Recenzentdr hab. Arkadiusz Karwacki, prof. UMK

Projekt okładki Maciej Marchewicz

Ilustracja na okładce: adempercem/fotolia.com

Szef Projektów WydawniczychMaciej Marchewicz

Opracowanie gra�czneAnna Krawczyk

© Copyright by Maciej Gurtowski, 2015© Copyright by Radosław Sojak, 2015© Copyright by Jan Waszewski, 2015

© Copyright by Andrzej Zybertowicz, 2015© Copyright for Fronda PL, Sp. z o.o., Warszawa 2015

ISBN 978-83-8079-002-5

WydawcaFronda PL , Sp. z o.o.ul. Łopuszańska 3202-220 Warszawa

Tel. 22 836 54 44, 877 37 35Faks 22 877 37 34

e-mail: fronda@fronda.opl

www.wydawnctwofronda.plwww.facebook.com/FrondaWydawnictwo

P

Podziękowania

WprowadzenieCele ■ Trzy „diagnozy”: entuzjastyczna, wyważona i krytyczna ■ Mozaika ■ Mapa wywodu

Rozdział 1 Krótka teoria stronniczości, czyli kilka słów o metodologii

Dajemy głos faktom! ■ Źródła, wskaźniki, problemy

Rozdział 2 Makroekonomiczne prosperity, czyli anatomia „zielonej wyspy”

Wprowadzenie ■ Polska bliżej Grecji ■ Polska makroekonomiczna

Rozdział 3 Zagadka Giniego, czyli kto zyskuje a kto traci?

Wprowadzenie ■ Bieda ■ Wieloaspektowe miary zadowolenia z życia ■ Dach nad głową ■ Zamiast puenty

Rozdział 4 Jakość rządzenia — cz. I: w stronę diagnozy. Europejskie fundusze

Efekty, efekty ■ Cel wywodu ■ Fundusze Europejskie — świat nie-zwykłej ułudy ■ Podsumowanie

Rozdział 5 Jakość rządzenia — cz. II: w poszukiwaniu przyczyn. Jakość prawa

Czy polskie państwo jest szalone? Mikrostudium przypadku nie-sterowności ■ Nadprodukcja prawa ■ Administracja publiczna — zasób czy ciężar?

7

9

22

37

59

82

109

Rozdział 6 Polska innowacyjna — system naczyń (nie)połączonych

Zagadka ■ Dużo — nie znaczy wystarczająco ■ Mało, ale dobrze? ■ Prywatna pomysłowość? ■ Podsumowanie

Rozdział 7 Polska jak Włoszczowa? Polska jak Pludry? O infrastruk-turze transportowej

Czy Polska jest kolejowo odcięta od świata? ■ Znikające linie kolejowe ■ Przewozy pasażerskie ■ Przegrywana walka kolei o przewóz towarów ■ Drogi: Ekrany akustyczne jako narzędzie walki z hałasem ■ Drogi: wzrost liczby samochodów na 1000 mieszkańców wskaźnikiem rozwoju? ■ Drogie drogi? ■ Transport wodny śródlądowy ■ Podsumowanie

Rozdział 8 „Szlachetne zdrowie…”, czyli spojrzenie na służbę zdrowia

Rozdział 9 O co toczy się gra? Czyli o demogra�i na koniec

Podstawowy wskaźnik demogra�czny i jego konsekwencje ■ Rząd pod pręgierzem — kontrola koordynacji polityki rodzinnej przez NIK ■ Polskie problemy z demogra�ą — przykład żłobków i przed-szkoli ■ Za chlebem

Nie zakończenie, ale nowy początekTest otwartej furtki, czyli heurystyka dla niedowiarków ■ Rozwój jest, ale nie długofalowy ■ Tożsamość i konkurencyjność ■ Dwie Polski — czyli anatomia dryfu

Aneks. Patologie w polskim górnictwie

Przypisy

Spis literaturyDokumenty, raporty badawcze i akty prawne ■ Książki, artykuły, wywiady ■ Źródła internetowe

125

138

170

186

205

221

229

242

PODZIĘKOWANIA

Autorzy w pierwszej kolejności dziękują Janowi Waszewskiemu — wy-trawnemu poszukiwaczowi informacji, bez którego dociekliwości, zdyscy-plinowania i sumienności niniejsza książka byłaby zdecydowanie uboższa. Cenne uwagi, podpowiedzi oraz sprawdzenie niektórych fragmentów tekstu zawdzięczmy Piotrowi Nowakowi i Katarzynie Tamborskiej.

Szczególne słowa wdzięczności kierujemy w stronę recenzenta — profesora Arkadiusza Karwackiego, który nie tylko skorygował wiele usterek naszego wy-wodu, ale także dostarczył wielu przykładów wspierających w różnych punk-tach stawiane na kolejnych stronach tezy. Nie byliśmy w stanie wykorzystać ich wszystkich, ale za wszystkie dziękujemy.

Dziękujemy również serdecznie Annie Krawczyk i Grzegorzowi A. Domi-niakowi za to, że z wyrozumiałością, choć pod presją, czasu dbali o gra�czną i edytorską stronę naszej pracy.

Powyższe wyrazy wdzięczności nie znaczą, iż autorzy chcą podzielić się z wymienionymi osobami odpowiedzialnością za wnioski całego wywodu i ewentualne usterki pracy. Za wszelkie błędy prosimy karcić tylko nas.

