous l Probus "'"""" ~-Gracjan @ -:: ------ -- ' ~1, KMw: 1II·IV276 -: n= Tcodo- luhun

Komrnodus ~ N,,,", Zenon Domicjan ~ OyUiusz Juli.1MIS

Numo:ri:.n l Mak. .. ymu. .. ZJUSZ Romulus

'''''; -: -: Wah:ntyman II Wielki -: AugtUlulus 8 1-96 - f 'V-Vl' '.', -: Maksy- O.okle-

~""'-~- mian cjan ElJreniusl: Ana.. .. ta· Albin TNUIl lIC'

Honoriusz ~:; 500 zjusz I

200 ~ 300 400 49 ' -5IR

50

60

70

80

90

100

Kursywą zaznaczono współrządców. Pominięlo kilkudzies i ęci u uzurpatorów

STAROŻYTNOŚĆ

Gł.ÓWNE OŚRODKI MIEJSKIE STAROŻYTNOŚCI Nazwa Lokalizacja

Początek Okres Dzieje, charakterystyka

istnienia rozkwitu

Nad Ni lem pocz. HI tys . i Stolica pierwszych faraonów egipskich, jedno Memfis w dolnym III tys. 2 pol. II z głównych miast Egiptu w odleglej starożytności ,

Egipcie p.n.e. tys . p.n.e. w czasach rzymskich upadek

Nad Nilem HI tys.

U tys. i Od pocz. Ił tys. p.n.e. stolica Egiptu, ośrodek kultu Teby w górnym 2 pol. I Amona. W VI w. p.n.e. zniszczone przez Asyryjczy-

Egipcie p.n.e.

tys. p.n.e. ków, w pocz. n.e. ostateczny upadek

XVII w. Ośrodek państwa starobabilońskiego za Hammura-

Mezopo-HI tys . p.n.e. i

biego. W VI w. p.n.e . rozbudowa - sławne mury Babilon tamia, nad miejskie, monumentalne świątynie (zikkurat Eteme-

Eufratem p.n.e. Vlw.

nanki). Po zdobyciu przez Persów (539 p.n.e.) p.n.e.

miasto bardzo podupadło, w I w. p.n.e. opustoszalo

Tyr, Wsch. Glówne ponowe miasta Fenicji. Wybitne ośrodki Sydon, wybrzeża III tys. " i I tys. rzemiosla. Dalekosiężny handel i kolonizacja pd. Byblos, M. Śród- p.n.e. p.n.e. wybrzeży M. Śródziemnego. W pocz. n.e. bardzo Berytos ziemnego podupadły, dziś (z wyj . Bejrutu) niewielkie miasta

Grecja, kil- Przywództwo Grecji w czasie wojen perskich, za

ka km od XVlw. V- IVw. Peryklesa największe miasto Grecji (ok. 200 tys.

Ateny wybrzeŻYM. p.n.e. p.n.e. mieszk.). Od czasów rzymskich aż do XIX w. podu-

Egejskiego padało, zwl. po zniszczeniu (267 n.e.) przez Gotów (1830 - 2 tys. mieszk .. dziś - 3 mln)

Afryka Pn., wg III w. Początkowo kolonia fenickiego Tyru, od VI w. p.n.e. walki z Grekami o hegemonię w zach. częś!=i basenu Kana- niedaleko tradycji p.n.e., M. Śródziemnego, w pocz. m w. p.n.e. ok. 100 tys.

gina obecnego 8ł4 n-v w. Tunisu p.n.e. n.e.

mieszko Zrównana z ziemią przez Rzymian (146 p.n.e), lecz po odbudowie przeży la ponowny rozwit

Italia wg

II w. Stolica imperium obejmującego świat śródziemno-

Rzym Środk., nad tradycji

p.n.e.- morski i zach. Europę . W pocz. cesarstwa (I- H w.

Tybrem 753 mw. n.e. n.e.) ok. I mln mieszk. , od IV w. upadek, w VI w. p.n.e. przejściowo praktycznie opustoszały (~ str. 61)

Założona przez Aleksandra Wielkiego, od 311 p.n.e. stolica Egiptu . W okresie świetnośc i błisko 1 mln

Ale-NadM.

