Sławomir Łodziński Zakład Socjologii Ogólnej Instytut Socjologii UW

Pokrewieństwo i rodzina w perspektywie socjologicznej

(WDS 2012/2013 nr 5)

Pokrewieństwo i rodzina w perspektywie socjologicznej (WDS 2012/2013 nr 5)

1. Rodzina w perspektywie socjologicznej – może być ona rozumiana jako:

- mała grupa społeczna (małżeństwo, więzi pokrewieństwa) – „podstawowa komórka społeczna”;

- grupa pierwotna (intymność i socjalizacja);- uniwersalna instytucja społeczna (utrwalona w tradycji

wszystkich kultur – powszechnik kulturowy). - społeczne przemiany instytucji rodziny (kierunki):

- od społecznej (gospodarczej) do intymnej (emocjonalnej) - rodzina jako podstawowa dla nas „przestrzeń intymności”;

- od kolektywnej do indywidualistycznej; - obecnie przykłada się większą wagę rodziny dla jednostki, a

nie dla społeczeństwa (tak, jak to było w przeszłości);- zmiany społeczne a dezorganizacja („spustoszenie”) rodziny:

- porównanie z historią (trwałością rodzin), wchodzenie w następne związki („wielorodziny”), dysfunkcje rodziny (przemoc w rodzinie i seksualne wykorzystywanie dzieci).


2. Rodzina i funkcje pokrewieństwa w społeczeństwie: - jest to najbardziej „pierwotna” struktura społeczna i

powszechnik kulturowy; - łączy jednostki uznające swoje więzi genealogiczne; - definiuje miejsce (status), prawa i obowiązki

jednostki w zbiorowości;- „pokrewieństwo fikcyjne” (wyobrażeniowe):

- duże znaczenie społeczne, ale nie przekazuje się go następnym pokoleniom.

- pokrewieństwo a klasyczne rozumienie rodziny: - trwała grupa społeczna złożona z osób powiązanych

między sobą przez wspólnych przodków, małżeństwo lub przysposobienie (adopcję);

- współczesna ewolucja tego rozumienia „rodziny”.


3. Dyskusja na temat rozumienia (definicji) „rodziny”: „komórkowa” definicja rodziny (G. Murdock, 1949 r. ):

rodzina nuklearna to „matka, ojciec oraz ich dzieci”; jest ona wymogiem funkcjonalnym społeczeństwa

industrialnego. współczesna dyskusja na temat rodziny, zwłaszcza pojęcia „rodziny

nuklearnej” (jest to głównie pojęcie „normatywne”); odchodzenie od definicji „komórkowej” na rzecz ujęć

„elastycznych” ukazujących rodzinę jako: proces, a nie sztywną strukturę; „diadę” lub zespół diad (rodzic – dziecko lub partner –

partner); grupę krewnych, powinowatych, przyjaciół oraz innych

aktorów skupionych wokół rodzica z dzieckiem (najczęściej matki)

rodzinę od „nie-rodziny” różni „komponent reprodukcyjny”, czyli posiadanie dzieci.


4. Funkcje rodziny: rodzina jest najważniejszym ogniwem socjalizacji jednostki i podstawową

instytucją społeczną, która zaspokaja ludzkie potrzeby intymności i partnerstwa: jest i pozostanie „kamieniem węgielnym” współczesnego

społeczeństwa. funkcje:

regulacja zachowań seksualnych; prokreacyjna (biologiczne odtwarzanie populacji); wychowawcza (socjalizacyjna); opiekuńcza (zapewnienie bezpieczeństwa) oraz emocjonalna

(ochrona i wsparcie emocjonalne jej członków); ekonomiczne (zapewnienie materialnych środków do życia); alokacyjna - usytuowanie w społeczeństwie (na hierarchii

stratyfikacji) i określanie społecznej (kulturowej) tożsamości; integracyjno-kontrolna (dyscyplinuje domowników według

ustalonych reguł); rekreacyjno-towarzyska (auto-ekspresyjna).


5. Płaszczyzny analizy rodziny: rodzina jako „proces”:

demograficzny (patrzymy na rodzinę poprzez następstwo kolejnych pokoleń);

rodowy (zachowanie tradycji, pamięć rodzinna); „codzienności” (życie codzienne, podział obowiązków itp.).

rodzina jako „gospodarstwo domowe”: podział obowiązków, rodzina jako wielofunkcyjne

„przedsiębiorstwo” i „pole negocjacji” w zakresie praw/obowiązków.

rodzina jako „jednostka polityczna”: wspólne podejmowanie decyzji i troska o „interes zbiorowy”

(m.in. o wizerunek rodziny, „co ludzie powiedzą?”). rodzina jako podstawowy mechanizm „reprodukcji” biologicznej,

ekonomicznej i społecznej;


6. Typy rodziny ze względu na wariant małżeństwa: małżeństwo to związek, w którym można współżyć seksualnie i mieć dzieci

przy aprobacie społeczeństwa - trzy elementy małżeństwa: legalność związku, „pierwszeństwo” dostępu seksualnego i reprodukcja.

