Rapport STROOP

YDOWSKA DZIELNICAMIESZKANIOWA W WARSZAWIE

JU NIE ISTNIEJE!

Raport_STROOPA_tlumaczonko.indd 1Raport_STROOPA_tlumaczonko.indd 1 2009-08-06 15:10:292009-08-06 15:10:29

TOM 38

DO

KU

MEN

TY


Jrgen Stroop

YDOWSKA DZIELNICA MIESZKANIOWA W WARSZAWIE

JU NIE ISTNIEJE!

Opracowa Andrzej bikowski

Instytut Pamici Narodowejydowski Instytut Historyczny

Warszawa 2009


3U]HNDG%DUEDU\:\VRFNLHMRSXEOLNRZDQ\Z%LXOHW\QLH*ZQHM.RPLVML%DGDQLD=EURGQL

+LWOHURZVNLFKZ3ROVFHQUVSRSUDZLRQ\SU]H]$QGU]HMDELNRZVNLHJR

5HFHQ]HQWGUKDE*U]HJRU]%HUHQGW

2SUDFRZDQLHJUDF]QHVHULL.U]\V]WRI)LQG]LVNL

5HGDNFMD0DJRU]DWD6WUDV]

.RUHNWD'RURWD0D]HN

6NDG.DWDU]\QD6]XEND:RMFLHFK&]DSOLFNL7RPDV]*LQWHURNDGND

'UXN/(*5$6S]RR

XO5\ELWZ\.UDNZ

&RS\ULJKWE\,QVW\WXW3DPLFL1DURGRZHM.RPLVMDFLJDQLD=EURGQLSU]HFLZNR1DURGRZL3ROVNLHPX

6HULD'RNXPHQW\WRP

,6%1

5Spis treci

Przedsowie Janusz Kurtyka, Eleonora Bergman ........................................... 7

Wstp Andrzej bikowski ................................................................................... 9

Jrgen Stroop ydowska dzielnica mieszkaniowa w Warszawie ju nie istnieje! ................................................................................................... 21

Meldunki dzienne .................................................................................................... 43

Wykaz fotogra i ...................................................................................................... 107

Jrgen Stroop Es gibt keinen jdischen Wohnbezirk in Warschau mehr! ......................................................................................... 109

Tgliche Meldungen ................................................................................................ 129

Bildbericht ............................................................................................................... 187


7Przedsowie

Raport Jrgena Stroopa jest urzdowym sprawozdaniem, opracowanym dla wadz zwierzchnich przez o cera kierujcego akcj tumienia powstania ydw w getcie warszawskim i zbrodnicz operacj likwidacji tego getta wiosn 1943 r. Dokument, ktry mia ukaza sprawno niemieckiej machiny policyjno-wojskowej, po klsce Niemiec w 1945 r. sta si rdem ukazujcym zbrodniczo tej machiny, niewyobraalny dramat ludzki ydw warszawskich i bohaterstwo tych, ktrzy podjli walk, wreszcie spoeczny kontekst tej walki.

Jednak raport Stroopa jest przede wszystkim dowodem zbrodni popenionej przez nazistowskie Niemcy na polskich, a szerzej europejskich ydach. Zbrodniarz przygo-towa go dla swych przeoonych jako wiadectwo skrupulatnego wykonania wyda-nych mu polece. Forma, styl, a szczeglnie ozdobnie wykonane fragmenty wiadcz o tym, e najwyraniej odczuwa dum z powodu swych czynw. Nie przewidzia, e jego dzieo zostanie wykorzystane w procesie wytoczonym po wojnie zbrodniarzom hitlerowskim w Norymberdze, a take jemu samemu przez sd w Polsce.

Z tego dokumentu uzyskujemy bardzo precyzyjne dane dotyczce miejsca, czasu, a przede wszystkim organizatorw likwidacji getta warszawskiego i wymordowania tysicy warszawskich ydw. Poznajemy dokadne liczby osb schwytanych, deporto-wanych i zamordowanych na miejscu, ilo odkrytych przez Niemcw schronw oraz rodzaj uytej przez nich broni. Dowiadujemy si o haniebnych metodach postpowa-nia, o sposobach mordowania bezbronnej ludnoci getta, a take o uyciu przez Niem-cw do dziaa nie tylko formacji niemieckich, ale take oddziaw kolaboracyjnych zoonych z przedstawicieli innych narodw gwnie dawnych jecw sowieckich szkolonych w Trawnikach. W raporcie mowa te jednak o utworzonej przez Niemcw tzw. Polnische Polizei, ktrej nakazano penienie stray na granicach getta.

W rwnym stopniu co wiadectwem zbrodni niemieckich jest raport Stroopa dowodem mstwa warszawskich ydw. Nie tylko tych, ktrzy byli w stanie si zorganizowa i czynnie wystpi przeciw swym oprawcom. Take tych stanowi-cych zdecydowan wikszo dla ktrych jedynym sposobem obrony byo krycie si w wybudowanych schronach. O dziaalnoci ydowskich grup bojowych dobitnie wiadczy zawarta na pierwszych stronach raportu lista zabitych i rannych po stro-nie niemieckiej. Odwag bezbronnych cywili prezentuj fotogra e zamieszczone w ostatniej, trzeciej czci dokumentu. Pokazuj one mczyzn, kobiety, a nawet dzieci, ktrzy w obliczu terroru i mierci, w morzu pomieni i pomimo skierowanych w ich stron karabinw potra zachowa si godnie. Obdarte i brudne o ary maj w sobie wicej czowieczestwa ni ich czyci i wietnie wyekwipowani oprawcy.

Wbrew intencjom autora raportu fotogra e, ktre miay prezentowa niemieck odwag, si i o arno (Schneid, Mut und die Einsatzfreudigkeit), dokumentuj jedn z najstraszliwszych w dziejach zbrodni, a take zamiast prezentowa zo tkwice w ydach stay si pomnikiem najlepszych i najszlachetniejszych cech narodu ydowskiego. W ten sposb, przynajmniej w wymiarze moralno-etycznym, sprawiedliwoci stao si zado.

Raport bezsprzecznie wiadczy rwnie o ekonomicznym aspekcie mordw po-penianych przez hitlerowcw i bogaceniu si nazistowskich Niemiec kosztem swo-ich o ar. Stroop wspomina o milionach zotych, kosztownociach i innych dobrach.


8Nie wzgardzono nawet zdobyczn odzie raport wymienia m.in. 1240 bluz wojskowych i 600 par spodni.

Dla Polakw nie moe by bez znaczenia fakt, e raport ten, pisany rk niemieck, mwi o reakcji polskiego spoeczestwa na popenian zbrodni. Meldunki dzienne donoszce o ostrzeliwaniu Niemcw spoza getta, od tzw. aryjskiej czci miasta, oraz informacje o udziale polskich bandytw w walkach wewntrz getta nie pozosta-wiaj cienia wtpliwoci, e zorganizowana cz polskiego spoeczestwa, zbrojne podziemie polskie, zdobyo si na co wicej ni tylko moralne wsparcie dla gincych za murami ydw. Krew polska zmieszaa si w getcie i pod jego murami z krwi ydowsk. Symbolem tej solidarnoci, co szczeglnie rozjuszyo Niemcw, stao si wywieszenie w getcie dwch sztandarw, ydowskiego i polskiego. O postawie wielu Polakw wiadczy rwnie przypomnienie wadz niemieckich o zakazie udzielania pomocy zbiegom z getta i karze mierci za tego rodzaju przestpstwa.

Raport Jrgena Stroopa jest drugim obok raportu Fritza Katzmanna (Roz-wizanie kwestii ydowskiej w dystrykcie Galicja, oprac. Andrzej bikowski, Warszawa 2001) sprawozdaniem dowdcy niemieckiego z akcji mordowania lud-noci ydowskiej, jaki Instytut Pamici Narodowej prezentuje czytelnikom w Polsce i na wiecie. Porwnanie ich obu pokazuje nie tylko zbrodnie, do jakich zdolne byy nazistowskie Niemcy, ale take sposb, w jaki funkcjonariusze niemieccy potra li kama, jzyk, ktrym si posugiwali oraz argumenty uywane przez nich do uza-sadnienia i racjonalizacji popenianych mordw.