III w. mieszko (gl. Grecy, Egipcjanie, Żydzi), największy

Śródziem- 332 pon (m.in. wywóz egipskiego zboża) i ośrodek ksan- p.n.e.-dria

nym, przy p.n.e. "w. n.e.

naukowy antyku (Muzejon, Biblioteka Aleksandryj-ujściu Nilu ska). W HI- IV w. upadek, poglębiony po zdobyciu

przez Arabów 642 n.e. W pocz. XIX w. 5 tys. mieszk., rozwój po zbudowaniu Kanalu Sueskiego (1869)

22 km od Stolica państwa Seleukidów, nast. główne miasto

Antio-syryjskiego

300 HI w. Syrii. W IV w. ok. 200 tys. mieszk., w IV-V w. stolica

chia wybrzeża

p.n.e. p.n.e.- patriarchatu rywalizującego z Aleksandrią, Konstant y-

M. Śród- Vw. n.e. nopolem i Rzymem. Od VI w. wielokrotnie niszczona, ziemnego traci la znaczenie; dziś - niewielkie miasto Atakya

Na europej- Początkowo niewielka kolonia grecka, wzrost zna-Bizan- skim brze- 660 nI- XI czenia w pocz. ces. rzymskiego, od III w. traktowa-cjum gu cieśniny p.n.e. w. n.e. na jako stolica wschodniej części cesarstwa, od 330

Bosfor n.e . pod nazwą Konstantynopol (~ str. 61)

STAROŻYTNOŚĆ

WYBRANE FORMACJE WOJSKOWE STAROŻITNOŚCI

Rodzaj Kraje i okres

Wyposażenie głównych Wojska Taktyka na polu wałki, uwagi wojska oddziałów pomocnicze

Bliski Wschód Lekki wóz bojowy za- Lekkozbroj- Z reguły szereg pojedynków (II tys.- pocz. przężony w konie. Na na piechota między załogami wozów.

Oddzia- I tys. p.n.e.) wozie: wojownik (wy- Starcie wymagało dużego,

ły ryd- posażony we włócznię , płaskiego terenu wanów brązowy miecz i niekie-

dy lekką zbroję) , woźni-

ca, niekiedy łucznik

Lekka Ludy stepo- Lekkie uzbrojenie Niekiedy Gwałtowny i szybki atak

jazda we, m.in. Scy- ochronne (kaftany lekka dający przewagę na wybranym

koczow-towie, Parto- skórzane, zbroje typu piechota odcinku frontu, duża roła

ników wie, Alano- kolczego), miecz lub' łuczników

wie, Hunowie szabła, dzida, łuk

Grecja, Mace- Metalowy pancerz, Lekkozbroj- Szyk łiniowy, bardzo zwarty donia, pań- hełm i nagołenniki, na piechota (pełną ochronę uzyskiwał żoł-

stwa hellenis- duża tarcza, długa i konnica nierz dzięki tarczy sąsiada) ,

Falanga tyczne, najem- (2-3 m) włócznia, wymagający do starcia p łaskie-

nicy greccy w krótki miecz go terenu. Podkreślał równość Persji (VII- wspólnie walczących II w. p.n.e.) obywateli miasta

Imperium Metałowy pancerz, Lekkozbroj- Ustawienie w kilku szeregach, rzymskie hełm i nagolenniki, na piechota kolejno włączanych do walki w

Rzymski (IV w. p.n.e.- niewielka tarcza, krótki i konnica razie potrzeby. Starcie zaczy-łegion IV w. n.e.) miecz, krótki oszczep na no od wyrzucenia na prze-

i (część oddziałów) ciwnika oszczepów, po którym włócznia dochodziło do walki wręcz

Organizacja legionu rzymskiegoa

Rodzaj Łączna Podział Szyk

Zadania żołnierzy liczebność na polu bitwy

30 manipułów po 2 Od IV w. p.n.e. w trzech Wykonanie decycu-

Ciężko-centurie dowodzone rzutach (1200 + 1200 + jącego uderzenia na

zbrojna 3000 przez centurionów 600), żołnierze naj bar- siły wroga

piechota ("setników"). dziej doświadczeni Od II w. p.n.e . 3 mani- w ostatniej linii puły s tanowiły kohortę

Lekko-Zazwyczaj dołączana Podzieleni na oddziały Przygotowanie

zbrojna 1200 do oddziałów zasi lające każdy natarcia ciężko-

piechota ciężkozbrojnych z trzech rzutów ciężko- zbrojnej piechoty

zbrojnej piechoty

10 oddziałów Z reguly na skrzydlach Przeciwstawienie się

Konnica 300 szyku konnicy nieprzyjacie-

la i okrążenie jego oddzialów

• - wedlug schematu z czasów republiki. Nadto z reguły kilka tys. pomocniczych wojsk wystawianych przez sprzymierzeńców

NAJWAŻNI

EJSZ

E B

ITW

Y STAROŻYTNOŚCI

Dat

a

1285

p

.n.e

.

585

p.n

.e.

28 V

490

p.n

.e.

l3łX

480

p.n

.e.

wio

sna

480

p.n

.e.

29łX

479

p.n

.e.

l)(

371

p.n

.e.

5 V

III

33

8 p

.n.e

. 2

VII

I

Mie

jsce

pod

Kad

esz

(Sy

ria)

nad

rL.

