Rodzice i dzieci w różnych systemach rodzinnych

Rodzice i dzieciRodzice i dzieciw różnych systemach rodzinnychw różnych systemach rodzinnych

Janicka_I_Rodzice i dzieci w roz1 1Janicka_I_Rodzice i dzieci w roz1 1 2010-04-09 12:44:532010-04-09 12:44:53

Kraków 2010

Rodzice i dzieciRodzice i dzieciw różnych systemach rodzinnychw różnych systemach rodzinnych

pod redakcją naukowąpod redakcją naukową

Iwony JanickiejIwony Janickiej


© Copyright by Ofi cyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2010

Recenzent:prof. zw. dr hab. Bogusław Śliwerski

Redakcja wydawnicza:Radosław Doboszewski

Projekt okładki:Ewa Beniak-Haremska

Wydanie książki stało się możliwe dzięki wsparciu fi nansowemuWyższej Szkoły Informatyki w Łodzi

oraz Wydziału Zdrowia Publicznego Urzędu Miasta w Łodzi

ISBN 978-83-7587-291-0

Ofi cyna Wydawnicza „Impuls”30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5tel. (12) 422-41-80, fax (12) 422-59-47

www.impulsofi cyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsofi cyna.com.plWydanie I, Kraków 2010


Spis treściSpis treści

Wstęp .................................................................................................................... 7

1. Relacje między rodzicami a dziećmi we współczesnych rodzinach

Jerzy PająkTendencje w zakresie ewolucji czynników stymulującychwięź rodzinną ................................................................................................ 13

Marzena SendykStudenci o swej więzi emocjonalnej z rodzicami w okresie dorastania ..................................................................................... 21

Wojciech KołodziejRola ojca w życiu rodziny i dziecka ............................................................. 35

Sylwia Piekut-BurzyńskaEmigracja zarobkowa rodziców a zaburzenia w funkcjonowaniu dzieci .............................................................................. 49

Dorota GębuśMama, tata, dziecko? Przemiany ról małżeńskich i rodzicielskich we współczesnych rodzinach ........................................................................ 57

Iwona PałganWspółcześni wychowawcy ........................................................................... 71

Mirosława Zalewska-PawlakKultura jako przestrzeń relacji rodzice – dzieciKontekst pedagogiczny ................................................................................. 83

2. Nietradycyjne systemy rodzinne. Struktura rodzinya jakość funkcjonowania rodziców i dzieci

Iwona JanickaDzieci rodziców kohabitujących ................................................................... 91


6 Spis treści

Beata SkwarekDziecko przysposobione jako stymulator jakości związku małżeńskiego w rodzinie adopcyjnej ................................ 105

Katarzyna Walęcka-MatyjaEmpatia a zachowania przywódcze młodzieżyz rodzin o zróżnicowanej strukturze ............................................................ 111

Magdalena Błażek, Maria Kaźmierczak, Aleksandra Lewandowska-Walter, Maria Michalska

Społeczna ocena atrakcyjności kobiet i mężczyzno różnym statusie rodzicielskim ................................................................... 123

Ewa MaratRozwód i co dalej? Problemy rodzin zrekonstruowanych .......................... 141

Sylwia RydzPsychologiczne skutki samotnego rodzicielstwa ......................................... 153

3. Sytuacje trudne. Pomoc dziecku i jego rodzinie

Dominika KurpielJakość życia osób dorosłych z mózgowym porażeniem dziecięcyma funkcjonowanie systemu rodzinnego ........................................................ 165

Dorota SmykowskaRodzina wychowująca dziecko z niepełnosprawnością ............................. 181

Izabella Michałowska-WieczorekRola wsparcia rodzinnego w zmaganiu się z chorobą nowotworową ....... 197

Dorota Domińska-WerbelRodzinne uwarunkowania strategii radzenia sobiew sytuacjach trudnych ................................................................................... 205

Katarzyna MarszałekRodzina zaprzyjaźniona w polskim systemie pomocydziecku i rodzinie .......................................................................................... 217

Agnieszka BorowiczSystem wsparcia samotnych rodziców na przykładzie Gingerbread NI w Irlandii Północnej ..................................................................................... 227


WstępWstęp

Zgodnie z teorią systemową, rodzina traktowana jest jako całość, a nie suma części. Psychologowie odwołują się do twierdzenia Arystotelesa: „całość jest czymś więcej niż sumą części”, które stanowi podstawę myślenia systemowe-go. Całościowe traktowanie rodziny, ujmowanie jej jako systemu uwzględnia badanie relacji między jego członkami, czyli interakcji między małżonkami, rodzeństwem, rodzicami a dziećmi, oraz obserwacje całej rodziny w różnych sytuacjach życiowych. Analiza dynamiki życia rodzinnego pozwala wniosko-wać, jak zmiany dokonujące się u jednej osoby mogą wpływać na pozostałych członków rodziny. Nie oznacza to, że podobna sytuacja wywołuje takie same zachowania w różnych systemach rodzinnych. Zmiana jest zależna od tego, jaki do tej pory był system. Jakość relacji, poziom więzi emocjonalnej i zależno-ści w rodzinie mogą powodować, że zmiana w systemie będzie wywoływała podobne lub różne zachowania u osób należących do rodziny, a każdy system będzie prezentował inne, indywidualne reakcje.

