Pozytywne starzenie się 7

www.laurum.pl

Spis treści

Wprowadzenie ................................................................. 11

Rozdział 1. Zarys koncepcji pozytywnego starzenia się 21

Normalne starzenie się ...................................................... 22Długowieczność a normalne starzenie się ........................... 28Czynniki socjoekonomiczne wpływające na oczekiwaną długość życia .................................................................. 29

Pomyślne starzenie się ....................................................... 38Pozytywne starzenie się ..................................................... 42

Cechy charakterystyczne pozytywnego starzenia się ............. 44Podsumowanie .................................................................. 52

Rozdział 2. Trzy modele starzenia się w okresie całego życia ............................................................ 53

Teoria faz rozwoju psychospołecznego Eriksona ................. 53Podstawowa ufność a podstawowa nieufność ......................... 54Autonomia a wstyd i zwątpienie ........................................... 55Inicjatywa a poczucie winy.................................................... 55Pracowitość a poczucie niższości ............................................ 56Tożsamość a niepewność roli ................................................. 56Intymność a izolacja ............................................................. 57Kreatywność a egocentryzm ................................................. 57Integralność a rozpacz .......................................................... 58

Teoria Eriksona a pozytywne starzenie się ......................... 58Zastosowanie praktyczne ...................................................... 60

8 Pozytywne starzenie się

www.laurum.pl

Teoria ciągłości ................................................................. 65Ciągłość wewnętrzna ............................................................ 66Ciągłość zewnętrzna ............................................................. 67Nieciągłość ........................................................................... 71Teoria ciągłości a pozytywne starzenie się .............................. 73Zastosowanie praktyczne ...................................................... 75

Teoria selektywności, optymalizacji i kompensacji ............. 78Selektywność ........................................................................ 78Optymalizacja ...................................................................... 79Kompensacja ........................................................................ 79Teoria SOC a pozytywne starzenie się ................................... 84Zastosowanie praktyczne ...................................................... 85

Podsumowanie .................................................................. 87

Rozdział 3. Związane z wiekiem pogarszanie się stanu zdrowia i jego skutki ................................. 89

Trajektorie związanego z wiekiem pogarszania się stanu zdrowia ........................................................................ 90

Związane z wiekiem upośledzenie funkcji kognitywnych ... 93Pogarszanie się pamięci w wieku podeszłym ...................... 99

Strategie radzenia sobie z wynikającą z choroby deterioracją pamięci ................................................................................. 101Strategie radzenia sobie ze związaną z wiekiem deterioracją pamięci .............................................................. 103

Trening pamięci – kompensowanie deficytów pamięci umiejętnościami ........................................................... 107Jak zapamiętać PIN? ...................................................... 108

Mądrość jako pozytywny skutek zmian związanych z wiekiem ..................................................................... 109

Podsumowanie .................................................................. 115

Rozdział 4. Strategie i instrumenty oceny .................... 117

Ocenianie stanu psychicznego starszych dorosłych ............ 121Krótka Skala Oceny Stanu Psychicznego............................... 123

Pozytywne starzenie się 9

www.laurum.pl

Skala Demencji ..................................................................... 125Krótki Kwestionariusz Oceny Stanu Psychicznego ................ 126

Ocenianie nastroju starszych dorosłych ............................. 127Depresja ............................................................................... 128Lęk ....................................................................................... 131

Ocenianie zdolności adaptacji starszych dorosłych ............. 134Skala Oceny Zdolności Adaptacji Katza ................................ 135Skala Złożonych Czynności Życia Codziennego ..................... 137

Ocenianie jakości życia starszych dorosłych ....................... 139Kwestionariusz Selektywnej Optymalizacji i Kompensacji..... 141Skala Satysfakcji z Życia ....................................................... 144

Podsumowanie .................................................................. 146

Rozdział 5. Psychologiczne bariery pozytywnego starzenia się ................................................. 147

Sztywność ......................................................................... 153Strategie zmniejszania sztywności ......................................... 157

Negatywność .................................................................... 159Strategie walki z negatywnością ........................................ 162

Martwienie się .................................................................. 163Strategie zarządzania zmartwieniami .................................... 166

Egocentryzm .................................................................... 167Strategie zmniejszania egocentryzmu .................................... 170

Żal ................................................................................... 171Strategie zarządzania żalem .................................................. 173

Podsumowanie .................................................................. 174

Rozdział 6. Psychoterapie a populacje specjalne ......... 177

Zdrowie psychiczne w podeszłym wieku ........................... 177Psychoterapia jako droga do pozytywnego starzenia się ..... 180

Metody terapeutyczne stosowane wśród starszych dorosłych 182Starsi dorośli w populacjach specjalnych ............................ 213

Płeć .............................................................................. 214

10 Pozytywne starzenie się

www.laurum.pl

Rasa ..................................................................................... 216Orientacja seksualna ............................................................. 217Status socjoekonomiczny ...................................................... 222

Podsumowanie .................................................................. 223

Rozdział 7. Pozytywna duchowość i poszukiwanie sensu życia .................................................. 225

Zdolność wybaczania – definicja robocza ........................... 229Zdolność wybaczania w terapii ......................................... 233

Altruizm – definicja robocza ............................................. 237Altruizm w terapii .......................................................... 240

Wdzięczność – definicja robocza ....................................... 242Wdzięczność w terapii ..................................................... 244

Podsumowanie .................................................................. 249

Rozdział 8. Pozytywne starzenie się w przypadku niepełnosprawności fizycznej i opieki ...... 251

Starzenie się a niepełnosprawność ..................................... 252Ograniczenie funkcji kognitywnych a niepełnosprawność.. 259Opieka ............................................................................. 264

Opieka rozszerzona ......................................................... 268Podsumowanie .................................................................. 274

Rozdział 9. Pozytywne starzenie się w obliczu śmierci 275

Czynniki ochronne w żalu i żałobie ................................... 278Rola terapeuty ............................................................... 281

Pozytywne starzenie się a śmierć i umieranie ..................... 287Zarządzanie emocjami w obliczu śmierci ............................ 295Rola profesjonalnego terapeuty ......................................... 299Opieka hospicyjna jako przykład pozytywnego starzenia się w obliczu śmierci ............................................................ 303

Podsumowanie .................................................................. 306

Bibliografia ....................................................................... 307

Pozytywne starzenie się 11

www.laurum.pl

Wprowadzenie

Sporządzenie charakterystyki procesu starzenia się stanowi poważne wyzwanie naszych czasów. W XX wieku starość

kojarzono z przejściem na emeryturę, demencją, schorzeniami i śmiercią. Starsze osoby potrzebowały pomocy w życiu codzien-nym, ponieważ stawały się coraz mniej zdolne do radzenia sobie z nieuchronnymi konsekwencjami starzenia się. Dwudziesto-wieczni seniorzy, znajdujący się poza głównym nurtem aktyw-ności społecznej, byli niechętnymi obserwatorami zachodzących zmian. Panował stereotyp starca zaprzątniętego własnymi lę-kami dotyczącymi starości. Malcolm Cowley, który żył i zmarł w XX wieku, opisał własne doświadczenia związane z procesem starzenia się w kategoriach pogorszenia jakości życia i nieprzy-datności:

Nie trzeba czytać książek, żeby się dowiedzieć, że ósma dekada życia to czas stopniowego zawężania się horyzontów. (…) Drzewa na niezbyt odległym wzgórzu nie są już dębami ani klonami, lecz niewyraźnymi plamami. (…) Chód staje się niepewny, zmysł rów-nowagi zawodzi i wkrótce człowiek traci odwagę, by zapuścić się poza własną ulicę. (…) Wielu starych przyjaciół odchodzi, a nowych

12 Pozytywne starzenie się

www.laurum.pl

coraz trudniej znaleźć. (…) Stary człowiek coraz bardziej zamyka się w sobie, coraz bardziej absorbuje go to, co dzieje się w jego głowie1.