Hal

ys

(Ana

tołia)

pod

Mar

ato

nem

(G

recj

a)

Ob

rona

T

erm

opil

(G

recj

a)

w Z

atoc

e S

alam

iny

( Gre

cja)

pod

Płatejami

(Gre

cja)

Wo j

na

Egi

psko

­-h

etyc

ka

Str

ony

-lic

zba żołn

ierz

y -

dow

ódca

Egi

pcja

nie

-?

-R

amze

s II

Het

yci -

? -

Muw

atal

lis

Prz

ebie

g

Ata

k he

tyck

ich

rydw

anó

w o

dcin

a R

amze

sa

od głównych s

i.ł; nad

ejście pos

iłków skłania

Het

ytów

do

wyc

ofa

nia

się

Zna

czen

ie, u

wag

i

Słynne

i ni

e roz

strz

ygni

ęte

star

cie największ

ych po

tęg

Błiskiego W

scho

du

Med

yjSk

o-/ M

edow

ie -

? -

Kya

ksar

es

-łidyjsk

a L

idyj

czyc

y -

? -

Ałya

ttes

W

g H

erod

ota

star

cie

prze

rwan

e pr

zez zaćmi

e-/ N

ajst

arsz

a pe

wna

dat

a ni

e Sł

ońca,

stro

ny decydu

ją

się zawrzeć p

okó

j d

zien

na

bitw

y

Gre

cko­

-per

ska

Gre

cko­

-per

ska

Gre

cko­

-per

ska

Gre

cko­

-per

ska

Ateń

czyc

y -

ok.

10 ty

s. -

Mil

tiad

es /

Słab

e ce

ntru

m w

ojsk

gre

ckic

h i s

ilne skrzyd

ła -I Pi

erw

sze

znac

zne zwyc

ięs-

Pers

owie

-2

0-6

0 ty

s. -

Dat

is

w n

astępstw

ie r

ozbi

cie skrlyde

ł i o

krąż

enie

two

nad prz

eważ

ając

ą armią

środkowej k

olum

ny P

ersó

w

perską

Gre

cy -

7,3

tys.

-L

eoni

das

Pers

owie

-po

nad

100

tys.

(?)

­K

serk

ses

Obr

ona wąwozu s

kute

czna

do

czas

u zn

ałez

ie­

nia

prze

z Pe

rsów

dro

gi p

rlez

góry

. Wyc

ofan

ie

więks

zośc

i Gre

ków

, śmierć

Spal

1an

i Leo

nida

sa

Gre

cy -

370 okrętów

-E

uryb

iade

s 1 Siły

pers

kie

nie mog

ły roz

winą

ć sz

yku

w wą-

i Temistok

łes

skie

j za

toce

; pr

zew

aga

Gre

ków

w w

alka

ch

Per

sow

ie -

800 ok

rętów -

Kse

rkse

s bezpoś

rednich

Gre

cy -

80 t

ys.

(?)

-Pa

uzan

iasz

Pe

rsow

ie -

120

tys.

(?)

-M

ardo

nios

10

dni

wyc

zeki

wan

ia, w

resz

cie

atak

Per

sów

. W

bit

wie

prL

ewag

a G

rekó

w, śmierć

Mar

doni

osa

i pan

ika

w s

zere

gach

Per

sów

Opóźnieni

e postępu P

ersó

w,

umoż

liw

ienie

zre

orga

nizo

­w

a nia

obr

ony

Duże

str

aty

Pers

ów i

rez

y­gn

acja

prz

ez n

ich

z po

dboj

u G

recj

i

Wyp

arci

e pe

rski

ch najeźdź­

ców

z G

recj

i

pod

I O h

ege-

/ Spa

l1an

ie -

II t

ys.

-K

leo

mb

roto

s L

eukt

ram

i monię

Teb

Tebańczycy -

7 ty

s .. -

Epa

rnin

ond

as

Nie

typo

wy.

ukoś

ny

szy

k T

eban

zap

ewni

a im

su

kces

y na

skr

zydl

e; S

part

anie

uchodzą

Kon

iec

spal1ańskiej h

ege­

mon

ii w

Gre

cji

pod

Gre

cko-

Mac

edończy

cy -

ok. 3

2 ty

s. -

Filip

U

Cheroneją

-mac

e-G

recy

(A

teny

+ T

eby)

-ok

. 30

tys.