Struktura rodziny wyznacza wzajemne oczekiwania członków rodziny oraz warunkuje sposób, w jaki wchodzą oni w interakcje. Zmiany w strukturze rodziny mogą sprzyjać zmianom zachowań i stanowią większe ryzyko wystę-powania zaburzeń. Coraz rzadziej mamy do czynienia z rodziną pełną, funk-cjonującą na podstawie tradycyjnych wzorców i zasad jasnych dla wszystkich jej członków. Badania wskazują, że rodzina pełna z biologicznymi rodzicami niesie mniejsze ryzyko nieprawidłowości i zakłóceń w porównaniu z coraz bar-dziej powszechnymi alternatywnymi formami życia rodzinnego.

W niniejszej książce analizie poddano różne systemy rodzinne i ich wpływ na życie rodziców i dzieci. W rozdziale pierwszym Relacje między rodzicami a dziećmi we współczesnych rodzinach przedstawione zostały zagadnienia do-tyczące zmian więzi wewnątrzrodzinnej. Stanowi ona o spójności rodziny, co uznaje się za niezbędny wymiar systemu rodzinnego. Okazuje się, że współ-czesne rodziny pełne są mniej spójne z uwagi na przeobrażenia dotyczące ról małżeńskich i rodzicielskich. Obserwuje się, że czas przeznaczony na kontakty: mąż – żona, rodzice – dzieci, uległ znacznej redukcji. Większą część dnia rodzi-ce spędzają w pracy, a dzieci poza domem. Spotykają się rano przy śniadaniu i wieczorem przy kolacji. Trudno tu mówić o bliskości emocjonalnej. Oczeki-wania młodych ludzi i ich plany życiowe kształtują przede wszystkim koledzy,


8 Wstęp

telewizja i internet. Zajęci pracą zawodową rodzice nie kontrolują zachowań dzieci nabytych od innych modnych sposobów funkcjonowania i spędzania czasu wolnego, nie zauważają wypaczonych upodobań czy zainteresowań. Ograniczona spójność współczesnych rodzin wynika również z innej percepcji ról rodzicielskich. Matce od zawsze przypisywano większą rolę w wychowaniu dziecka, ale obecnie bywa ona sprowadzana do zadań opiekuńczych. Zwraca się uwagę również na ograniczoną rolę ojca. Jaki jest współczesny ojciec? Zwy-kle dumny, że ma dziecko, na czym często kończy się jego rola. Dla mężczyzny praca jest podstawową forma aktywności, a lęk przed jej utratą stymuluje jego pełną gotowość zawodową nawet wtedy, gdy jest w domu. Rodzina współ-czesna to rodzina przeciążonej obowiązkami matki i nieobecnego ojca. Coraz częściej bywa, że nawet w dni wolne od pracy jest on zaangażowany w zadania zawodowe. Zdarza się też, że ojcowie wyjeżdżają do pracy za granicę, a wtedy ich kontakty z rodziną są sporadyczne. Niemieccy psychologowie takie rodziny nazywają rodzinami na pół etatu. W obydwu przypadkach mamy do czynienia z rolą tzw. niedzielnego taty, który swoją krótką obecność przeznacza zwykle na zabawy z dziećmi i przyjemności, co nie zaspokaja w pełni ich oczekiwań. Zdarza się, że oboje rodzice pracują za granicą, pozostawiając dzieci dziadkom lub w domu dziecka. Takie zjawisko, określane jako euro-sieroctwo, budzi nie-pokój w środowiskach pedagogów i psychologów.