Związane z wiekiem pogarszanie się stanu zdrowia zawsze było i będzie nieodłączną częścią procesu starzenia się. Wynika-ją z niego przewidywalne konsekwencje, takie jak różnorodne ograniczenia, zawężenie horyzontów poznawczych, niedołęstwo, ból i cierpienie.

W XXI wieku będziemy jednak musieli się nauczyć, że sta-rość to coś więcej niż pogarszanie się kondycji fizycznej i psy-chicznej. Katalizatorem zmiany punktu widzenia są socjokul-turowe trendy panujące wśród tych obywateli krajów wysoko rozwiniętych, którzy żyją dłużej niż ich poprzednicy i nawet w wieku podeszłym nie rezygnują z aktywności społecznej. Dłu-gowieczność mieszkańców tych krajów rośnie systematycznie (w tempie około 2–5 lat na dekadę) i tendencja ta prawdopodob-nie utrzyma się w przyszłości. Na przykład dziś średnia długość życia w Stanach Zjednoczonych przekracza 76 lat. Przeciętny Amerykanin może więc oczekiwać, iż będzie prowadził aktywne życie nie tylko do wieku emerytalnego, czyli 65 lat, ale i póź-niej. Zwiększona długość życia oznacza także, że ludzie są zdolni działać na rzecz społeczeństwa aż do późnej starości. Wielu przy-wódców politycznych, społecznych i religijnych naszych czasów wywodzi się z seniorów i są oni pozytywnymi wzorami starzenia się w XXI wieku.

Zmienia się także nasze rozumienie pojęcia „późnej starości”. Jedną z najszybciej rosnących grup w Stanach Zjednoczonych jest kohorta osób mających około stu lat. Liczba amerykańskich stulatków wynosi prawie 70 tysięcy. Co więcej, przyćmiewa ją nowo odkryta grupa ponadstulatków, których wiek przekracza

1 M. Cowley, The view from 80, Viking Press, New York 1980, s. 54–55.

Pozytywne starzenie się 13

www.laurum.pl

109 lat. Trudno stwierdzić, czy ta tendencja utrzyma się w przy-szłości i w jaki sposób będzie kształtowała indywidualne postrze-ganie procesu starzenia się. Należy jednak oczekiwać, że zmia-nie ulegną wyobrażenia na temat jakości życia możliwej dziś do osiągnięcia w późnym wieku.

Postęp dokonujący się w dziedzinie medycyny i opieki geria-trycznej nie tylko wydłuża życie, ale też pomaga starszym pa-cjentom zachować funkcjonalność, także w przewlekłej chorobie. Zdrowi lub chorzy, ludzie oczekują długiego życia po osiągnię-ciu wieku emerytalnego, chcą pracować, korzystać z rozrywek i działać na rzecz swoich rodzin i społeczności. W takich okolicz-nościach musiały się pojawić nowe terminy na określenie procesu starzenia się.

Pomyślne i optymalne starzenie się to określenia, które prze-niknęły z literatury naukowej do języka opinii publicznej. Do-tyczą one osób, które dożywają bardzo podeszłego wieku, za-chowując przy tym wysoką jakość życia. Popularność takich terminów jak pomyślne starzenie się daje wyobrażenie o ludzkich oczekiwaniach dotyczących starości. John Rowe i Robert Kahn2 zdefiniowali pomyślne starzenie się jako optymistyczny wa-riant stereotypowego doświadczenia starości. Ponieważ jednak kojarzy się ono z ideałem, który niewielu osobom będzie dane osiągnąć (niektórzy naukowcy szacują, że tylko niecałe 10% po-pulacji może się uważać za osoby pomyślnie się starzejące), mu-szą powstawać nowe terminy, ujmujące istotę starości zarówno w jej pozytywnym, jak i negatywnym aspekcie.

Panuje obecnie korzystny klimat dla formułowania nowych pojęć odzwierciedlających optymistyczne podejście do procesu starzenia się. Pojawia się jednak pytanie, która dyscyplina nauko-wa bądź zawodowa znajduje się w najlepszym punkcie wyjścia do ujmowania starości w innowacyjne ramy pojęciowe na miarę

2 J. W. Rowe, R. L. Kahn, Successful Aging, Pantheon Books, New York 1998.

14 Pozytywne starzenie się

www.laurum.pl

XXI wieku oraz definiowania w tych ramach roli indywidualne-go wyboru w korzystaniu z zalet długowieczności. Miejsmy na-dzieję, że takie podejście do etykietowania doświadczeń starości umożliwi nowe zrozumienie zagadnień wieku podeszłego i wyty-czy kierunki przyszłych badań w zakresie gerontologii i psycho-geriatrii.

Celem niniejszej książki jest upowszechnienie nowego sposo-bu myślenia o starości w XXI wieku, myślenia podkreślającego wyzwania i możliwości wieku podeszłego oraz rolę indywidual-nego wyboru w określaniu własnego podejścia do starzenia się. Pozytywne starzenie się przedstawia właśnie taką ogólną kon-cepcję. Czytelnik dowie się, dlaczego termin ten stanowi odpo-wiednią podstawę konceptualizacji psychologicznego podejścia do starzenia się, które jest odmienne od innych aktuarialnych terminów, takich jak pomyślne starzenie się, normalne starzenie się czy starzenie się w chorobie.

Koncepcja pozytywnego starzenia się wyrasta z ruchu psycho-logii pozytywnej, której główny orędownik, Martin Seligman, tak pisze w jednym ze swoich esejów:

W polu zainteresowania psychologii pozytywnej na poziomie podmiotu leżą cenne doświadczenia subiektywne: dobrostan, za-dowolenie i satysfakcja (w przeszłości), nadzieja i optymizm (na przyszłość) oraz płynność i szczęście (w teraźniejszości). Na po-ziomie indywidualnym skupia się ona na pozytywnych cechach indywidualnych: zdolności kochania i współczucia, odwadze, zdolnościach interpersonalnych, wrażliwości estetycznej, wy-trwałości, wielkoduszności, oryginalności, myśleniu o przyszło-ści, duchowości, talencie i mądrości3.

W ujęciu Seligmana sednem psychologii pozytywnej jest ,,na-uka, która uważa za swe pierwszorzędne zadanie badanie tego,

3 M. E. P. Seligman, M. Csikszentmihalyi, Positive psychology: An introduction, „American Psychologist” 2000, nr 55, s. 1.

