Wybrane problemy socjologii etniczności (nr 2):

Etniczność – wprowadzenie (klasyfikacje „my” i „oni”, społeczne konteksty etniczności).

1. Pochodzenie (charakter ) terminu „etniczność”: o w socjologii pojawił się stosunkowo późno, bo dopiero w latach

50 –tych XX wieku: o był odnoszony do „grupy etnicznej” lub opozycji „my i inni”.

o  rzadsza forma rzeczownikowa tego terminu (tj. jako “etniczność”), natomiast częstsza forma przymiotnikowa (“etniczne”);

o  termin „etniczny” był używany od starożytności:o słowo to pochodzi od języka greckiego ethnos („tłum”, „lud”,

„rasa”, „plemię”, „klasa ludzi”) lub ethnikos („obcy”, „pogański”, „ludowy”).

o dychotomia odzwierciedla różnicę pomiędzy „nie-etnicznymi nami” i „etnicznymi – innymi”:o odzwierciedlenie w języku łacińskim, gdzie natio oznacza

odległych (barbarzyńców) lub też bliskich (nascere). o istnieje zawsze tendencja, aby terminowi „etniczny”

odnosić do zachowań charakterystycznych dla „innych”.

2. Współczesna popularność pojęcia i koncepcji „etniczności”: o„etniczni”, czyli nie tacy sami, odmienni od nas pod względem pochodzenia (geograficznego) oraz kultury (zachowań, wartości itp.); o obecna popularność: ozjawisko (fala) ożywienie etniczne (lata 80/90 – te XX wieku); o„nowa etniczność” - etniczność jest uznana za trwałe społecznie zjawisko, a nie jako przemijające; orezygnacja z modelu asymilacji „innych” (np. mniejszości), zwrócenie uwagi także na etniczność „większości”; oetniczność a globalizacja. spory wokół rozumienia etniczności: •etniczność przyrodzona (prymordialna), czy sytuacyjna;•obiektywny, czy subiektywny charakter więzi etnicznej; •instrumentalność, czy autoteliczność etniczności.

3. Pojęcie „etniczności”: pojęcie nieprecyzyjne (tej samej natury, co „naród”, „rasa” itp.); zjawisko złożone (wieloaspektowe):

• nie da się definiować wyłącznie w oparciu o cechy obiektywne grupy, ani w oparciu o cechy kulturowe, czy też psychologiczne;

• wywiera ono wpływ na zachowania społeczne, przy czym bez znaczenia jest, czy jej cechy mogą być realne, lub też wyobrażone;

• zjawisko dynamiczne, rozwija się, przechodzi etapy, załamania, „wycofania”, zmianom ulegają jej wybrane aspekty itp.;

• zmienne historycznie (w niektórych społeczeństwa, kulturach i epokach pojęcie to nie ma zastosowania);

• dodatkowo pojęcia związane z „etnicznością” znaczą w różnych krajach odrębne rzeczy (np. tradycje używania słowa „naród”);

• ma różne znaczenia (ideologiczne , polityczne i emocjonalne). etniczność może być definiowana zarówno „od wewnątrz” (przez

samą grupę), jak „od zewnątrz” (przez otoczenie społecznej tej grupy) .

4. Etniczność jako: o jedna z głównych zasad klasyfikacyjnych w życiu społecznym („swoi”

i „obcy”) i rodzaj dyskursu społecznego łączącego i dzielącego nas (ludzi) ;

o pojęcie „relacyjne”:o związane ze zjawiskami samoidentyfikacji i przypisania

społecznego, dlatego, że to co uważamy za naszą tożsamość, jest uzależnione od tego, kim – naszym zdaniem – „nie jesteśmy”.

o pojęcie „kulturowe”: o odnoszące się do wspólnoty norm, wartości, przekonań, symboli i

praktyk kulturowych. o dyskurs społeczny:

o etniczność kształtuje się przez sposób, w jaki mówimy o tożsamościach grupowych oraz w jaki sposób identyfikujemy się ze znakami i symbolami, które ja ustanawiają;

o perspektywa instytucji: o zjawisko, które podlega instytucjonalizacji, związane z relacjami

władzy, (etniczność „miękka” i „twarda”).