Ta lekcja historii nigdy nie moe zosta zapomniana.

Janusz KurtykaPrezes Instytutu Pamici Narodowej

Po raz pierwszy po 64 latach od momentu odnalezienia raportu Stroopa peny tekst tego dokumentu w przekadzie na jzyk polski wraz ze starannie opracowanym reprintem oryginau tra a do rk czytelnika w postaci ksiki. Instytutowi Pamici Narodowej naley si ogromne uznanie za udostpnienie tego wanego wiadectwa wszystkim zainteresowanym histori drugiej wojny wiatowej, histori zagady ydw, histori Warszawy take psychologi zbrodniarza i mechanizmem zbrodni ale moe najbardziej determinacj ludzi skazanych na mier, prowadzcych walk wszelkimi dostpnymi, jake ograniczonymi rodkami. Pragn wyrazi rado, e publikacja ta powstaa w wyniku wsppracy z ydowskim Instytutem Historycz-nym im. Emanuela Ringelbluma. wiadomo, e moemy tym rdem dysponowa obecnie take w naszej dziaalnoci edukacyjnej, ma znaczenie pierwszorzdne.

Pragn podzikowa Andrzejowi bikowskiemu za opracowanie naukowe, za uzupenienie naszej wiedzy o wydarzeniu, ktre przeszo do historii pod nazw powstania w getcie warszawskim, pierwszym miejskim zbrojnym akcie oporu na zie-miach okupowanych przez III Rzesz. Intencj Stroopa nie byo zachowanie pamici o zmaganiach warszawskich ydw, ale wbrew woli walnie si do tego przyczyni. wiadectwo wystawione przez wroga ma warto szczegln.

Eleonora BergmanDyrektor ydowskiego Instytutu Historycznego

im. Emanuela Ringelbluma


9Wstp

Raul Hilberg, jeden z prekursorw bada naukowych nad Holokaustem, w swojej klasycznej pracy The Destruction of the European Jews (London 1961) wyzna-czy aktualny po dzi dzie schemat postpowania przy analizie tego wyjtkowego w dziejach czowieka wydarzenia. Schemat tworz trzy perspektywy (optyki) Za-gady: perspektywa sprawcy, o ary i wiadka wydarze, skadajce si na zjawisko Holokaustu. Wszystkie trzy podejcia wzajemnie si uzupeniaj i jedynie cznie pozwalaj uchwyci istotne cechy procesu, jakim zagada europejskich ydw w rze-czy samej bya. Hilbergowskie wyrnienie ma t gwn warto, e wszystkim, ktrzy chc si zbliy do zrozumienia tego fragmentu przeszoci, uzmysawia, jak dug drog maj do przebycia. Ta droga to przede wszystkim konieczno zbudo-wania odmiennych warsztatw badawczych. Kada bowiem perspektywa wspiera si na odmiennej strukturze odpowiedniego korpusu rde. Dla badaczy zachowa sprawcw bd to przede wszystkim dokumenty, wynik pracy tysicy komrek orga-nizacyjnych niemieckiej machiny Zagady. Perspektywa o ar to gwnie zeznania, relacje, najczciej opowieci poszczeglnych uratowanych. Optyka wiadkw two-rzy historyczny kontekst wydarzenia i w jej korpusie rdowym interesujce nas informacje s bardzo rozproszone, fragmentaryczne i zrnicowane pod wzgldem formalnym, na dodatek wiadkowie czsto myl si bd wrcz wiadomie faszuj obraz wydarze.

Raport SS-Brigadefhrera i generaa majora policji Jrgena Stroopa Es gibt keinen jdischen Wohnbezirk in Warschau mehr! dla Reichsfhrera SS Hein-richa Himmlera naley do kategorii dokumentw, z ktr historycy zajmujcy si Zagad pod ktem jej sprawcw i mechanizmw maj do czynienia najczciej. Z ich perspektywy raport ma wszystkie pozytywne i jednoczenie negatywne cechy swojej grupy. Badacze ci zajmuj si przecie procesem decyzyjnym angaujcym rne poziomy wadzy nazistowskich Niemiec w dynamicznie rozw ajcy si proces ludo-bjstwa oraz opisem implementacji zapadych decyzji. W hierarchii zainteresowa badawczych na czele stoj sprawcy mordw, poczwszy od najwyszych dygnitarzy NSDAP, pastwa i SS, skoczywszy na szeregowych onierzach. Dowiadczenie o ar sprowadza si w sumie do statystyki, ilu ydw i w jakich okolicznociach zamordowano. Owe okolicznoci w historycznym opisie mog by i czsto bywaj szeroko analizowane, niemniej ich analiza suy gwnie do ukazania zoonoci procesu decyzyjnego, dzi rozumianego jako swoiste sprzenie zwrotne midzy decyzjami centrum i reakcjami lokalnych wykonawcw ludobjczych planw. cznie mamy otrzyma odpowied na pytanie: dlaczego Holokaust by moliwy, od kiedy i jakimi etapami go planowano i w jakich realizowano. Dodatkowym efektem tego typu spojrzenia jest symetrycznie do przebiegu tego bezprecedensowego mordu zmieniajcy si wizerunek sprawcw wszak mordowanie zawsze zmienia onie-rza i policjanta w kata.

Korpus rdowy, stanowicy podstawowy zapis dziea niemieckich aktorw Holokaustu, jest bardzo obszerny i niezmiernie zrnicowany zarwno formalnie, jak i informacyjnie. Jak ju pisaem, przewaaj w nim dokumenty wytyczne,


10

wskazwki, rozporzdzenia i rozkazy oraz sprawozdania z ich wykonania. Do korpusu nale, oczywicie, rwnie teksty narracyjne listy, relacje i wspo-mnienia, maj jednak zazwyczaj znaczenie drugorzdne. To co wszystkie gatunki czy obok przedmiotu odniesienia: europejskich ydw to wsplny, specy cz-ny jzyk, jak pisa Victor Klemperer, lingua tertii imperii (LTI), jzyk mimikry i kamu au. W tym jzyku nie pisano o mordowaniu ludzi, lecz ich likwidowaniu w ramach procesu ostatecznego rozwizania. Likwidujc ludzi, zaatwia si czy koczy ich egzystencj jak warto materialn. W jzyku obozw koncentra-cyjnych mwi si, e wobec jakiej grupy zastosowano ostateczne rozwizanie [Endlsung], kiedy ludzie ci zostali zastrzeleni lub posani do komory gazowej pisa Klemperer1.

LTI nie bya pewnym rodzajem ludzkiej mowy sucej do porozumiewania si, bya wrzaskiem masowej propagandy. Ludzie przez ni owadnici nie mwili, dys-kutowali, przekonywali bd o czym informowali, lecz wykrzykiwali zaimplanto-wane im w kor mzgow przez hitlerowskiego agitatora szarlataskie hasa. Jej wokabularz zmienia si zalenie od przedmiotu wypowiedzi. Jeli byli nim ydzi, paday sowa, ktrych w normalnym jzyku uywao si co najwyej do opisu pro-cesu obrbki drewna lub pilnego zwalczenia zarazy szaraczy czy jakich innych szkodliwych robakw. Opis procesu rozwizywania kwestii ydowskiej do zudze-nia przypomina akcj deratyzacji, moe jedynie wiksze byo ryzyko utraty zdrowia przez niemieckich policjantw.

Operujc takim jzykiem, niemieckie sprawozdania nic nie mwi o wielu war-stwach, i to najwaniejszych, opisywanych wydarze, o cierpieniu i oporze o ar, o wymiarze nieodwracalnych strat materialnych, o reakcjach i zachowaniach wiadkw.