Pozytywne starzenie się 15

www.laurum.pl

co sprawia, że warto żyć”4. Wśród wielu cech psychologii pozy-tywnej, które mogą mieć znaczenie dla konstruowania terminu opisującego ludzkie starzenie się, na podkreślenie zasługuje kon-centracja na zdolności człowieka do działania, przezwyciężania i osiągania, a nie na pasywnym unikaniu życiowych problemów i na strachu przed bólem, niepełnosprawnością i ograniczeniem możliwości. Psychologia pozytywna umożliwia zatem nowe po-dejście do starych problemów i stereotypów starzenia się. Ten okres w życiu człowieka jest bez wątpienia czasem widocznego pogarszania się kondycji psychofizycznej, które staje się istotnym aspektem egzystencji, a jednocześnie zmusza do radzenia sobie z problemami regresu poznawczego w celu zachowania odpowied-niej jakości życia. To właśnie sposób konceptualizacji starzenia się w zdrowiu i w chorobie, przy jednoczesnym odczuwaniu szczęś-cia i dobrostanu, jest decydującym wyróżnikiem pozytywnego starzenia się.

Terminy spójne z koncepcją pozytywnego starzenia się zaczęły się już pojawiać w literaturze naukowej. Przykładem jest wyraże-nie pozytywna duchowość, wprowadzone przez Marthę Crow-ther5 i jej współpracowników. Pozytywna duchowość zostanie opisana w rozdziale 7, podobnie jak jej związek z nadrzędnym pojęciem pozytywnego starzenia się oraz konkretnymi technika-mi, które wynikają z tego schematu. Pozytywne starzenie się jest pod pewnymi względami bardziej wszechstronną koncepcją niż pomyślne starzenie się. W przypadku pierwszego podejścia moż-na nawet w chorobie i zniedołężnieniu cieszyć się odpowiednią ja-kością życia i mieć poczucie dobrostanu. Każdy człowiek w ósmej dekadzie życia (i po niej) prawdopodobnie doświadczy osłabienia pamięci oraz niepełnosprawności fizycznej, a sieć jego kontaktów

4 Tamże, s. 13. 5 M. R. Crowther, M. W. Parker, W. A. Achenbaum, W. L. Larimore, H. G.

Koenig, Rowe and Kahn’s model of successful aging revisited: Positive spirituality – the forgotten factor, „Gerontologist” 2002, nr 42 (5), s. 613–620.

16 Pozytywne starzenie się

www.laurum.pl

międzyludzkich zacznie się kurczyć. Mogłoby się wydawać, że nieopuszczającej domu oraz cierpiącej na osteoporozę i zaburzenia pamięci osoby nie można nazwać pomyślnie starzejącą się. Mimo to może ona mieć poczucie celowości życia i jego kompletności nawet w warunkach ograniczenia przestrzeni życiowej i choroby, czyli po prostu starzeć się pozytywnie. Takie podejście wymaga dokonywania wyborów i angażowania się w walkę z przeciwnoś-ciami losu, nawet kiedy doświadcza się przewidywalnych ogra-niczeń fizycznych i psychologicznych będących nieodłącznymi elementami starości. Świadome poszukiwanie szczęścia i dobro-stanu w procesie starzenia się zostało zaakcentowane w następu-jącym stwierdzeniu Mihaly Csikszentmihalyi’ego:

Szczęście nie jest czymś, co się wydarza. Nie jest wynikiem uśmiechu losu ani dziełem przypadku. (…) Szczęście jest sta-nem, do którego należy się przygotować, a gdy się go osiągnie, trzeba go starannie kultywować. Każdy z nas musi bronić włas-nego szczęścia. Ludzie, którzy posiądą umiejętność kontrolowa-nia wewnętrznych doświadczeń, będą w stanie sami decydować o jakości swojego życia – a to jest stanem najbliższym szczęściu, jaki możemy osiągnąć6.

W tym sensie pozytywne starzenie się – podobnie jak szczęś-cie – jest w takim samym stopniu stanem umysłu, co konkret-ną formą działania lub strategią. Bycie szczęśliwym i zdrowym w podeszłym wieku wymaga dyscypliny w przekształcaniu wy-obrażeń i kultywowania pozytywnych emocji w celu radzenia so-bie z realnymi problemami starości.

Dziewięć rozdziałów niniejszej książki przedstawia róż-ne aspekty pozytywnego starzenia się oraz opisuje narzędzia, których praktycy i terapeuci mogą użyć, aby pomóc starszym

6 M. Csikszentmihalyi, Przepływ. Jak poprawić jakość życia. Psychologia optymal-nego doświadczenia, tłum. M. Wajda, Studio Emka, Warszawa 1996, s. 16–17.

Pozytywne starzenie się 17

www.laurum.pl

dorosłym utrzymać pozytywne podejście do życia nawet w sy-tuacji związanego z wiekiem pogarszania się kondycji psychofi-zycznej. Poniżej znajduje się krótkie omówienie poszczególnych rozdziałów.

Rozdział 1, „Schemat pozytywnego starzenia się”, zawiera ogólne omówienie i tło koncepcji pozytywnego starzenia się. Znajduje się w nim opis tego, co odróżnia ją od innych modeli starzenia się. Zaprezentowane zostały przesłanki uzasadniające stosowanie schematu pojęciowego pozytywnego starzenia się do opisywania psychologicznych aspektów procesu starzenia się. Wspomniano także o możliwości kształtowania stylu życia i spo-sobów myślenia sprzyjających osiągnięciu dobrostanu w pode-szłym wieku.

Rozdział 2, „Trzy modele starzenia się”, opisuje modele roz-woju osób dorosłych i starzenia się, które stanowią podstawę koncepcji pozytywnego starzenia się: teorię faz rozwoju psycho-społecznego Erika Eriksona, teorię ciągłości oraz teorię selektyw-ności, optymalizacji i kompensacji. Zostały one pokrótce omó-wione; podano także przykłady świadczące o tym, że koncepcja pozytywnego starzenia się może się wywodzić z każdej z nich.

W rozdziale 3, „Związane z wiekiem pogarszanie się stanu zdrowia i jego skutki”, opisany został proces pogarszania się kondycji psychofizycznej w podeszłym wieku. Jest w nim mowa o tym, w jaki sposób takie terminy jak „pomyślne starzenie się”, „normalne starzenie się”, „starzenie się w warunkach niepełno-sprawności” oraz „starzenie się w chorobie” są odzwierciedlane w trajektoriach schyłku. Podkreślona została heterogeniczność normalnego procesu starzenia się. Mądrość opisano jako konse-kwencję zmian zachodzących w sposób nieunikniony wraz z wie-kiem oraz jako możliwą do zdobycia umiejętność życiową uła-twiającą pozytywne starzenie się.

Rozdział 4, „Strategie i instrumenty oceny”, zawiera analizę sposobów oceny powszechnych w wieku podeszłym problemów,

18 Pozytywne starzenie się

www.laurum.pl

takich jak deficyt poznawczy, występowanie depresji i lęku, ograniczenie niezależności funkcjonalnej oraz zmniejszenie zado-wolenia z życia. Przeanalizowano relacje między instrumentami oceny a pozytywnym starzeniem się.

W rozdziale 5, „Psychologiczne bariery pozytywnego starze-nia się”, opisane zostały elementy stylistyki braku adaptacji, czyli sztywność, negatywność, martwienie się, żal i egocentryzm, oraz ich działanie jako barier pozytywnego starzenia się. Zaprezento-wano także techniki zmieniania stylistyki braku adaptacji.

