1

Autoreferat

1. Imię i nazwisko: Agnieszka Golczyńska-Grondas

2. Posiadane dyplomy, stopnie naukowe – z podaniem nazwy, miejsca i roku

ich uzyskania oraz tytułu rozprawy doktorskiej.

Doktor nauk humanistycznych w zakresie socjologii. Rozprawa doktorska „Role społeczne

mężczyzn żyjących w warunkach biedy i ubóstwa” przygotowana pod kierunkiem prof. zw.

dr hab. Wielisławy Warzywody-Kruszyńskiej, Łódź, Uniwersytet Łódzki, Wydział

Ekonomiczno-Socjologiczny, 2003.

3. Informacje o dotychczasowym zatrudnieniu w jednostkach naukowych

1988-1989 - asystent stażysta w Katedrze Socjologii Ogólnej, Instytut Socjologii, Wydział

Ekonomiczno-Socjologiczny, Uniwersytet Łódzki

1989 -1996 - asystent w Katedrze Socjologii Ogólnej IS UŁ

1996-2000 - wykładowca w Katedrze Socjologii Ogólnej IS UŁ

2000-2003 - starszy wykładowca w Katedrze Socjologii Ogólnej IS UŁ

2003-2008 - adiunkt w Katedrze Socjologii Ogólnej Instytut Socjologii UŁ

2008 – do chwili obecnej - adiunkt w Katedrze Socjologii Stosowanej i Pracy Socjalnej,

Instytut Socjologii, Wydział Ekonomiczno-Socjologiczny, Uniwersytet Łódzki

4. Wskazanie osiągnięcia* wynikającego z art. 16 ust. 2 ustawy z dnia 14 marca 2003 r. o stopniach naukowych i tytule naukowym oraz o stopniach i tytule w zakresie sztuki (Dz. U. nr 65, poz. 595 ze zm.): monografia/ rozprawa habilitacyjna

Agnieszka Golczyńska-Grondas, 2014, „Wychowało nas państwo”. Rzecz o tożsamości

dorosłych wychowanków placówek opiekuńczo-wychowawczych, Kraków: ZW NOMOS,

ss. 333.

Omówienie celu naukowego ww. pracy i osiągniętych wyników wraz z omówieniem ich

ewentualnego wykorzystania.

A. Wprowadzenie

Rozprawa habilitacyjna, mieszcząca się w obrębie socjologii tożsamości oraz socjologii biedy

i wykluczenia społecznego, traktuje o tożsamości „absolwentów” placówek opiekuńczo-

wychowawczych, dorosłych osób dotkniętych podwójnym piętnem: dysfunkcyjnej rodziny

pochodzenia i instytucjonalizacji w państwowych domach dziecka (PDD) oraz innych

placówkach tzw. opieki całkowitej. Zjawiska ujawniające się w (częściowo) izolowanych

światach społecznych instytucji totalnych, w tym biograficzne doświadczenia institutional

leavers, analizowane są od momentu formalnego ukonstytuowania się socjologii (np. tradycje

szkoły chicagowskiej) przez badaczy zainteresowanych procesami dezintegracji społecznej –

czy też, używając określenia bardziej współczesnego, wykluczenia społecznego. Jednakże

zbiorowość wychowanków placówek opiekuńczo-wychowawczych, mimo swojej znacznej

liczebności, rzadko stanowiła przedmiot zainteresowania polskich socjologów. Dotyczące jej

badania realizowane były przede wszystkim przez pedagogów i psychologów (do wyjątków

2

należą opracowanie Moniki Sajkowskiej oraz powstające w ostatnich dziesięciu latach

krytyczne analizy reform systemu pomocy społecznej1). System, którego oddziaływaniom

poddawani byli badani przeze mnie wychowankowie PDD, powstał w pierwszych latach

powojennych i działał pod nadzorem resortu oświaty w sposób stabilny do końca roku 1998.

W styczniu roku 1999 roku placówki opiekuńczo-wychowawcze zostały przekazane

Ministerstwu Pracy i Polityki Społecznej, co rozpoczęło proces ich reform.

(Post)peerelowskie placówki opiekuńczo-wychowawcze miały kilka istotnych z

socjologicznego punktu widzenia cech. Były to duże instytucje, przeznaczone dla nawet

ponad stu wychowanków, prowadzone przez kadrę o przygotowaniu przede wszystkim

pedagogicznym, nastawioną na kolektywne wychowanie. W pierwszych latach po II wojnie

światowej w PDD umieszczano przede wszystkim sieroty wojenne. W kolejnych latach w

populacji wychowanków zwiększał się udział dzieci i nastolatków pozbawionych

prawidłowej opieki rodzicielskiej, określanych mianem „sierot społecznych”. W latach 1980.

kategoria ta stanowiła ponad 95% ogólnej liczby wychowanków. Funkcjonując w

określonych przepisami ramach instytucjonalnych, każda placówka stanowiła odrębny świat

społeczny, w którym „reguły gry” były wyznaczane przez relacje między personelem a

podopiecznymi (przede wszystkim przez postawy i zachowania kadry wobec wychowanków).

Realnie "bez-domni" wychowankowie instytucji podlegali szczególnym wpływom

socjalizacyjnym, które wraz z pierwotnymi uwarunkowaniami rodziny prokreacji miały

istotne znaczenie dla procesów kształtowania się tożsamości. Jednocześnie w okresie

usamodzielnienia u progu dorosłości, podobnie jak inni institutonal leavers, byli szczególnie

zagrożeni społeczną ekskluzją.

Przeprowadzone przeze mnie w latach 2011-2013 badania, (grant habilitacyjny NCN

pt. „Zinstytucjonalizowana tożsamość. Procesy formowania się tożsamości w świetle losów

biograficznych dorosłych wychowanków placówek opiekuńczo-wychowawczych”), wpisują

się w wieloletni program analiz biedy i wykluczenia społecznego (w tym międzygeneracyjnej

transmisji biedy i problemów społecznych) realizowany przez zespół profesor Wielisławy

Warzywody-Kruszyńskiej, wieńcząc jednocześnie pewien etap moich własnych

zainteresowań badawczych, związanych z wieloaspektowymi, jakościowymi analizami

historii życia jednostek i rodzin funkcjonujących na marginesie mainstream society lub

zagrożonych marginalizacją społeczną. Wyniki zawartych w rozprawie analiz dopełniają

niedostatecznie dotychczas rozpoznaną przestrzeń badawczą w polskiej socjologii biedy i

1 Sajkowska M., 1999, Stygmat instytucji. Społeczne postrzeganie wychowanków domów dziecka, Warszawa,

ISNS UW; Racław-Markowska M., Legat S. (red.), 2004, Opieka zastępcza nad dzieckiem i młodzieżą – od

form instytucjonalnych i rodzinnych, Warszawa: ISP; Hrynkiewicz J., 2006, Odrzuceni. Analiza procesu

umieszczania dzieci w placówkach, Warszawa: ISP; Kwak A., (red.), 2006, Z opieki zastępczej w dorosłe życie.

Założenia a rzeczywistość, Warszawa: ISP; Giermanowska E., M. Racław Markowska, 2007, Losy

usamodzielnianych wychowanków domów dziecka, w: Tarkowska E. (red.), Ubóstwo i wykluczenie społeczne

młodzieży. Raport z badań, Warszawa: IPiSS, s. 147-202.

3

wykluczenia społecznego, mają także znaczenie dla dalszego rozwoju refleksji nad procesami

tożsamościowymi.

Celem naukowym rozprawy habilitacyjnej było:

1/poszerzenie wiedzy na temat procesów formowania się tożsamości osób

wywodzących się z wykluczonych społecznie dysfunkcyjnych rodzin i

tożsamościowo-twórczych wpływów instytucjonalizacji,

2/pogłębienie wiedzy dotyczącej stygmatyzacji takich osób i konsekwencji

naznaczania dla rozwoju tożsamości jednostki, oraz

3/ pogłębienie wiedzy dotyczącej związków między pracą biograficzną i pracą nad

tożsamością a przebiegiem losów życiowych.