Raport Jrgena Stroopa nie odbiega pod adnym wzgldem od setek niemie-ckich sprawozda dotyczcych zagady europejskich ydw, np. od raportw Franza Waltera Stahleckera bd Karla Jggera zestawiajcych niemieckie zbrodnie Einsatzgruppe A na Litwie w 1941 r. czy raportu Friedricha Katzmanna na temat Zagady w Galicji Wschodniej2. W tych raportach w tak samo obojtnym tonie pisano o zagadzie caych skupisk ydowskich jako o przedsiwziciu czy-sto technicznym, do ktrego opisu wystarcza jzyk statystyki. Niemniej jednak nawet to rutynowe sprawozdanie z realizacji postawionego Stroopowi zadania odkrywa osob, czy raczej osoby gdy Stroop jedynie si pod raportem podpi-sa ktre to zadanie wykonay. Odkrywa ich stosunek do ydw jako gwnego, ideologicznego wroga III Rzeszy i przyblia nam ich pogldy na zaplanowane etapami ludobjstwo ludnoci ydowskiej. Nienawi do ydowskiego wroga, mimo e byy to w wikszoci kobiety i dzieci, silnie kontrastuje z wyran tro-sk o wasnych onierzy i policjantw oraz dum z ich bezlitosnego stosunku do ydw.

1 V. Klemperer, LTI. Notatnik lologa, Krakw 1983, s. 170171.2 A. bikowski, U genezy Jedwabnego. ydzi na Kresach Pnocno-Wschodnich II Rzeczy-

pospolitej. Wrzesie 1939 lipiec 1942, Warszawa 2006; F. Katzmann, Rozwizanie kwestii ydowskiej w dystrykcie Galicja, oprac. A. bikowski, Warszawa 2001.


11

Raport Stroopa3 skada si z trzech czci: wstpu, dziennych raportw z prze-biegu akcji oraz zbioru fotogra i. Cz pierwsza, ktra nas najbardziej interesuje w kontekcie analizy LTI, zostaa poprzedzona list onierzy zabitych i rannych w czasie akcji oraz wykazem jednostek bojowych, ktre wziy udzia w tumieniu powstania w getcie warszawskim. Pierwsza cz raportu liczy 18 stron jedno-stronnego maszynopisu (numeracja poza wykazami od 1 do 12), koczy j datacja: Warszawa, dnia 16 maja 1943 r. oraz odrczny podpis Stroopa. Meldunki, cznie 31 od 20 kwietnia do 16 maja zajmuj 32 karty4. Ich zgodno z oryginaami potwierdzi podpisem na kadej karcie szef sztabu Stroopa SS-Sturmbannfhrer Max Jesuiter. Po nich umieszczono 53 fotogra e.

O historii powstania raportu Stroop opowiada 25 oraz 2729 wrzenia 1948 r. podczas dochodzenia sdziemu apelacyjnemu Jzefowi Skoryskiemu z Gwnej Komisji Badania Zbrodni Niemieckich, wspomina o tym take jego adiutant Karl Kaleske, przesuchiwany w czerwcu 1946 r. w Wiesbaden przez wadze ameryka-skie. Miaa to by inicjatywa wyszego dowdcy SS i policji w Generalnym Guber-natorstwie SS-Obergruppenfhrera Friedricha Wilhelma Krgera, acz zwizana z wyranym yczeniem Reichsfhrera SS Heinricha Himmlera, ywo interesujcego si przebiegiem akcji. Do dzi zachoway si dwa egzemplarze przechowywany w Polsce orygina przeznaczony dla Himmlera oraz drugi egzemplarz, ktry zatrzy-mali sobie Amerykanie.

Nie jest pewne, czy Stroop wasnorcznie napisa pierwsz cz raportu. W trakcie ledztwa minimalizowa jego znaczenie, sugerowa, e autorem by sam gubernator warszawski Ludwik Fischer. Raporty dzienne sporzdza wspomniany Jesuiter, a zdjcia robili gestapowcy, bez jego polecenia. Kilka z nich w rzeczywistoci zrobi Franz Konrad, kierujcy urzdem Werterfassung (odzyskiwania mienia) w getcie warszawskim.

Cz pierwsza raportu powstawaa wic zapewne w popiechu, gdy jak podkrelaj autorzy pierwszej polskiej edycji, fragmenty dotyczce utworzenia warszawskiego getta nawizuj do powstaego przed 20 stycznia 1941 r. raportu dr. Waldemara Schna, kierownika wydziau przesiedle w urzdzie gubernatora warszawskiego5.

Raport Stroopa by dowodem rzeczowym co najmniej w trzech procesach w 1946 r. w Norymberdze przed Midzynarodowym Trybunaem Wojennym przeciw gwnym zbrodniarzom wojennym, w 1947 r. w teje Norymberdze podczas rozpra-wy przed Amerykaskim Trybunaem Wojennym przeciw kierownictwu Gwnego Urzdu Gospodarki i Administracji SS (proces nr 4) oraz w 1951 r. (1820, 23 lipca)

3 Es gibt keinen jdischen Wohnbezirk in Warschau mehr, oprac. A. Wirth, Warszawa 1960. Edycja polska w opracowaniu Janusza Gumkowskiego i Kazimierza Leszczyskiego: Raport Stroopa o likwidacji getta warszawskiego w 1943 roku, Biuletyn Gwnej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce 1960, nr 11, s. 113199.

4 Odnonie do raportu z 24 maja zob. poniej.5 Podnis t moliwo podczas warszawskiego procesu obroca Stroopa Jerzy Nowakow-

ski. 20 I 1941 r., z okazji pobytu w Warszawie generalnego gubernatora Hansa Franka, Schn wygosi specjalny referat dotyczcy planw utworzenia getta (opublikowany w: J. Adamska, J. Kamierska, Getto warszawskie opisane przez hitlerowca, Kronika Warszawy 1983, nr 1, s. 6582).


12

przed Sdem Wojewdzkim m.st. Warszawy przeciw samemu Stroopowi. Orygina raportu zosta przekazany polskim wadzom w 1948 r.

Wykaz polegych obejmuje czternastu Niemcw, rosyjskiego stranika z Trawnik oraz przodownika Polskiej Policji (tzw. granatowej) Juliana Zieliskiego z 14. Ko-misariatu, ktry zgin 19 kwietnia 1943 r., by moe podczas pierwszej polskiej akcji solidarnociowej pod murami getta na ul. Bonifraterskiej. Rannych zostao (wedug raportu) 85 onierzy i policjantw, w tym szeciu Polakw i dziewiciu Rosjan spord stranikw z Trawnik. W tumienie powstania byo zaangaowanych dwanacie rnej wielkoci jednostek niemieckich, w tym prawie tysic esesmanw, 367 polskich policjantw granatowych oraz 166 straakw, nieco ponad stu onierzy i o cerw Wehrmachtu oraz liczcy 337 osb batalion z Trawnik.

* * *

Obie czci raportu SS-Brigadefhrera Jrgena Stroopa dotyczce zagady getta warszawskiego w kwietniu i maju 1943 r. interesuj nas z nieco innych powodw. Przy lekturze pierwszej czci uderza wiele podobiestw zarwno w konstrukcji, jak i uywanych sformuowaniach do innego zabytku hitlerowskiej nowomowy raportu Fritza Katzmanna, dotyczcego realizacji akcji Reinhard w dystrykcie Galicja. Stroop tak jak Katzmann zaczyna od opisu trudnoci, stwarzanych przez administracj cywiln wobec planw utworzenia getta. Nie wiedziano, co zrobi z ydami Stroop wspomina o problemach starosty z owicza z ydami ze Skier-niewic nielegalnie przekraczajcymi granic Generalnego Gubernatorstwa; ich ruchliwo bya jego zdaniem grona z powodw sanitarnych. Getta byy wic jedynym rozwizaniem.

Oczywicie, take w Warszawie o stworzeniu getta zadecydoway wzgldy zdro-wotne, troska o stacjonujce tu oddziay wojskowe. Obawa przed epidemi bya tak naglca, e zrezygnowano z pracochonnego planu utworzenia getta na Pradze, a na-czelny lekarz dystryktu nalega, by getto zamknito jeszcze w 1940 r. Zdecydowano si na dzielnic pnocn, wczeniej ju uznan za zamknity teren objty zaraz (Seuchensperrgebiet). Na tym terenie, zdaniem Stroopa, ydzi rzdzili si sami.