5. Odniesienia – konotacje zjawiska „etniczny”: identyfikacja etniczna:

• poczucie przynależności (indywidualny poziom identyfikacji); pochodzenie etniczne:

• poczucie „korzeni”, tak jak biologicznych (rodzice…) , jak kulturowych (etnicznych).

więź etniczna:• to, co spaja ludzi, tworzy grupę, „fikcyjne pokrewieństwo”.

etnocentryzm:• poczucie „centralności” wobec innych grup etnicznych;

zachowania „etniczne”; etnicyzm („sentyment etniczny”); etnos („etnia”):

• synonim grupy etnicznej lub „matecznik” etniczności (cechy kulturowe).

grupa etniczna:• odrębna grupa, mniejszość , część szerszego narodu).

ruch etniczny:• mobilizacja etniczna, konflikt etniczny .

6. Rozumienie „etniczności”: o etniczność jako skutek kontaktu społecznego (a nie izolacji):

o pojawia się w sytuacji wzajemnego, trwałego i ustalonego kontaktu grup społecznych, w którym istotną rolę grają wzajemnie odnoszone do siebie określone cechy (właściwości) kulturowe tych grup.

o nie zawsze jednak elementy kulturowe wiążą się w sposób konieczny z etnicznością: o dlatego są ważne pytanie, jakie kategorie (zjawiska) są

traktowane w kategoriach etnicznych, a jakie nie i dlaczego? Jakie czynniki o tym decydują?

o “etniczność” jest odnoszona obecnie do charakterystyki grupy społecznej: o na ogół terytorialnej, ukształtowanej historycznie,

posiadającej swoistą kulturę i świadomość wspólnego pochodzenia, którą spaja naturalna więź o bardziej emocjonalnym niż intelektualnym (racjonalnym) charakterze.

7. Atrybuty (elementy) etniczności:• więzi etniczne przekraczają granice pokrewieństwa rodzinnego,

grupy sąsiedzkiej i społeczności lokalnej; • „etniczność” pojawia się wszędzie tam, gdzie grupy (ich

członkowie) postrzegają się jako odrębne pod względem: • wspólnoty pochodzenia - wspólne pochodzenie etniczne,

geograficzne itd., wspólni przodkowie itp.; • przejawianej świadomości ”my”: • poczucie lojalności, wspólnoty grupowej, wewnętrzne

poczucie odrębności, odrębne instytucje itp.; • wspólna kultura (obyczaje, literatura, folklor, muzyka,

preferencje kulinarne itp.), język (dialekt), religia, wartości i etos;

• postrzeganie tych odrębności przez otoczenie zewnętrzne; • poczucie wspólnoty losów jako rodzaju „pamięci historycznej”; • cechy fizyczne lub rasowe;• status migracyjny, status mniejszości lub podporządkowania.

8. Etniczność jako zjawisko prymordialne („pierwotne”): o niektóre typy więzi społecznej podtrzymujące grupy społeczne są uważane

za wcześniejsze, mniej podatne na zmiany i „ważniejsze” od innych: o dominują w grupach pierwotnych (Gemeinschaft);o odwołują się do przekonań o wspólnocie pochodzenia, czy

pokrewieństwa, zawartych w mitach wspólnej krwi i ziemi („na-ród”, „macierz”);

o są to najczęściej więzi o charakterze psychologicznym, oparte na uczuciu, o wysokim stopniu zaangażowania emocjonalnego. ;

o grupy, w których dominują „więzi pierwotne”:o budowane są „od wewnątrz” przez swoich członków, którzy sami

ustalają zasady przynależności oraz granice oddzielające ich od innych grup, przy pomocy kryteriów wyrażających „naturalny” porządek rzeczy;

o w „logice prymordialistycznej” jednostka nie ma wyboru i przez urodzenie oraz więzi pokrewieństwa jest przypisana do grupy.

