Średniowiecze – epoka w historii europejskiej, obejmująca okres między starożytnością a renesansem.

Granice czasowe średniowiecza wahają się między V a XV wiekiem. Za początek epoki uznaje się okres, w którym cesarstwo zachodnio-rzymskie chyliło się ku upadkowi (476 rok). Natomiast za koniec epoki przyjmuje się 3 daty:

-1450- Gutenberg wynalazł druk-1453- rok upadku Konstantynopolu-1492- rok odkrycia Ameryki przez Kolumba

Uniwersalizm- jedność kultury średniowiecza, która przejawiała się w religii, języku, ustroju, idei, metodzie naukowej oraz we wzorcach osobowych.

Hagiografia- spisane żywoty świętych, propagowały wzór świętego jako ideału do naśladowania.

Ikonografia - dziedzina badań historii sztuki, której zadaniem jest opis i interpretacja elementów treściowych i symbolicznych w dziełach sztuki.

Stygmat- znak, znamię, piętno; ślady przypominające rany na ukrzyżowanym ciele Chrystusa, pojawiające się (wg wierzących - w sposób nadprzyrodzony) na ciele stygmatyków.

Memento mori (pamiętaj o śmierci)- hasło przypominające o przemijaniu

Chansons de geste– poezja epicka, która pojawiła się u początków literatury francuskiej. Mianem tym określamy powstałe między XI a XIII wiekiem poematy rycerskie mówiące o przygodach (czynach) historycznych i legendarnych bohaterów. Początkowo funkcjonowały one w przekazach ustnych, ale od około XII wieku zaczęto je zapisywać. Chansons de geste tworzone były przez trubadurów.

Feudalizm- ustrój oparty na hierarchii społeczeństwa. Władca nadawał ziemię poddanym. Ten który ją otrzymał, stawał się wasalem. Ziemia należała przede wszystkim do rycerzy, ale uprawiali ją całkowicie zależni od nich chłopi.

Kronika –faktograficzny opis wydarzeń w układzie chronologicznym. Również utwór dziejopisarski o charakterze literackim, typowy dla średniowiecza. Kronika nie zawiera analizy tych wydarzeń, może jednak zawierać podsumowania oraz komentarz autora.

Krzyż- znak teocentrycznego światopoglądu, religijności, wielkiego wpływu Kościoła na politykę.

Tiara- korona papieża, to znak władzy duchownej-podległości Europy Watykanowi.

Korona- symbol władzy świeckiej; ustrojem politycznym państw tego okresu jest monarchia, na której czele stoi król lub cesarz

Miecz- ma pierwszorzędne znaczenie dla stanu rycerskiego; średniowiecze epoką wojen.

Święty Augustyn (filozofia dramatyczna): człowiek jest istotą rozdartą między tęsknotą

za niebem a ziemskimi pokusamiAugustyn dokonuje połączenia myśli Platona z

założeniami chrześcijaństwa- głosi platoński dualizm (każda rzecz ma postać duchową- ideę i postać materialną- cień idei)

myśl o życiu przyszłym i Bogu oraz miłość Boga uważał za jedyny istotny cel życia

Święty Tomasz (filozofia harmonijna)- tomizm:

wszechświat ma harmonijną strukturę, w której każdy byt ma swoje miejsce w hierarchii- istnienie to drabina bytów; człowiek znajduje się na szczeblu niższym niż anioły, ale wyższym od reszty stworzeń.

człowiek to swoisty mikrokosmos- odzwierciedlenie dzieła Boskiego

Tomasz łączy myśl Arystotelesa z doktryną chrześcijańską

dostrzega potęgę rozumu ludzkiego głosi, że człowiek jest istotą społeczną, a

władza monarchy pochodzi od Boga

Święty Franciszek ( filozofia miłości)- franciszkanizm:

filozofia wszechogarniającej miłości do świata i wszelkiego stworzenia jako dzieła Boskiego

przeciwny ascetyzmowipoczucie współistnienia ze światem naturyidea ubóstwa jako wolności od pokus i

lęków tego świata

teocentryczna- ośrodkiem myśli był Bógpełna magii- ludzie wyjaśniali sobie w

ten sposób zagadki świata i wyroki Boskie; moc przypisywano liczbom (7-sakramenty, błogosławieństwa; 3-Trójca Święta; 4- żywioły, strony świata) i kolorom (czerwień- krew Chrystusa; biel- niewinność)

owładnięta obsesją śmierci- modny stał się motyw dance macabre, czyli taniec śmierci, która powołuje wszystkie stany

anonimowa- nie było dążenia do sławy, liczyła się tylko treść dlatego większość autorów pozostawała anonimowa,

dualistyczna- wartości i pojęcia dzielono na dwie grupy; albo coś było dobre albo złe, potępione lub zbawione itp.

silnie zhierarchizowana- istnieje podział na lenników i wasali, a także na szlachtę, duchownych, mieszczan i chłopów.