Okazao si jednak, e nie wszystkie zagroenia wyeliminowano: Warunki bezpieczestwa wymagay, aeby ydw cakowicie usun z Warszawy. Do 3 padziernika 1942 r. wysiedlono (ausgesiedelt) czyli zagazowano w orodku zagady w Treblince ponad 310 tys. osb, w styczniu 1943 r. dalsze 6,5 tys. wysano do obozu pracy w Poniatowej na Lubelszczynie. Take w styczniu Reichsfhrer SS Himmler zdecydowa si przenie na Lubelszczyzn wszystkie zakady zbrojenio-we dziaajce w getcie. Spotkao si to z oporem nie tylko ydw, ale i niemieckich przedsibiorcw. Przygotowywano si wic do trzydniowej wielkiej akcji prze-niesienia zakadw produkcyjnych na Lubelszczyzn (Verlagerung der Betriebe). Organizowano j solidnie, obstawiono mury getta, by nie dopuci do wymykania si ydw. Wkraczajcy do getta Niemcy zostali jednak zaskoczeni przez ydw i polskich bandytw potn kanonad. Zaarte walki trway trzy dni, szczeglnie na placu Muranowskim, gdzie ydw wspomagali owi polscy bandyci. Stroop myla jednak przede wszystkim o ewakuacji zakadw przemysowych. Jak pisze, nie byo to proste, gdy na skutek celowego zaniedbania niemieckich nadzorcw pa-


13

nowa w nich straszliwy baagan i niead (Wirrwarr). Z przerabianych na potrzeby Wehrmachtu surowcw ydzi robili granaty i koktajle Mootowa. Stawili te zbrojny opr, tak e musiano warsztaty spali. Wyszo przy tym na jaw, e w budynkach dla pracownikw ukrywali si wczeniej wraz z rodzinami bogaci ydzi i wiedli wspaniae ycie (herrliches Leben). Co poniektrzy urzdzali nawet p atyki (Zechgelage) z wacicielami rm i zapewne z o cerami i onierzami Wehrmachtu, bray w nich udzia ydowskie kobiety.

W pierwszych dniach powstania apano stosunkowo niewielu ydw, gdy chowali si oni w kanaach i bardzo licznych bunkrach. Kanaami uciekali na stron aryj-sk. Zdaniem Stroopa pomys budowy bunkrw podsuna ydom komunistyczna propaganda. Stroop (podobnie jak Katzmann) wypowiada si jednak z pewnym uznaniem o ydowskich budowniczych bunkrw i kryjwek; niektre z nich udao si odkry jedynie dziki zdradzie zapanych ju ydw.

Stroop szybko si przekona, e warszawscy ydzi ani myl da si dobrowolnie przesiedli i s gotowi broni si do koca. Win za to obarczy polsko-bolszewickich przywdcw, kierujcych zbrojnym oporem. Mczyni i kobiety bronili si do koca z heroiczn wrcz odwag, co przyznaje autor raportu. Udao si ich pokona jedynie dziki energicznej i niezmordowanej [unermndlichen, to ulubiony przymiotnik uywany przy ocenie wasnych poczyna], trwajcej dzie i noc akcji bojowej oddzia-w szturmowych. Po 23 kwietnia (nowy, ponaglajcy rozkaz Himmlera) rozpoczto systematyczne palenie ulic getta. Oczywicie, jak pisze Stroop, Im duej trwa opr, tym twardsi byli onierze formacji wojskowych SS, policji i Wehrmachtu, ktrzy i tutaj, w wiernym braterstwie broni, speniali niezmordowanie swoje zadania i za-wsze wiecili przykadem wsptowarzyszom broni. Ich cechy to energia, odwaga i gotowo bojowa (Schneid, Mut und die Einsatzfreudigkeit). Stroopowi nie byo jednak atwo rozprawi si z gettem do koca, musia wic zakaza Polakom pod kar mierci wchodzenia na jego teren bd ukrywania ydowskich uciekinierw. Kademu polskiemu policjantowi obiecano poow gotwki, ktr znajdzie przy za-panym ydzie. Podobno ta decyzja przyniosa pewne sukcesy, a polscy mieszkacy przyjli zdaniem Stroopa zburzenie getta ze zrozumieniem.

Zniszczenie warszawskiego getta, wymordowanie bd deportacja tutejszych ydw, tak jak eksterminacja ydw galicyjskich, byy z hitlerowskiego punktu widzenia trudn akcj deratyzacyjn. Pozbywano si z niemieckiego ssiedztwa mordujc ich na miejscu bd wywoc do orodkw natychmiastowej zagady nie setki tysicy ywych ludzi, lecz rwn im liczb szkodnikw6. Pozbywano si ich nie dlatego, e w jaki sposb Niemcom zagraali tego typu argumenty chyba nikogo nie mogy przekona, lecz dlatego, i w ogrodzie III Rzeszy by uy porwnania Zygmunta Baumana nie byo dla nich miejsca.

Referujc przy innej okazji raport Fritza Katzmanna dotyczcy przebiegu akcji Reinhard w dystrykcie Galicja, zastanawiaem si, w jakim stopniu dzieo odsania swojego autora. W przypadku ludzi czynu, a nie ludzi pira i myli (z pewnoci ta

6 W czasie warszawskiego procesu prokurator Leon Penner zwrci Stroopowi uwag, e m.in. w raportach z 26 i 30 kwietnia ydw okrela jako hoot (Gesindel) i podludzi (Un-termenschen).


14

druga kategoria nie odnosi si do Stroopa), napisany czy podyktowany tekst odsa-nia pogld autora, de niujc jego horyzonty poznawcze oraz system skojarze. Oba raporty s sprawozdaniami z realizacji specy cznych zada, ktre sprowadzay si do zamordowania setek tysicy ludzi. Za od realizatora tego zadania zleceniodaw-cy w obu przypadkach gwnie Heinrich Himmler oczekiwali nie tylko suchego meldunku o zyskach i poniesionych kosztach, lecz take pewnego uzasadnienia, racjonalizacji caego przedsiwzicia. Oczekiwano, e bdzie si ono miecio w rodowiskowym dyskursie, w jakim rozmawiano o ydach w gronie dowdcw SS. Jego ramy okrela zarwno rasistowski wiatopogld, jak i hitlerowska nowomowa owa klempererowska lingua tertii imperii.

Na ile Stroop zasady LTI opanowa? Moim zdaniem wystarczajco, acz z pew-noci nie mona go uzna ani za retora LTI, ani te wybitnego specjalist od spraw rasy. Jego de nicja ydw jest bardzo uproszczona to zwykli szkodnicy, nosiciele bakterii tyfusu, brudni, niechlujni, nieznajcy porzdku i z rnych wzgldw nie-bezpieczni. Co zastanawiajce ta bezlitonie zwalczana grupa ma pewne ludzkie cechy s zaradni i zdolni (buduj bunkry) oraz bardzo odwani, nawet kobiety rzucaj si na Niemcw z ukryt broni. Konieczny dla rasistowskiego paradygmatu proces odczowieczenia zab anych ydw musia si posuy przeciwstawieniem o arom wizerunku wasnych onierzy jeszcze bardziej odwanych, niezmordo-wanych, oddanych sprawie. Z tego powodu w opowieci Stroopa bohaterem nie jest o ara, lecz kat. Jeli jest on z zaoenia dobry, wrcz wspaniay, to o ara musi symbolizowa najgorsze zo.

Czy Stroop we wszystkie te zasady wierzy? Nieatwo na to pytanie odpowiedzie. Z zapisu rozmw prowadzonych z nim przez Kazimierza Moczarskiego wynika, e raczej tak. LTI pozna na licznych kursach dla o cerw SS; nauczy si tam, e ydw si nie zab a, lecz likwiduje, ewentualnie traktuje specjalnie. Dowiedzia si te, e ydowski wiatopogld rwna si bolszewizmowi, cho nie wydaje si, by bliej potra t konstrukcj przedstawi. Jego decyzje i zaangaowanie okrelaa zasada posuszestwa, gwnym motywem dziaania by wasny awans i kariera.