-A

tak

konn

icy macedońsk

iej

na Tebańczyków

a nas

tępn

ie

atak

od

tyłu

na Ateńczyków

Prz

ypieczę

towanie h

egem

o­ni

i macedoń

skie

j w

Gre

cji

(Gre

cja)

dońsk

a C

hare

s i T

eage

n ~

333

d I

W,

Mac

edończycy

-35

tys

. -

Prz

ewag

a P

ersó

w n

a skrzyd

łach

, łec

z at

ak

Otw

arci

e A

leks

andr

owi

~

XPł·n

.e.

p(Co

I'sso

)s

Al

YkPr

awda

Ał

eksa

nder

ja

zdy

pod wo

dzą

Ale

ksan

dra

zmus

za d

o uc

ie-

drog

i do

cen

trum

pań

stwa

O

y

ICJa

e

san

ra

P .

120

D'

III

ki D

.

..

h .

k ki

ki

N

er

sow

le -

tys.

-a n

usz

cz

an

usz

a; z

111

m p

lerz

c a

wO

J s o

per

s e

pers

eg

o -<.

'

331

Arbe

ła

W

Mac

edoń

czycy

-47

tys

. -A

tak

praw

ego sk

rzyd

ła M

aced

ończ

yków k

u Złamanie o

poru

Per

sów

:i

I PXn .e .

(Gau

gam

ela)

Ał ~ra~a

Ale

ksan

der

cent

rum

Per

sów

zm

usz

a D

ariu

sza

do u

ciec

zki,

i o

pano

wan

ie i

ch pań

stwa

O

M

ezop

ota

mia

e

an

ra

Pers

owie

_ 2

00 ty

s. (

?) -

Dar

iusz

1lI

co p

owod

uje pójście

Pers

ów w

rozsypk

ę pr

zez Mac

edończ

yków

(!)

:

Dat

a M

iejs

ce

Woj

na

Stro

ny -

liczb

a żo

łnierLY

-do

wód

ca

316

p.n.

e.

pod

Per

se-

Woj

ny

31

tys.

+ 6

5 słoni

-A

ntyg

on

poli

s (I

ran)

di

adoc

hów

42

tys

. +

114

slo

ni -

Eum

enes

216

p.n.

e.

pod

II w

ojna

R

zym

iani

e -

85 t

ys. -

War

ron

2 V

III

Kan

nam

i pu

nick

a Kartagińczycy

-46

tys

. -

Han

niba

l ( I

tali

a)

202

p.n.

e.

pod

Za mą

II w

ojna

R

zym

iani

e -

40 ty

s. -

Scy

pion

19

X

(Afr

yka

Pn.)

pu

nick

a Afrykański

Kartagińczycy -

40 ty

s. -

Han

niba

l

71 p

.n.e

. po

d B

rund

i-P

owst

anie

N

iew

olni

cy -

60 t

ys.

-S

part

akus

w

iosn

a zj

um (

Ital

ia)

Spa

rtak

usa

Rzy

mia

nie

-40

tys

. -

Kra

ssus

31 p

.n.e

. po

d A

kcju

m

Woj

na

Ant

oniu

sz -

230

gale

r -

An

toni

usz

(M. Ś

ród-

do

mo

wa

Okt

awia

n -

260

gale

r -

Mar

ek

2łX

ziem

ne)

w R

zym

ie

Agr

yppa

(po

pon

ad 2

0 ty

s. żoł

n.)

9 n.

e.

w L

esie

W

ojny

G

elm

anie

-?

-A

rmin

iusz

jesi

eń

Teu

tobu

rski

m germańskie

Rzy

mia

nie

-ok

. 20

tys.

-(G

erm

a nia

) K

win

tili

usz

War

us

pod

Lic

hfie

ld

Rzy

msk

i R

zym

iani

e -

10 t

ys.

-S

wet

oniu

sz

61 n

.e.

(W.

Bry

tani

a)

podb

ój

Cel

tow

ie -

80 t

ys. (

?) -

Boa

dyce

a B

ryta

nii

269

n.e.

po

d N

aiss

us

Naj

azd

Rzy

mia

nie

-?

-K

laud

iusz

11

(Nis

z, S

erbi

a)

Got

ów

Goc

i -

? -

?

323

n.e.

po

d A

dria

-W

ojna

K

onst

anty

n I

-12

0 ty

s.

3 V

II

nopo

lem

do

mow

a L

icyn

iusz

-16

5 ty

s.

(Tra

cja)

w

Rzy

mie

378

n.e.

po

d A

dria

-N

ajaz

d R

zym

iani

e -

60 ty

s. -

ces.

Wal

ens

9 V

III

nopo

lem

G

otów

G

oci

-?

-F

rydy

gem

451

n.e.

po

d C

halo

ns"

Woj

ny z

R

zym

iani

e i g

ermańscy s

prL

ymie

-

VII

(F

ranc

ja)

Hun

ami

rLeńcy -

? -

Aec

jusz

i T

eodo

ryk

Hun

owie

-?