Zgodnie z postulatem Anselma L. Straussa, pojęcie tożsamości stanowi w rozprawie ramę

organizacji materiału empirycznego i refleksji dotyczących biografii badanych2. Podstawę

empiryczną rozprawy stanowią dane uzyskane przy zastosowaniu striangulowanych technik

badawczych: 38 wywiadów biograficznych/narracyjnych, Twenty Statements Tests

przeprowadzanych z narratorami przed rozpoczęciem wywiadu właściwego, analizy

dokumentów zastanych, tzw. „teczek wychowanków” oraz trzech zogniskowanych

wywiadów grupowych z pracownikami instytucji opieki całkowitej i sądownictwa,

aktywnymi zawodowo w okresie instytucjonalizacji narratorów. Materiały zostały

opracowane zgodnie z regułami metodologii teorii ugruntowanej, stanowiąc przykład analiz

typu bottom-up. Badania zostały ograniczone do terenu Łodzi i województwa łódzkiego.

Rozprawa habilitacyjna przedstawia wyniki dotyczące:

1/ uwarunkowań procesów tożsamościowych narratorów z uwzględnieniem cech i atrybutów

przypisywanych rodzinom pochodzenia badanych, oraz

2/ opisu społecznego świata placówek opiekuńczo-wychowawczych stworzonego w oparciu o

goffmanowskiej ramę instytucji totalnej;

3/ analizy typologicznej profilów tożsamościowych narratorów;

4/znaczenia pracy biograficznej i pracy nad tożsamością jako istotnych czynników

warunkujących przebieg losów życiowych.

Wartość dodaną analiz stanowią wnioski dotyczące metodologii prowadzenia badań

biograficznych w zbiorowościach wykluczonych i „straumatyzowanych”.

B. Najważniejsze ustalenia i wyniki

Za najważniejsze osiągnięcia rozprawy – zgodnie z art. 16 ust. 1 i 2 Ustawy o stopniach

naukowych i tytule naukowym oraz o stopniach i tytule w zakresie sztuki – stanowiące

znaczący wkład w rozwój socjologii uznaję: odkrycie zjawiska kondensacji niskiego statusu

społecznego i skonstruowanie modelu teoretycznego tego zjawiska (w tym wprowadzenie

pojęcia stygmatyzującej pracy nad tożsamością), ustalenie relacji między przebiegiem losów

życiowych a pracą biograficzną i pracą nad tożsamością, wprowadzenie pojęć negatywnej

pracy nad tożsamością i negatywnej pracy biograficznej, rozwój refleksji nad znaczeniem

2 Strauss A.L., 1969, Mirrors and Mask. The Search for Identity, Mill Valley, CA: Sociology Press, s. 9.

4

ważnych innych w biografii jednostki (autorska typologia znaczących innych), wprowadzenie

skali totalizacji jako narzędzia analitycznego w odniesieniu do badań instytucji totalnych.

I. Zidentyfikowanie zjawiska kondensacji niskiego statusu społecznego

i skonstruowanie modelu teoretycznego tego zjawiska

Wychowankowie placówek opiekuńczo-wychowawczych zaliczani są do zbiorowości

szczególnie zagrożonych wykluczeniem społecznym. Zarówno w dyskursie naukowym, jak

i potocznym, ekskluzja społeczna powiązana jest ściśle z klasyfikowaniem innych

w kategoriach (braku) przynależności do pewnych społecznie ocenianych i wartościowanych

zbiorowości, (np. bieda „porządna” i „patologiczna”). Towarzyszące procesom

klasyfikowania oceny o charakterze moralnym (np. opozycje dobre/złe,

wartościowe/bezwartościowe) wyznaczają jednostkom granice ich partycypacji w życiu

społecznym. Szczególne znaczenie mają klasyfikacje dokonywane w obrębie instytucji

(organizacji formalnych) przez profesjonalistów, co klasyfikacjom tym nadaje walor

naukowości i utrudnia falsyfikację wydawanych orzeczeń3

. Z klasyfikowaniem

i wartościowaniem powiązane są zjawiska stereotypizacji i etykietyzacji/naznaczania, w tym

stygmatyzacji. Symboliczne naznaczenie stygmatem powiązane z wymuszaniem statusu,

powoduje, że tożsamość jednostki odbiega w niekorzystny sposób od tożsamości oczekiwanej

– pewnego społecznie pożądanego modelu normalności, akceptowanego przez

nieobciążonych piętnem goffmanowskich „normalsów”. Negatywnej stereotypizacji i

naznaczaniu towarzyszą: ideologia uzasadniająca niższość napiętnowanych, wywołana

(wykreowanym) poczuciem zagrożenia, oraz niechęć innych członków społeczeństwa

przejawiająca się w różnych formach dyskryminacji zwiększających społeczny, ekonomiczny

i polityczny dystans pomiędzy stygmatyzowanymi i stygmatyzującymi. Przekonania o

zagrożeniu ładu społecznego ze strony wykluczonych skutkują działaniami o charakterze

profilaktycznym, kontrolnym lub punitywnym, które określam jako instytucjonalne

zarządzanie marginalizacją i stygmatyzacją. Procesy klasyfikowania, negatywnej

stereotypizacji i stygmatyzacji w przypadku badanej zbiorowości wiążą się ze

zidentyfikowanym przeze mnie zjawiskiem kondensacji niskiego społecznego statusu. Poniżej

przedstawiam swój autorski model teoretyczny kondensacji niskiego statusu (rys. 1) wraz z

uwarunkowaniami, które uznaję za najbardziej istotne w procesie formowania się tożsamości

badanych wychowanków placówek, tj.: a/ wykorzenieniem biograficznym z macierzystego

środowiska, b/ nadaniem rodzinie pochodzenia trwałego emblematu niewydolności oraz c/ ze

zróżnicowanymi formami stygmatyzacji dotykającej badanych.

3 Rosenhan D., 1973, On being sane in insane places, “Science” nr 179; Strauss A., 1969, Strauss A.L., 1969,

Mirrors and Masks. The Search for Identity, Mill Valley, CA, s. 53; Goffman E., 1961, Asylums. Essays on the

Social Situation of Mental Patients and Other Inmates, New York: Doubleday.

5

Początkowo niski status przypisywany był rodzicom dziecka na podstawie

zidentyfikowanych przez środowisko zewnętrzne ich dysfunkcyjnych cech i atrybutów.

Identyfikacji tej towarzyszyły proces oceniania, klasyfikowania i stereotypizacji wszystkich

członków rodziny pochodzenia skutkujące nadaniem emblematu niewydolności; dzieci

wychowujące się w rodzinie stawały się (podobnie jak dorośli) nosicielami pierwotnego

stygmatu plemiennego (grupowego piętna)4

. Jednocześnie szczególne cechy rodziny

pochodzenia sprzyjały nagromadzaniu się potencjału wykorzenienia biograficznego,

znaczącego dla kształtowania się tożsamości dziecka. Umieszczenie w placówce wzmacniało

proces nadawania niskiego statusu. Fakt instytucjonalizacji stanowił potwierdzenie

negatywnej oceny rodziny jako „niewydolnej wychowawczo”/”patologicznej”. Wiązał się on

4 Goffman E., 2005, Piętno. Rozważania o zranionej tożsamości, Gdańsk GWP, s. 24.

Wieloproblemowa rodzina biologiczna wychowanka – definiowana jako

„patologiczna”, „niewydolna wychowawczo” – gromadzenie się

potencjału wykorzenienia biograficznego

Postrzegana jako dysfunkcjonalna w środowisku zewnętrznym (stygmat dysfunkcyjnej rodziny pochodzenia)

Sąd

Inne instytucje

Szkoła P

otw

ierdzen

ie/weryfikacja

instytu

cjon

alna n

iskiego statu

su –

nad

anie em

blem

atu n

iewyd

oln

ości

Wychowanek w domu dziecka Procesy autostygmatyzacji

(bidul, dom dziada)

Stygmatyzacja zewnętrzna – społ. wzmacnianie niskiego statusu

Wychowanek opuszczający placówkę –wyjściowo niski status (lokal socjalny, niskie

wykształcenie, brak zasobów ekonomicznych, niski kapitał kulturowy i

społeczny)

Stygmatyzacja/d

egradacja (p

rzekon

ania o

dzied

ziczeniu

genetyczn

ym lu

b sp

ołeczn

ym)

Up

rzywilejo

wan

ie z racji „trud

nego

” dzieciń

stwa

– reakcje zewn

ętrzne, in

stytucje, „w

aluta” w

transakcjach

spo

łecznych

Stygmatyzacja wewnątrzinstytucjonalna

Umieszczenie w domu dziecka – wykorzenienie z macierzystego środowiska

Rys. 1 Zjawisko kondensacji niskiego statusu społecznego

6

ponadto z uruchomieniem procesów nadawania wychowankom kolejnego piętna o

charakterze plemiennym - wykorzenione z macierzystego środowiska dziecko postrzegano

jako pozbawioną domu „sierotę społeczną”. W momencie rozpoczynania samodzielnego

życia, „absolwenci” placówek opieki całkowitej byli zatem (i dalej są) w sposób

„skondensowany” potrójnie naznaczeni: 1/poprzez swoje pochodzenie, z którym w percepcji

społecznej wiąże się zagrożenie społecznym lub genetycznym dziedziczeniem dysfunkcji

poprzednich generacji, 2/poprzez fakt pobytu w instytucji opiekuńczo-wychowawczej oraz

3/poprzez niski kapitał społeczny, ekonomiczny i kulturowy, jakim dysponują wchodząc w

samodzielne życie w okresie usamodzielnienia.