Nieco inny obraz wyania si z protokow przesucha w 1951 r. w Polsce7. Znacz-nie mocniej ni w raporcie podkrela, e w jego warszawskiej misji nie chodzio o ludobjstwo, lecz jedynie o przeniesienie ludzi, narzdzi i zapasw z getta na Lubelszczyzn. Akcj nazywa Rumung, czyli w zasadzie uprztnicie getta, co spotkao si ze zbrojnym oporem (Widerstand) ydw. W getcie walczono mocno (stark), opr stawiali nie jak w raporcie ydzi i bandyci, lecz przeciwnicy (Gegner, Kampfgruppe des Gegners, Gegnerseite). Raz nawet nazwa ich powstacami (Aufstndischen). Winny by te Judenrat, ktry mia nie dopuci do przelewu krwi, lecz ze swojego zadania si nie wywiza8. Stroop nie mwi te o likwidowaniu, lecz o rozstrzeliwaniu ludzi, o ktrym zreszt podobno nic nie wiedzia. Wszystkie te przykady wskazuj, e LTI bardzo powierzchownie nim zawadna.

7 Trzy rozmowy przeprowadzi wwczas ze Stroopem rzeczoznawca prokuratury i pracownik ydowskiego Instytutu Historycznego dr Jzef Kermisz. Dodatkowym materiaem jest zbiorcza (pisemna) odpowied Stroopa na postawione mu 42 pytania. Do tych materiaw odwouj si w przypisach do edycji raportu.

8 Czonkw Judenratu Niemcy rozstrzelali na Umschlagplatzu 24 IV 1943 r.


15

Przebieg powstania w getcie warszawskim jest na tyle dobrze opisany w lite-raturze historycznej, e nie ma powodu, by go w tym miejscu streszcza. Naley jednak mocno podkreli, e o jego wyjtkowym znaczeniu zadecydowao tragiczne dowiadczenie jego tysicy o ar, w sposb bezwzgldny zab anych i palonych yw-cem, a nie wymiar zbrojny starcia, jakich w latach drugiej wojny byo wiele. Z tego te powodu wszystkie niezbdne dla zrozumienia raportu dodatkowe informacje przytaczam w przypisach. Tak jak moi poprzednicy z szacunku dla o ar pom am pewne kontrowersyjne kwestie, np. liczb zabitych po stronie niemieckiej, w litera-turze wspomnieniowej wielokrotnie zawyan. Na niektre trudne pytania nie da si ju dzi z pewnoci odpowiedzie, gdy yje zaledwie kilku powstacw. Do takich problemw naley m.in. dziaalno ydowskiej policji oraz zdrada i wskazy-wanie bunkrw przez wczeniej zapanych i zmaltretowanych ydw. W ostatnich latach polskim historykom (odpowiednie prace wskazuj w przypisach) udao si do pewnego stopnia wyjani dwie dotychczas bardzo kontrowersyjne kwestie: udzia czonkw polskiego podziemia w walkach oraz rol, jak odegra w powstaniu ydowski Zwizek Wojskowy. Do niedawna cae militarne zasugi przypisywano lewicowym syjonistom, bundowcom i komunistom zjednoczonym od grudnia 1942 r. w ydowskiej Organizacji Bojowej.

* * *

Dla polskiej historiogra i raport Stroopa odkry i wstpnie opisa Stanisaw Piotrowski9 w wydanej w 1948 r. w Warszawie w wydawnictwie Ksika rozprawie pod tytuem Sprawozdanie Jrgena Stroopa o zniszczeniu getta warszawskie-go. Piotrowski nie opublikowa wprawdzie caego raportu, lecz zaledwie kilka kart oryginau, zwrci jednak uwag na dwie, istotnie si rnice jego wersje oraz przytoczy nieznany wwczas rozkaz Heinricha Himmlera z 16 lutego 1943 r. dla wyszego dowdcy SS i policji w Generalnym Gubernatorstwie SS-Obergruppen-fhrera Friedricha Wilhelma Krgera nakazujcy zburzenie warszawskiego getta. Himmler nakazywa: Ze wzgldu bezpieczestwa zarzdzam zburzenie getta warszawskiego po przeniesieniu stamtd na inne miejsce obozu koncentracyjnego; przy czym naley zabezpieczy wszystkie materiay wszelkiego rodzaju i czci budynkw, ktre bdzie mona jeszcze zuytkowa. Zburzenie getta i przeniesienie obozu koncentracyjnego jest niezbdne, gdy nigdy inaczej nie uspokoimy Warszawy ani te nie wytpimy przestpczoci, jeeli pozostawimy getta10.

9 Prokurator Stanisaw Piotrowski (19021972) by naczelnikiem Wydziau Prawa Midzy-narodowego w Ministerstwie Sprawiedliwoci, wchodzi w skad polskiej delegacji na procesie norymberskim. Jego gwnym dzieem jest praca Dziennik Hansa Franka, Warszawa 1956 (zob. R. Kotarba, Dziennik Hansa Franka i okolicznoci jego pozyskania przez Polsk w roku 1947, Annales Universitatis Mariae Curie-Skodowska 2005, t. 60, s. 279289).

10 Dokument ze Zbioru dokumentw oskarenia w czwartym procesie norymberskim przeciwko Oswaldowi Pohlowi (szef Gwnego Urzdu Gospodarki i Administracji SS) i szefom poszczeglnych podlegych mu urzdw przed Amerykaskim Trybunaem Wojennym w Norym-berdze, ks. XX, nr 2494. Piotrowski streszcza take wczeniejsze rozkazy Himmlera nakazujce przeniesienie niemieckich zakadw produkcyjnych z getta warszawskiego, wraz z zatrudnionymi pracownikami, na Lubelszczyzn. Osobnym rozkazem z 11 VI 1943 r. Himmler nakaza cakowicie rozebra ruiny getta i na jego miejscu zaoy park.


16

Piotrowski opisa dokadnie orygina sprawozdania Stroopa, oznaczony numerem PS-1061 przez prokuratur amerykask w czasie gwnego procesu norymberskie-go11. Ten liczcy 126 kart album zosta oprawiony w kozow skr, karty (o wy-miarze 22 na 30 cm) przewleczono skrzanym sznurkiem12. Wstp zosta napisany na czerpanym, kartonowym papierze, raporty dzienne na papierze kancelaryjnym, zdjcia naklejono na karty kartonowe. Duplikat raportu, rwnie datowany u dou strony 16 maja 1943 r., jednak bez podpisu Stroopa, nie zosta oprawiony i znacznie rni si od pierwszego egzemplarza. Jak pisa Piotrowski, w duplikacie13 w czci dotyczcej si niemieckich zsumowano liczb o cerw i onierzy, a w spisie ran-nych umieszczono pi dodatkowych nazwisk. W oryginale brakuje take raportu z 24 maja 1943 r. z materialnymi wynikami tzw. wielkiej akcji. Informacje te zostay powtrzone w czwartej czci duplikatu referatu Stroopa14.

Oba egzemplarze rni si take doborem zdj oraz podpisami pod nimi15. W oryginale przechowywanym w Polsce nie ma szesnastu zdj doczonych do duplikatu, m.in. zdjcia przedstawiajcego grup o cerw nad wychodzcym z bun-kra powstacem, trzech onierzy rewidujcych zapanego powstaca, grup osb wychodzcych z bramy budynku, dwch onierzy nad zwokami lecymi w sieni budynku, onierza mierzcego z karabinu, pojmanych ydw maszerujcych i jadcych na ciarwkach, grup ydw z wyranym niemieckim onierzem, dwch zdj z odmiennymi ujciami palcego si budynku (na zdjciu w oryginale z budynku wyskakuje mczyzna), zdjcia z niemieck radiostacj na samochodzie,

11 Jako pierwszy o raporcie Stroopa wspomnia przed Midzynarodowym Trybunaem No-rymberskim 21 XI 1945 r. sdzia Najwyszego Sdu USA Robert H. Jackson. Jako dowd sdowy przedoy raport amerykaski major William F. Walsh 13 XII 1945 r., wnoszc oskarenie specjal-ne o przeladowanie ludnoci ydowskiej. Nastpnego dnia podczas obrad sdowych dokadnie omwi sprawozdanie.

