Slajd 1bacon.umcs.lublin.pl/~lukasik/wp-content/uploads/2012/09... · PPT file · Web...
Transcript of Slajd 1bacon.umcs.lublin.pl/~lukasik/wp-content/uploads/2012/09... · PPT file · Web...
Podstawowe pojęcia i zagadnienia
filozofii
Andrzej Łukasik
Zakład Ontologii i Teorii Poznania
Instytut Filozofii UMCS
http://bacon.umcs.lublin.pl/~lukasik
www.filozofia.umcs.lublin.pl
„Świat składa się z rzeczy (substancji), np. gór, roślin, ludzi itd., które określone są przez różne cechy — np. barwy, kształty,
dyspozycje — i wzajemnie połączone różnorakimi relacjami. Ogólną nazwą filozoficzną dla wszystkiego, co jest i co może być
jest „byt”: zgodnie z tym tak samo rzeczy, jak cechy i relacje nazywane są bytami. W każdym bycie można odróżnić dwa aspekty
lub momenty: to czym […] on jest — a więc jego istotę, jego „co” […], uposażenie treściowe […], jego esencję — oraz moment,
który polega na tym, że byt jest — jego istnienie, egzystencję. Gdy pewien byt jest taki a taki — np. jeśli pewna rzecz jest
czerwona albo pewna geometryczna figura posiada dwa razy większą powierzchnię niż inna — mamy do czynienia z pewnym
stanem rzeczy […]: przedmiot (tutaj w najogólniejszym sensie, a więc jako byt) ma się tak a tak, tzn. jest taki a taki”.
(J. M. Bocheński, Współczesne metody myślenia 13)
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Arystoteles wyróżnił 10 kategorii (sposobów orzekania o bycie):
substancja (rzecz) i 9 sposobów orzekania o niej:jakośćilośćrelacjaczasmiejscepołożeniedziałanieposiadaniedoznawanie
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Przedmiot
przedmiot (łac. objectum) – coś, cokolwiek, co jest jakieś, tzn. ma przynajmniej jedną cechę: „x jest przedmiotem” = „x jest jakieś”
termin najogólniejszy, zatem niemożliwy do zdefiniowania per genus proximum et differentiam specificam
przedmioty istniejące (rzeczywiste) / nieistniejące (pomyślane, intencjonalne, fikcyjne np. pegaz)
realne / idealne (np. punkt, liczba)
konkretne / abstrakcyjne
faktycznie istniejące / możliwe
materialne / niematerialne (duchowe lub idealne).
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Egzystencja i nieegzystencjalna interpretacja przedmiotu
interpretacja egzystencjalna: jeżeli coś jest jakieś, to (w pewien sposób) istnieje – jakościowe uposażenie przedmiotu jest
związane z jakimś sposobem jego istnienia
interpretacja nieegzystencjalna: stąd, że coś jest jakieś nie wynika, że istnieje: „treść przedmiotu pomyślanego nie musi być
związana z istnieniem, a treść przedmiotu ujętego poznawczo (np. w spostrzeżeniu zmysłowym) może być zawsze od istnienia
odseparowana”
(Hempoliński, Filozofia współczesna 63)
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Byt
gr. to on (od einai – być) – to, co jest, łac. ens (od esse – być, istnieć)
ujęcie dystrybutywne – jakikolwiek przedmiot, byty rzeczywiste (istniejące lub możliwe) / pomyślane
ujęcie kolektywne – ogół przedmiotów, rzeczywistość, wszystko
ujęcie egzystencjalne – jest, istnieje
metafizyka klasyczna (tomizm): byt jako pojęcie transcendentalne, kategorialnie niezdeterminowane (beztreściowe): byt
realny/myślny (logiczny), bezwzględny (absolutny)/względny (pochodny), substancjalny/przypadłościowy (akcydens),
aktualny/potencjalny, konieczny/przygodny, prosty/złożony, zupełny/niezupełny
fenomenologia: byt 1) absolutny, 2) idealny, 3) realny, 4) intencjonalny
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Rzecz