1. Analiza zjawiska wykorzenienia biograficznego z dysfunkcyjnej rodziny pochodzenia

Załamanie ciągłości pamięci biograficznej dotyczącej sfery rodzinnej i znaczących innych, a

także wykorzenienie biograficzne wychowanków placówek stanowi rezultat doświadczeń

okresu dzieciństwa. Zasoby i wspomnienia dotyczące rodziny pochodzenia są ograniczone i

jednocześnie nasycone traumatycznymi wspomnieniami, którym towarzyszą silne emocje.

Narratorzy, jako osoby, które doświadczyły skróconej fazy dzieciństwa5

(lub/i jego

zaburzonego przebiegu), pozbawieni zostali w znacznej mierze możliwości kształtowania

elementów koncepcji siebie w oparciu o naśladownictwo i identyfikację z intymnymi

znaczącymi innymi. Członkowie rodziny pochodzenia ze względu na swoje specyficzne

atrybuty (destrukcyjny, negatywnie oceniany tryb życia, uzależnienie od alkoholu,

zaniedbania, różne formy przemocy, odrzucenie lub porzucenie dzieci) stawali się dla

badanych niszczącymi znaczącymi innymi. Budowanie własnej tożsamości w oparciu o

opowieści intymnych znaczących innych o formatywnych wydarzeniach z okresu dzieciństwa

było w przypadku narratorów utrudnione ze względu na nadwątlone, zerwane lub nigdy

nienawiązane więzi z bliskimi. Proces instytucjonalizacji wzmacniał poczucie wykorzenienia,

a możliwości dokonania rekonstrukcyjnej pracy biograficznej6 w wielu przypadkach były

znacznie ograniczone.

2. Zastosowanie koncepcji (trwałego) emblematu niewydolności

Analizując zjawiska klasyfikowania i wartościowania badanych i członków ich rodzin

pochodzenia, przywołałam wprowadzone przez Richarda Sennetta i Johnatana Cobba7 pojęcie

emblematu wysokich kompetencji (badge of ability). Pozornie merytoryczny emblemat

wysokich kompetencji instytucjonalnie (np. w systemie edukacji) nadawany jest jednostkom

zajmującym wysokie pozycje w rankingach osiągnięć i sprawności. Wiąże się on z

5 W zubożałych wieloproblemowych rodzinach znaczącym przemianom ulegają wzory związane z pełnieniem

roli dziecka, przedwcześnie podejmującego rolę i funkcje osoby dorosłej, co skutkuje m.in. znacznym

skróceniem faz dzieciństwa i adolescencji (m.in. Jacyno M., 1997, Kontrkultura ubóstwa. Pierre'a Bourdieu

koncepcja reprodukcji klas społecznych a problem reprodukcji otwartej, Studia Socjologiczne, nr 3 (146);

Grotowska Leder J., Golczyńska-Grondas A. [2004] , Bieda jako zagrożenie dla funkcjonowania rodziny, [w]:

Sałustowicz P. (red.), Europa i praca. Materiały III Konwencji Ruchu Przeciw Bezradności Społecznej, Biuro

Rzecznika Praw Obywatelskich, Warszawa, s. 116-134. 6 Hoffman-Riem Ch., 1990, Adopted child. Family Life with Double Parenthood. London, New Brunswick:

Transaction Publishers. 7 Sennett R., J. Cobb, 1972, The Hidden Injuries of Class, New York, London: W. W. Norton & Company.

7

faworyzowaniem jednostek z klas wyższych i jednoczesnym pomijaniem zdolności

i możliwości osób z niższych segmentów struktury społecznej. Tym ostatnim, zwłaszcza, gdy

ich funkcjonowanie znacząco odbiega od wartości, norm i wzorów zachowań przyjętych w

mainstream society, przypisuje się znacznik określony przeze mnie jako emblemat

niewydolności (sign of inability). Według Sennetta i Cobba przyznawanie emblematów

kompetencji (i niewydolności) stanowi podstawę podziałów społecznych, legitymizuje

uprawnienia jednostki do korzystania z jej praw zarówno w wymiarze egzystencjalnym (np.

prawa do wolności i godności), jak i w podejmowaniu codziennych wyborów oraz warunkuje

ponadto kontakty i więzi społeczne8.

Ustaliłam, że proces nadawania rodzinie pochodzenia trwałego emblematu

niewydolności opierał się o sekwencję działań instytucji pomocowych, edukacyjnych i

sądowniczych formułujących diagnozy, opinie i oceny. Działania te opisać można jako

instytucjonalne rytuały degradacji9

, związane z narzuceniem rodzinom pochodzenia

narratorów deprecjonującego statusu i jego legitymizowaniem. Podejmowane wobec rodzin

interwencje były przynajmniej częściowo uzasadnione rzeczywistymi, złymi warunkami

socjalizacji dziecka. Podkreślić jednak należy, że gromadząc dowody uzasadniające

pozbawianie rodziców statusu osób zdolnych do prawidłowego wypełniania funkcji

rodzicielskich, profesjonaliści dokonywali silnie naznaczających ocen. Oceny te odnosiły się

przede wszystkim do subiektywnie zdiagnozowanych osobowościowych lub

charakterologicznych deficytów opiekunów, pomijano natomiast inne uwarunkowania

dysfunkcyjności rodziny (np. środowiskowe, strukturalne), oraz potencjalne zasoby, które

mogłyby być wykorzystane dla zapobieżenia instytucjonalizacji dziecka. Analizowane opinie

dotyczące funkcjonowania rodziców/opiekunów dziecka lokują się w ramach paradygmatu

moralnego oburzenia; cechuje je znaczna arbitralność, wzajemna sprzeczność, stereotypowe

przypisywanie odpowiedzialności za funkcjonowanie rodziny w kategoriach płci.

Sformułowane w procesie umieszczania dziecka w placówce opinie w kolejnych latach

zazwyczaj rytualnie podtrzymywano. Nieliczne w badanej próbie przypadki stwierdzenia

poprawy sytuacji w rodzinie pochodzenia nie powodowały znaczących zmian w położeniu

pozostających w placówce narratorów. Różnorakie zachowania rodziców, którym przypisano

emblemat niewydolności, klasyfikowane bywały zgodnie z regułami stereotypizacji lub

retrospektywnej reinterpretacji roli społecznej, co prawdopodobnie warunkowało przebieg

pracy personelu placówek z podopiecznymi. Emblemat niewydolności wzmacniał także

negatywny stosunek bezpośredniego środowiska, w jakim funkcjonowała rodzina do jej

członków. Analizowane dokumenty odzwierciedlają proces dalszej degradacji części rodzin

narratorów, co skłania do postawienia częściowo potwierdzonej w wywiadach grupowych

hipotezy o istnieniu związków między instytucjonalizacją dzieci a pogłębiającą się destrukcją

życia rodziców/opiekunów.

8 Sennett R., J. Cobb, 1972, s. 58-98, 118, 153-157, 170-177.

9 Por. Garfinkel H., 1956, Condition of Successful Degradation Ceremonies, “American Journal of Sociology”,

t. 61, nr 5, s. 420-424.