WPROWAD ZENIE

Jest wiele określeń na Polskę w okresie rządów Platformy Obywatelskiej i Polskiego Stronnictwa Ludowego. Są pozytywne: Polska nowoczes-na, „zielona wyspa”, Polska zmodernizowana (względnie modernizują-ca się); mówiono o „Polsce w budowie” sugerując zapewne przejście od stanu drewnianego ku murowanemu, a prezydent Bronisław Komorowski nazwał ten m.in. okres naszej historii „złotym wiekiem”. Ale są również określenia nieżyczliwe: „TuskoKraj”, „Tuskoland”, Polska Tuska lub Polska Platformy, „państwo teoretyczne”. Niezależnie od tego, które z tych okre-śleń budzą naszą sympatię, które zaś burzą nam krew, sama ich obecność w obiegu i świadomości społecznej zdaje się świadczyć o tym, że w latach 2007–2015 powstała jakaś szczególna, nowa, posiadająca własną specy�-kę „wersja” Polski. Skoro była to wersja tak specy�czna, że domagała się odrębnej nazwy (jak wcześniej chociażby III i IV RP), to należałoby po-traktować ją jako sygnał dla badaczy społecznych, że ostatnie osiem lat historii Polski domaga się również bardziej systematycznego namysłu nad ich wyjątkowością. Uchwycenie natury tego okresu jest istotne ze względu na próbę rzetelnego określenia dalszych możliwości rozwojowych naszego kraju. Są przynajmniej cztery powody, dla których rządy PO-PSL uznać należy za wyjątkowe w perspektywie całej III RP.

Pierwszy to niespotykana wcześniej stabilność władzy w Polsce. Od li-stopada 2007 r. do dziś Polską rządzi niezmiennie ta sama koalicja Platformy Obywatelskiej i Polskiego Stronnictwa Ludowego, a Platforma i Donald Tusk stali się pierwszą siła polityczną w historii Polski po 1989 r., która zwycię-żyła w kolejnych wyborach parlamentarnych i rządzi drugą kadencję. Tusk

9

W prowad zenie

urzędował na stanowisku premiera najdłużej w historii IIIRP — od listopada 2007 do września 2014 r. W tym czasie PO wygrała kilka kolejnych wybo-rów (samorządowych, parlamentarnych i do parlamentu UE). Dodatkowo de facto od 11 kwietnia 2010 r. koalicja PO-PSL rządziła, mając sprzyjającego jej prezydenta. Żadna siła polityczna w historii IIIRP nie mogła pochwalić się takim komfortem władzy. Co więcej, ów komfort władzy trwał jak na warunki IIIRP niespotykanie długo. Zważmy: prawie osiem lat rządów PO-PSL to niemal ⅓ okresu III RP. Żadne środowisko polityczne nie miało do tej pory możliwości tak samodzielnego i tak długotrwałego kształtowania polskiej rzeczywistości.

Drugi powód wyjątkowości rządów koalicji PO-PSL wiąże się ze wstąpie-niem do Unii Europejskiej. Samo nasze włączenie do UE nastąpiło w 2004 r., ale wiele czynników zadecydowało o tym, że przynajmniej niektóre skutki tego kroku pojawiły się z opóźnieniem. Przede wszystkim rok 2004 przypadał na końcówkę obowiązywania poprzedniej perspektywy budżetowej UE (lata 2000–2006) i w związku z tym pierwsza perspektywa, która w pełni obej-mowała nowe państwa członkowskie, przypadała na okres 2007–2013. Od grudnia 2007 do marca 2008 roku trwało prawne i faktyczne przystępowanie Polski do układu z Schengen. W efekcie Polacy uzyskali tak cenione poczucie pełnej swobody podróżowania po większości krajów europejskich. Olbrzymie znaczenie dla efektów naszego uczestnictwa w Unii miało też stopniowe ot-wieranie się unijnych rynków pracy. W roku 2004 Polacy mogli legalnie i bez ograniczeń pracować jedynie w Wielkiej Brytanii, Irlandii i Szwecji. Do-piero w 2006 r. ograniczenia zniosły Finlandia, Hiszpania, Portugalia, Grecja i Włochy, w 2007 r. Holandia i Luksemburg, a w 2008 Francja. W roku 2009 otworzyły się dla nas rynki pracy Belgii i Danii, a najdłużej, bo do roku 2011, limity i obwarowania obejmowały ważne z naszej perspektywy gospodarki Niemiec i Austrii.

W latach 2007–2013 polski rząd mógł rozdysponować w ramach róż-nych funduszy imponującą kwotę 85,4 mld euro ze środków UE1, przy,

10

W prowad zenie

dodajmy, jednoczesnym napływie do Polski pieniędzy wypracowywanych przez emigrantów w krajach UE. W sytuacji stabilności wewnętrznej, względnie spokojnego otoczenia międzynarodowego i nawet biorąc pod uwagę globalny kryzys, pieniądze te mogły stanowić podstawę dla skoku cywilizacyjnego Polski. Takiej szansy bez wątpienia nie miały wcześniejsze ekipy rządzące.

Trzecia okoliczność, czyniąca sytuację z lat 2007–2015 wyjątkową, jest bodaj najtrudniej uchwytna, ale nie mniej istotna. Platforma właściwie od pierwszych dni rządzenia miała po swojej stronie niemal wszystkie najważ-niejsze media opiniotwórcze. Spora część z nich zaangażowana była w kam-panię dyskredytowania prezydenta Lecha Kaczyńskiego i na tej podstawie zbudowany został sojusz polityczno-medialny, który tylko nieznacznie skru-szał po 2010 r. Wagę tego czynnika należy doceniać w szerszym kontekście. Były w Polsce rządy mające po swojej stronie media (UD, UW, początkowo AWS-UW), rządziły jednak zawsze bądź przy chwiejnej większości parla-mentarnej lub w sytuacji kohabitacji z prezydentem wywodzącym się z innego środowiska. Z kolei SLD miał do dyspozycji „własnego” prezydenta i stabilną koalicję, ale na tak daleko posuniętą przychylność mediów nie mógł liczyć ani gdy premierem byli Józef Oleksy i Włodzimierz Cimoszewicz, ani za cza-sów Leszka Millera.