Coraz bardziej powszechne stają się alternatywne formy życia rodzinne-go. Badania dotyczące rodziców i dzieci w rodzinach alternatywnych prezen-tuje rozdział drugi Nietradycyjne systemy rodzinne. Struktura rodziny a jakość funkcjonowania rodziców i dzieci. W rozdziale tym opisane są rodziny o nowej strukturze. Są to rodziny tworzone przez partnerów kohabitujących, rodziny adopcyjne, zrekonstruowane i niepełne. Wyniki zachodnich badań wskazują, że związki niezalegalizowane tworzą gorsze warunki dla rodziny i rozwoju dziecka niż małżeństwo. Rodzina adopcyjna to szczególny układ rodziców i dzieci, którzy, z jednej strony, zaspokajają swoje potrzeby posiadania rodziny, z drugiej nie zawsze potrafi ą podjąć odpowiednie role. System jest narażony na duże trudności, ponieważ tworzą go nieskonfi gurowani biologicznie rodzice i dzieci, co ogranicza ich wzajemną akceptację, tolerancję i poczucie przynależ-ności. Podobny, choć nie tak nasilony problem dotyczy rodzin zrekonstruowa-nych. Ewidentnym naruszeniem struktury rodziny jest samotne rodzicielstwo, uznawane obecnie za rodzinę XXI wieku. Rodzina niepełna to zwykle samotne matki. Są to najczęściej kobiety po nieudanej kohabitacji, rozwiedzione lub sa-motne z wyboru (niedecydujące się na związek z ojcem dziecka). W rozdziale tym wnikliwie analizowane są skutki psychologiczne samotnego rodzicielstwa, dotykające zarówno rodziców, jak i dzieci. Okazuje się, że struktura rodziny wpływa na jej jakość. Trudności funkcjonowania w związku nieformalnym, zrekonstruowanym czy niepełnym prowadzą do indywidualnych problemów natury psychologicznej, a nawet do zaburzeń, które dotykają nie tylko doro-słych, ale również ich dzieci.


9Wstęp

Rozdział trzeci Sytuacje trudne. Pomoc dziecku i jego rodzinie dotyczy innych przyczyn zakłóceń systemu rodzinnego. Okazuje się, że system rodzinny jest wyraźnie naruszony, gdy jest w nim osoba przewlekle chora. Zmienia się układ ról i zadań wszystkich członków rodziny. Łatwiej wtedy o nieprawidłowości i zaburzenia, a nawet dezintegrację rodziny. Z drugiej strony, rodzina uznawana jest za podstawowe źródło wsparcia dla osoby chorej. Rehabilitacja takich osób przebiega lepiej i szybciej, gdy są przy rodzinie. Kontakt z osobami bliskimi i ich wsparcie uaktywniają prawidłowe strategie radzenia sobie w sytuacjach trudnych. Jeżeli potrzebujący pomocy nie może liczyć na własną rodzinę, po-wołuje się tzw. rodziny zaprzyjaźnione, które stymulują prawidłowy proces so-cjalizacji dzieci porzuconych, osamotnionych czy chorych. Osoby dorosłe mogą również liczyć na rodziny stanowiące swoiste grupy wsparcia. Dla samotnych rodziców taką grupą są inne osoby samotnie wychowujące dzieci. Tu rodzina wspiera rodzinę, choć niekoniecznie musi to być rodzina biologiczna.

Szeroki zakres prezentowanych zagadnień jest niezwykle istotny, ponie-waż dotyka problemów związanych z życiem rodzinnym. Niektóre z nich zostały tylko zasygnalizowane, inne omówione bardziej wnikliwie. Niewąt-pliwie nie da się wyeliminować nietradycyjnych systemów rodzinnych, ale na-leży wypracować taki system wsparcia i pomocy psychologicznej, aby mogły one w miarę prawidłowo egzystować, nie naruszając dobra dzieci i rodziców. Wymaga to odpowiedniego przygotowania psychologów oraz rozwinięcia instytucji pomocy psychologicznej. Tego rodzaju placówki pomocy psycho-logicznej tworzone są na Zachodzie: w Szwecji, Danii, Niemczech, Stanach Zjednoczonych. Podejmowane są zadania profi laktyczne i wprowadzane pro-gramy edukacyjne. Biorąc pod uwagę dane statystyczne, oprócz trudności przystosowawczych i związanych z funkcjonowaniem jednostki w nietypo-wych systemach rodzinnych, należy również pomóc rodzicom mającym zbyt wcześnie lub późno dzieci oraz kolejnym związkom, które wychowują dzieci z poprzednich małżeństw.

Iwona Janicka


1. Relacje między rodzicami a dziećmi1. Relacje między rodzicami a dziećmiwe współczesnych rodzinachwe współczesnych rodzinach


Jerzy PająkJerzy Pająk

Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w GłogowiePaństwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Głogowie

Tendencje w zakresie ewolucjiTendencje w zakresie ewolucjiczynników stymulujących więź rodzinnączynników stymulujących więź rodzinną