12 Piecz umieszczona na pierwszej karcie dowodzi, e sprawozdanie zarejestrowano 13 XII 1945 r. jako 275. dokument przedoony Trybunaowi przez prokuratur amerykask. W poowie ostatniej strony czci pierwszej oryginau pod dat 16 V 1943 r. znajduje si wasnorczny podpis Stroopa. Wszystkie meldunki dzienne zamieszczone w czci drugiej s podpisane przez szefa sztabu Stroopa SS-Sturmbannfhrera Maxa Jesuitera.

13 Piotrowski podczas rozmowy ze Stropem w kancelarii wizienia mokotowskiego w War-szawie w sierpniu 1947 r. dowiedzia si, e raport wykonano w trzech egzemplarzach. Duplikat przechowywany jest obecnie w National Archives w Waszyngtonie, nie potwierdzono informacji o jeszcze jednej kopii przechowywanej w Bundesarchiv w Koblencji.

14 Cz czwarta referatu zaczyna si u dou karty nr 11 i koczy u dou karty nr 12. W porw-naniu do raportu z 24 maja zrezygnowano jedynie z odniesie do wyszczeglnionych punktw 14 raportw (Zu Ziff. 14). Zamiast Zu Ziff. 4 napisano: Stan getta w momencie zakoczenia wielkiej akcji (Zustand der Ghettos bei Abbruch der Grossaktion).

15 W oryginale na 49 kart naklejono cznie 53 zdjcia. Zdjcia robio zapewne kilku fotogra-fw z Propaganda Kompanie nr 689 oraz co bardzo prawdopodobne, gdy wsparte zeznaniem Stroopa osobicie Franz Konrad. Stroop w rozmowie z Kazimierzem Moczarskim take stwier-dzi, e fotografowa wszystkie szczegy poleci mu podczas wizyty w getcie 2 maja Krger. Po wojnie fotogra ami interesowaa si specjalna komisja powoana przez IH, na jej czele sta prof. Uniwersytetu Warszawskiego Pawe Horoszowski, wczesny dyrektor Laboratorium Kryminologicznego w Warszawie. Zidenty kowano wwczas jednego z esesmanw pozujcych do zdj SS-Rottenfhrera Josefa Blsche, odnalezionego pniej i skazanego na kar mierci w procesie w Erfurcie. O sporach co do tosamoci osb na zdjciu, na ktrym gurowa Blsche (gwnie maego chopca z podniesionymi do gry rkoma), zob. E. Kossoy, Chybiona parada. Dzieje pewnej fotogra i, Zeszyty Historyczne 2004, nr 149, s. 8091; R. Raskin, A Child at Gunpoint. A case Study in the Life of a Photo, Aarhus 2004.


17

z pojedynczym niemieckim onierzem maszerujcym wzdu palcego si budynku. W duplikacie umieszczono take inne, nieco wczeniejsze ujcie synnego zdjcia z kolumn ydw na czele z dwiema kobietami i dziewczynk, rwnie inne ujcie zdjcia z dwiema kobietami i mczyzn z podniesionymi rkoma, zdjcie z kolumn maszerujcych ydw na tle poncych budynkw16.

Orygina raportu Stroopa przesa Himmlerowi SS-Obergruppenfhrer Krger 2 czerwca 1943 r.17 18 czerwca 1943 r. Jrgen Stroop za prac w Warszawie zo-sta odznaczony Krzyem elaznym I klasy, nieco pniej awansowany do stopnia SS-Gruppenfhrera i mianowany we wrzeniu 1943 r. na stanowisko wyszego dowdcy SS i policji w okupowanej przez niemcw Grecji. Po miesicu zosta prze-niesiony na analogiczne stanowisko w Nadrenii (tzw. Marchia Wschodnia, z siedzib w Wiesbaden), gdzie suy do koca wojny. Aresztowany w maju 1945 r. w Bawarii, zosta w lipcu rozpoznany i po dosy dugim ledztwie skazany 2 marca 1947 r. przez amerykaski sd wojskowy w Dachau na kar mierci za zbrodnie popenio-ne w Grecji oraz wydanie rozkazu rozstrzeliwania zestrzelonych amerykaskich pilotw w Nadrenii. Wydany Polsce w 1948 r. i osdzony w 1951 r., zosta stracony w warszawskim wizieniu 6 marca 1952 r.18 Mia 57 lat.

* * *

Orygina raportu Stroopa by ju kilkakrotnie publikowany zarwno w swej niemieckojzycznej wersji, jak i w tumaczeniu na polski, angielski i hebrajski. Dla midzynarodowego grona historykw podstawowe znaczenie ma pierwsza edycja materiaw z procesu norymberskiego19, dla polskich czytelnikw cyto-wana ju tu edycja Gwnej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce z 1960 r. Trzeba podkreli, e w Polsce raport ukaza si drukiem po raz pierw-szy w 1958 r. w tumaczeniu na jzyk angielski, dziki staraniom dyrektora ydowskiego Instytutu Historycznego Bernarda Marka20. Rok pniej zosta wydany w Tel Awiwie przez Jzefa Kermisza21. Wszystkie wymienione edycje

16 Jeszcze trzy inne zdjcia zamieszczone w duplikacie s nieco odmiennymi ujciami fotogra- i z oryginau. W Archiwum Instytutu Pamici Narodowej (w czci po dawnej Gwnej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich) znajduje si co najmniej kilkanacie odrbnych zdj dokumen-tujcych powstanie w getcie warszawskim. W wikszoci s to zdjcia anonimowe, wiadomo jedynie, e niektre z nich wykona warszawski straak Leszek Grzywaczewski fotografowa z okna szpitala w. Zo i na rogu ul. Nowolipie i elaznej.

17 Na temat ujawnienia tych faktw podczas procesu Oswalda Pohla zob. M. Kunicka-Wyrzy-kowska, Raport Stroopa. Historia dokumentu zbrodni [w:] Midzynarodowa sesja naukowa nt. Hitlerowskie ludobjstwo w Polsce i Europie 19391945, Warszawa, 1417 kwietnia 1983 r., Warszawa 1983, s. 115.

18 Jego sylwetka jest powszechnie znana gwnie dziki zbeletryzowanym wspomnieniom Kazimierza Moczarskiego Rozmowy z katem, Warszawa 1977.

19 Der Prozess gegen die Hauptkriegsverbrecher von dem Internationalen Militrgericht-hof, Nrnberg 14. November 1945 1. October 1946, t. 25, Nrnberg 1947, najnowsze wydanie Mnchen 1989, s. 628693.

20 The Report of Jrgen Stroop: Concerning the Uprising in the Ghetto of Warsaw and the Liquidation of the Jewish Residential Area, wstp i oprac. B. Mark, przekad D. Dbrowska, Warsaw 1958.

21 Mered geto Warsza be-ejnej ha-ojew: ha-dochot szel mefaked geto Warsza ha-general Jirgen Sztrop, Tel Aviv 1959. W latach czterdziestych Jzef Kermisz kierowa Centraln ydow-sk Komisj Historyczn, z ktrej wywodzi si ydowski Instytut Historyczny.


bd w ogle nie zawieraj, bd zawieraj jedynie w wyborze, najczciej niskiej jakoci, faksymile raportu, co jest bardzo dotkliwe szczeglnie w odniesieniu do czci z fotogra ami. Prezentowany tom jest wic pierwsz pen edycj raportu Jrgena Stroopa.