Czwarta okoliczność dotyka kwestii, na którą Polacy zdają się być szcze-gólnie wyczuleni — międzynarodowego uznania. W 2014 r. Donald Tusk powołany został na stanowisko przewodniczącego Rady Europy. Urzędnik piastujący to stanowisko bywa określany prezydentem Europy. Symbolicznie nominacja ta została potraktowana jak potwierdzenie nie tylko indywidu-alnego sukcesu Tuska, ale także zbiorowego powodzenia Polaków i sukcesu państwa. Biorąc pod uwagę wszystkie te okoliczności, warto więc (niezależ-nie od bieżących wydarzeń politycznych) spytać o to, jak ten bezpreceden-sowy okres stabilności politycznej i prosperity makroekonomicznej został wykorzystany.

11

W prowad zenie

Przedkładamy Czytelnikom „bilans zamknięcia”, chociaż polityczny los rządów Platformy nie został przypieczętowany. Nie chodzi tu jednak o ża-den tryumfalizm lub polityczne whishful thinking. Powody są zasadniczo dwa. Po pierwsze, zwycięstwo Andrzeja Dudy w wyborach prezydenckich podkopuje fundament owych rządów w sposób istotny. I być może nawet nie zmiana polityczna jest tu najważniejsza, ale mentalna. Po ośmiu latach niepowodzeń wyborczych PiS wygrał i to od razu w konkurencji nie byle jakiej, bo politycznie ważnej i symbolicznie doniosłej. Rzesze polityków wszystkich szczebli, urzędników, ludzi wojska i służb, a także mniejszego lub większego biznesu, którzy dotąd orientowali swoje działania w kierunku władzy Platformy, nagle zmuszone zostały do wzięcia pod uwagę w swoich rachubach — i tych codziennych, i tych bardziej strategicznych — zupełnie nowych scenariuszy. Bez wątpienia, nawet jeśli Platforma utrzyma władzę po wyborach parlamentarnych 2015 r., powrót do komfortu rządzenia, którego zaznała w latach 2007–2015, nie będzie możliwy. W tym sensie więc rządy PO dojrzały do tego, by można było sporządzić — choćby szkicowy — bilans ich dorobku.

Po drugie, to swoiste załamanie dominacji Platformy nastąpiło w sposób nagły i niespodziewany. Warto przejrzeć choćby tygodniki publikowane na kilka dni przed I turą wyborów prezydenckich, by zorientować się, jak bar-dzo większość publicystów (także socjologów, politologów i specjalistów z innych dyscyplin) była przekonana o nieuchronności zwycięstwa Broni-sława Komorowskiego. Równie — jeśli nie bardziej — zaskakujący był nagły wzlot politycznej gwiazdy — Pawła Kukiza. Ponad 20% w pierwszej turze wyborów prezydenckich, mobilizacja i entuzjazm zwolenników oraz powiew świeżości na scenie politycznej, którego nie było od lat zapewne w znacznym stopniu wpłynęły na ostateczne rozstrzygnięcie prezydenckiego wyścigu. Nie mniejsze znaczenie w perspektywie kolejnych lat i wyborów będzie miał zapewne fakt, że to właśnie Kukiz w znacznej mierze zachęcił do bra-nia udziału w wyborach kolejne pokolenie młodzieży, dla której kampania

12

W prowad zenie

2015 r. stanowić może podobne doświadczenie generacyjne jak kampania Tuska w 2007 r. Sukcesy Dudy i Kukiza ujawniły — co z naszej perspekty-wy najistotniejsze — bolesne de�cyty poznawcze nie tylko publicystyki, ale także nauk społecznych w Polsce. Dobrze oddają to słowa jednego z autorów „Newsweeka” Marka Rabija:

Tam, gdzie jeszcze przedwczoraj rósł las i dzieci z okolicznych wsi zbierały w wakacje jagody, by sprzedawać je przy drodze letnikom, dziś biegnie autostrada odgrodzona od poboczy ekranami dźwię-koszczelnymi. Możesz nią gnać 140 km na godzinę na wakacje do Włoch i wtedy kraj swój widzisz ogromny. Ale możesz też stać po drugiej stronie tych cholernych ekranów. Wówczas widzisz tylko ścianę. Polskę w ruinie. Nie ma lasu i nie ma jagód. A jakby nawet były, to i tak nie ma ich komu sprzedawać.

Czy któryś z tych obrazów jest nieprawdziwy? Oczywiście, że nie. Ale czy mogą istnieć jednocześnie dwie kompletnie różne od siebie Polski? Mogą, jeśli założyć, że nasz kraj przyspieszył wraz z całym zglobalizowanym światem do tego stopnia, że do jego opisu coraz słabiej nadają się klasyczne narzędzia socjologii, ekonomii, a nawet polityki. Znajdujemy się w stanie, który �zycy nazwaliby superpozycją — jednocześnie na biegunach nieprzyzwoi-tego luksusu i skrajnego ubóstwa [wyróżnienie dodane]2.

Zbyt wcześnie naszym zdaniem, aby orzekać, że narzędzia tradycyjnych nauk społecznych wyczerpały swoje zdolności wyjaśniania naszej rzeczywi-stości. Ale trzeba bez wątpienia podjąć wysiłek sprawdzenia takiej właśnie hipotezy. Może uda nam się odpowiedzieć na pytanie, czy rzeczywiście do-szliśmy do granic poznawczych socjologii czy też nasz dotychczasowy ogląd Polski był najzwyczajniej w świecie oparty na błędnych założeniach. Tym bardziej że Polska współczesna rzeczywiście jawi się jako zagadka. Z jed-nej strony chwalona i wskazywana innym za przykład, z drugiej wydaje się gotowa do buntu, wymiany władzy, a przede wszystkim wyludniająca się w zaskakującym tempie.