Rozdział 6, „Psychoterapie a populacje specjalne”, to przegląd tradycyjnych metod psychoterapii, umożliwiających leczenie za-burzeń psychicznych w wieku podeszłym: terapii psychodyna-micznej, kognitywnej terapii behawioralnej, terapii systemów rodzinnych, terapii egzystencjalnej i terapii grupowej. Omówio-no także zgodne z modelem pozytywnego starzenia się strategie zaspokajania potrzeb osób starszych, nie zapominając o zróżni-cowaniu tej grupy pacjentów pod względem płci, rasy, orientacji seksualnej i statusu socjoekonomicznego.

Rozdział 7, „Pozytywna duchowość i poszukiwanie sensu ży-cia”, zawiera omówienie pojęcia pozytywnej duchowości oraz jego związku z pozytywnym starzeniem się. Opisano w nim także strategie i techniki psychoterapii, oparte na koncepcji po-zytywnej duchowości i pozytywnego starzenia się. Filarami od-wołujących się do sensu życia strategii interwencji są: zdolność wybaczania, altruizm i wdzięczność.

W rozdziale 8, „Pozytywne starzenie się w przypadku niepeł-nosprawności fizycznej i opieki”, skupiono się na możliwości za-stosowania modelu pozytywnego starzenia się w rozwiązywaniu problemów związanych z trwałą niepełnosprawnością i sprawo-waniem opieki nad starszymi ludźmi. Spojrzenie na te zagadnie-nia z punktu widzenia pozytywnego starzenia się obejmuje także sprawdzenie, jaki może być korzystny wpływ tego rodzaju do-świadczeń na poczucie sensu życia w podeszłym wieku. Zbadano

Pozytywne starzenie się 19

www.laurum.pl

również założenie, że choć trwała niepełnosprawność w pode-szłym wieku jest czymś nieuchronnym, starsi ludzie mogą mimo to cieszyć się wysoką jakością życia i mieć poczucie dobrostanu.

W rozdziale 9, „Pozytywne starzenie się w obliczu śmierci”, opisano zagadnienie nieodwracalnej straty doświadczanej w po-deszłym wieku oraz towarzyszących jej żalu i żałoby, a także psy-chologiczne aspekty konfrontacji z własną śmiercią i procesem umierania. Omówiono również, zgodne z modelem pozytywne-go starzenia się, podejście do żalu, żałoby, śmierci i umierania oraz podano przykłady sytuacji, w których pomaga ono w zma-ganiach z problemami pojawiającymi się u schyłku życia.

Pozytywne starzenie się 21

www.laurum.pl

✧

Rozdział 1

Zarys koncepcji pozytywnego starzenia się

Średnia oczekiwana długość życia w Stanach Zjednoczonych wzrosła w XX wieku niemal o 30 lat. W roku 1900 wyno-

siła 47 lat. Dziś przeciętny obywatel może oczekiwać, że doży-je późnych lat siódmej dekady swego życia. Wzrost ten ozna-cza, że ludzie będą żyli dłużej, a jego skutkiem będzie również zmiana struktury demograficznej populacji na korzyść starszych dorosłych. Amerykański urząd statystyczny przewiduje, że do 2010 roku liczba osób w wieku 50–59 lat ulegnie podwojeniu, a w wieku 65 lat i starszych – wzrośnie o 76%. Biorąc pod uwagę powyższe fakty, wskazana wydaje się analiza metod, dzięki któ-rym można nie tylko wydłużyć życie ludzkie, lecz także wpłynąć na poprawę jakościowych aspektów procesu starzenia się.

Wiedza o tym, co składa się na normatywne doświadczenie starzenia się, będzie prawdopodobnie przedmiotem zaintereso-wania czytających tę książkę laików poszukujących odpowiedzi na pytania dotyczące starości i chcących poznać strategie po-prawy jakości życia w wieku dojrzałym. Jest również punktem wyjścia dla praktykujących psychoterapeutów zainteresowanych podniesieniem standardów opieki geriatrycznej.

22 Pozytywne starzenie się

www.laurum.pl

Normalne starzenie się

Przeglądając literaturę naukową, można odnieść wrażenie, że termin normalne starzenie się jest blisko związany z wynikami podłużnych badań populacji, takich jak Baltimore Longitudinal Study of Aging (BLSA), będących jednym z najstarszych i naj-bardziej ambitnych programów badawczych dotyczących starze-nia się, realizowanych w Stanach Zjednoczonych. Program BLSA został zainicjowany w 1958 roku, a jednym z jego celów było opisanie normalnego doświadczenia starości. Rozpoczęto więc gromadzenie danych dotyczących szerokiego zakresu zmiennych fizjologicznych, psychologicznych i społecznych, aby udokumen-tować charakter i przebieg normalnego, lub – według termino-logii BLSA – niechorobowego starzenia się. Eksperyment BLSA zaowocował ogromną ilością informacji dotyczących normalnego starzenia się oraz pozwolił ujawnić dwa niepodważalne fakty:

1. Normalne starzenie się w zdrowiu różni się od starzenia się w chorobie.

2. Grupa ludzi starzejących się normalnie jest bardzo niejedno-rodna.

Jeśli chodzi o relację pomiędzy starzeniem się w chorobie a sta-rzeniem się w zdrowiu, w latach 80. XX wieku badacze postulo-wali, że choroba nie tylko przyspiesza proces starzenia się, ale też przyczynia się do wcześniejszego wystąpienia niepełnosprawno-ści, która z kolei wpływa negatywnie na zdrowie i dobrostan psy-chiczny człowieka. Dane z badań BLSA potwierdziły tę hipotezę. Wynikało z nich, że u zdrowego człowieka proces starzenia się ma bardzo niewielki wpływ na funkcjonowanie układu krążenia. Niemniej jednak u badanych, u których stwierdzono związane z wiekiem zaburzenia krążenia, przyczyną była zazwyczaj łagod-nie przebiegająca choroba wieńcowa. To choroba, a nie proces starzenia się, była więc główną winowajczynią zaburzeń krąże-

Pozytywne starzenie się 23

www.laurum.pl

nia związanych z ograniczoną aktywnością życiową w starszym wieku. Jeżeli chodzi o niejednorodność grupy osób objętych programem BLSA, tempo niekorzystnych zmian zachodzących w organizmach badanych było bardzo zróżnicowane. To właś-nie różne tempo zmian fizjologicznych i poznawczych w dużej mierze utrudniło określenie ogólnej trajektorii związanego z wie-kiem pogarszania się zdrowia. W niektórych przypadkach po-łączenie procesu starzenia się i choroby powodowało przyspie-szenie tempa niekorzystnych zmian funkcjonalnych. Z kolei u starszych osób, które podejmowały konsekwentne, postępowe działania – takie jak uprawianie gimnastyki, stosowanie zdrowej diety oraz rezygnacja z palenia tytoniu – obserwowano jedynie minimalne pogorszenie wskaźników dotyczących układu krąże-nia, natomiast inne wskaźniki zdrowotne i fizjologiczne były po-równywalne ze wskaźnikami prowadzących siedzący tryb życia młodszych dorosłych.