8

3. Wprowadzenie pojęcia stygmatyzującej pracy nad tożsamością i wskazanie typów tej pracy

w odniesieniu do zbiorowości wychowanków placówek

W kontekście badań zbiorowości wychowanków PDD, wywodzących się ze

spauperyzowanych, dysfunkcyjnych rodzin ulokowanych na najniższych poziomach struktury

społecznej, szczególnie istotna staje się kwestia „tożsamościo-twórczego” potencjału

marginalizacji i stygmatyzacji. W okresie pobytu w PDD indywidualni i instytucjonalni

aktorzy społeczni podejmowali wobec kształtującej się tożsamości narratorów działania

nazwane przeze mnie stygmatyzującą pracą nad tożsamością. Obejmowała ona pięć typów

oddziaływań: 1/sformalizowaną pracę nad tożsamością – oficjalnie formułowane

psychologiczne, pedagogiczne, psychiatryczne diagnozy i orzeczenia dotyczące osoby

wychowanka, 2/stygmatyzację instytucjonalną w wymiarze wewnętrznym (realizowaną przez

kadrę placówek) i 3/zewnętrznym (w instytucjach systemu edukacji, sądownictwa, etc.),

4/stygmatyzację pozainstytucjonalną (ze strony „zwykłych” uczestników życia społecznego)

oraz 5/pozytywne naznaczanie wychowanków jako „osób specjalnej troski”. Stygmatyzującej

pracy nad tożsamością towarzyszyły niekiedy akty samo-naznaczania. Jedną ze

zidentyfikowanych przeze mnie, interesujących form stygmatyzacji była klątwa

instytucjonalna, silnie naznaczająca „przepowiednia” dotycząca negatywnego przebiegu

przyszłych losów wychowanka, komunikowana mu przez formalne autorytety. Podkreślić

należy, że oprócz (auto)stygmatyzacji, dla procesów kształtowania się tożsamości

wychowanków znaczenie miały także inne oddziaływania, stanowiące przeciwwagę dla

nakładanego na narratorów piętna: obecność i wpływ pozytywnych znaczących innych –

wychowawców, opiekunów biograficznych, oraz grupy rówieśniczej, czyli kolektywnego

znaczącego innego.

II. Ustalenie relacji między przebiegiem losów życiowych wychowanków a pracą

biograficzną i pracą nad tożsamością

Oparte na sprzężeniach zwrotnych związki między tożsamością a biografią wyrażają się w

postaci autobiograficznej narracji, dynamicznej i samokorygującej struktury,

skontekstualizowanej przez intencje jednostkowe oraz uwarunkowania społeczne10

. Wątki

historii życia oraz kształtowania i transformacji tożsamości w wymiarze zarówno

rzeczywistym – biograficznym, jak i analitycznym, łączą się w dwóch przenikających się

wzajemnie fenomenach określanych mianem pracy biograficznej i pracy nad tożsamością

(pojęcia wprowadzone do dyskursu socjologicznego przez Anselma Straussa, jego

współpracowników i następców). Praca biograficzna definiowana jest jako podejmowany

zwłaszcza w przełomowych momentach biografii, auto-interaktywny (self-interactive)

„wysiłek interpretacji własnych doświadczeń biograficznych w odniesieniu do własnej

10 M. in. Rosner K., 2006, Narracja, tożsamość i czas, Kraków: Towarzystwo Autorów i Wydawców Prac

Naukowych Universitas, s. 28-29, 122; Niedźwiedzki D., 2010, Migracje i tożsamość. Od teorii do analizy

przypadku, Kraków: Zakład Wydawniczy NOMOS, s. 136.

9

tożsamości, obrazów siebie, zachowań, podejmowanych bądź nie aktywności”11

,

uwarunkowany oddziaływaniami (znaczących) innych oraz kontekstu społeczno-kulturowego.

Praca nad tożsamością polega na kształtowaniu koncepcji siebie przez jednostkę

postrzegającą siebie w kategoriach rozwijającej się unikalnej tożsamości, rozważającą

uwarunkowania tego rozwoju oraz określającą pożądany jego kierunek i sposoby realizacji 12

.

Praca nad tożsamością i – w pewnych wymiarach – praca biograficzna, mogą być

podejmowane w sposób autonomiczny przez samą jednostkę, jak i przez inne osoby (np.

praca nad tożsamością jest jednym z elementów straussowskiego łuku pracy realizowanego

przez personel (także personel goffmanowskich instytucji totalnych) w odniesieniu do

podopiecznych.

W świetle przeprowadzonych badań szczególne znaczenie zyskuje twierdzenie o

znaczeniu pracy biograficznej i pracy nad tożsamością dla przebiegu losów życiowych byłych

wychowanków placówek opiekuńczo-wychowawczych. Związki te uwidacznia

przeprowadzona przeze mnie typologiczna analiza losów wychowanków oraz –

odpowiadających poszczególnym kategoriom karier biograficznych – profili

tożsamościowych wyłonionych na podstawie indywidualnych zestawów autocharakterystyk

badanych. Możliwość odniesienia sukcesu biograficznego (uzyskania emblematu wysokich

kompetencji, osiągnięcia stabilizacji, czyli używając określenia narratorów osiągnięcia

normalności), a przynajmniej częściowego przełamania wzorów biograficznych poprzednich

pokoleń, i w konsekwencji definiowania siebie jako normalnego, pełnoprawnego członka

społeczeństwa, zależała od możliwości przeciwstawienia się przez badanych trajektoryjnemu

potencjałowi nagromadzonemu przez poprzednie pokolenie(a) poprzez:

1/ pracę biograficzną i pracę nad tożsamością nad zagrażającym normalności dziedzictwem

rodziny pochodzenia i pracę nad tożsamością dziecka dysfunkcyjnych rodziców,

rozpoczynającą się od świadomie podjętej w okresie adolescencji decyzji o stawaniu się

„kimś innym niż byli rodzice”, a więc przeciwieństwem intymnych, niszczących znaczących

innych. Decyzja ta realizowana była w aktach fizycznego i symbolicznego odcięcia od

rodziny pochodzenia oraz poprzez przeciwstawianie się treściom stygmatyzującego

emblematu niewydolności. W okresie dorosłości kwestie pracy biograficznej nad relacjami z

rodzicami postrzeganymi jako zagrażający osiągniętej stabilizacji niszczący znaczący inni

oraz pracy „tożsamościowej” nad określeniem się wobec dysfunkcyjnej rodziny pochodzenia

rozwiązywane są w oparciu o: a/ realne lub symboliczne sytuowanie się poza systemem

rodzinnym, b /rekonstrukcyjną pracę biograficzną i akt wybaczenia rodzicom, c/ podjęcie

wysiłku rekonstrukcji wzajemnych relacji mimo kontynuacji destrukcyjnego stylu życia przez

bliskich. Byli wychowankowie placówek, którzy odnieśli sukces biograficzny, dokonali

aktów swoistej konwersji poprzez odrzucenie wzorów i norm charakterystycznych dla

pierwotnego, rodzinnego środowiska socjalizacyjnego i przyjęcie norm i wzorów

charakterystycznych dla głównego nurtu społeczeństwa. Sporadycznie funkcjonujący w

11

Kaźmierska K., 2008, Biografia i pamięć. Na przykładzie pokoleniowego doświadczenia ocalonych z zagłady,

Kraków: Zakład Wydawniczy NOMOS, s. 29. 12

M.in. Schütze F., 2009, Biography Analysis on the Empirical Base of Autobiographical Narratives: How to

Analyse Autobiographical Narrative Interviews, “European Studies on Inequalities and Social Cohesion”, nr 1/2

2008 (Part one) i nr 3/4 2008 (Part two).

10

ramach mainstream society badani nie podejmowali wysiłku interpretacji dziedzictwa rodziny

pochodzenia i swoich relacji z rodzicami. Brak pracy biograficznej i pracy nad tożsamością

skutkuje w ich przypadku niepewnością biograficzną i towarzyszącą jej niepewnością

tożsamościową;

2/ pracę nad stygmatem wychowanka placówki, polegającą na przeciwstawieniu się

wtórnemu statusowi wychowanka placówki (nadawanemu w konsekwencji pierwotnego

statusu przypisanego dysfunkcyjnej rodzinie pochodzenia) i związanemu z tym statusem

poczuciu anormalności. Aktywność tego typu związana była (i jest) przede wszystkim ze

staraniami o zaklasyfikowanie do zbiorowości „normalsów”. W okresie instytucjonalizacji

praca nad stygmatem wychowanka przyjmowała postać praktyk „normalizacyjnych” (np.

praktyki autoprezentacyjne związane z wyglądem zewnętrznym, budowanie sieci kontaktów z

„pozaplacówkowym” środowiskiem rówieśniczym, a nawet tworzenie fikcyjnej definicji

siebie poprzez opowieści o „normalnej rodzinie”). W okresie „post-instytucjonalnym” badani

przyjmowali i wciąż przyjmują zróżnicowane strategie ujawniania swojej przeszłości

i stanowiącej potencjalną oznakę odmienności od otoczenia tożsamości wychowanka. Tylko

nieliczni narratorzy funkcjonują w ramach całkowicie otwartego kontekstu świadomości,

otwarcie informując innych o swojej instytucjonalnej przeszłości. Wydaje się przy tym

prawdopodobne, że strategia ta wynika z aktywnej identyfikacji narratora ze zbiorowością

wychowanków i potrzeby konstruowania kontr-definicji negatywnego obrazu tej zbiorowości.