13

W prowad zenie

ele

Państwo Platformy: Bilans zamknięcia — tytuł naszej książki określa jej za-danie. W istocie jednak nie ograniczamy się do samego okresu rządów PO — gromadzimy informacje tak, by dać szkic obrazu całego ćwierćwiecza polskiego zmagania się z wolnością.

Rzecz jasna idzie o ocenę. W dodatku ocenę mającą potencjalne spo-łeczne konsekwencje. Jako że jesteśmy socjologami, staramy się, aby ocena ta oparta była na faktach. W nauce często uważa się, że najbardziej wiarygodne są informacje o rzeczywistości wyrażone w języku liczb. Liczby bowiem z samej swej natury są porównywalne, sprawdzalne i niejako oddzielone od języka emocji. Odwołując się do nich łatwiej rzeczowo dyskutować. Uwa-ża się, iż np. wskaźnik produktu krajowego brutto (PKB) to lepszy punkt wyjścia do analizy niż nasycone politycznymi sympatiami formuły „złotego wieku naszych dziejów” lub „wygaszania Polski”.

Będąc przedstawicielami nauk społecznych, wcale jednak nie lekceważy-my sformułowań oddających subiektywne odczucia i wyrażanych w języku nasyconym emocjami. Subiektywne — ale społecznie podzielane od-czucia — współtworzą ludzki świat w niemniejszym stopniu niż zjawiska wyrażane przez takie, zwyczajowo uznawane za obiektywne, dane jak np. po-wierzchnia kraju, liczba ludności, poziom dzietności lub wysokość średniego wynagrodzenia.

Jednak, podejmując się zadania wyrażanego przez tytuł publikacji, nie sposób uciec od licznych wątpliwości. Czy w ogóle jest możliwe obiektywne spojrzenie na swój kraj? A na inny, obcy kraj? Pewnie łatwiej3. Dlaczego? Odpowiedź wyłoni się za chwilę. Najpierw kolejne pytania. Czy jest moż-liwa sprawiedliwa ocena rządów koalicji Platforma Obywatelska — Polskie Stronnictwo Ludowe w latach 2007–2015? Zwłaszcza w sytuacji, gdy, czego nie ukrywamy, polityczne sympatie autorów ulokowane są gdzie indziej? I kto miałby uznać, że jakaś ocena jest sprawiedliwa?

14

W prowad zenie

Problem ma charakter pierwszorzędny. Czy w ogóle o swój kraj moż-na troszczyć się w sposób naukowy? Na przykład, czy można w obiektywny sposób mierzyć jakość rządzenia? Czy można rzeczowo ocenić niemal osiem lat rządów Platformy w taki sposób, aby wnioski były dla wszystkich przeko-nujące przez swą niepodważalność? Przecież chyba istnieją jakieś naukowe metody pomiaru procesów społecznych, w tym związanych ze sprawowa-niem władzy?

Faktycznie, istnieją, ale stopień ich wiarygodności i użyteczności jest o wiele mniejszy, niż mogłoby się wydawać osobom pozostającym na zewnątrz badań naukowych. Nie będziemy tu wyjaśniać, dlaczego tak jest (choć autorzy niniejszej książki mają co nie co do powiedzenia na tym polu4), gdyż wyprowadziłoby to nasze wywody na pole �lozo�i nauk spo-łecznych. Nie zrobimy tego, gdyż nasze cele są bardziej praktyczne. Chcemy dostarczyć narzędzi i danych przydatnych do rzeczowej, prowadzącej do konkretnych wniosków, analizy obecnej kondycji naszego kraju. Chcemy przedłożyć pewną porcję sprawdzalnej wiedzy służącej racjonalnej dys-kusji o warunkach rozwoju Polski.

rz dia noz en zjas czna w ważona i kr czna

Symbolicznie można powiedzieć, że oceny współczesnej Polski rozpięte są na kontinuum, którego skrajnymi punktami są diagnozy entuzjastyczna i kry-tyczna. Pośrodku odnajdujemy różne próby wyważenia elementów pozy-tywnych i negatywnych. Odnieśmy się do przykładów.

„ D i ag n o z a” e n t u z j as t y c z n a

Symbolicznym przykładem takiego podejścia jest stosowana przez urzędu-jącego Prezydenta RP w roku 2014 i 2015 metafora „złotego wieku”. Posłu-

15

W prowad zenie

giwał się nią zwłaszcza w publicznych wystąpieniach przy okazji różnych obchodów 25 lat od wyjścia Polski z ram starego ładu.

Oto wypowiedź z kwietnia 2014: „Przeżywamy złoty okres, złoty wiek w naszej Ojczyźnie — podkreślił Prezydent RP Bronisław Komorowski podczas piątkowej prezentacji przygotowanej przez Narodowy Bank Polski monety 5 zł ‘Odkryj Polskę — 25 lat Wolności’ ”5. Formułą „złotego wieku” posłużył się jeszcze co najmniej kilkakrotnie — co oznacza, iż nie mamy tu do czynienia z lapsusem językowym wynikającym z emocji. Na przy-kład w autoryzowanej wypowiedzi dla Polskiej Agencji Prasowej powiedział: „Dokonania narodu polskiego z ostatnich 25 lat, są zmianami na miarę ty-siąclecia. To drugi złoty wiek w historii naszego państwa”6.