Styl romański- styl występujący w architekturze, malarstwie i rzeźbie rozwijający się między XI a XII stuleciem.

Styl gotycki- styl występujący w architekturze, malarstwie i rzeźbie rozwijający się od XII do początku XVI wieku.

romańskiej:masywnośćprostota formmałe, wąskie oknasklepienie kolebkowe

przykłady architektury:

Kolegiata w Tumie pod Łęczycą

Kościół św. Andrzeja w Krakowie

Rotunda św. Prokopa w Strzelinie

gotyckiej:lekkość i strzelistość

budowliskomplikowana bryła

budowliwysokie, ostrołukowe

okna wypełnione kolorowymi witrażami

sklepienia krzyżowo- żebrowe

przykłady architektury:

Katedra w Reims (Francja)

Zamek w Malborku

ARCHITEKTURA ROMAŃSKA

ARCHITEKTURA GOTYCKA

miała charakter dydaktycznydzieliła się na religijną i świecką propagowała ideały chrześcijańskie i wzorce

osobowebyła pisana głównie po łaciniepisana ręcznieanonimowawyróżniamy trzy nurty w literaturze

- nurt religijny,- nurt rycersko- dworski,- historiografia.

BogurodzicaLegenda o św. AleksymPieśń o RolandzieO zachowaniu się przy stoleLegendy arturiańskie

Kroniki :Galla AnonimaWincentego Kadłubka

najstarsza polska pieśń religijna,pełniła funkcje pierwszego polskiego hymnu,to modlitwa, prośba ludzi o kierowanie do

Chrystusa za pośrednictwem Matki Boskiej i Jana Chrzciciela,

to wiersz zdaniowo-rymowy, najważniejsza jest apostrofa do Maryi.

Zabytek europejskiej literaturySymbol kultury rycerskiejKształtuje i prezentuje wzorzec

parenetyczny epoki- rycerza średniowiecznego

Na tle religijnej epoki, bogatej w literaturę sakralną stanowi arcydzieło literatury świeckiej

W czasie swojej nocy poślubnej, Aleksy oznajmił swojej żonie, że opuszcza Rzym i poświęcił się służbie Bożej. Zabrał ze sobą tyle złota ile mógł unieść. W kraju ,do którego popłynął rozdał wszystkie swoje kosztowności ubogim, a sam usiadł pod kościołem jako żebrak. Gdy leżał na mrozie z obrazu zstąpiła Matka Boska, która kazała klucznikom wpuścić Aleksego do Kościoła. Po pewnym czasie ludzie zaczęli uznawać Aleksego za świętego. Nie spodobało mu się to i uciekł. Powrócił do Włoch, gdzie położył się u bram pałacu ojca. Przez 16 lat leżąc pod schodami znosił upokorzenia wszystkich. Kiedy wiedział, że śmierć jest blisko napisał list, w którym opisał dzieje swojego życia. Gdy umarł we Włoszech zaczęły bić wszystkie dzwony. Ludzie szli, aby zobaczyć świętego, wtedy rozpoznano, że to syn Eufomiana.

Święty Aleksy jest przedstawicielem ascetyzmu. Ascetyzm– dobrowolne, czasem radykalne

wyrzekanie się i ograniczanie przyjemności, wstrzemięźliwość, zazwyczaj z pobudek religijnych. Oznacza dobrowolne ograniczanie potrzeb cielesnych (jedzenie, sen) do absolutnego minimum i poddawanie się surowej dyscyplinie wewnętrznej w celu osiągnięcia czystości i doskonałości duchowej.

Cechy idealnego ascety:Zgoda na poniżenieCierpienie ciałaWyrzeka się majątkuNie szuka rozgłosuBogobojny

WładcaRycerzŚwięty

Cechy idealnego władcy:PobożnySprawiedliwyMądryOdważnyWalecznyPrzykłady idealnych władców:Karol WielkiKról ArturBolesław Chrobry

Karol Wielki to postać historyczna, król władający potężną Francją. Król władał potężną armią, której wszyscy się obawiali. Podbił Bawarię, a Włochy, Francję i Niemcy połączył w jedno państwo. Bawarczyków natomiast cenił sobie jako najlepszych wojowników. W walce wykazywał się ogromną siłą i odwagą. Król nigdy nie cofnął się przed walką, zazwyczaj był triumfatorem. Grabił podbite miasta, zgarniał cenne łupy oraz brał zakładników. Jednak zawsze dokładnie rozważał decyzję o podjęciu walki, był rozsądny. Nigdy nie działał pochopnie. Trzeba jednak dodać, że kiedy wszczynał bitwy chodziło mu głównie o podbicie ludów pogańskich i zmuszenie ich do przyjęcia chrześcijaństwa. Religia odgrywała ważną rolę w życiu Karola. Był bardzo pobożny. Ponadto Bóg był mu przychylny: kiedy król walczył z poganami, poprosił o późniejsze zajście słońca. Bóg wtedy spełnił jego prośbę i przedłużył dzień.