forma zawarcia małżeństwa: porozumienie się partnerów; umowa rodzin; małżeństwo-dar; lewirat (poślubienie wdowy przez brata/niekiedy spadkobiercę zmarłego

męża) i sorrorat (łac. sorror – siostra, zwyczaj nakazujący poślubienie przez mężczyznę siostry/sióstr swojej żony, jeśli jest ona bezpłodna /po jej śmierci; małżeństwo poligyniczne z dwiema lub więcej siostrami).

liczba partnerów w małżeństwie: monogamiczne (gr. monos – pojedynczy i gamos – małżeństwo),

monogamia konsekwentna (wyłączna) i „seryjna”; poligamiczne (gr. polys – wiele):

poligynia (wielożeństwo - siostrzane, hierarchiczne, uprzywilejowane, rezydencjonalne);

poliandria (wielomęstwo); poligyandria - wielu mężczyzn i wiele kobiet.


7. Typy rodzin ze względu na jej: rozmiar (liczebności członków):

„nuklearna” /mała, duża: złożona (rola więzi seksualnej) i „rozszerzona” (rola więzi pokrewieństwa).

reguły dziedziczenia (pokrewieństwa): uni- i bi- oraz patry- i matry- linearne; rodzina matriachalna, patriachalna, egalitarna; kwestia dyskusyjna – „rodzina tradycyjna” (czyli patriarchalna i

patry-linearna) w społeczeństwie i historii. stosunki władzy:

matriarchat , patriarchat, rodziny „matryfokalne” („nieobecni ojcowie”);

awunkulat - (łac. avunculus - wujek) to system organizacji rodziny i pokrewieństwa, w którym najważniejsza rola przypada bratu matki (wujowi). Jest on najważniejszym opiekunem dzieci swojej siostry, dotyczy to zwłaszcza rodzin matrylinearnych;

miejsce zamieszkania: matry-, patry- i neo-lokalne.


8. Społeczne reguły ich zawierania małżeństw(czy „los tak chciał”?):

homogamia małżeńska: reguła doboru małżeńskiego zalecająca dobór współmałżonka podobnego (identycznego) pod względem ważnych cech społecznych: endogamia (dobór z własnej grupy), jest ujemnie skorelowana ze

stopniem zróżnicowania populacji; egzogamia (dobór spoza własnej grupy).

heterogamia małżeńska: hipergamia – dobór współmałżonka z „wyższej” grupy społecznej

(głównie u kobiet); małżeństwa międzykategorialne / mieszane (mezalians,

małżeństwa binacjonalne), struktura społeczna otwarta i zamknięta.

znaczenie homogamii edukacyjnej (czy potrzeba kulturowego podobieństwa?), a mniejsze - klasowej .


9. Społeczne reguły ich zawierania małżeństw: hipoteza „miłości romantycznej”:

w krajach rozwiniętych zaczynają obowiązywać „wartości postmaterialne”, podstawą wyboru współmałżonka staje się jego atrakcyjność seksualna, emocjonalna itp., a nie tylko wykształcenie, zasoby ekonomiczne itp.;

zasada „podwójnej selekcji”: połowa małżeństw przechodzi „podwójne sito” – najpierw ko habitacja, a

następnie jest ślub. Dobierając partnera do kohabitacji możemy być (jesteśmy?) „mniej wybredni”.

rynek matrymonialny: rynek transakcyjny (bary, puby itp. , krótkotrwałe relacje) i relacyjny (sieć

przyjaciół, krewnych itp. , długotrwałe relacje), na tym rynku zawiązujemy głównie związki długoterminowe.

przestrzeń zawierania związków (homogamia przestrzenna): „trójkąt spotkań”: „miejsca wybrane” (kluby, uczelnie, praca, koncert,

wakacje itp.), „miejsca publiczne” (festiwale, ulice, sklepy, kina itp.), „miejsca prywatne” (dom. wizyty prywatne), unikanie „miejsc prywatnych” i wzrost znaczenia „miejsc wybranych” (im wyższy status społeczny).


10. Ewolucja kryteriów społecznych doboru małżeńskiego w Polsce: - stan cywilny:

- dominują małżeństwa kawalerów z pannami (rośnie kategorii małżeństw powtórnych, zawierają je 2 razy częściej mieszkańcy miast niż wsi, głównie osoby rozwiedzione).

- wiek: - duża homogenia wiekowa - normą jest kojarzenie par w podobnym

wieku (podobny wiek to różnica 3 lat między małżonkami, ew. mąż starszy o 5 lat; ¾ małżeństw to mężczyzna w wieku 21-29 lat i kobieta w wieku 18-29 lat).

- poziom wykształcenia: - tendencja do „jedności środowiskowej” (w co drugim małżeństwie

członkowie mają ten sam poziom wykształcenia). - cechy terytorialne:

- dobór następuje zazwyczaj w ramach społeczności lokalnej, dominującą formą zamieszkania po ślubie jest dom rodziców jednego z współmałżonków, rośnie znaczenie Internetu jako możliwości poznawania się (miejsce zamieszkania przestaje być barierą).