-A

ttyl

a a

-bi

twa

k. T

roye

s lu

b bi

twa

na p

olac

h K

atal

auni

jski

ch

Prl

.cbi

cg

Początkowa p

rzew

aga

Eum

enes

a, s

ukce

s ko

nnic

y da

je zwyc

ięstwo A

ntyg

onow

i

Zwycięstwo Kartagińczyków n

a sk

rzyd

łach

do

prow

adza

do

otoc

zeni

a i t

otal

nej kl

ęski

Rzy

-m

ian

prL

y ni

ewie

lkic

h st

rata

ch zwycięzców

Nie

udan

y at

ak 8

0 sł

oni

bojo

wyc

h wywo

łuje

zam

iesz

anie

w s

zere

gach

Kartagińczyków

;

prze

wag

a ko

nnic

y rL

ymsk

iej

Zwycięstwo r

zym

skic

h le

gion

ów p

o wyjątko-

wo

zażartej b

itw

ie

Wal

ka z

e zm

ienn

ym szczęściem

; w

ycof

anie

ok

rętó

w K

leop

atry

i u

ciec

zka

sam

ego

Ant

oniu

-sz

a po

wod

uje.

że

flot

a A

nton

iusz

a ka

pitu

luje

Wciągnięcie w

zasadzkę i

doszczętne w

ybic

ie

trze

ch l

egio

nów

rL

ymsk

ich

Całkowita klę

ska

Bry

tów

w s

tarc

iu z

dos

ko-

nale

wys

zkol

onym

i le

gion

ista

mi.

Kró

low

a B

o-ad

ycea

pop

ełni

a sa

mob

ójst

wo

na p

olu

bitw

y

Ciężka b

itw

a rozstrzygnięta n

iesp

odzi

ewan

ym

atak

iem

odd

ział

u R

zym

ian

na tył

y G

otów

Man

ewr

Kon

stan

tyna

wyw

abia

woj

ska

Lic

y-ni

usza

z w

arow

nego

obo

zu.

W b

itw

ie o

gro-

mna

prz

ewag

a w

eter

anów

Kon

stan

tyna

Zde

cydo

wan

y at

ak germańskiej k

onni

cy n

a rzymską piechotą; śmi

erć

cesa

rza

Bra

wur

owy

atak

Wiz

ygot

ów z

mus

za H

unów

do

wyc

ofan

ia się

z dużymi s

trat

ami;

śmierć

Teo

dory

ka

Znl

lczc

nic.

uW

llgi

Jedn

a z

najw

. bi

tew

między

spad

kobi

erca

mi

Ale

ksan

dra

Umożliwienie H

anni

balo

wi

kont

ynuo

wan

ia m

arsz

u na

R

zym

Klęska zmusiła Kar

tagi

nę

do upokarLających us

tęps

tw

wob

ec R

zym

u

Upa

dek największego

pow

stan

ia n

iew

olni

ków

Zwycięstwo O

ktaw

iana

w

woj

nie

dom

owej

Jedn

a z

gl.

przy

czyn

wyc

o-fa

nia

się

Rzy

mu

z G

erm

anii

na

lew

y br

zeg

Ren

u

Stłu

mien

ie w

ielk

iego

po

wst

ania

prz

eciw

ko

władzy R

zym

u

Roz

bici

e na

jazd

u pu

stos

zą-

cego

od

kilk

u la

t ce

sars

two

Kon

stan

tyn

zdob

ywa

prze

wa-

gę w

woj

nie.

Jed

na z

najwię-

kszy

ch b

itew

staroży

tnoś

ci

Wzr

ost

roli

konn

icy,

wyk

a-za

nie słabośc

i ar

mii

rzym

skie

j

Pow

strz

yman

ie e

kspa

nsji

H

unów

w E

urop

ie

~ ;;:o

O

No ~

Z O

Vh n.

STAROŻYTNOŚĆ

NAjWAŹNIEjSI BOGOWIE GRECJI I RZYMU Imię

Slawne Odpowie-

greckie Pokrewieństwo Zakres wladzy, dzialań , opieka Atrybuty ośrodki dnikw

kultu Rzymie

Zeus s. Kronosa i Władza (np. królów), porządek

piorun Olimpia, Jupiter

Rei, mąż Hery prawny, zjawiska meteorologiczne Dodona (Jowisz)

Hera c. Kronosa i Malżeństwo . polożnice , niemowlęta paw, bocian, owoc Argos, Sa-

Junona Rei, żona Zeusa granatu, krowa mos. Sparta

Posej- s. Kronosa i Rei, Wody, żegluga , trzęsienia ziemi, trójząb

Peloponez, Neptun

don mąż Amfitryty konie Sycylia

Deme- c. Kronosa i Rei, Zasiewy, zboże. rodzina, plodność , klos zboża , Delfy, Ceres ter matka Persefony lad pochodnia Eleusis

Hestia c. Kronosa i Rei Ognisko domowe brak m.in. Delfy Westa

Hades s. Kronosa i Rei. Świat zmarlych, bogactwo klucze iberio,

prakt. brak Pluton mąż Persefony róg obfito~ci

Apollo s. Zeusa Slońce , medycyna, sztuka (przewod- wieniec laurowy, Delos.