Wyniki eksperymentu BLSA zostały potwierdzone w trakcie innych badań podłużnych, takich jak Cardiovascular Health Stu-dy (CHS), którymi objęto blisko 3000 osób dorosłych na prze-strzeni ośmiu lat. W ramach badania CHS za osoby starzejące się pomyślnie uznano badanych wolnych od chorób krążenia. Zaobserwowano, że choć starzenie się ma wpływ na funkcjono-wanie układu krążenia, osoby niecierpiące na kliniczną, a nawet przedkliniczną postać chorób układu krążenia, mogą do późnych lat dziewiątej dekady życia nie doświadczać problemów z tym układem, powodujących istotne zmniejszenie zdolności normal-nego funkcjonowania.

Na poparcie tych koncepcji John Rowe i Robert Kahn7 ukuli termin normalne lub zwykłe starzenie się (ang. normal aging, usual aging), aby scharakteryzować ogromne zróżnicowanie

7 J. W. Rowe, R. L. Kahn, Human aging: Usual and successful, „Science” 1987, nr 237, s. 143–149.

24 Pozytywne starzenie się

www.laurum.pl

funkcji fizycznych i poznawczych wśród starzejących się ludzi. Ich celem było opisanie istoty procesu normalnego starzenia się, po wyłączeniu czynników związanych z chorobą. Określili nieuchronne konsekwencje starzenia się od wieku średniego do późnej dorosłości, biorąc pod uwagę zmiany fizjologiczne (takie jak siwienie włosów czy zmiana budowy ciała) oraz społeczne i psychospołeczne konsekwencje normalnego starzenia się. Ich koncepcja była prosta, wymagała jednak odizolowania zmian związanych z wiekiem od zmian wynikających z choroby, ponie-waż jedne i drugie prowadzą do ograniczeń funkcjonalnych, lecz mają zupełnie inne podłoże.

Czynnikiem, który należy uwzględnić w każdej definicji nor-malnego starzenia się, jest znaczenie związanego z wiekiem po-garszania się stanu zdrowia dla opisu istoty starzenia się. Choć ludzie starzeją się w różnym tempie i na różne sposoby, pogarsza-nie się stanu zdrowia jest powszechnym skutkiem tego procesu. Termin normalne starzenie się może więc również być terminem aktuarialnym, umożliwiającym określenie, w jaki sposób więk-szość ludzi należących do konkretnej grupy społecznej lub kul-turowej będzie doświadczała pogarszania się różnych obszarów funkcjonowania. Poniżej wymieniono kilka funkcji fizjologicz-nych jako ilustrację systemicznej natury procesu pogarszania się stanu zdrowia u osoby wolnej od chorób. • Serce: szczytowe zużycie tlenu zmniejsza się o 10% w każdej

dekadzie, począwszy od 25. roku życia. • Płuca: maksymalna pojemność płuc zmniejsza się o 40%

w okresie od 20. do 70. roku życia. • Tkanka tłuszczowa: przemieszcza się spod skóry w głębsze

partie ciała. • Mięśnie: masa mięśniowa ulega zmniejszeniu o 23% w okre-

sie od 30. do 70. roku życia. • Kości: po 35. roku życia ubytek masy kości jest większy niż jej

przyrost.

Pozytywne starzenie się 25

www.laurum.pl

Z tych selektywnych danych statystycznych wynika, że nawet systemy fizjologiczne w obrębie jednego organizmu ludzkiego starzeją się w różnym tempie. Niemniej jednak proces związa-nego z wiekiem pogarszania się stanu zdrowia będzie miał róż-ny przebieg u różnych osób i będzie uzależniony od licznych, wzajemnie powiązanych czynników, wśród których znajdują się czynniki określane w momencie narodzin (na przykład predyspo-zycje genetyczne) oraz te, które są indywidualnie kontrolowane lub mogą być zmieniane przez człowieka w drodze wyboru od-powiedniego stylu życia lub otoczenia. Na przykład, jeśli ktoś za-czyna palić tytoń jako nastolatek i pali przez całe życie, to nawet jeśli uda mu się uniknąć chorób związanych z paleniem (takich jak rozedma płuc), tempo starzenia się i pogarszania stanu zdro-wia, będzie prawdopodobnie w przypadku tej osoby szybsze niż u ludzi, którzy nigdy nie palili papierosów.

Jednym z zagadnień dosyć dobrze omówionych w literaturze naukowej jest znaczenie wyboru stylu życia dla zachowania do-brej kondycji fizycznej i intelektualnej w podeszłym wieku. Być może dzięki odpowiednim działaniom i zachowaniom dałoby się zapobiec związanej ze starzeniem się deterioracji możliwości fi-zycznych i intelektualnych w późnym okresie życia, albo przy-najmniej ją opóźnić.

Warner Schaie, jeden z najbardziej wpływowych dwudziesto-wiecznych badaczy procesu rozwoju ludzi dorosłych oraz starzenia się, badał, co oznacza normalne starzenie się, skupiając się prze-de wszystkim na zmianach intelektualnych zachodzących w cią-gu całego okresu dorosłości. Większość informacji, na których Schaie8 oparł swoje wnioski, stanowiły sprawdzone i przeanali-zowane przez niego dane pochodzące z programu badawczego

8 Por. K. W. Schaie, Intellectual development in adulthood: The Seattle Longitudi-nal Study, Cambridge University Press, New York 1995; K. W. Schaie, Develop-mental influences on adult intelligence, Oxford University Press, New York 2005.

26 Pozytywne starzenie się

www.laurum.pl

o nazwie Seattle Longitudinal Study of Aging and Adult De-velopment (SLA). Programem SLA objęto 5000 osób badanych w równych odstępach czasu w okresie od 1956 roku do lat 90. XX wieku. Jego głównym celem było zbadanie, czy istnieją sche-maty zmian funkcji intelektualnych w okresie dorosłości, które mogłyby charakteryzować związane z wiekiem pogarszanie się stanu zdrowia w normalnie starzejącej się populacji. Schaie chciał wyizolować konkretne czynniki związane z utrzymaniem opty-malnych funkcji intelektualnych w wieku dojrzałym wśród osób, które nie cierpiały na żadne choroby.

Dzięki odpowiedniemu projektowi eksperymentu i zastoso-waniu paradygmatów analizy wpisanych w metodologię badania SLA, Schaie mógł zbadać naturę starzenia się metodą podłużną i poprzeczną. Dzięki temu możliwe było odizolowanie różnych wskaźników dla poszczególnych osób oraz ocena tempa pogar-szania się stanu zdrowia każdego z uczestników badania w odstę-pach czasowych przewidzianych dla programu. Wykorzystując tę strategię można było zidentyfikować konkretne trajektorie zmian funkcjonalnych w typowym przebiegu procesu starzenia się. Je-śli chodzi o możliwości intelektualne, u większości uczestników badania zaobserwowano ich liniowe zmniejszanie się od połowy czwartej do końca szóstej dekady życia. Dotyczyło to szczegól-nie możliwości bezpośrednio uzależnionych od neurologicznych struktur mózgu lub podstawowych zasobów służących do prze-twarzania informacji, mających wpływ na szybkość i efektywność tego przetwarzania. Chodzi tu o tak zwane „płynne zdolności”, obejmujące szybkość przetwarzania informacji, sprawność po-strzegania wzrokowego i selektywne aspekty pamięci krótkoter-minowej. Trajektoria degradacji tych zdolności staje się znacznie bardziej stroma po przekroczeniu 67. roku życia i na tym etapie nawet zdolności nabyte w wyniku formalnej edukacji, takie jak znajomość słów i umiejętność rozwiązywania problemów („zdol-ności skrystalizowane”) ulegają deterioracji.