Andrzej bikowski


19

Urzd Szefa Prokuratury do spraw Zbrodni Wojennych 10 czerwca 1948 r.Apo 696 A1

Do: Majora B[ernarda] Achta2, szefa Polskiej Delegacji przy OCCWC3

Od: Szefa Dziau Dokumentacji przy OCCWC

Urzd Szefa Prokuratury do spraw Zbrodni Wojennych ma zaszczyt przekaza rzdowi polskiemu nastpujce oryginalne dokumenty w celu wykorzystania ich w archiwach historycznych:

1. Dowd rzeczowy USA, dokument nr L-18Urzdowe sprawozdanie Katzmanna dla generaa policji Krgera z 30 czerwca

1943 r., dotyczce Rozwizania kwestii ydowskiej w Galicji.

2. Dowd rzeczowy USA 275, dokument nr 1061-PSUrzdowe sprawozdanie Stroopa, dowdcy SS i policji w Warszawie, o zburzeniu

warszawskiego getta w 1943 r.

Te oryginalne dokumenty, ktre dotycz lat wojennych w Polsce, odegray powa-n rol w procesie Hermanna Gringa i in. przed Midzynarodowym Trybunaem Wojskowym w Norymberdze w Niemczech.

Za szefa prokuratury:Fred Niebergalla

Szef Dziau Dokumentacji

Fred E. Hertza

Zastpca szefa Dziau Dokumentacji

a Powyej podpis odrczny. 1 Army Post Of ce oznaczenie poczty polowej Si Zbrojnych USA.2 Bernard Acht kierowa od 10 V 1947 r. o cjalnie do 15 V 1948 r. placwk Polskiej Misji

Wojskowej Badania Niemieckich Zbrodni Wojennych w Norymberdze; wspiera oskarenia w procesach toczcych si przed Amerykaskim Trybunaem Wojskowym w Norymberdze. Od 1 VII 1948 r. by formalnie pracownikiem Dziau Prawnego Wydziau Konsularnego Polskiej Misji Wojskowej w Berlinie. Dziki niemu orygina dziennika Hansa Franka zosta przekazany polskim wadzom. Zob. E. Kobierska-Motas, Ekstradycja przestpcw wojennych do Polski z czterech stref okupacyjnych Niemiec 19461950, cz. 12, Warszawa 1991.

3 Of ce of Chief of Counsel for War Crimes Urzd Szefa Prokuratury do spraw Zbrodni Wojennych.


ydowskadzielnica mieszkaniowa w Warszawie

ju nie istnieje!

Jrgen Stroop


23

Za Fhrera i Ojczyznw walce podczas likwidacji ydw i bandytw1 w byej ydowskiej dzielnicy

mieszkaniowej w Warszawie polegli:

20.4.43 SS-Pz.2 Gren. Paul Jger, ur. 14.1.25, 4 oddzia zapasowy grenadie-rw pancernych SS Gefr. Joseph Strupp, ur. 16.3.07, III/8 bateria lekkiej artylerii prze-ciwlotniczejSchtze Christian Hohbein, ur. 23.7.00, III/8 bateria lekkiej artylerii przeciwlotniczej

22.4.43 SS-Ustuf. Otto Dehmke3, ur. 4.7.21, oddzia zapasowy kawalerii SSWachmann Willi Stark, ur. 4.4.20, Obz Szkoleniowy Trawniki4

Wachmann Borys Odartschenko, ur. 11.1.23, Obz Szkoleniowy Trawniki

1 Zgodnie z rozkazem Reichsfhrera SS Heinricha Himmlera z 31 VII 1942 r. czonkw zbrojnego podziemia zaczto okrela terminem bandyci w miejsce wczeniejszego ade-kwatnego terminu partyzanci.

2 Wykaz skrtw uytych przez Stroopa stopni korpusu SS, policji i Wehrmachtu: SS-Pz. Gren. grenadier pancerny Waffen-SS (odpowiednik szeregowca w wojsku polskim); Gefr. starszy szeregowy; Schtze strzelec, kanonier; SS-Ustuf. (SS-Untersturmfhrer) podpo-rucznik SS; Wachmann stranik; Rttwm. d. Schp. (Rottwachtmeister der Schupo) kapral Policji Ochronnej; SS-Rttf. (SS-Rottenfhrer) starszy szeregowiec; Obw. d. Schp. (Ober-wachtmeister der Schupo) plutonowy Policji Ochronnej; Wm. d. Schp. (Wachtmeister der Schupo) plutonowy Policji Ochronnej; SS-Strm. (SS-Sturmann) szeregowiec SS; SS-Reiter uan, jedziec SS; SS-Sturmscharf. (SS-Sturmscharfhrer) starszy sierant SS; Feldwebel sierant; SS-Oscha. (SS-Oberscharfhrer) sierant SS; Zugwm. d. Schp. (Zugwachtmeister der Schupo) sierant Policji Ochronnej; SS-Uscha. (SS-Unterscharfhrer) plutonowy SS; Gruppen-Wm. (Gruppenwachmann) starszy stranik; SS-Scharf. (SS-Scharfhrer) pluto-nowy SS; SS-Mann szeregowiec SS.

3 SS-Untersturmfhrer Otto Dehmke zob. raport z 22 kwietnia.4 O obozie szkoleniowym SS w Trawnikach na Lubelszczynie zob. P. Black, Prosty o-

nierz akcji Reinhard. Oddziay z Trawnik i eksterminacja polskich ydw [w:] Akcja Reinhardt. Zagada ydw w Generalnym Gubernatorstwie, red. D. Libionka, Warszawa 2004, s. 103131. Obz zaoy jesieni 1941 r. dowdca SS i policji w dystrykcie lubelskim SS-Brigadefhrer Odilo Globocnik w ramach przygotowa do masowych mordw ludnoci y-dowskiej z Generalnego Gubernatorstwa. Do oddziaw wartowniczych SS, wykorzystywanych w obozach zagady i podczas akcji deportacyjnych, rekrutowano jecw sowieckich. O cjalna nazwa to: Oddziay Wartownicze Penomocnika Reichsfhrera SS i Szefa Policji Niemieckiej ds. Utworzenia Baz SS i Policji na Nowych Terenach Wschodnich, a od marca 1942 r. Oddziay Wartownicze Dowdcy SS i Policji (SSPF) na dystrykt lubelski. Potocznie oddziay te nazywano askarysami, na pamitk oddziaw tubylczych w niemieckich koloniach. W Trawnikach prze-szkolono do wrzenia 1943 r. okoo 3700 osb. Podczas ledztwa przed procesem w Warszawie Stroop nie mg sobie przypomnie podlegych mu w czasie walk w getcie dowdcw Policji Porzdkowej i SS, pomyli te numery pododdziaw. Poza rzeczywicie kierujcym Policj


24

1.5.43 Rttwm. d. Schp. Hans-J. Bolze, ur. 9.10.20, III batalion 22 puku Policji Porzdkowej SS-Rttf. Edmund Lotholz, ur. 1.11.04, Policja Bezpieczestwa

6.5.43 Obw. d. Schp. Horst Riemer, ur. 10.5.08, I batalion 22 puku Policji Porzdkowej Wm. d. Schp. Rudolf Hartmann, ur. 8.6.09, I batalion 22 puku Policji Porzdkowej

8.5.43 SS-Pz. Gren. Lorenz Bichler, ur. 21.10.24, 2 batalion zapasowy grena-dierw pancernych SSSS-Pz. Gren. Helmut Hinz, ur. 27.4.25, 4 batalion zapasowy grenadie-rw pancernych SS

11.5.43 SS-Strm. Heinz Lehmann, ur. 16.2.12, 1 batalion zapasowy grenadie-rw pancernych SS

13.5.43 SS-Pz. Gren. Heinz Stuwe, ur. 30.11.24, 3 batalion zapasowy grena-dierw pancernych SS SS-Pz. Gren. Gerhard Fritz, ur. 25.4.24, 3 batalion zapasowy grena-dierw pancernych SS

Poza tym poleg podczas penienia suby 19.4.43 przodownik Policji Pol-skiej Julian Zieliski, ur. 13.11.91, 14 Komisariat

Zoyli oni najwiksz o ar swoje ycie. Nie zapomnimy ich nigdy.