• wybitni socjologowie: E. Durkheim („przywiązanie emocjonalne”), M. Weber („działanie oparte na efekcie”), E. Shils (więzy pierwotne, osobiste, święte i świeckie) i C. Geertz (rola więzów bezpośrednich i konkretnych).

9. Etniczność jako zjawisko „sytuacyjne”: miejsce jednostki jest określone przez świadomą i

dobrowolną identyfikację z daną zbiorowością; dopuszcza się tutaj uczestnictwo w wielu równoprawnie

traktowanych zbiorowościach; jest to więź „osiągana”:

• jednostka oczywiście nie ma tutaj pełnej dobrowolności wyboru, gdyż zależy to także od akceptacji grup, do których jednostka aspiruje;

• akceptację tę można zdobyć przez przyjęcie wzorów danej kultury, wartości, zachowań itp.;

przykład „naturalizacji” w wypadku przyznawania obywatelstwa cudzoziemcowi.

10. Etniczność prymordialistyczna a sytuacyjna: więź pierwotna (prymordialistyczna) a więź sytuacyjna

mają charakter modelowy :• stanowią one krańce kontinuum i powinny być widziane

jako wzajemnie się uzupełniające (komplementarne).  pierwsze ujęcie – prymordialistyczne - zwraca uwagę na:

• świadomościowe aspekty przynależności do grupy etniczne oraz jej kryteria;

 drugie – sytuacyjne - wskazuje na fakt, że:• etniczność nie pojawia się bez celu, ważna jest rola

kontekstu (kontekstów), które ją „aktywizują”.

11. STANOWISKO PRYMORDIALNE (APRIORYCZNE):

11A. STANOWISKO SYTUACYJNE (APOSTERIORYCZNE):

Uczuciowe Statyczne Trwałe Niezniszczalne Stałe Bierne Ahistoryczne

Racjonalne Dynamiczne Czasowe Względne Zmienne Mobilizacyjne Historyczne

12. Prymordializm „twardy” i „miękki” (prymordializm konstruowany):

o „twardy”– oparty na relacjach biologicznych (bliskie pokrewieństwo):o bezdyskusyjna lojalność i oddanie na zasadzie bliskości powiązań,;o związek automatyczny, naturalny, wcześniejszy oraz ważniejszy od innych

związków o charakterze społecznym; o „miękki” – eksponowanie społecznych podstaw więzi pierwotnej:

o „wspólnota krwi” jako symbol przynależności do tej samej grupy;o pokrewieństwo symboliczne może mieć również duże znaczenie emocjonalne, w takim ujęcie więzi te są bardzo zależne od aktualnych okoliczności; o w takiej interpretacji odwołanie się do „pierwotności” więzi etnicznej nie neguje, a wręcz wzmacnia znaczenie czynników społecznych i kulturowych,;

oujęcie „pierwotności” ma znaczenie epistemologiczne: o jest ono wyłącznie elementem świadomości społecznej;o siła tych związków wyprowadza poza nas ramy życia jednostkowego „tu i teraz”, dając mu wizję życia związków z przeszłością i przyszłością.

13. Etniczność „instrumentalna”: służebność „etniczności” (jako idei wspólnoty) celom

grupowym (ustalonym przez grupę lub jej elitę); świadome działanie elit i liderów etnicznych jako podstawa

tworzenia i ożywiania więzi etnicznej• oparte jest ono na podkreślaniu wybranych elementów

kultury etnicznej; jest to działalność celowa i świadoma, pełni funkcje

integracyjne; w tej perspektywie etniczność nie pojawia się bez celu:

• lecz zawsze jest “po coś” (spełnia określone funkcje) i potrzebuje trwałych form organizowania się dla wyrażania swojej niepowtarzalnej tożsamości.