Pozytywne starzenie się 27

www.laurum.pl

Takie ujęcie związanego z wiekiem pogarszania się stanu zdrowia zostało następnie rozwinięte przez Giambrę9 i jego współpracowników w ramach eksperymentu BLSA. Odkryli oni również, że szósta i siódma dekada życia to tak zwany okres działu wodnego (ang. watershed period) dla degradacji funkcji intelektualnych w zakresie umiejętności płynnych i skrystali-zowanych. W pewnym momencie pomiędzy 65. a 75. rokiem życia większość ludzi doświadcza gwałtownego spadku funkcji poznawczych, takich jak zapamiętywanie, rozwiązywanie prob-lemów, rozumowanie i wykorzystanie zasobów słownictwa, co wpływa negatywnie na ich funkcjonowanie w życiu codziennym (na przykład nie potrafią przypomnieć sobie, co widzieli w dzien-niku telewizyjnym poprzedniego wieczora).

Analizując dane z SLA, Schaie odkrył pewną liczbę innych zmiennych wpływających na tempo starzenia się w wymiarze procesów kognitywnych i intelektualnych. Można do nich za-liczyć status socjoekonomiczny, fakt angażowania się w intelek-tualnie stymulujące czynności (takie jak czytanie, wykonywa-nie ćwiczeń poprawiających pamięć, rozwiązywanie krzyżówek i zagadek itd.), stosowanie strategii zapamiętywania (zob. roz-dział 3) czy pozostawanie w związku małżeńskim z osobą o dużej aktywności intelektualnej. Eksperyment SLA pozwolił również wykazać, że pewne aspekty funkcjonowania intelektualnego ule-gały poprawie w wyniku strategicznych interwencji w postaci in-tensywnych treningów kognitywnych. Wśród badanych, którzy zostali poddani treningom ukierunkowanym na poprawienie pa-mięci i innych funkcji intelektualnych, doszło w efekcie do spo-wolnienia deterioracji tychże funkcji. Odkrycia te zaowocowa-ły przypuszczeniem, że za pomocą ukierunkowanego treningu

9 L. M. Giambra, D. Arenberg, A. B. Zonderman, C. Kawas, P. T. Costa, Adult life span changes in immediate visual memory and verbal intelligence, „Psycho-logy & Aging” 1995, nr 10, s. 123–139.

28 Pozytywne starzenie się

www.laurum.pl

konkretnych zdolności człowiek może powstrzymać lub przynaj-mniej spowolnić proces związanego z wiekiem zmniejszania się możliwości intelektualnych.

Od połowy lat 90. XX wieku inni badacze zidentyfikowali szeroki zakres zmiennych dotyczących różnic indywidualnych, dodając je do listy niechorobowych czynników wpływających na przebieg procesu starzenia się. Te odkrycia, podobnie jak wy-niki badania SLA, wyraźnie sugerują, że wybór stylu życia ma znaczenie dla późniejszego procesu starzenia się. Mamy zatem pewien wpływ na proces pogarszania się stanu zdrowia.

Reasumując:

• Istnieje duże zróżnicowanie przebiegu procesu starzenia się wśród różnych osób.

• Żyjąc dostatecznie długo, każdy człowiek doświadczy pogor-szenia się stanu zdrowia i zmniejszenia możliwości intelektu-alnych w wyniku starzenia się.

• Wykształcony człowiek, który dokonuje odpowiednich wybo-rów dotyczących stylu życia, może w pewnym stopniu ograni-czyć straty związane z wiekiem.

Długowieczność a normalne starzenie się

Trzy terminy mają kluczowe znaczenie dla opracowania współ-czesnego obrazu procesu normalnego starzenia się: średnia oczeki-wana długość życia (ang. average life expectancy, ALE), optymalny potencjał życiowy (ang. optimum life potential, OLP) i maksymalna długość życia (ang. maximum life span, MLS).

Średnia oczekiwana długość życia (ALE) jest aktuarialną średnią wieku, którego może dożyć człowiek w typowych dla siebie warunkach społecznych i w określonej epoce. Amerykań-skie Narodowe Centrum Statystyki Zdrowia (National Center for Health Statistics) oszacowało w 2002 roku, że oczekiwana dłu-gość życia dorosłego mężczyzny zamieszkującego w Stanach

Pozytywne starzenie się 29

www.laurum.pl

Zjednoczonych wynosi 74,5 roku. Spekuluje się, że nieco wyższa wartość dla kobiet (78,9 roku) wynika z kombinacji stylu życia i predyspozycji społecznych, jednak ta różnica jest mała w po-równaniu z genetycznie lub biologicznie zaprogramowaną mak-symalną długością życia w idealnych warunkach. Oczekiwana długość życia w Stanach Zjednoczonych rośnie systematycznie od kilkudziesięciu lat. Rysunek 1.1 obrazuje jej wzrost od roku 1960 dla kobiet i mężczyzn wszystkich ras. Wyraźnie widać, że oczekiwana długość życia zwiększyła się w tym okresie o oko-ło 8,7 roku dla mężczyzn i 8,6 roku dla kobiet.

Rysunek 1.1. Oczekiwana długość życia mężczyzn i kobiet. Źródło: National Center for Health Statistics, 2004.

Czynniki socjoekonomiczne wpływające na oczekiwaną długość życia

Osoby ekonomicznie uprzywilejowane (dysponujące większą ilością zasobów i żyjące na terenach miejskich) można odróż-nić od osób ekonomicznie pokrzywdzonych (żyjących na tere-nach wiejskich) po większej oczekiwanej długości życia, cha-rakterystycznej dla ludzi dysponujących większymi zasobami i lepszymi warunkami życia. Różnica w oczekiwanej długości życia jest również widoczna wśród osób lepiej i gorzej wykształ-

30 Pozytywne starzenie się

www.laurum.pl

conych. Możliwe, że w XXI wieku te i inne cechy demogra-ficzne będą w większym stopniu odróżniały proces optymalne-go starzenia się od procesu deficytowego i znacząco wpłyną na sposób postrzegania normalnego starzenia się w różnych gru-pach społecznych i kulturowych, szczególnie, że odnoszą się do liczby lat, którą człowiek przeciętnie może przeżyć. Ilustruje to rysunek 1.2, na którym porównano oczekiwaną długość życia czarnoskórych i białych mężczyzn i kobiet w okresie 50 lat. Jak widać, rasa wpływa na oczekiwaną długość życia. W przypad-ku czarnoskórych mężczyzn jest ona mniejsza średnio o nie-mal 10 lat niż w przypadku białych kobiet. Rasa może być widocznym objawem różnic demograficznych, jednak dokład-niejsza analiza ujawnia, że nawet w obecnym pokoleniu Afro-amerykanie zazwyczaj należą do grup o niższych dochodach, gorzej wykształconych i mających gorszy dostęp do instytucji opieki zdrowotnej niż biali Amerykanie. Z danych statystycz-nych wynika więc, że kolejne pokolenia nie zdołały zlikwi-dować luki w oczekiwanej długości życia pomiędzy płciami i rasami.

Rysunek 1.2. Oczekiwana długość życia od urodzenia w podziale na płci (kobiety i mężczyźni) oraz rasy (czarni i biali). Źródło: National Center for Health Statistics, 2004.