Najczęściej badani przyjmują strategię częściowo otwartego kontekstu świadomości,

uzależniając ujawnianie tożsamości wychowanka od różnych uwarunkowań, zwłaszcza od

typu więzi łączących ich z innymi i przewidywanego kierunku rozwoju relacji; ci, którzy

doświadczyli nasilonej stygmatyzacji, w sposób bardzo ostrożny „zarządzają” autodefinicją

wychowanka placówki. Częściowe zamknięcie kontekstu świadomości nie musi wiązać się

wyłącznie ze wstydem i lękiem przed stygmatyzacją, powodowane być może także obawą, że

taka informacja odebrana zostanie jako rodzaj manipulacji nastawionej na osiągnięcie

korzyści interakcyjnych i/lub materialnych;

3/ inne wymiary pracy biograficznej i pracy nad tożsamością: normalizacja biografii i

tożsamości (budowanie pozytywnych autoidentyfikacji) odbywała się także poprzez

budowanie osobistego potencjału: a/kontynuowanie edukacji i naukę nowych umiejętności

oraz podejmowanie nowych, istotnych ról społecznych dzięki naśladownictwu orientujących

znaczących innych, b/ „naukę na własnych błędach”, opartą o świadomie podejmowane próby

funkcjonowania w sposób odmienny od rodziców, a także c/ podjęcie autoterapeutycznej

pracy biograficznej (lektura książek, oglądanie filmów i wprowadzaniu w życie wynikających

z tych aktywności wniosków). Przeprowadzone analizy ujawniły praktyki służące ochronie

osiągniętej normalizacji, takie jak: wskazane wcześniej fizyczne odcięcie od destrukcyjnie

żyjących rodziców lub/i rodzeństwa, ograniczanie częstości spotkań z bliskimi i

przeciwstawianie się sytuacjom, w których niszczący znaczący inni usiłują uzyskać

jakikolwiek bezpośredni wpływ na narratorów, unikanie jakichkolwiek aktywności, które

podobne byłyby do aktywności podejmowanych przez rodziców, zachowywanie szczególnej

ostrożności w sytuacjach, w których badani zauważają podobieństwo swoich zachowań do

anormatywnych zachowań rodziców, a także odcięcie się od kontaktów ze światem placówek

opiekuńczo-wychowawczych.

11

III. Wprowadzenie pojęć negatywnej pracy nad tożsamością i negatywnej pracy

biograficznej

W dotychczas opublikowanej literaturze socjologicznej przyjęto, że praca biograficzna i praca

nad tożsamością mogą mieć charakter wyłącznie rozwojowy/autoterapeutyczny. Stawiając

tezę, że istnieją związki między (nie)podejmowaniem określonych form pracy nad

tożsamością i pracy biograficznej a przebiegiem losów życiowych jednostki, w odwołaniu do

analiz biografii wychowanków, którzy ponieśli porażkę życiową, wprowadzam pojęcie

negatywnej pracy nad tożsamością i negatywnej pracy biograficznej. Zgodnie z koncepcją

Fritza Schütze13

podejmująca pracę nad tożsamością jednostka postrzega samą siebie jako

pozytywnie rozwijającą się, unikalną tożsamość, potrafi określić swoje mocne strony,

wskazać mechanizmy oraz blokady rozwoju własnego ja w historii życia, a także wytyczyć

pożądane kierunki rozwoju. Negatywna praca nad tożsamością zdefiniowana być może jako

opozycyjna w stosunku do przedstawionej wyżej koncepcji. Jednostka przejmuje

deprecjonujące ją klasyfikacje innych uczestników życia społecznego (zgodnie z koncepcją

Erika Eriksona kluczowe są tu klasyfikacje okresu adolescencji i początku fazy wczesnej

dorosłości) i ostatecznie „sama” definiuje siebie w kategoriach niepełnoprawnego (czy nawet

niepełnosprawnego) aktora społecznego. Autocharakterystyki złożone z deprecjonujących dla

jednostki elementów zawierają również treści neutralne i pozytywne. Osoba dokonująca

„negatywnej pracy tożsamościowej” nie potrafi zdystansować się do narzuconych jej

zinternalizowanych autodefinicji, choć podejmując negatywną pracę biograficzną jest w

stanie – odwołując się do historii swojego życia – zobrazować proces, który doprowadził do

przyjęcia negatywnego sposobu definiowania siebie i wskazać udział znaczących innych w

tym procesie. Negatywna praca biograficzna ma charakter regresywny, służy podtrzymaniu

pewnych hamujących rozwój elementów obrazu siebie. Refleksja nad historią życia

nakierowana jest na szukanie uzasadnień dla aktualnej (i „prowadzącej na manowce”)

koncepcji siebie w niepomyślnym przebiegu zdarzeń, w barierach o charakterze

strukturalnym oraz interpersonalnym, w postawach i zachowaniach innych osób, czemu

towarzyszą opisy nieudanych prób przeciwdziałania negatywnym uwarunkowaniom.

Zarówno negatywną pracę nad tożsamością i negatywną pracę biograficzną, jak i brak pracy

biograficznej i tożsamościowej uznaję za jeden z czynników sprzyjających dziedziczeniu

stygmatyzowanego statusu poprzedniej generacji i utrzymywaniu się narratorów w

biograficznej pułapce. Podkreślić należy, że choć niewątpliwie istnieje fenomen negatywnej

pracy nad tożsamością jednostki wykonywanej przez (znaczących dla niej) innych, to

wprowadzone terminy negatywnej pracy biograficznej, oraz indywidualnej negatywnej pracy

nad tożsamością mają ciągle jeszcze charakter intuicyjny i wymagają dalszego testowania.

13

Op. cit.

12

IV. Rozwój refleksji nad znaczeniem ważnych innych w biografii jednostki.

Rozbudowanie autorskiej typologii znaczących innych, prezentacja modelu przestrzeni

oddziaływań znaczących innych

Osoby, z którymi jednostkę łączą szczególnie intensywne i nasycone emocjami więzi,

określane w języku polskim jako znaczący lub ważni inni, pełnią szczególną rolę w procesie

kształtowania i potwierdzania tożsamości jednostki. Pomimo że, relacje między nimi a self,

stanowią jedną z socjologicznych ram odniesienia, to, istotna przede wszystkim dla badaczy

związanych z nurtem socjologii interpretatywnej, problematyka znaczących innych nie została

jeszcze wystarczająco rozpoznana. Do chwili obecnej nie powstało żadne obszerne

opracowanie jej poświęcone, niewiele jest również artykułów, w których temat ten

potraktowany jest jako podstawowy. Zbigniew Bokszański14

zwrócił uwagę na fakt, iż

problem znaczenia innych pojawił się jako element dziedzictwa pozostawionego swoim

następcom przez G. H. Meada wraz z szeregiem nierozstrzygniętych zagadnień dotyczących

typologii więzi z innymi, hierarchii ważności znaczących innych oraz trwałości wpływów

różnych klas innych. W moich pracach dążę do rozstrzygnięcia niektórych z wymienionych

kwestii. Studia literaturowe i analiza wywiadów biograficznych przeprowadzonych w jednym

z wcześniejszych projektów zaowocowały skonstruowaniem szerszej, spójnej typologii

znaczących innych w aspekcie ich oddziaływań na biografię i tożsamość jednostki15

. Badania,

które stały się podstawą rozprawy habilitacyjnej, wzbogaciły tę typologię i organizujący ją

model przestrzeni oddziaływań znaczących innych o kolejne wymiary. W modelu tym

przestrzeń oddziaływań znaczących innych wobec jednostki wyznaczona jest przez pięć osi.