„Diagnoza” wyważona

W interesującym zbiorze esejów zatytułowanym Bilet do nowoczesności Magdalena Gawin z Instytutu Historii PAN pisze:

Współczesna Polska dalece odbiega od tej z lat 80. XX w. Po upad-ku komunizmu korzystne zmiany nastąpiły w infrastrukturze, usłu-gach, estetyce otoczenia. Wzdłuż dawniej opustoszałych i smutnych ulic oraz placów pojawiły się kawiarnie, ogródki restauracyjne, skle-py, małe piekarnie oferujące chrupiące rogaliki i pieczywo w kilku-dziesięciu gatunkach. Przechodnie przestali potykać się o nierówne chodniki, poprawiono stan dróg, wybudowano autostrady. Znaczą-co wzrosły ambicje edukacyjne i poziom zamożności. Wyjazdy i stu-dia zagraniczne przestały być przywilejem dla nielicznych, stały się zjawiskiem masowym. Obraz współczesnej Polski ma też swoje rysy i ciemne plamy: pośpieszną i nieprzemyślaną dezindustriali-zację kraju, bezrobocie i niski przyrost naturalny, nową emigrację zarobkową. Nie cichną spory o charakter i społeczne koszty trans-formacji, ale nie można zaprzeczyć, że Polska w porównaniu do tej sprzed lat dwudziestu dokonała znaczącego cywilizacyjnego skoku. […] Modernizacja nie jest już marzeniem, ale rzeczywistością7.

16

W prowad zenie

„ D i ag n o z a” k r y t y c z n a

Zbigniew Stawrowski, �lozof polityki, profesor Uniwersytetu Kardynała Ste-fana Wyszyńskiego, w sugestywnie zatytułowanym, wydanym w roku 2014, zbiorze esejów Budowanie na piasku: Szkice o III Rzeczypospolitej pisze:

Dwudziestopięciolecie III Rzeczypospolitej […] skłania do re�eksji oceniającej jej kształt i podsumowującej jej dorobek. Nie jest to re-�eksja optymistyczna. Już samo porównanie z krótszym przecież i o wiele trudniejszym okresem II Rzeczypospolitej pokazuje, że ostat-nie ćwierćwiecze to w ogromnej mierze czas zmarnowanych szans. Mimo wyjątkowo korzystnej sytuacji międzynarodowej — akce-sji do NATO, do Unii Europejskiej i związanego z tym potężnego wsparcia �nansowego — nie sposób uwierzyć, że obecne kłopoty to tylko chwilowe trudności, że Polska wciąż rośnie w siłę, a ludzie żyją dostatniej. Upadek przemysłu, utrata kontroli nad sektorem banko-wym, marnotrawstwo środków unijnych, wszechobecna korupcja, niesprawiedliwy wymiar sprawiedliwości, rozpadająca się służba zdrowia, edukacja dewastowana od przedszkola aż po szkolnictwo wyższe, krach systemu emerytalnego, uzależnienie energetyczne od Rosji, demontaż polskich sił zbrojnych, osłabienie podmiotowości czy wręcz klientelizm w polityce zagranicznej i wreszcie widoczna gołym okiem postępująca degeneracja klasy politycznej — tę listę grzechów i zaniedbań można by dalej poszerzać i ilustrować stosow-nymi przykładami8.

Nawet Jacek Żakowski, którego można uznać za jednego z głównych przedstawicieli medialnego establishmentu III RP, twierdzi, iż kontynuując drogę, „którą idziemy ćwierć wieku” nie mamy

[…] szans na rozwiązanie powodowanych przez logikę tej drogi i ujawnionych w wyborach [prezydenckich 2015] problemów — od prekaryzacji, buntu prekariuszy, kryzysów służby zdrowia, demo-gra�cznego, kredytowego i mieszkaniowego po niską innowacyj-ność, de�cyt popytu, krach zaufania do władzy, partii, polityków i ekspertów9.

17

W prowad zenie

D i ag n o z a „ d i ag n o z ”

Przykładów tego typu ocen — rozciągających się od entuzjazmu do rady-kalnej krytyki — można bez kłopotów przytoczyć znacznie więcej. Dla-czego użyliśmy cudzysłowu, przywołując te trzy przykłady różnych ocen tej samej, zdawać by się mogło, rzeczywistości społecznej? Zrobiliśmy to po to, aby zasygnalizować stronniczy, subiektywny (co nie znaczy: całkiem bezpodstawny) charakter każdej tych trzech wypowiedzi. By wskazać, iż — niezależnie od ich trafności — są to intuicyjne, z ducha publicystyczne syntezy złożonych procesów społecznych. Ale mamy jednocześnie nadzieję, że treść kolejnych rozdziałów naszej książki pozwoli Czytelnikom w sposób bardziej zdyscyplinowany i mniej emocjonalny wyrobić sobie własne sposoby „nawigowania” w gąszczu tego rodzaju ocen i związanych z nimi sporów.

ozaika

Państwo to system, domaga się więc systemowej oceny. Państwo jednak to sy-stem niesłychanie skomplikowany i taka też musiałaby być jego ocena. Naszym zdaniem — zupełnie niezależnie od przedstawionych danych i ocen wyrażo-nych na następnych stronach — jedną z podstawowych słabości naszego państwa jest brak centralnej instytucji, której zadaniem byłoby systematycz-ne ocenianie i monitorowanie stanu Polski oraz perspektyw jej rozwoju. Bra-kuje Centrum Analiz Strategicznych. Tylko taka instytucja, z odpowiednimi uprawnieniami, dostępem do informacji i gwarancją politycznej niezależności (rozumianej np. jako równowaga wpływów) mogłaby realizować w sposób ciągły i w pełni systematycznie zadanie, którego się tu podejmujemy.

Dlatego właśnie proponujemy ocenę opartą na metodologii mozai-ki. Zbieramy dane i informacje dotyczące różnych aspektów funkcjono-wania państwa. Zakładamy, że nagromadzenie informacji o negatywnych

18

W prowad zenie

zjawiskach/faktach — zwłaszcza tych, które uporczywie powtarzają się od lat — pozwala wnioskować o systemowym charakterze niektórych pato-logii państwa, nawet jeśli charakter owego systemu pozostaje dla obywateli i badaczy zakryty. Przykładem takiej mozaiki może być dziedzina prawa i praworządności.