Pozytywne starzenie się 31

www.laurum.pl

Oczekiwana długość życia jako wyznacznik normatywnego starzenia się jest najbardziej podatna na zmiany warunków spo-łecznych i ekonomicznych. W miarę jak kontekst społeczny staje się bardziej sprzyjający dla danej grupy, oczekiwana długość życia w tej grupie rośnie, a w grupie żyjącej w mniej sprzyjających wa-runkach maleje. Różnice w oczekiwanej długości życia pomiędzy krajami wysoko rozwiniętymi (takimi jak Stany Zjednoczone, Kanada i Szwecja) a krajami Trzeciego Świata (takimi jak Kenia, Bangladesz i Afganistan) są coraz bardziej uderzające i mogą wy-nosić nawet 30 lat na korzyść regionów o bardziej sprzyjających warunkach życia.

Maksymalna długość życia (MLS) to stały wiek chronologicz-ny, wyznaczający liczbę lat, do przeżycia której biologicznie zdolny jest przedstawiciel danego gatunku. Wartość ta dla człowieka wy-nosi obecnie 125 lat. Maksymalna długość życia jest ewolucyjnym celem każdego człowieka, choć jest on rzadko osiągany, a kiedy do tego dochodzi, to na ogół w wyniku działania czynników wrodzo-nych, a nie celowych działań. Choć dostęp do zasobów społecznych może się przyczynić do zwiększenia oczekiwanej długości życia, maksymalna długość życia jest w większym lub mniejszym stopniu uzależniona od cech wrodzonych, głównie predyspozycji genetycz-nych. W grupie osób długowiecznych znajdują się i biedni, i bo-gaci, prowadzący zdrowy i bardzo niezdrowy tryb życia, a czasem nawet nadmiernie narażający się na ryzyko chorób i wypadków.

Istnieje wiele relacji o ludziach, którzy osiągnęli granicę mak-symalnej długości życia. Weźmy na przykład medialne doniesie-nia na temat najstarszej osoby na świecie, której wiek zweryfiko-wano w 1997 roku na podstawie wiarygodnych dokumentów. Chodzi o Jeanne Calment, która została wymieniona w Księdze Rekordów Guinnessa z 1993 roku jako najstarszy człowiek wszech-czasów. Poniżej znajduje się fragment relacji ze stacji CNN, w którym podkreśla się jej długowieczność i wspomina o jej do-świadczeniach życiowych.

32 Pozytywne starzenie się

www.laurum.pl

Jeanne Calment, uważana za najstarszą osobę na świecie, zmarła w poniedziałek w wieku 122 lat w Arles, we Fran-cji. Zgodnie z aktem urodzenia, pani Calment urodziła się 21 lutego 1875 roku. Przeżyła swojego męża Fernan-da Calmenta, który zmarł w 1942 roku, cztery lata przed 50. rocznicą ślubu. Przeżyła również swoje jedyne dziecko, córkę zmarłą w 1934 roku oraz jedynego wnuka, lekarza zmarłego w 1963 roku. Przeżyła także prawnika, który chciał po jej śmierci przejąć jej mieszkanie. Niewidoma, pra-wie całkowicie głucha i poruszająca się na wózku inwalidz-kim pani Calment aż do śmierci zachowała pogodę ducha i sprawność umysłową. Swoją długowieczność przypisywała popijaniu porto, diecie obfitującej w oliwę z oliwek oraz po-czuciu humoru. ,,Umrę ze śmiechem” – zapowiadała10.

Życiorys pani Calment nie różni się znacznie od biografii 50–70 tysięcy stulatków żyjących w Stanach Zjednoczonych. Fascynującym elementem tej historii jest jednak to, że jej boha-terka przez jakiś czas paliła tytoń, doświadczyła biedy i przeszła kilka chorób. Z aktuarialnego punktu widzenia oznaczałoby to mniejszą oczekiwaną długość życia, jednak pani Calment poko-nała przeciwności i żyła dłużej niż ktokolwiek inny na świecie.

Oczywiście, starość daje się we znaki nawet tym, którzy żyją wyjątkowo długo, zmniejszając wytrzymałość organizmu, ogra-niczając możliwości intelektualne i skutkując chroniczną nie-pełnosprawnością. Jest to wyraźnie widoczne w zidentyfikowa-nej ostatnio grupie osób w bardzo podeszłym wieku, liczących co najmniej 110 lat, których – jak się szacuje – żyje na całym

10 CNN, World’s oldest person dies at 122, CNN Interactive. Źródło: http: //www. cnn. com/WORLD/9708/04/obit. oldest/, 4 sierpnia 1997 (data pub-likacji), 7 października 2008 (ostatnie sprawdzenie aktualności łącza).

Pozytywne starzenie się 33

www.laurum.pl

świecie około 300–400. Ponadstulatkowie są wprawdzie bardzo nieliczni, lecz stanowią ważną grupę, dzięki której możliwe jest zbadanie wpływu związanego z wiekiem pogarszania się stanu zdrowia na osoby osiągające granicę maksymalnej długości życia. Badanie polegające na przeprowadzaniu wywiadów z siedmioma osobami z tej grupy – ponadstulatkami zamieszkującymi okolice Los Angeles – pozwoliło pokazać, że skutki procesu starzenia się były znaczne. Nie jest niczym zaskakującym, że wszyscy badani cierpieli na znaczne upośledzenie zmysłów: niemal wszyscy byli głusi, większość była całkowicie lub niemal niewidoma i w ogóle się nie poruszała, wszyscy mieli osłabiony zmysł smaku i węchu, nosili protezy dentystyczne, mieli osłabione mięśnie i kruche kości oraz cienką, szorstką i łatwo ulegającą zranieniom skórę. Ponadto wszyscy łatwo tracili orientację w terenie i mieli ograni-czone funkcje poznawcze, choć sześciu na siedmiu dysponowało dobrą pamięcią długoterminową. Są to nieuchronne konsekwen-cje osiągnięcia bardzo zaawansowanego wieku lub zbliżania się do granicy maksymalnej długości życia.

Trzeci termin związany z długowiecznością, optymalny po-tencjał życiowy (OLP), ma kluczowe znaczenie dla zrozumienia jakościowego aspektu procesu starzenia się. Wskaźnik ten defi-niuje się jako średnią liczbę lat, którą człowiek powinien przeżyć w dobrym zdrowiu, bez doświadczania negatywnych warunków społecznych, takich jak bieda czy niewystarczająca opieka zdro-wotna i bez narażania się na inne czynniki zewnętrzne, które mogą potencjalnie skrócić życie. Jest to pojęcie całkowicie różne od koncepcji maksymalnej długości życia, ponieważ zawiera za-łożenie, że starannie planując styl życia, można wpływać na jego jakość w okresie, w którym potencjał życiowy jest optymalny. W chwili obecnej granica optymalnego potencjału życiowego jest szacowana na 85 lat. W przeciwieństwie do maksymalnej długości życia, granica optymalnego potencjału życiowego jest możliwa do osiągnięcia i w miarę jak coraz więcej osób będzie

34 Pozytywne starzenie się

www.laurum.pl

dożywało tego wieku i go przekraczało, prawdopodobnie nastąpi znacząca poprawa stanu zdrowia i zwiększenie jakości życia osób w przedziale wiekowym zawartym pomiędzy przeciętną oczeki-waną długością życia a granicą optymalnego potencjału życiowe-go. Dochodzi już do tego w wielu nowoczesnych, zaawansowa-nych technologicznie społeczeństwach, a widocznym objawem tego procesu jest tak zwana rektangularyzacja krzywej prze-życia (ang. the rectangularization of the survival curve).