podstawowa kategoria przedmiotów (bytów), które charakteryzuje:
autonomia bytowa (w przeciwieństwie do cech)
jednostkowość (w przeciwieństwie do uniwersaliów)
konkretność (nie abstrakcyjność)
zupełność charakterystyki (brak miejsc niedookreślenia, jak np. w dziele sztuki)
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Arystoteles: substancja pierwsza (byt jednostkowy)
rzecz odróżnia się od własności, relacji, stanów rzeczy, zdarzeń, procesów
dyskutowane problemy: jak własności przysługują rzeczom?, co jest podłożem własności (hypokeimenon)?, czy rzeczy są w
pełni autonomiczne
Kartezjusz: res extensa (rzecz rozciągła = ciało), res cogitans (rzecz myśląca = dusza, umysł)
Kant: Dinge an sich (rzecz sama w sobie) – niepoznawalna, transcendentna wobec umysłu podmiotu poznającego rzeczywistość
Kotarbiński: reizm – wszelki przedmiot jest rzeczą (jedynym składnikiem rzeczywistości są rzeczy, nie istnieją cechy, stosunki,
relacje, abstrakty…)
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Substancja
(gr. ousia, łac. substantia)
przedmiot bytowo autonomiczny:
„[…] to, co istnieje przed wszystkim innym i co nie jest własnością niczego, lecz po prostu istnieje”.
(Arystoteles, Metafizyka 1028a)
Znaczenia terminu „substancja”
substancja pierwsza (indywiduum, np. konkretny człowiek)
wszelki przedmiot zdolny do autonomicznego istnienia
substrat (gr. hypokeimenon) – podłoże cech (akcydensów)
substancja druga (istota rzeczy — natura gatunkowa), istota rzeczy
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Arystoteles o substancji
Substancją” nazywamy […] ciała proste, takie jak ziemia, ogień, woda i wszystko tego rodzaju, w ogóle ciała oraz rzeczy z nich
złożone, zarówno zwierzęta, jak i istoty boskie, a także części ciał. Wszystkie te rzeczy nazywają się substancją, ponieważ nie są
orzekane o przedmiocie, lecz wszystko inne jest orzekane o nich. Substancją w najściślejszym, najbardziej pierwotnym i
najwyższym stopniu jest tym, co ani nie może być orzekane o podmiocie, ani nie może znajdować się w podmiocie, ma przykład
poszczególny człowiek czy poszczególny koń” .
(Arystoteles, Kategorie 2a-b)
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Cecha
cechy — niesamoistne elementy rzeczy, w przeciwieństwie do substancji
istnienie barw, kształtów polega na tym, że przysługują substancjom
wewnętrzne (absolutne) i zewnętrzne (relacyjne)
atrybuty (istotnie i konieczne) i akcydensy (przypadkowe)
obiektywne i subiektywne
pierwotne i wtórne
ilościowe i jakościowe
spór o uniwersalia (przedmiot pojęć ogólnych): realizm powszechnikowy (skrajny – Platon i umiarkowany – Arystoteles) a
konceptualizm i nominalizm
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Jest
Główne znaczenia słowa „jest”:
1. przynależność indywiduum do zbioru (np. Sokrates jest człowiekiem)
2. stosunek inkluzji (np. Człowiek jest ssakiem)
3. stosunek identyczności (np. Gwiazda poranna jest Gwiazdą wieczorną)
4. istnienie czegoś – „jest egzystencjalne” (np. Jest wielu filozofów w Polsce)
„jest” pełni funkcję łącznika w zdaniu podmiotowo-orzecznikowym, ale również wyraża istnienie czegoś („jest” egzystencjalne)
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Istnienie
istnienie - „jest” egzystencjalne
„Jaka jest różnica między pojęciem przedmiotu A i pojęciem istniejącego przedmiotu A? W jakiej relacji pozostają więc do siebie
wyrażenia” ‘A jest przedmiotem’ i ‘A istnieje’”?