Apollo i Latony nik 9 muz). nauka. gwałtowna śmierć lira, luk Delfy

Artemi- c. Zeusa My!(listwo. dzikie zwierzęta, blask luk i strzaly Efez Diana

da i Latony księżyca. mlodzież

Atena c. Zeusa Mądrość, wojna w sI usznej sprawie. helm i wlócznia,

Ateny Minerwa rękodzielo (m.in . garncarstwo) oliwka, sowa

Hefaj- s. Zeusa i Hery, Ogień. kowalstwo i inne rzemiosla mIot i obcęgi

Lemnos, Wulkan stos mąż Afrodyty Ateny

Afro- c. Zeusa i Dione. Milość , plodność, piękno delfin, labędt Cypr.

Wenus dyta żona Hefajstosa Korynt

Hermes s. Zeusa i Mai Droga. podróżni , kupcy, poslańcy, kapelusz, skrzy-

Arkadia Merkury wynalazcy, zlodzieje dlate sandaly

Ares s. Zeusa i Hery Wojna krwawa i okrutna miecz prakt. brak Mars

Dioni- s. Zeusa i Wino. teatr skóra pantery na Delfy, Bachus zos Semele ramionach Ateny

Askle- s. Apollina i Medycyna. uzdrowienia wąż oplatający Epidauros Eskulap pi os nimfy Koronis l askę podróżną

Kronos s. Uranosa i Gai, Kojarzony ze zloty m wiekiem

sierp Saturn brat i mąż Rei ludzko~c i i dobrymi rządami

Kulty wschodnie rozpowszechnione w Rzymie okresu cesarstwa Bóstwo, Pocho- Popularność

Uwagi kulI dzenie w Rzymie

Azja od końca

Frygijska "Wielka Macierz", identyfikowana przez Greków z Artemidą lub Kybele Mniejsza

III w. p.n.e. Reą. Popularny byl cykl mitów związanych z odrodzeniem ukochanego

(Frygia) Kybele - Attisa

Drugorzędne bóstwo irańskie, po zapożyczeniach z innych religii czczony Mitra Iran I-IVw. n.e. jako bóg światla i Slońca . szczególnie wśród żolnierzy. Przez pewien czas

mitraizm rywalizowal z chrześcijaństwem

Izyda Egipt od I w. n.e. Cykl mitów związany ze śmiercią i odrodzeniem męża Izydy - Ozyrysa

Serapis Egipt od I w .. n.e. Bóstwo wprowadzone w helleni stycznym Egipcie (ok. 300 p.n .e.) , lączące

elementy egipskie i greckie: w kulcie dużą rolę odgrywaly święte byki - Apisy

Baal Syria n-III w. n.e. W Syrii czczony od n tys. p.n.e. , obdarzany byl różnymi przydomkami i odpowiednio do nich mógl być bogiem Slońca. nieba i in .

Mall;- kon . In W.-Stworzony przez Maniego (216-276), akcentowal walkę Dobra i Zla, ascezę.

clteivn Iran

IVw. n.e. lączyl elementy zoroastryzmu, chrześcijaństwa, buddyzmu i gnozy. Popularny zwl. we wsch. części państwa rzym. (por. paulicjanie str. 55)

STAROŻYTNOŚĆ

DZIEDZICTWO ANTYKU

Dziedzina Grecja

Rzym Charakterystyka ogólna Wybrani przedstawiciele (p.n.e.)

Znaczny rozwój od VI w. p.n.e.; Tales z Miletu (ok. 620-540) Kontynuacja niektó-pojawienie się wielkich systemów Pitagoras z Samos (570-496) rych kierunków filozoficznych przy zainteresowaniu Sokrates (469-399) greckich (neoplato-

Filozofia filozofią przyrody i struktu rą bytu. Platon (427-347) nizm, a zwl. stoicyzm): Rozkwit w V-IV w. p.n.e., żyjący Arystoteles (384-322) Seneka (4 p.n.e.-65 n.e.) wówczas autorzy wplynęli na rozwój Zenon z Kitionu (332-263) Marek Aureliusz dziedziny aż do naszych dni (~ str. Epikur (342-270 p.n.e.) (121-180 n.e.) 351) Plotyn (204-207 n.e.)