Pierwsza z nich odnosi się do kręgów społecznych, z jakich pochodzą ważni inni, od

ulokowanych na jednym krańcu osi intymnych innych (członkowie rodziny, przyjaciele) po

umieszczonych na drugim jej krańcu instytucjonalnych innych. Druga oś wyznaczona jest

przez jakość i emocjonalną treść więzi łączących jednostkę z innymi – na przeciwległych

krańcach tej osi mieszczą się konstruktywni wystarczająco dobrzy (good-enough) inni oraz

niszczący ważni inni uruchamiający w biografii jednostki procesy trajektoryjne. Trzecia oś

przedstawia trwałość relacji ze znaczącym innym, od epizodycznych, poprzez

kilkumiesięczne, czy kilkuletnie – do trwałych, biograficznych. Czwarta określa postawę

jednostki wobec znaczącego innego – od postawy całkowicie akceptującej, poprzez

ambiwalentną, do zupełnej negacji. Piąta oś umożliwia odniesienie się do kwestii „pierwotnej

dobrowolności” relacji tworzonej ze znaczącymi innymi. Na jej krańcach mieszczą się inni

narzuceni jednostce bez jej woli i udziału oraz inni, w przypadku których podstawą tworzącej

się więzi jest autonomiczna decyzja jednostki. Istotne znaczenie w przestrzeni oddziaływań

znaczących innych, zwłaszcza w aspekcie analiz biograficznych, ma także symetryczna bądź

asymetryczna forma interakcji. Poza zaproponowaną klasyfikacją mieści się istotna dla

rozważań dotyczących wychowanków placówek kategoria grupy jako kolektywnego

znaczącego innego. Zaproponowana przeze mnie typologia i model przestrzeni oddziaływań

14

Bokszański Z., 1989, Tożsamość, interakcja, grupa, Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, s. 67. 15

Golczyńska-Grondas A., 2006, Tożsamość jednostki a znaczący inni, [w:] A. Golczyńska-Grondas, Ł. Dunajew

Tarnowska (red.), Metoda biograficzna w doradztwie zawodowym i pracy socjalnej, Łódź: Łódzkie

Towarzystwo Naukowe, s. 25-45.

13

znaczących innych posłużyć mogą jako narzędzie analityczne służące określaniu możliwego

zakresu wpływu znaczących innych na przebieg procesów tożsamościowych.

V. Wkład w refleksję teoretyczną nad funkcjonowaniem instytucji totalnych –

wprowadzenie skali totalizacji

W rozdziale II rozprawy przedstawiłam analizę świata społecznego domów dziecka,

wykazując, że funkcjonujące w okresie PRL placówki opiekuńczo-wychowawcze spełniały

wszystkie kryteria goffmanowskiej instytucji totalnej. Przedstawiona w pracy charakterystyka

domów dziecka była z konieczności uśredniona (podkreślić należy, że sam Goffman w swojej

typologii wskazywał na różnorodność instytucji totalnych16

). W związku z tym dla celów

analitycznych zaproponowałam zastosowanie skali totalizacji. Na skali tej umieścić można

funkcjonujące w jednym systemie różne instytucje. Na przykład, w systemie polskich

instytucji opiekuńczo-wychowawczych funkcjonującym do roku 1998 do instytucji o

wysokim stopniu totalizacji zaliczyć można pogotowia opiekuńcze dla dzieci starszych, a

relatywnie niskim stopniem totalizacji charakteryzowały się domy dziecka z niewielką liczbą

wychowanków i zaangażowanym w wykonywanie swoich zadań personelem). Ponadto,

poszczególne wymiary i atrybuty instytucjonalne (np. przestrzeń, harmonogram dnia,

uniformizacja i standaryzacja, etc.) cechować się mogą zróżnicowanym natężeniem

totalizacji. Na postrzegany stopień totalizacji instytucji wpływać będzie także czas

historyczny – zarówno przedział czasowy, do którego odnoszą się analizy, jak i ten, z

perspektywy którego dokonujemy opisu. Istotne znaczenie mieć będzie także subiektywna

ocena odczuć podopiecznych/podwładnych przebywających w tym samym okresie w jednej

placówce. Skala totalizacji może być zatem w wymiarze poznawczym i praktycznym

pomocnym narzędziem w opisie i analizach systemu instytucji i jego części składowych.

VI. Ustalenia o charakterze metodologicznym

Przeprowadzone badania umożliwiają także odniesienie się do kilku istotnych kwestii o

charakterze metodologicznym, związanych z: a/ ograniczeniami (wynikającymi z ograniczeń

prawnych i administracyjnych) w konstruowaniu próby w badaniach zbiorowości

„niszowych”, (z)marginalizowanych i „straumatyzowanych”, b/ zastosowaniem technik

zbierania materiału, zwłaszcza wywiadów biograficznych i Testu Dwudziestu Stwierdzeń,

oraz c/ dylematami epistemologicznymi i etycznymi (problem wiarygodności i trafności

uzyskanych wyników, świadomej zgody na udział w badaniach, ochrony uczestników przed

„szkodliwymi dla nich konsekwencjami”, etycznej odpowiedzialności badacza związanej z

rozpowszechnianiem wyników analiz oraz dylemat ewentualnej interwencji).

16

Goffman E., 2006, Charakterystyka instytucji totalnych, [w:] A. Jasińska-Kania., L.M. Nijakowski, J. Szacki,

M. Ziółkowski (wybór i opracowanie), Współczesne teorie socjologiczne, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe

Scholar, t. I, s. 316-317.

14

VII. Możliwości wykorzystania wyników analiz

Oprócz w/w wyników o charakterze poznawczym, podkreślić należy, że rozważania i

ustalenia zawarte w rozprawie stać się mogą podstawą porównawczych analiz dotyczących

aktualnego funkcjonowania systemu opieki nad dziećmi i młodzieżą oraz oceny

przeprowadzanych od roku 1999 reform. Uzyskane wyniki mają także duże znaczenie

aplikacyjne w odniesieniu do analiz funkcjonowania instytucji realizujących zadania

dotyczące pracy z rodzinami biologicznymi dzieci zagrożonych instytucjonalizacją oraz

usamodzielniania absolwentów – w kwestii tej sformułowane zostały nieujęte w tekście

rozprawy rekomendacje (zamieszczone zostały one w raporcie badawczym i zostaną

opublikowane w formie artykułu). Analizy dotyczące uwarunkowań procesów tożsamości

wychowanków instytucji, podejmowanej przez nich pracy biograficznej i pracy nad

tożsamością, wykorzystywane mogą być nie tylko przez socjologów zainteresowanych tą

problematyką, ale także przez psychologów, terapeutów i wychowawców korekcyjnych w ich

codziennej pracy z dziećmi, młodzieżą i dorosłymi, dla których istotnym biograficznym

doświadczeniem stała się instytucjonalizacja w placówkach opieki całkowitej.

5. Omówienie pozostałych osiągnięć naukowo–badawczych

Od połowy lat 1990 moje zainteresowania naukowe koncentrują się wokół socjologicznych

problemów biedy i wykluczenia społecznego oraz funkcjonowania instytucji o charakterze

pomocowym, przede wszystkim szeroko definiowanych instytucji pomocy społecznej. Przed

uzyskaniem doktoratu uczestniczyłam w dwóch projektach badawczych oraz opublikowałam

7 artykułów tematycznie związanych z tą problematyką. Zainteresowania te kontynuowałam

po obronie pracy doktorskiej. Badania i analizy realizowane przeze mnie w ramach prac

zespołowych (uczestnictwo w trzech projektach zespołowych, w tym jednym

międzynarodowym) i indywidualnie opierają się przede wszystkim o metody jakościowe,

zwłaszcza metodę biograficzną.

a/ Prace z zakresu biedy i wykluczenia osadzone w ramach socjologii biografistycznej

Część moich prac powstałych w oparciu o materiały biograficzne (przede wszystkim różne

techniki wywiadów biograficznych) koncentruje się na analizach kluczowych dla

mikrosocjologii pojęć – roli społecznej, tożsamości, znaczących innych. W roku 2003

obroniłam rozprawę doktorską opracowaną pod kierunkiem prof. zw. dr hab. Wielisławy

Warzywody-Kruszyńskiej. Rozprawa pt. „Role społeczne mężczyzn żyjących w warunkach

biedy i ubóstwa”, przygotowana na podstawie family life histories zebranych w 3-

generacyjnych rodzinach łódzkich klientów pomocy społecznej, łączyła wątki socjologicznej

analizy ról społecznych z problematyką men’s studies. Praca uzyskała I nagrodę w konkursie

na najlepsze prace magisterskie i doktorskie w dziedzinie problemów pracy i polityki

społecznej organizowanym przez Instytut Pracy i Spraw Socjalnych pod patronatem Ministra

Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej w roku 2003. Książka, która powstała na podstawie

15

rozprawy17

uzyskała w roku 2005 nagrodę indywidualną III stopnia Rektora Uniwersytetu

Łódzkiego. Do chwili obecnej cieszy się uznaniem i jest cytowana przez naukowców

podejmujących problematykę ubóstwa, wykluczenia oraz polityki społecznej. W oparciu o

analizy family-life histories powstał również rozdział opracowania „Biedni o sobie i o swoim

życiu”18

poświęcony problematyce wielkomiejskiej biedy na przykładzie Łodzi

(współautorstwo z W. Warzywodą-Kruszyńską i M. Potoczną).