14 marca 2014, Tokfm.pl: „Tysiące odwołanych rozpraw i posiedzeń, sądy wciąż się uskarżają”. Takie są owoce zmiany systemu dostarczania prze-syłek sądowych.

27–28 czerwca 2015, Gazeta Wyborcza, tytuł: „Wkurzenie zamiast de-mokracji”. Wyróżniony fragment tekstu: „Mamy obywatelskie prawo inicja-tywy ustawodawczej. W tej kadencji Sejmu złożono 25 projektów i żaden nie został uchwalony”10.

27–28 czerwca 2015, Gazeta Wyborcza, tytuł: „System się wiesza”. Lead: „Polski system prawny przypomina system operacyjny z lat 90.” — autor: dr Adam Bodnar, wiceprezes Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka, Rzecznik Praw Obywatelskich zgłoszony przez PO. W tekście czytamy: „Do wielu na-ruszeń praw człowieka nie dochodziłoby, gdyby nie problemy z koordynacją działań poszczególnych instytucji i organów”.

9 lipca 2015, Forsal.pl, tytuł tekstu: „Polska w pierwszej piątce krajów z największymi problemami z prawem UE”. Lead: „Według Komisji Europej-skiej Polska niewłaściwie wdraża przepisy Wspólnoty”. W roku 2014 prowa-dzono „1340 postępowań za błędy lub opóźnienia we wdrażaniu unijnych przepisów przez kraje członkowskie. 79 spraw dotyczyło Polski. To mniej niż rok wcześniej, ale i tak nasz kraj uplasował się na piątym miejscu pod tym względem po Grecji, Włoszech, Hiszpanii i Belgii”11.

Zachowanie wiarygodności w przypadku mozaiki tego typu wymaga jednak spełnienia kilku warunków, których będziemy przestrzegać w całej pracy. Oto one:

1. Nie przytaczamy informacji i/lub opinii pochodzących z mediów lub osób, które programowo de�niowały się jako opozycyjne wobec

19

W prowad zenie

rządów PO/PSL, a zwłaszcza wobec systemu III RP. Mamy na myśli podmioty medialne takie, jak: wSieci, DoRzeczy, Gazeta Polska, Ga-zeta Polska Codziennie, Nasz Dziennik, Nasza Polska, portale takie, jak „niezalezna.pl”, „wPolityce” itp.

2. Staramy się przywoływać przede wszystkim informacje, które mają także konkretny, sprawdzalny wymiar ilościowy.

3. Kiedy tylko można, cytujemy, nie zaś parafrazujemy czy omawiamy — chociaż czasami choćby z powodów gramatycznej postaci przy-woływanych wypowiedzi, bywa to trudne do uniknięcia.

4. Wybieramy autorów wypowiedzi ze względu na stopień ich orientacji w temacie, zwłaszcza gdy dodatkowo można uznać ich za osoby jakoś związane z obozem władzy PO/PSL lub z nim sympatyzujące.

Nietrudno dostrzec, iż warunki te są tak dobrane, by zmniejszyć wpływ naszych własnych sympatii politycznych na analizę, by ograniczyć stronni-czość wchodzących w grę selekcji informacji oraz ocen.

Nie pozostaje nam już nic innego, jak tylko przedstawić Czytelnikowi szkicowy plan podróży, którą tu proponujemy.

apa w wod

Zaczynamy od nieco bardziej szczegółowego wglądu w metodologię naszych poczynań. Liczby bowiem, jakkolwiek są perswazyjne, wymagają ostrożnego postępowania i ograniczonego zaufania. Jak wszystko inne znaczą cokolwiek jedynie w kontekście, zaś ważnym elementem tego kontekstu jest to, kto ich używa. Dlatego zaczynamy od małej teorii stronniczości. Drugi rozdział poświęcimy gospodarce — przyjrzymy się zarówno złożonym wskaźnikom służącym porównywaniu państw, jak i najważniejszym danym opisującym stan naszej gospodarki. Rynek tak usadowił się we współczesnej kulturze, że w mniejszym lub większym stopniu oddziałuje na większość aspektów

20

W prowad zenie

społecznego funkcjonowania. Ale ekonomia to nie nauka ścisła, a prawa rynku to nie prawa przyrody. Dlatego w rozdziale trzecim — wychodząc od zagadnienia nierówności dochodowych — poszukamy niektórych miar ja-kości życia, które pozwoliłyby odpowiedzieć na ważne pytanie: skoro jest tak dobrze (jak twierdzą niektórzy), to dlaczego jest tak źle (jak zdaje się sądzić wielu)? Rozdział czwarty poświęcimy kwestiom szeroko rozumianej jakości rządzenia. Sądzimy bowiem, że niezależnie od szczupłości bądź nadmiaru zasobów podstawowa jest kwestia, jak sprawnie się nimi zarządza i jak trafnie inwestuje. Rozdział piąty skupi się na zagadnieniu innowacyjności, szósty na kwestiach transportu. W rozdziale siódmym zajmiemy się kwestiami ochrony zdrowia, by zakończyć nasze rozważania — w rozdziale ósmym — bodaj najbardziej dalekosiężnymi z zagadnień tu omawianych — demo-gra�ą współczesnej Polski.

Jakie wnioski proponujemy? Jak je uzasadniamy? Liczymy, że na te pyta-nia odpowiedź da lektura naszej książki.