Stworzenie podwalin matematyki, Pitagoras z Samos (ok. 570-496) Dziedzina lekceważo-Mate- m.in . przez wprowadzenie metody Euklides (365-300 p.n.e.) na. brak większych

matyka dedukcyjnej i dowodzenia twierdzeń . Archimedes (287-212 p.n.e.) osiągnięć Początkowo duża przewaga geometrii Diofantos (III w. n.e.)

Poezja Obszerne poematy pisane heksame- Homer (V III w. p.n.e.) Wergi liusz (70-19

epicka trem. Rozwój w epoce archaicznej Hezjod (ok. 700 p.n.e.) p.n.e.) - Elleida (VIII-VII w. p.n.e.)

Rozwój po okresie rozkwitu poezji Anakreont (572--487 p.n.e.) Horacy (65-8 p.n.e.) Poezja epickiej. Tematyka bliska codzien- Safona (VII-VI w. p.n.e.) Owidiusz (43 p.n.e.-li ryczna no~ci, utwory krótkie, pojawienie 18 n.e.)

s ię licznych form wierszy

Podstawowa dziedzina - budowle Iktinos i Kij.l likrates (V w. Znakomity rozwój zwią- . sakralne z kamienia i drewna. p.n.e. - Partenon w Atenach) zany z postępem tech-Wyksztalcone trzy porządki: Mnesikles (V w. p.n.e.) niki (szerokie za~toso-

Archi-monumentalny dorycki, znacznie Hippodamos z Miletu (V w. wanie luku i kopuly, a

tektura lżejszy jońsk i i najbardziej ozdobny p.n.e. - urbanistyka) także cementu i wy-koryncki. Szerokie stosowanie kolumn, Pyteos (IV w. p.n.e.) palanej cegly). Wielkie dążenie do maksymalnej harmonii Sostrates z Knidos (III w. p.n .e.- budowle (termy, luki, wszystkich elementów budowli latarnia morska na Faros) akwedukty, teatry i in .)

w calym państwie

Rozkwit w okresie klasycznym, Fidiasz (495--430 p.n.e.) Rozwój od I w. p.n.e .. później zachowanie wysokiego po- Poliklet (2 pol. V w. p.n.e.) znakomity poziom

Rzeźba ziomu. Realizm, świetne przedsta- Lizyp (IV w. p.n .e.) m.in . rzeżby wianie postaci ludzkich. Typowe Praksyteles (IV w. p.n.e.) portretowej surowce to kamień i brąz Skopas (IV w. p.n.e.)

Do IV w. p.n.e. malarstwo gl. jedno- Ergotimos i Klitas (I pol. VI w.) Wysoki poziom Ceramika i lub ki lkubarwne na ceramice, później Eufronios (2 pol. VI w. p.n.e.) malarstwa i mozaiki, malarstwo rozwój malarstwa ściennego, mozai- Apollodoros (kon. V w. p.n.e.) większo~ć twórców

ki i portretu (rzadko zachowane) Apelles z Kolofonu (IV w. p.n.e.) nieznana

Historio-Dążenie do krytycznego i bezstron- Herodot (484--430 p.n.e.) Cezar (100--44)

grafia nego opisu przy zachowaniu literac- Tukidydes (ok. 460-400 p.n.e.) Tacyt (55-{)k. 120 n.e.) kich wartości dziel Polibi usz (200- 123 p.n.e.)

Pierwotnie związany ze świętami re- Ajschylos (525--456 p.n.e.) Plautus (254-184). ligijnymi. Rozkwit w okresie klasycz- Sofokles (497--406 p.n.e.) rozwój komedii

Teatr nym w Atenach - podzial na traged ię Eurypides (485--406 p.n.e.) i komedię, duże efekty osiągane za Arystofanes (445-385 p.n.e.) pomocą świadomie ograniczonych Menander (342-293 p. n.e.) ~rodków artystycznych

Dominacja opisu, klasyfikacji i Hipokrates (460-375, medycyna) Pliniusz Starszy (23-79 rozumowania przy praktycznym Arystoteles (384-322 p. n.e. , n.e., różne dziedziny)

Nauki przy-braku wykonywania doświadczeń. różne dziedziny) Galen (ok. l3Q-{)k.

rodnicze Próby systematyzacji wiedzy Teofrast (387- 287, botanika) 200 n.e .. medycyna) i pierwsze ogólne teorie. Archimedes (287-2 12. fizyka) Glówne osiągnięcia od IV w. p.n.e. Klaudi usz Ptolemeusz (100-przez cal y okres hellenistyczny 168, astronomia, geografia)

ST AROŻVTNOŚĆ

SIEDEM CUDÓW ŚWIATA STAROŻYTNEGO Nazwa. Budowa Okol i czno~ci powsIania Konslrukcja. wymiary Uwagi miejsce