Karol często podejmując decyzje na rozmaite tematy brał pod uwagę głównie dobro jego narodu. Kochał swych baronów, obdarzał ich zaufaniem i starał się ich chronić. Był bardzo wrażliwy. Kiedy któryś z jego walecznych rycerzy poniósł śmierć, tak jak bratanek Roland, wzruszał się bardzo. Nie mógł opanować smutku, załamywał się. Był jednak na tyle silny, że wiedział iż jest nadal potrzebny i jego mężne serce potrafiło wiele przetrwać.

Cechy rycerza średniowiecznego:

- dobry chrześcijanin,- wierny, oddany Bogu, ojczyźnie, władcy i damie serca,- honorowy,- odważny, mężny (stanowczy, nieugięty, silny duchowo),- sprawiedliwy,- szlachetny,- dbający o sławę,- szukający przygód,- mający szacunek dla kobiet, gotów do ochrony ich czci,

- nigdy nie zawodzi zaufania,- zawsze dotrzymuje danego słowa (przysięgi),- nie ucieka z pola bitwy,- śpieszył z pomocą potrzebującym,- pokonać go mogły tyko czary, które jednak starał się zwalczać modlitwą,- był to ideał rycerza, niezwykle heroiczny, wyolbrzymiony, nie zawsze w praktyce do zrealizowania.

Rycerze późniejszych epok, którzy spełniają wiele cech kodeksu rycerskiego:

Zawisza CzarnyJurand ze SpychowaZbyszko z BogdańcaJan Skrzetuski Michał WołodyjowskiAndrzej Kmicic

1. Bądź zawsze oddany Bogu, Ojczyźnie, Panu.2. Nigdy nie bądź tchórzliwy.3. Bądź ambitny i podążaj do celu.4. Przegrane bitwy znoś z honorem.5. Bądź wzorem dla innych.6. Szanuj ludzi wokół siebie.7. Dobro i prawość przed niesprawiedliwością broń.8. Bądź hojny dla ludzi w potrzebie.9. Bądź wierny swym zasadom i ideałom.10. Nie krzywdź słabszych.

Cechy świętego:- pobożny,- skromny,- cnotliwy,

wzorzec świętego:- św. Aleksy,- św. Antoni,- św. Franciszek.

Mieszczanami byli kupcy, przybysze ze wsi, rzemieślnicy, ludzie bez zajęcia, żacy (studenci akademii).

Trubadurzy- poeci głoszący kult kobiety i miłości, można ich było spotkać na dworach, roznosili wiadomości za pomocą śpiewu.

Mnisi- rozpowszechniali informacje, przepisywali księgi, wędrowali od klasztoru do klasztoru, pielgrzymowali lub zrzeszali się w wędrowne zakony.

966- chrzest Polski,1000- zjazd w Gnieźnie,1025- koronacja Bolesława Chrobrego,1079- śmierć św. Stanisława,1138- podział Polski na dzielnice,1226- sprowadzenie Krzyżaków do Polski,1231- najazd Mongołów i bitwa pod Legnicą,1320- koniec rozbicia dzielnicowego,

1331- bitwa pod Płowcami,1370- koniec dynastii Piastów, śmierć

Kazimierza Wielkiego,1384- Jadwiga królem Polski,1385- unia polsko-litewska w Krewie,1410- bitwa pod Grunwaldem,1434- śmierć Władysława Jagiełły,1444- śmierć Kazimierza Warneńczyka,1455-1466- wojna trzynastoletnia,1525- hołd pruski.

Mieszko I- ożenił się z Dobrawą i przyjął chrzest, to historyczny przedstawiciel dynastii Piastów,

Bolesław Chrobry- umacniał chrześcijaństwo, przyjaźnił się z Ottonem III, był dobrym monarchą i zdolnym wodzem,

Bolesław Śmiały- kazał zabić i poćwiartować biskupa Stanisława, za co został wygnany,

Bolesław Krzywousty- podzielił Polskę na dzielnice między swoich synów,

Gall Anonim- pierwszy polski kronikarz, żył i tworzył na dworze Bolesława Krzywoustego,

Wincenty Kadłubek- następny kronikarz, autor Kroniki polskiej, część opisanych historii to legendy i baśnie,

Jan Długosz- najważniejszy kronikarz, napisał Roczniki czyli kroniki sławnego Królestwa Polskiego,

Wit Stwosz- średniowieczny artysta, rzeźbiarz, malarz i grafik, najważniejsze dzieło to ołtarz w kościele Mariackim