Aby zrozumieć tę koncepcję, trzeba posiadać pewną wie-dzę na temat krzywej przeżycia, która jest w istocie graficznym przedstawieniem odsetka osób przeżywających w danej populacji w poszczególnych grupach wiekowych. Jak widać na rysunku 1.3, krzywa przeżycia odzwierciedla relację pomiędzy przeżywal-nością a wiekiem chronologicznym, co oznacza, że odsetek prze-żywających (oś Y) jest funkcją wieku chronologicznego (oś X). Rektangularyzacja tej funkcji oznacza, że bardziej zaawansowa-ny wiek chronologiczny przekłada się na zmniejszone prawdopo-dobieństwo przeżycia.

W przypadku krzywej przeżycia ważny jest sam jej kształt oraz zawarte w niej informacje na temat czynników wpływających na proces starzenia się w danej populacji. Rysunek 1.3 przedstawia trzy hipotetyczne krzywe przeżycia. Krzywa numer 1 ma postać wykresu liniowego, co oznacza, że odsetek ludzi przeżywających w danej populacji zmniejsza się w stałym tempie z każdym kolej-nym rokiem życia. Kształt tej krzywej byłby typowy dla osób ży-jących w trudnych warunkach, gdzie zagrożenie życia jest obec-ne przez cały czas, od urodzenia do śmierci. Krzywa numer 2 jest delikatnie wybrzuszona w części środkowej, co oznacza, że człon-kowie tej populacji mają większe szanse osiągnąć wiek dorosły, a ryzyko śmierci jest związane z wiekiem i rośnie po 50. roku życia. Krzywa nr 3 jest niemal pozioma do wieku 85 lat, po czym następuje gwałtowny spadek przeżywalności w dosyć wąskim przedziale wiekowym. Dochodzi do niego w pobliżu granicy

Pozytywne starzenie się 35

www.laurum.pl

maksymalnej długości życia. Krzywa nr 3 byłaby charaktery-styczna dla technologicznie zaawansowanej populacji, w której warunki życia umożliwiałyby większości osób dożycie późnej sta-rości. Prostokątny kształt tej krzywej jest charakterystyczny dla optymalnej przeżywalności, po której następuje okres zwiększo-nej chorobowości w zaawansowanym wieku.

Rysunek 1.3. Trzy hipotetyczne krzywe przeżycia. Źródło: J. F. Fries, L. M. Crapo, Vitality and Aging, W. H. Freeman, San Fran-cisco 1981.

Średnia oczekiwana długość życia (ALE) = 77 latOptymalny potencjał życiowy (OLP) = 85 latMaksymalna długość życia (MLS) = 125 lat

36 Pozytywne starzenie się

www.laurum.pl

W oparciu o tę koncepcję Fries argumentował, że w mia-rę jak średnia oczekiwana długość życia będzie zbliżała się do granicy optymalnego potencjału życiowego dla coraz więk-szego odsetka osób starszych, chorobowość będzie podlegała koncentracji w wąskim przedziale wiekowym pomiędzy OLP a MLS. Tę hipotetyczną zależność można dostrzec na krzywej nr 3 na rysunku 1.3, gdzie OLP i MLS stanowią granice swego rodzaju przedziału pewności, w którym dochodzi do śmierci. Z rektangularyzacji krzywej przeżycia wynikają pewne impli-kacje dla sektora ochrony zdrowia, bowiem zwiększonej dłu-gowieczności powinno towarzyszyć podniesienie jakości życia. W rzeczywistości w ramach kilku programów badawczych wy-kazano, że kiedy ludzie żyją dłużej, poszukują sposobów za-chowania dobrego zdrowia. Zdrowe życie nie jest więc tylko zasługą nowoczesnych technologii medycznych, ale też wyni-kiem dokonywania odpowiednich wyborów dotyczących stylu życia, które sprzyjają zachowaniu optymalnego stanu zdrowia i maksymalizacji długości życia. Istotną rolę odgrywa zdrowa dieta, aktywność ruchowa, unikanie szkodliwych substancji (rezygnacja z picia dużych ilości alkoholu, zażywania narko-tyków i palenia tytoniu), zapobieganie chorobom związanym z wiekiem (na przykład poddawanie się regularnym badaniom diagnostycznym, takim jak mammografia czy kolonosko-pia) oraz kontrolowanie zdiagnozowanych przewlekłych do-legliwości, takich jak podwyższony poziom cholesterolu oraz nadciśnienie.

Pojawia się coraz więcej dowodów na poparcie tej hipotezy. Na przykład holenderscy naukowcy przetestowali hipotezę o rektan-gularyzacji krzywej przeżycia na pochodzących z archiwów rządu Holandii historycznych danych demograficznych dotyczących chorobowości w latach 1950–1992. Ograniczyli zakres danych do informacji dotyczących osób w wieku 60 lat i starszych i odkryli, że w każdym kolejnym pokoleniu chorobowość koncentrowała

Pozytywne starzenie się 37

www.laurum.pl

się w pobliżu granicy maksymalnej długości życia. W społeczeń-stwie tym krzywa przeżycia ulegała stopniowej rektangularyza-cji. Gdyby ten wzorzec długowieczności powtórzył się w innych krajach wysoko rozwiniętych (takich jak Szwecja, Stany Zjed-noczone i Niemcy), jego implikacje w postaci podwyższonej jakości życia miałyby wpływ na postrzeganie ochrony zdrowia i starzenia się w XXI wieku. Fries11 przewidywał, że w miarę jak coraz mniej osób w tych krajach będzie podupadało na zdro-wiu w ósmej i dziewiątej dekadzie życia, zapotrzebowanie na długookresową opiekę geriatryczną będzie malało. Choć teza ta intuicyjnie wydaje się sensowna, wciąż czeka na potwierdzenie empiryczne.

Trzeba podkreślić, że istnieje spora liczba wymogów, które muszą być spełnione, aby w danym systemie społecznym mogło dojść do rektangularyzacji krzywej przeżycia. Większość człon-ków populacji musi przejawiać zachowania sprzyjające zachowa-niu dobrego zdrowia i nie może mieć bagażu chorób przewlekłych nabytych na wcześniejszym etapie życia. Dla tych osób wysoka jakość życia oznaczałaby oczekiwanie dożycia ósmej dekady życia oraz gwałtownego pogorszenia się stanu zdrowia i ograniczenia aktywności po przekroczeniu aktuarialnej granicy optymalnego potencjału życiowego. Wyjątek od tej zasady stanowiłyby osoby, które w młodości prowadziły niezdrowy tryb życia (na przykład paliły papierosy, jadły bez umiaru i prowadziły siedzący tryb życia) lub które w dzieciństwie lub wczesnej dorosłości zapadły na chorobę przewlekłą bądź uległy wypadkowi. W takich oko-licznościach osobiste wybory dotyczące stylu życia wpływałyby w znaczący sposób nie tylko na jakość życia w wieku podeszłym, ale także na jego bezwzględną długość.

11 J. F. Fries, L. M. Crapo, Vitality and Aging, W. H. Freeman, San Francisco 1981.