SIEDEM NAJPOPULARNIEJSZYCH

2650-Grobowce faraonów Po kilkasel Iys. bloków pia,- Grobowce obrabowane

Pi ramidy 2500

IV dynaslii kowca (ok. 2.5 I każdy). z w III lys. p.n.e .. pi ramidy (Egipl) zewnąl rz oblicowane wa- (pozbawione oblicowania)

p.n.e. pieniem (palrz labela niżej ) sloją do dz i ś

.. Wiszące Vll w. Tradycja przypisuje je Prawd. obszerny ogród nad Zniszczone przed IV w. p.n.e. ogrody"

p.n.e. królowej Semiramidzie sklepionymi komorami w

Babilonu palacu wladcy

Piąla na Iym samym Na planie prostokąla : Spalona podczas najazdu

Świątynia ok. 356-miejscu świątyni a. 5 I.4x 111 .5 m. wsparta na Gotów w 262 n.e .. po zbudowana po podpa- 127 kolumnach o wys. 17.6 m odbudowie spalona przez

Artemidy 323 leniu poprzedniej przez chrześc ij an w V w. Glówny

w Efezie p.n.e. szukającego slawy O. rodek kultu Artemidy szewca Herostratesa w świecie greckim

Mauzo-Grobowiec Mausolosa. Budowla na planie prosIokąta Budowla zwalona przez trzę-

leum w ok. 353- wladcy Karii w Azji (ok. 26x 33 m). wys. ok. 46 m. sienie ziemi w 1402. resztki

Halikar- 35 1 Mniejszej . zbudowany zdobiona przez najslynniej- rozebrane przez joannitów

nasie p.n .e. z polecenia jego żony szych greckich rzeźbiarzy podczas budowy twierdzy

Artemizji w 2 pol. XV I w.

Latarnia ok. 300-

Okres świetnośc i Alek- Budowla kamienna wys. 120- Od VII w. n.e. minaret. w morska

280 sandrii jako gl. portu 140 m. na szczycie stale 1349 zwalona (trzęsienie zie-

na Faros M. Śródziemnego plomlcy ogieli mi). a później wykorzystana (Egipt)

p.n.e. do budowy tureckiego fortu

Posąg Wotum dz iękczynne Wykonany z b"lzu z wewnę- Przewrócony przez t rzę-Heliosa 305-293 dla op iekuńczego bós- (rzną konslrukcją że lazną . sienie ziemi w 227 p.n.e .. (wyspa p.n .e. twa miasta za udane Wys. zapewne ok. 3~0 m przetopiony w 653 n.e. przez Rodos) przetrwanie oblężeni a Ambów

Posąg ok. 430

Dzielo Fidiasza prze- Posąg s iedzącego Zeusa (wys . W końcu IV w. n.e. wywie-Zeusa znaczone dla glównej kilku m). wykonany z kośc i ziony do Konstantynopola.

(Olimpia) p.n .e.

św i 'ltyni Zeusa sIoniowej i złotej blachy w 475 spłonq ł

INNE CZĘSTO WYMJENIANE Świąlyni a Aleny Podstawa 30.9 x 69.5 m. W V w. n.e. zamieniony na

Partenon 447-432 wzniesiona po kolumny o wys. 10.4 m. kośció l. w XV II w. poważnie w Atenach p.n.e. najeździe perskim bogate zdobienia uszkodzony (wybuch magazy-

nu prochu podcza, oblężenia)

ok. 678. Zbudowane przez Podwójny mur ceglany Zniszczone stopniowo w Mury przebud. władców państwa (grubo Ć ok. 8 m każdy) ota- kolejnych wiekach: resztki

Babilonu 562 nowobabilońskiego czający kwadrat o obwodzie zachowane do dziś p.n .e. i asyryjskiego ok. 20 km

Pałac w od ok. Siedziba królów Persji Kompleks budynków Spalony przez Ałeksandra Persepolis 5 ł 5 p.n.e. zajmujqcy kilka hektarów Wielkiego w 332 p.n.e.

Najważniejsze piramidy egipskie

Faraon Miejsce Rok ukończenia Wysokość (m) Dl. boku

Uwagi Pierwotnie Obecnie podslawy

Dżeser Sakkara ok. 2650 p.n.e. ok. 62 6 1 1 09x ł 2 1 .. Piramida schodkowa" Snefru Dahszur ok. 2610 p.n.e. ok. 105 10ł.5 188.6 .,Piramida załamana"

Snefru Meidum ok. 2600 p.n.e. 99 92 144 .. Piramida obł upana"

Cheops Giza ok. 2580 p.n .e. ł46.7 ł 37.2 230.4 .. Piramida wielka" Chefren Gi za ok. 2550 p.n.e. ł 43.5 ł 36.4 2 15.2

Mykerinos Giza ok . 2540 p.n.e. 66.5 62 108.4