21

Rozdział 2

MAKROEKONOMICZNE PROSPERITY, CZYLI ANATOMIA „ZIELONEJ WYSPY”

Wprowadzenie

Ekonomista, dziennikarz i polityk Ryszard Petru — szukając miejsca w de-bacie publicznej dla tworzonej przez siebie partii — skomentował program ekonomiczny PiS lakonicznym stwierdzeniem: „Grecja w trzy miesiące”1. Zarówno zwolennicy Platformy Obywatelskiej, jak i wówczas jeszcze sto-warzyszenia Petru podnosili ów wątek nader często w lipcu 2015 r. Petru i przedstawiciele rządzących partii chcą Polaków postraszyć. Tymczasem — jeśli przyjrzeć się niektórym przynajmniej liczbom — nie trzeba czekać na kolejne rządy PiS, byśmy poczuli się jak w Grecji.

Gospodarka grecka w połowie 2015 r. stanęła na krawędzi bankructwa. Hellada nie była w stanie spłacić swojego zadłużenia względem instytucji międzynarodowych, a kolejne programy pomocowe zdawały się raczej pod-trzymywać stan agonalny, niż przynosić choćby odległą perspektywę rozwią-zania problemu. Grecja sięgnęła dna.

Nasze porównanie Polski i Grecji będzie miało również drugie dno. Chcemy bowiem przy okazji dokonać choćby wstępnej oceny wartości czę-sto przywoływanych i równie często bezkrytycznie powtarzanych zbiorczych wskaźników i rankingów służących porównywaniu państw.

We wprowadzającym fragmencie tego rozdziału celowo porównujemy wyłącznie zagregowane indeksy, czyli miary syntetyczne określające jakość życia w danym kraju czy też efektywność jakiegoś ogólnego aspektu funkcjo-nowania państwa. Wybór miar wycinkowych, takich jak np. PKB per capita, mógłby spotkać się z częściowo usprawiedliwionym zarzutem o stronni-

37

Rozdział 2

czość. Bardziej poważnym zarzutem wobec porównywania wycinkowych, szczegółowych miar jest wskazanie na ich ograniczoną trafność.

W metodologii nauk społecznych parametr trafności określa stopień, w jakim faktycznie zostało zmierzone to, co badacz planował zbadać. I tak na przykład — o czym przyjdzie jeszcze wspomnieć — dość powszech-nie krytykuje się dynamikę wzrostu PKB, jako mało trafną miarę kondycji gospodarki.

Poniżej porównujemy zmianę pozycji Polski i Grecji w ostatnich latach w różnych rankingach mierzących takie ważne wymiary rozwoju cywili-zacyjnego, jak: jakość życia, warunki do prowadzenia biznesu czy jakość rządzenia.

Faktem jest, na co zwracała uwagę koalicja PO-PSL, że Polska w ostat-nich latach zyskiwała coraz lepszą pozycję w różnych rankingach oceny ja-kości życia. Rzadziej zwraca się uwagę na to, że przed krachem rosła w nich również pozycja Grecji. Przyjrzyjmy się liczbom.

Polska bliżej Grecji

Zacznijmy od kwestii jakości życia. Ranking Human Development Index (dalej — HDI) to zestawienie przygotowywane przez ONZ, porównujące rozwój cywilizacyjny różnych krajów. Opiera się ono na ciekawym z naszego punktu widzenia założeniu, że wzrost gospodarczy wcale nie musi przyczyniać się do poprawy jakości życia obywateli. W związku z tym we wskaźniku HDI, oprócz sytuacji materialnej mieszkańców, uwzględnia się także inne czynniki2.

Jak wynika z informacji zilustrowanych na poniższym wykresie, Pol-ska i Grecja osiągają bardzo podobne pozycje pod względem omawianego wskaźnika. Warto zwrócić uwagę, że w okresie pięciu lat poprzedzających kryzys Grecja wyraźnie „odskoczyła” od Polski, osiągając pułap średniej dla państw tzw. starej Unii, by w następstwie kryzysu znowu się do nas zbliżyć.

38

Makroekonomiczne prosperity, czyli anatomia „zielonej wyspy”

Ryc. 1. Porównanie rozwoju cywilizacyjnego (wskaźnik HDI) państw tzw. starej Unii oraz Polski i Grecji (1980–2013)

Źródło: Źródło: opracowanie własne na podstawie danych United Nations Development Programme3.

Ryc. 2. Porównanie rozwoju społecznego (wskaźnik SPI) państw tzw. starej Unii oraz Polski i Grecji (2014–2015)

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych ze strony internetowej „The Social Progress Imperative”4.

0,0

0,1

0,2

0,3

0,4

0,5

0,6

0,7

0,8

0,9

1,0

Grecja

Polska

średnia UE - 15

201320122011201020082005200019901980

0

50

100UE-14

Polska

Grecja

20152014

39

Rozdział 2

Podobnie jak w przypadku rankingu HDI, twórcom5 zestawienia Social Progress Index (dalej — SPI) przyświecała podobna motywacja — chcieli oni zaproponować porównywalną miarę rozwoju, opierającą się nie tylko na wskaźnikach ekonomicznych. W SPI uwzględnia się także takie aspekty, jak: poszanowanie praw człowieka, bezpieczeństwo, jakość opieki medycznej, dostęp do wiedzy itp. Jak widać na ryc. 2. pod względem stopnia „rozwoju społecznego” pozycja obu porównywanych krajów jest bardzo zbliżona.

Obie przytoczone miary, mimo iż przygotowywane przez różne ośrodki, mierzą podobne aspekty funkcjonowania w danym kraju. W skrócie jest to jakość życia. W obu przypadkach pozycja Polski i Grecji jest bardzo podobna.