W mikrosocjologicznym nurcie moich zainteresowań mieści się problematyka

związków między biografią i tożsamością jednostki a oddziaływaniami ze strony znaczących

innych. Jednym z efektów uczestnictwa w międzynarodowym projekcie „INVITE. New

Ways of Biographical Counselling in Rehabilitative Vocational Training" było opracowanie

pierwszej wersji udoskonalonej w rozprawie autorskiej typologii znaczących innych19

.

Kolejny podejmowany w moich pracach wątek dotyczy uwarunkowań losów życiowych osób

zagrożonych wykluczeniem, mężczyzn z łódzkich enklaw biedy20

oraz ostatnio –

wychowanków domów dziecka21

. Analizy biedy i wykluczenia społecznego w obrębie

socjologii biografistycznej prowadzone są po części z uwzględnieniem aspektu gender. Moje

zainteresowanie wnioskami i ustaleniami wynikającymi z men’s studies uwidaczniają:

rozprawa doktorska, trzy artykuły (w tym dwa opublikowane przed doktoratem), a także

prowadzony przeze mnie od 10 lat wykład dla studentów Instytutu Socjologii UŁ

„Socjopsychologia mężczyzn i męskości”.

Bardzo ważne są dla mnie kwestie etyczne badań społecznych oraz rozwój refleksji o

charakterze metodologicznym. Za istotny swój wkład w dyskusję na temat zastosowania

metody biograficznej uznaję analizy zamieszczone w tekście pt. „Biographical Research and

Treatment”22

traktującym o relacjach między badaniami biograficznymi a psychoterapią,

m.in. o tzw. czynnikach leczących w terapii, które zidentyfikować można także w tekstach

wywiadów narracyjnych. Artykuł ten zawiera ponadto rozważania dotyczące dylematów

etycznych związanych z zastosowaniem wywiadów biograficznych oraz zalecenia dla osób je

prowadzących. Opublikowany wraz z Małgorzatą Potoczną przeglądowy artykuł23

wykazuje z

kolei znaczenie badań biograficznych w polskich analizach biedy i wykluczenia społecznego.

17 Golczyńska-Grondas A., 2004, Mężczyźni z enklaw biedy. Rekonstrukcja pełnionych ról społecznych, Łódź:

Wydawnictwo Absolwent. 18

Golczyńska-Grondas A., M. Potoczna, W. Warzywoda-Kruszyńska, 2003, Część II: Wielkomiejska bieda, [w]:

Tarkowska E., Warzywoda Kruszyńska W., Wódz K. (red.), Biedni o sobie i o swoim życiu, Katowice-

Warszawa: Śląsk Wydawnictwo Naukowe, s. 132-221. 19

Golczyńska Grondas A., 2006, Tożsamość jednostki a znaczący inni, [w]: Golczyńska-Grondas A., Dunajew-

Tarnowska Ł., Metoda biograficzna w doradztwie zawodowym i pracy socjalnej, Łódź: Łódzkie Towarzystwo

Naukowe, s . 25-45, wersja anglojęzyczna: The Interplay between Personal Identity and the Others: Interaction

Partners and Competitors of all Kinds, „European Studies on Inequalities and Social Cohesion” nr 1-2/2008, s.

83-102. 20

Opublikowany przed doktoratem tekst: Golczyńska-Grondas A., 1999, Transformacja, degradacja czy kryzys

tożsamości, [w:] Warzywoda-Kruszyńska W. (red.), (Żyć) Na marginesie wielkiego miasta, Łódź: Instytut

Socjologii UŁ, s. 126-149. 21

Golczyńska-Grondas A., 2012, Biografie dorosłych wychowanków domów dziecka – próba analizy

socjologicznej, [w]: Waniek K. (red.), Wykluczenie, marginalność oraz praca w doświadczeniach

biograficznych, Acta Universitatis Lodziensis, „Folia Sociologica” nr 41, s. 5-21. 22

Golczyńska-Grondas A., M. Grondas, 2013, Biographical Research and Treatment. Some remarks on

Therapeutic Aspects of Sociological Biographical Interviews, “ Przegląd Socjologii Jakościowej”, t. IX, s. 28-49. 23

Golczyńska-Grondas A., M. Potoczna, 2013, Znaczenie badań biograficznych w analizach ubóstwa i

wykluczenia społecznego, [w:] Grotowska-Leder, Rokicka E. (red.), Nowy Ład. Dynamika struktur społecznych

we współczesnych społeczeństwach, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, s. 379-397.

16

Jestem członkiem i uczestniczę w aktywnościach Research Network „Biographical

Perspectives on European Societies” (RN3) funkcjonującego w strukturze European

Sociological Association. Jeden z przeprowadzonych przeze mnie wywiadów biograficznych

zaprezentowany został na mid-term conference tej sieci i stał się przedmiotem prac

międzynarodowej, interdyscyplinarnej grupy badaczy. Rezultaty tych analiz, w tym także mój

tekst, opublikowane zostały w jednym z tomów „Qualitative Sociology Review”24

. Pozostałe

teksty dotyczące problematyki ubóstwa i wykluczenia społecznego mają charakter bardziej

ogólny, traktując o zagrożeniu wykluczeniem społecznym w Łodzi i województwie łódzkim,

a także o funkcjonowaniu rodziny w warunkach biedy i marginalizacji społecznej.

Socjologia „zaniedbanego” dzieciństwa

Kolejny obszar moich naukowych zainteresowań dotyczy socjologii dzieciństwa, przede

wszystkim dzieciństwa „zaniedbanego”, zarówno jego uwarunkowań, problemu

międzygeneracyjnej transmisji biedy i wykluczenia społecznego, jak i stygmatyzacji

najmłodszych członków społeczeństwa25

, oraz kwestii metodologiczno-etycznych w

badaniach prowadzonych z udziałem dzieci i młodzieży, przede wszystkim problemów

związanych z projektowaniem i realizacją badań oraz z dylematami etycznymi26

. Jestem

aktywnym współorganizatorem realizowanego od r. 2009 cyklu konferencji „Zaniedbane

dzieciństwo”, zainicjowałam i współprowadziłam prace grupy tematycznej dotyczącej

marginalizacji i wykluczenia dzieci i młodzieży w ramach Zjazdu PTS w Szczecinie w roku

2013. Jestem (wraz z Marcjanną Nóżką) redaktorką 49 tomu „Folia Sociologica” pt.

„Wybrane zagadnienia społecznego wykluczenia i partycypacji dzieci i młodzieży”, który

obecnie (kwiecień 2014) składany jest do druku. Opublikowałam także dwie recenzje pozycji

anglojęzycznych dotyczących tej problematyki.

Prace dotyczące analiz działań instytucjonalnych podejmowanych wobec środowisk

zagrożonych wykluczeniem społecznym

Moje cenione w gronie badaczy biedy i wykluczenia teksty podejmujące problematykę

funkcjonowania instytucji pomocowych, realizowanych przez nie działań, specyfiki pracy i

postaw pracowników socjalnych wobec klientów pomocy społecznej, powstawały jeszcze

przed obroną pracy doktorskiej27

. W okresie późniejszym zajmowałam się: analizą i oceną

działań instytucji pomocowych i organizacji pozarządowych podejmowanych wobec

24

“Qualitative Sociology Review” vol. X 2014, Biography and Emotions. Different Approaches in Dealing with

Life-Story of Natalia & 70th Jubilee of Professor Fritz Schütze, Kaźmierska K. (red.). 25

Golczyńska-Grondas A., 2003, Kariera biograficzna kłopotczyńcy, w: Piekut Brodzka D. (red.), Dziecko w

pomocy społecznej. Opinie teoretyków i praktyków, Warszawa: Koło Naukowe Studentów Pracy Socjalnej w

Szkole Pedagogiki Specjalnej; Golczyńska-Grondas A., 2012, Dzieciństwo w placówkach opieki całkowitej –

czynniki ryzyka transmisją biedy i problemów społecznych, [w:] Warzywoda-Kruszyńska W. (red.), Bieda dzieci.