WprowadzenieWprowadzenie

Rzeczywistość polskich rodzin zmieniła się w okresie transformacji społeczno--ustrojowej ostatniego ćwierćwiecza w sposób dość diametralny. Oznacza to, że mamy do czynienia z całym szeregiem takich czynników, które same w so-bie, w sposób jednostkowy, lub też występując we wzajemnym powiązaniu, wpływają na środowiska rodzinne tak, że wytworzyły nowe uwarunkowania ich istnienia i funkcjonowania. Może to być potraktowane jako pierwsze kry-terium kategoryzacji tych czynników. Inny, proponowany tu rodzaj podziału może stanowić rozróżnienie na czynniki zewnętrzne (od samej rodziny bezpo-średnio niezależne) oraz wewnętrzne (czyli takie, których źródeł powstawa-nia można doszukiwać się w samym sposobie organizowania i prowadzenia życia rodzinnego oraz kształtowania istniejących więzi wewnątrzrodzin-nych). Katalog tego typu klasyfi kacji można dowolnie rozszerzać, przyjmując wiele jeszcze innych kryteriów. Rozpatrując zagadnienie więzi społecznej, można przyjąć dwie drogi postępowania: albo rozpoczynać od analizy termi-nologicznej w kontekście różnych ujęć teoretycznych w naukach społecznych, albo oprzeć się na opisie obserwowalnych zjawisk rzeczywistości społecznej i dokonywać prób ich wyjaśniania. W prezentowanych rozważaniach staram się połączyć obie te drogi postępowania, znacznie jednak ograniczając war-stwę analizy teoretycznej.


14 1. Relacje między rodzicami a dziećmi we współczesnych rodzinach

Więź rodzinnaWięź rodzinnajako szczególna odmiana więzi społecznejjako szczególna odmiana więzi społecznej

Pojęcie więzi społecznej ma w literaturze przedmiotu sporą liczbę opracowań, zarówno odnoszących się do teorii zagadnienia (poczynając od A. Comte’a i H. Spencera), jak i tych, które więź traktują jako obszar poszukiwań badaw-czych. W polskiej myśli socjologicznej do dziś aktualne są prace S. Ossowskiego, P. Rybickiego, M. Malikowskiego, W. Jachera i wielu innych. Warto wspomnieć, że to właśnie Rybicki jest twórcą podziału więzi na: naturalną, stanowioną i zrzeszeniową. Jakkolwiek jednostka z reguły wchodzi w swoim życiu we wszystkie z tych rodzajów więzi, to jednak w odniesieniu do kształtowania jej postaw życiowych priorytetowe znaczenie należy przypisać więzi naturalnej. Więź rodzinna jest jej zasadniczą odmianą. Innymi pojęciami funkcjonującymi w obszarze więzi naturalnej są np. więź rodowa i etniczna.

Najprościej rzecz ujmując, więź rodzinną można rozumieć jako pewien ze-spół odniesień oraz relacji między członkami rodziny, których podstawą jest świadomość wspólnej genealogii i związków genetycznych, zespół wspólnie wyznawanych wartości, norm i celów działania, przeżyć o charakterze emo-cjonalnym, postaw prezentowanych nawzajem wobec siebie i świata zewnętrz-nego, uwarunkowań społecznych, kulturowych i ekonomicznych, w jakich przebiega życie danej rodziny. Są to główne elementy czyniące z rodziny grupę o charakterze naturalnym, etnicznym, a zarazem uzasadniające nazywanie jej podstawową komórką społeczną. Należy przy tym pamiętać, że rodzina jest grupą społeczną o swoistej dynamice wewnętrznej. Jej członkowie przez uczestnictwo w szeroko rozumianym życiu społecznym, mając osobisty kon-takt z członkami innych rodzin, z różnymi zjawiskami życia globalnego, reali-zując przeróżne zadania i pełniąc przypadające im role w społeczeństwie, siłą rzeczy wzmagają dynamikę własnej rodziny, dostarczając jej nowych wartości, modyfi kując wzory postępowania, korygując cele działania itp.

Generalnie można stwierdzić, że więź wewnątrzrodzinna nie jest jednak elementem statycznym i trwałym, lecz charakteryzuje się dosyć względną stabilnością. Badania socjologiczne i pedagogiczne wskazują, że poczucie więzi z rodziną w wielu przypadkach drastycznie spada na rzecz grup ró-wieśniczych, wraz z malejącym możliwościami oddziaływania rodzinnego na rozwój i wychowanie młodego pokolenia (Kawula, Brągiel, Janke, 1997, s. 47). Największy rozziew w tym zakresie odnotować można na ogół między 15. a 22. rokiem życia:

To wtedy właśnie dla młodego pokolenia rodzice stają się „wapniaka-mi”, „starymi”, „jareckimi” itp. To wtedy właśnie nasilają się w wielu rodzinach konfl ikty międzypokoleniowe oraz zaczyna się tzw. wojna domowa, często koń-cząca się w skrajnym wydaniu ucieczkami z domu (tzw. gigantami) i zejściem młodych ludzi na drogę konfl iktu z prawem (Pająk, 2008, s. 22).


Rodzice i dzieci w różnych systemach rodzinnych

Documents

Transcript of Rodzice i dzieci w różnych systemach rodzinnych