W kulturze kapitalistycznej istotnym wymiarem jakości życia są warunki sprzyjające prowadzeniu działalności gospodarczej. Mierzy je ranking Doing Business6, przygotowywany przez ekspertów Banku Światowego. W przypadku tego zestawienia Polska oceniana jest wyraźnie wyżej niż Grecja. Warto nato-miast zwrócić uwagę, że oba kraje w ostatnich latach bardzo zyskiwały w tym rankingu. Zarówno Polska, jak i Grecja poprawiły swoje notowania niemal dwukrotnie, prześcigając w tym czasie około 40 innych państw. Co jeszcze bardziej zastanawiające, pozycja obu państw w rankingu poprawiała się w po-równywalnym tempie w latach 2012–2014, czyli w okresie, gdy wiadomo już było, że nasz kraj ostał się jako „zielona wyspa” w Europie, a kłopoty budżeto-we oraz sektora bankowego Grecji były już dobrze znane. Zauważalne róż-nice w dynamice indeksu są dwie: polski wynik wyraźnie obniża się w latach 2005–2007, czyli wtedy chociażby, gdy PiS obniżał bazową stawkę podatku CIT, gdy w tym czasie Grecja notowała powolny, ale systematyczny wzrost; w wynikach Polski nie da się zauważyć obecnego w przypadku Hellady tąpnięcia z lat 2010–2011. Wszystko to skłania do postawienia pytania, na ile Doing Business mierzy warunki prowadzenia działalności gospodarczej przez podmioty w kraju — na ile zaś łatwość penetracji danej gospodarki przez podmioty międzynarodowe?

40

Makroekonomiczne prosperity, czyli anatomia „zielonej wyspy”

Oprócz rankingu Doing Business Bank Światowy od lat mierzy i porównuje państwa także pod względem jakości rządzenia w zestawieniu World Government Indicators. Składa się na niego sześć wyróżnionych aspektów ilustrujących najważniejsze wymiary sprawowania rządów. Są to: wpływ obywateli na władzę (Voice and Accountability), stabilność polityczna (Political Stability and Absence of Violence/Terrorism), jakość rządów (Government E�ectiveness), jakość regulacji gospodarczych (Regulatory Quality), praworządność (Rule of Law), ograniczenie korupcji (Control of Corruption).

Pierwszy z wyróżnionych wymiarów rankingu World Government Indicators określa przekonanie obywateli o możliwości ich udziału w życiu publicznym, sprawowaniu władzy oraz mierzy wolność mediów, wolność słowa i swobodę stowarzyszania się.

Drugi z wymiarów, zilustrowany ryc. 5, określa stopień ryzyka zama-chu stanu czy też wystąpienia innego przewrotu politycznego z wykorzy-

Ryc. 3. Porównanie warunków sprzyjających prowadzeniu działalności gospodar-czej (wskaźnik DB) państw tzw. starej Unii oraz Polski i Grecji (2006–2014)

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych ze strony internetowej rankingu Doing Business oraz danych Banku Światowego (średnia dla UE-15).

20

40

60

80

100

120

średnia EU - 15

Polska

Grecja

2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014

41

Rozdział 2

* Na wszystkich sześciu wykresach (ryc. 4–9) ilustrujących dane WGI na osi rzędnych za-znaczono percentyle, gdzie wartość 100 oznacza najlepszą pozycję w rankingu, zaś wartość 0 — najgorszą

Ryc. 4. Porównanie jakości rządzenia pod względem wpływu obywateli na władzę (Voice and Accountability) państw tzw. starej Unii oraz Polski i Grecji (1996–2013)*

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Banku Światowego.

20

40

60

80

100

120

średnia UE - 15

Polska

Grecja

201320122011201020092008200720062005200420032002200019981996

20

40

60

80

100

120

średnia UE - 15

Grecja

Polska

201320122011201020092008200720062005200420032002200019981996

20

40

60

80

100

120

średnia UE - 15

Grecja

Polska

201320122011201020092008200720062005200420032002200019981996

20

40

60

80

100

120

średnia UE - 15

Grecja

Polska

201320122011201020092008200720062005200420032002200019981996

Ryc. 5. Porównanie jakości rządzenia pod względem stabilności politycznej (Political Stability and Absence of Violence/Terrorism) państw tzw. starej Unii oraz Polski i Grecji (1996–2013)

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Banku Światowego.

20

40

60

80

100

120

średnia UE - 15

Grecja

Polska

201320122011201020092008200720062005200420032002200019981996

20

40

60

80

100

120

średnia UE - 15

Grecja

Polska

201320122011201020092008200720062005200420032002200019981996

42

Makroekonomiczne prosperity, czyli anatomia „zielonej wyspy”

staniem przemocy lub aktów terroru. Zwróćmy uwagę, że to bodaj najmniej porównywalna miara dla obu krajów — chociażby ze względu na położenie geopolityczne Grecji i jej bardzo napięte stosunki graniczne z Turcją oraz kło-poty z napływem imigrantów przez Morze Śródziemne.

Trzeci zobrazowany wymiar (ryc. 6) opisuje jakość funkcjonowania instytucji publicznych, dostarczanych przez nie usług. Przykłady to jakość funkcjonowania administracji oraz jej niezależność od nacisków politycz-nych. To bardzo ciekawa miara — zwłaszcza w kontekście pojawiających się informacji o nieprawidłowościach w sprawozdaniach greckich insty-tucji gospodarczych, rozrzutności tamtejszej administracji i nieracjo-nalności w dysponowaniu środkami unijnymi. Warto zwrócić uwagę, że systematyczny wzrost pozycji Polski na tej skali to lata 2006–2009 i właśnie w 2009 r. prześcigamy pod względem jakości rządów Grecję. Hellada z kolei po ostrym tąpnięciu zdaje się w 2013 r. doganiać nas.

Ryc. 6. Porównanie jakości rządów (Government Effectiveness) państw tzw. starej Unii oraz Polski i Grecji (1996–2013)

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Banku Światowego

0

10

20

30

40

50

60

70

80

90

100

średnia UE - 15

Polska

Grecja

201320122011201020092008200720062005200420032002200019981996

43