11. Tworzenie rodziny w perspektywie teorii „racjonalnego wyboru” (Gary Becker; Anna Giza-Poleszczuk) - założenia:

indywidualizm: zainteresowanie indywidualnymi decyzjami i strategiami, a nie „grupą”.

strategie formowania rodziny: rodzina jest funkcją szeregu decyzji podejmowanych przez różnych

aktorów. rachunek kosztów i korzyści:

rodzinę budują jednostki, które nie muszą mieć identycznych interesów i potrzeb, ich zasoby są ograniczone, a dodatkowo każde działanie/decyzja w rodzinie „kosztuje”.

od „rodziny” do cyklu życia rodzinnego / perspektywa mikro- i makro; główne dylematy rodziny:

czy zakładać rodzinę?, czy mieć dzieci?, moment urodzenia pierwszego dziecka, liczba dzieci, odstęp czasowy między urodzeniem dzieci.

główne wyzwanie dla współczesnej rodziny: jak pogodzić liczbę dzieci z ich „jakością”?


12. Rodzina w społeczeństwie polskim po 1989 r.: do 1989 r. - niewydolność sfery publicznej a „familizacja” reprodukcji:

wysoka stopa małżeństw, wcześnie i duża liczba dzieci , niska stopa urodzeń pozamałżeńskich;

„samopomoc” rodzinna, poszerzanie rodziny (rodzina wielopokoleniowa), wydłużenie okresu zależności młodego pokolenia od rodziców;

zmiana warunków „brzegowych” funkcjonowania rodziny po 1989 r.: znaczenie pracy i wykształcenia; wzrost kosztów posiadania dzieci; skutki: wydłużania okresu bezżenności, opóźnianie momentu posiadania

pierwszego dziecka, zwiększanie odstępów czasu między narodzinami kolejnych dzieci, rozwody.

współczesne funkcjonowanie rodziny można rozpatrywać w kategoriach przystosowania indywidualnych działań do nowych warunków, a nie tylko w kategoriach „kryzysu” wartości lub „egoizmu” młodego pokolenia.


13. Czy „kryzys rodziny”?: różne typy interpretacji „kryzysu rodziny” (funkcjonalistyczna,

konserwatywna, liberalna i feministyczna); - przyczyny kryzysu rodziny:

demograficzne (zmniejszenie rozmiarów i liczebności rodzin, zmniejszenie odsetka rodzin nuklearnych zwiększenie odsetka osób żyjących poza rodziną;

instytucjonalne (rodzina traci władzę, gdyż jej członkowie są bardziej autonomiczni i zindywidualizowania, funkcje rodziny są wypełniane przez bardziej wyspecjalizowane instytucje, rodzina nie ma już władzy ekonomicznej i wychowawczej);

kulturowe (osłabienie „familocentryzmu” na rzecz samodoskonalenia partnerów i egalitaryzmu obowiązków w związku).

rozwiązania: rewitalizacja i re-instytucjonalizacja małżeństwa; uznanie za „równe” innych form rodziny; liczy się jakość stosunków międzyludzkich.


14. Przyszłość rodziny – alternatywność i różnorodność form: rodzina „dwustopniowa”:

małżeństwo „intymne” i małżeństwo rodzinne. „rodzina – układanka” (patchwork family):

„wielorodziny”; rodzina zastępcza i rodzina przybrana; „samotni rodzice”:

rodziny niepełne oraz samotni rodzice (samotne matki i samotni ojcowie). rodzina zrekonstruowana; trwali kohabitanci , konkubinat (kohabitacja, związek nieformalny); „niby rodziny”:

single, DINKS i „układy sieciowe” seniorów. homorodziny, rodzina homoseksualna (związki partnerskie); rodziny wizytowe i nomadyczne, macierzyństwo na odległość; grona przyjacielskie („kółko przyjacielskie”, ”friends”).


15. Literatura (zalecana, warta przeczytania?) na temat „rodziny”:

Barbara Szacka, Wprowadzenie do socjologii (roz. XVI. Sfera reprodukcji);

Anna Giza-Poleszczuk, Rodzina i system społeczny, w: Mirosława Marody (red.), Wymiary życia społecznego. Polska na przełomie w XX i XXI wieku, Warszawa 2007;

Małgorzata Sikorska, Nowa matka, nowy ojciec, nowe dziecko. O nowym układzie sil w polskich rodzinach, Warszawa 2009 ;

Tomasz Szlendak, Socjologia rodziny. Ewolucja, historia, zróżnicowanie, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2010 (szczególnie roz. 4 i 5).

Sławomir Łodziński Zakład Socjologii Ogólnej Instytut Socjologii UW

Documents

Transcript of Sławomir Łodziński Zakład Socjologii Ogólnej Instytut Socjologii UW