(M. Hempoliński, Filozofia współczesna 71)
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Istnienie i istota
Czy istnienie jest cechą przedmiotu?
istnienie jako szczególna własność przedmiotu: przedmiot X istnieje, jeśli oprócz własności w1, w2, … ma własność E (istnienia)
Co musi się dołączyć do natury przedmiotu X, aby X istniał?
Hume, Kant: nie można utworzyć osobnego pojęcia istnienia, „istnieje” nie jest predykatem (Kant: sto talarów rzeczywistych i sto
możliwych nie różnią się niczym, tj. żadną cechą)
istnienie nie jest cechą immanentną przedmiotu
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Konteksty istnienia
istnienie nie jest cechą immanentną przedmiotu – jego istnienie może być określone w pewnym kontekście ontycznym
konteksty istnienia – jeden czy wiele sposobów istnienia?
myślenie potoczne, materializm, nauki przyrodnicze: kontekst istnienia – czas i przestrzeń, prawidłowości i oddziaływania
kauzalne
subiektywizm: świadomość, tzn. o istnieniu czegokolwiek można mówić jedynie w związku z świadomością
podstawowy i niepodstawowe sposoby istnienia
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Kryteria istnienia
Czy różne przedmioty mogą istnieć w różny sposób? W jaki sposób stwierdzić istnienie przedmiotu X?1. Obserwacja zewnętrzna (przedmioty czasowe i przestrzenne).2. Introspekcja (stany i treści świadomości).3. Wnioskowanie redukcyjne o obiektach nieobrewowalnych na podstawie obiektów obserwowalnych (o przyczynach ze
skutków).4. Konstruowanie obiektów w naukach empirycznych (np. obiekty teoretyczne fizyki).5. Konstruowanie obiektów w naukach formalnych.6. Dedukowanie zdań o istnieniu obiektów w teoriach naukowych.7. Konstruowanie obiektów fikcyjnych.
www.umcs.filozofia.lublin.pl
X istnieje, to znaczy istnieje…
1. W przestrzeni [np. Tatry]2. W czasie [muzyka]3. W czasie i przestrzeni [obiekt fizyczny]4. W świadomości indywidualnej [akt psychiczny i jego treść]5. W świadomości społecznej [naród]6. W językach teorii naukowych [elektron, kwadrat]7. W językach utworów literackich [Hamlet]
…
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Sposoby istnienia
1. Istnienie realne (rzeczywiste, obiektywne) – nierealne (pozorne, subiektywne)2. Istnienie aktualne – możliwe3. Istnienie konieczne – przypadkowe4. Istnienie materialne – duchowe5. Istnienie idealne…
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Zagadnienie substancji świata
www.umcs.filozofia.lublin.pl
natura rzeczywistości
monizm
(materia lub duch)
materializm spirytualizm
dualizm
(materia i duch)
pluralizm
(materia, duch, idee)
Zagadnienie substancji świata
www.umcs.filozofia.lublin.pl
natura rzeczywistości
materializm
skrajny umiarkowany
idealizm
umiarkowany skrajny
Zagadnienie istnienia powszechników
www.umcs.filozofia.lublin.pl
zagadnienie istnienia uniwersaliów
(przedmiotów pojęć ogólnych)
nominalizm
skrajnyumiarkowany
(konceptualizm)
realizm
(powszechnikowy / pojęciowy)
umiarkowany skrajny
Zagadnienie istnienia świata transcendentnego
www.umcs.filozofia.lublin.pl
zagadnienie istnienia świata
transcendentnego wobec świadomości
metafizyczny idealizm
subiektywny
immanentny transcendentalny
metafizyczny realizm
naiwny krytyczny
Zjawisko i istota rzeczy
www.umcs.filozofia.lublin.pl
zjawisko i istota
fenomenalizm
obiektywny subiektywny
esencjalizm
naukowy spekulatywny
Kategoria ontologiczna podstawowych przedmiotów
www.umcs.filozofia.lublin.pl