Zaniedbanie. Wykluczenie społeczne, Łodź: Wydawnictwo UŁ, s. 221-233. 26

Golczyńska-Grondas A., 2009, Researching children from the enclaves of poverty in the city of Lodz, Poland.

Methodological and ethical dilemmas , [w:], European Society or European Societies, CD. Lisbon: European

Sociological Association. 27

M.in. Golczyńska-Grondas A., 1998, Postawy pracowników instytucji społecznych wobec klientów z enklaw,

[w:] Warzywoda-Kruszyńska W. (red.), Żyć i pracować w enklawach biedy, Łódź: Instytut Socjologii UŁ, s.

184-200; Golczyńska-Grondas A., 1999, Specyfika pracy przedstawicieli służb społecznych w obszarach

zagrożenia, [w:] Warzywoda-Kruszyńska W. (red.), (Żyć) Na marginesie wielkiego miasta, Łódź: Instytut

Socjologii UŁ, s. 167-182.

17

zbiorowości zmarginalizowanych, w tym wobec dzieci i młodzieży na poziomie samorządów

lokalnych28

, uwarunkowaniom funkcjonowania instytucji pomocowych29

oraz refleksją nad

rozwojem helping professions w organizacjach pomocowych. Badam procesy wprowadzania

reform (z uwzględnieniem kategorii działań pozornych), i konsekwencje tych reform

(opracowania z lat 2007 i 2009, dotyczące implementacji kontraktu socjalnego przez łódzkich

pracowników socjalnych powstałe we współautorstwie z Agnieszką Kretek-Kamińską, a

także tekst dotyczący rewitalizacji społecznej).

Jako przedstawicielka socjologii zaangażowanej przywiązuję bardzo dużą wagę do

implementacji wyników badań naukowych w dziedzinę praktyki społecznej. W roku 2006

ukazała się zredagowana przeze mnie wraz z Łucją Dunajew-Tarnowską książka pt. „Metoda

biograficzna w doradztwie zawodowym i pracy socjalnej”, stanowiąca częściowy rezultat

prac międzynarodowego zespołu realizującego projekt INVITE, w której zamieszczono

artykuły na temat zastosowania socjologicznej techniki wywiadu narracyjnego w praktyce

pomocowej i doradczej. W opracowaniu tym znalazły się także mój tekst traktujący o

procesie pomocowym i jego społecznych uwarunkowaniach, oraz tekst o zastosowaniu

straussowskiego łuku pracy w działaniach doradcy zawodowego (współautorstwo z Bożeną

Borucką)30

. W pozycji tej jestem autorem tłumaczeń (z języka angielskiego na język polski)

większości zamieszczonych tam tekstów autorów obcojęzycznych. Poszerzona wersja

wskazanego opracowania ukazała się w języku angielskim na wydanej przez Otto-von-

Guericke Universität płycie CD oraz w „European Studies on Inequalities and Social

Cohesion” (tomy 1-2/2008 i 3-4/2008). Ponadto angielskie i niemieckie tłumaczenia tekstów

zamieszczono na okres ok. 6 lat na nieistniejącej już stronie

www.biographicalcounselling.com, stały się więc one dostępne dla praktyków z krajów

europejskich. Część moich tekstów podejmujących kwestie działań pomocowych zawiera

rekomendacje dotyczące funkcjonowania instytucji i organizacji w obszarze polityki

społecznej, propaguję w nich przede wszystkim ideę długofalowych, opartych na wynikach

socjologicznych badań naukowych, interdyscyplinarnych działań o charakterze

systemowym31

.

W pracy naukowej najważniejsze są dla mnie dwie wartości. Najbardziej istotna jest

dla mnie współpraca z innymi badaczami. Realizacja tej wartości możliwa jest m. in. dzięki

uczestnictwu w zespołowych projektach badawczych, w których pełnię funkcje wykonawcy

28

M.in. Golczyńska Grondas A., Błaszczyk M., Drabowicz T., 2003, Plan działań gminy Y na rzecz

przeciwdziałania międzygeneracyjnej transmisji biedy, [w:] Warzywoda Kruszyńska W. (red.) Samorządy

lokalne wobec bezrobocia i biedy, Łódź: Wydawnictwo Biblioteka, s. 58-64; 41; seria 8 opracowań z roku 2010

zawierających opis rezultatów projektu WZLOT (szczegółowe dane bibliograficzne w „Wykazie

opublikowanych prac…”). 29

Golczynska-Grondas A., Grotowska-Leder J., 2009, Institutional Frameworks and Constraints for

Occupational Counselling in Work Rehabilitation. Between the Office and Counselling Service, “European

Studies on Inequalities and Social Cohesion”, nr 1-2/2008, s. 129-152 (dane bibliograficzne polskiej wersji z

roku 2006 w “Wykazie opublikowanych...”). 30

Golczyńska-Grondas A., 2006, Wyjątkowość każdej życiowej sytuacji a proces pomocowy oraz Borucka B., A.

Golczyńska Grondas, 2006, Łuk pracy – analiza przypadku z dziedziny doradztwa zawodowego [w]:

Golczyńska-Grondas A., Dunajew-Tarnowska Ł., Metoda biograficzna w doradztwie zawodowym i pracy

socjalnej, Łódź: Łódzkie Towarzystwo Naukowe, Łódź 2006. 31

Golczyńska-Grondas A., 2010, Rekomendacje dla władz lokalnych oraz instytucji realizujących zadania

polityki społecznej, „Praca socjalna”, wydanie specjalne, lipiec-sierpień 2010, p. 212-230.

18

zadań lub koordynatora, rozwijając swoją wiedzę i umiejętności dzięki kontaktowi z

zawodowymi mistrzami, partnerami oraz młodszymi kolegami i jednocześnie powoli stając

się dla tych ostatnich źródłem wsparcia w sferze zawodowej i mentorką. Drugą jest

wykorzystywanie badań naukowych do wzbogacania i rozwoju praktyki działań społecznych.

Od połowy lat 1990 współpracuję z praktykami z dziedziny pomocy społecznej i wychowania

korekcyjnego. Jestem współautorem badań dotyczących implementacji kontraktu socjalnego

w jednostkach łódzkiego MOPS oraz badań ewaluacyjnych projektu systemowego

realizowanego przez łódzkie Regionalne Centrum Polityki Społecznej. Prezentuję rezultaty

badań naukowych na organizowanych przez instytucje polityki społecznej i organizacje

pozarządowe konferencjach. Od roku 1997 do roku 2004 pełniłam funkcję eksperta w

programie „Dzieci ulicy” prowadzonym przez „Foundation de Pologne”. Jako reprezentant

Instytutu Socjologii UŁ w latach 2003-2011 byłam współorganizatorem i przewodniczącą

obrad łódzkich edycji ogólnopolskich konferencji realizowanych przez Federację na Rzecz

Reintegracji Społecznej. Wyniki badań implementowałam także jako współautor i kierownik

programów szkoleniowych dla praktyków. Współuczestniczyłam w tworzeniu standardów

zawodowych w zakresie pracy korekcyjnej z dziećmi i młodzieżą ze środowisk

wykluczonych, recenzowałam wyniki projektu dotyczącego usamodzielnienia wychowanków

pieczy zastępczej. W środowisku praktyków zajmujących się pomocą społeczną oraz tzw.

wychowaniem korekcyjnym jestem cenionym autorytetem, o czym świadczy wieloletnia stała

współpraca, a także fakt pełnienia przeze mnie w latach 2008-2011 funkcji członka komisji w

organizowanych przez Regionalne Centrum Polityki Społecznej w Łodzi konkursach

„Pracownik Socjalny Roku w Województwie Łódzkim” oraz „Pracownik Pomocy Społecznej

Roku w Województwie Łódzkim”.

VI. Pozostałe osiągnięcia o charakterze naukowo-badawczym, dydaktycznym i innym

zostały przedstawione w „Wykazie opublikowanych prac naukowych lub twórczych prac

zawodowych oraz informacja o osiągnięciach dydaktycznych, współpracy naukowej i

popularyzacji nauki”, stanowiącym treść załącznika nr 3 do wniosku o przeprowadzenie

postępowania habilitacyjnego.

Łódź, 20 maja 2014