kategorie obiektów podstawowych
reizm
dualizm pansomatryzm
ewentyzm (procesualizm) atybutywizm
obiektywny subiektywny
relacjonim
Zagadnienie zmian w świecie
www.umcs.filozofia.lublin.pl
zagadnienie realności zmian
wariabilizm (transjentyzm)permanentyzm
(eternalizm)
zagadnienie przyczynowości
determinizm indeterminizm
zagadnienie celowości
kauzalizm teleologia
Stosunek wyższych systemów do niższych
www.umcs.filozofia.lublin.pl
stosunek układów wyższych do niższych
redukcjonizm
prymitywny wyrafinowany
antyredukcjonizm
Czasoprzestrzeń a materia
www.umcs.filozofia.lublin.pl
stosunek czasu i przestrzeni (czasoprzestrzeni) do materii
absolutyzm (czas i przestrzeń istnieją
niezależnie od materii – Newton)
relacjonizm (czas i przestrzeń są systemami
relacji między rzeczami – Leibniz)
Status ontyczny czasu i przestrzeni
www.umcs.filozofia.lublin.pl
status ontyczny czasu i przestrzeni
obiektywizm (czas i przestrzeń istnieją
niezależnie od świadomości)
subiektywizm (czas i przestrzeń są
apriorycznymi formami zmysłów)
Zagadnienie źródeł poznania
www.umcs.filozofia.lublin.pl
wersja psychologiczna (genetyczna):Czy istnieje wiedza wrodzona czy
wszelka wiedza pochodzi z doświadczenia?
Aprioryzm (natywizm) istnieje wiedza wrodzona
[np. Platon, Descartes, Leibniz]
Empiryzm genetycznyumysł jest tabula rasa:
nihil est in intellectu, qod nonprius fuerit in sensu
[np. Arystoteles, Locke, Berkely, Hume]
Zagadnienie źródeł poznania
www.umcs.filozofia.lublin.pl
wersja metodologiczna (epistemologiczna)
aprioryzm
metodologiczny
skrajny
umiarkowany:
istnieją sądy
syntetyczne a
priori
empiryzm
metodologiczny
skrajny
umiarkowany:
tylko twierdzenia
analityczne są
a priori
Zagadnienie źródeł poznania
www.umcs.filozofia.lublin.pl
racjonalizm (antyirracjonalizm) irracjonalizm
Zagadnienie granic poznania
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Czy umysł może poznać przedmioty transcendentne?
Tak: epistemologiczny realizm Nie: epistemologiczny idealizm
epistemologiczny
idealizm mmmanentny:
Umysł może poznać
Jedynie własne
przeżycia
George Berkeley
epistemologiczny
idaealizm
transcendentalny:
Umysł może poznać
jedynie własne
konstrukcje
Immanuel Kant
Zagadnienie prawdy
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Co to jest prawda?
Definicja klasyczna (prawda jako zgodność
myśli z rzeczywistością)
Definicje nieklasyczne (prawda jako
zgodność z kryteriami)
koheren
cyjna
ewiden
cyjna
pragma
tyczna
powsze
chnej
zgody
Pytania kontrolne
Zdefiniuj następujące pojęcia: przedmiot, rzecz, substancja, byt, cecha.
Co to są konteksty istnienia?
Wymień podstawowe kryteria istnienia.
Omów różne sposoby istnienia.
Wyjaśnij pojęcia: monizm, dualizm, pluralizm, materializm, idealizm.
Na czym polega spór o uniwersalia?
Na czym polega spór idealizmu metafizycznego z metafizycznym realizmem?
Jakie są podstawowe zagadnienia teorii poznania?
www.umcs.filozofia.lublin.pl
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Literatura
K. Ajdukiewicz, Zagadnienia i kierunki filozofii. Teoria poznania. Metafizyka
J. M. Bocheński, Ku filozoficznemu myśleniu
J. Wojtysiak, Filozofia
T. Czeżowski, O metafizyce, jej kierunkach i zagadnieniach
W. Krajewski, Współczesna filozofia naukowa. Metafilozofia i ontologia
A. Anzenbacher, Wprowadzenie do filozofii
K. Jaspers, Wprowadzenie do filozofii
M. Hempoliński, Filozofia współczesna
J. Hospers, Wprowadzenie do analizy filozoficznej