Zostali ranni

19.4.43 SS-Pz. Gren. Wilhelm Schneider, ur. 25.1.25, 2 batalion zapasowy grenadierw pancernych SSSS-Pz. Gren. Friedrich Scholz, ur. 2.6.10, 1 batalion zapasowy grena-dierw pancernych SSSS-Pz. Gren. Karl Gnant, ur. 31.7.07, 2 batalion zapa sowy grena-dierw pancernych SS

Bezpieczestwa w dystrykcie warszawskim SS-Obersturmbannfhrerem dr. Ludwigiem Hah-nem wymieni jako dowdc Schupo Obersta Richarda Stahna, jako dowdc Orpo nieznanego bliej Oberstleutnanta der Schupo von Czermoni, jako dowdc oddziau grenadierw pancer-nych SS Oberstleutnanta der Waffen SS Berwitta (wedug zeznania adiutanta Stroopa Karla Kaleske AIH, 301/6087 chodzio o SS-Obersturmbannfhrera Bellwida) i jako dowdc oddziau kawalerii SS SS-Hauptsturmfhrera Plancka.


25

SS-Reiter Oskar Reinke, ur. 26.8.24, oddzia zapasowy kawalerii SSSS-Reiter Alex Wissinger, ur. 11.11.24, oddzia zapasowy kawalerii SSSS-Reiter Johannes Neugebauer, ur. 6.3.12, oddzia zapa sowy kawa-lerii SSSS-Reiter Anton Imgrund, ur. 22.9.22, oddzia zapasowy kawalerii SSSS-Reiter Gnther Reitzig, ur. 7.11.24, oddzia zapasowy kawalerii SSSS-Reiter Franz Strobl, ur. 2.3.22, oddzia zapasowy kawalerii SSSS-Strm. Heinz Kruse, ur. 4.12.22, oddzia zapasowy kawalerii SSSS-Reiter Anton Mller, ur. 2.12.21, oddzia zapasowy kawalerii SSSS-Strm. Johann Tyreck, ur. 6.2.20, oddzia zapasowy kawalerii SSSS-Reiter Friedrich Bhm, ur. 8.11.16, oddzia zapasowy kawale-rii SSSS-Reiter Karl Zechmeister, ur. 5.3.15, oddzia zapasowy kawale-rii SSSS-Sturmscharf. Rudolf Kosmala, ur. 31.10.01, Policja Bezpiecze-stwaSS-Rttf. Fritz Rhrenschopf, ur. 21.8.10, Policja BezpieczestwaWachmann Paul Nestarenko, ur. 17.8.19, Obz Szkoleniowy Oddzia Trawniki Wachmann Andrej Dawidenko, ur. 31.1.23, Obz Szkoleniowy Od-dzia TrawnikiWachmann Michael Minenko, ur. 11.2.21, Obz Szkoleniowy Oddzia Trawniki Wachmann Nikolai Huzulak, ur. 16.3.23, Obz Szkoleniowy Oddzia Trawniki Wachmann Borys Roschdestwenskyj, ur. 10.4.14, Obz Szkoleniowy Oddzia Trawniki Wachmann Andrej Prottschenko, ur. 1.10.22, Obz Szkoleniowy Od-dzia Trawnikiplutonowy Policji Polskiej Franciszek Kluzniski, ur. 30.1.13, 7 Komi-sariat posterunkowy Policji Polskiej Wacaw Frydrykewicz, ur. 16.5.04, 1 Komisariat

20.4.43 SS-Pz. Gren. Alfons Hausa, ur. 10.5.12, 2 batalion zapasowy grena-dierw pancernych SS SS-Pz. Gren. Valentin Malle, ur. 13.2.13, 2 batalion zapasowy grena-dierw pancernych SS SS-Reiter Ludwig Schay, ur. 30.11.22, oddzia zapasowy kawalerii SSSS-Reiter Anton Heist, ur. 7.9.21, oddzia zapasowy kawalerii SS


26

Wm. d. Schp. Wilhelm Clemm, ur. 3.2.435, III batalion 22 puku Policji PorzdkowejObw. d. Schp. Kurt Sprotte, ur. 11.9.07, I batalion 22 puku Policji Porzdkowej Wm. d. Schp. Rudolf Kreuz, ur. 25.10.08, I batalion 22 puku Policji PorzdkowejFeldwebel Joseph Siegert, ur. 12.2.97, oddzia zapasowy pocigw pancernych, sekcja saperw, RembertwSS-Oscha. Sepp Mayowski, ur. 23.12.14, Obz Szkoleniowy Trawnikiposterunkowy Policji Polskiej Bolesaw Gruschecki, ur. 1.6.14, od-dzia wartowniczy

21.4.43 SS-Reiter Johann Lebisch, ur. 6.6.21, oddzia zapasowy kawalerii SSZugwm. d. Schp. Kurt Szesnik, ur. 9.11.09, III batalion 22 puku Policji PorzdkowejZugwm. d. Schp. Erich Prschke, ur. 30.12.14, I batalion 22 puku Policji PorzdkowejWachmann Iwan Knyhynyzkyj, ur. 21.7.23, Obz Szkoleniowy Traw-niki

22.4.43 Zugwm. d. Schp. Otto Koglin, ur. 3.4.11, I batalion 22 puku Policji Porzdkowej

23.4.43 Zugwm. d. Schp. Erich Waclawik, ur. 25.4.10, III batalion 22 puku Policji Porzdkowej Wm. d. Schp. d. R. Karl Neidhard, ur. 14.3.03, III batalion 22 puku Policji Porzdkowej Wachmann Emil Schmidt, ur. 2.2.23, Obz Szkoleniowy Traw niki

24.4.43 SS-Uscha. Franz Ldke, ur. 22.10.22, 1 batalion zapasowy grenadie-rw pancernych SS SS-Pz. Gren. Siegfried Bckmann, ur. 14.10.12, 1 ba talion zapasowy grenadierw pancernych SSGruppen-Wm. Wladimir Usik, ur. 16.6.17, Obz Szkoleniowy Traw-niki

25.4.43 SS-Pz. Gren. Werner Burkhardt, ur. 6.11.06, 1 batalion zapasowy grenadierw pancernych SS

5 Bd w dacie urodzenia.


27

SS-Pz. Gren. Walter Schmidt, ur. 13.7.21, 1 batalion zapasowy grena-dierw pancernych SSSS-Rttf. Fritz Krenzke, ur. 1.11.12, oddzia zapasowy kawalerii SSSS-Scharf. Nieratschker Hugo, ur. 18.6.09, Policja Bez piecze-stwa

27.4.43 SS-Pz. Gren. Friedrich Czwielung, ur. 5.4.07, 1 batalion zapasowy grenadierw pancernych SSSS-Pz. Gren. Heinrich Meyer, ur. 16.10.10, 1 batalion zapasowy gre-nadierw pancernych SSGruppen-Wm. Jurko Kosatschok, ur. 3.5.21, Obz Szkoleniowy Traw-nikiposterunkowy Policji Polskiej Bolesaw Stasik, ur. 18.9.10, 8 Komi-sariat

28.4.43 SS-Strm. Hans Petry, ur. 10.4.23, 1 batalion zapa sowy grenadierw pancernych SSSS-Uscha. Erich Schulz, ur. 25.1.24, 2 batalion zapa sowy grenadie-rw pancernych SSWm. d. Schp. d. R. Oskar Hexel, ur. 15.2.17, III batalion 22 puku Policji Porzdkowej

1.5.43 aspirant Policji Polskiej Jerzy Mostowski, ur. 21.1.20, oddzia war-towniczyposterunkowy Policji Polskiej Antoni Gladkowski, ur. 21.1.04, oddzia wartowniczy

2.5.43 Obw. d. Schp. Robert Linke, ur. 6.3.09, III batalion 22 puku Policji Porzdkowej

3.5.43 SS-Pz. Gren. Clemens Kapitza, ur. 22.11.24, 1 batalion zapasowy gre-nadierw pancernych SSSS-Reiter Georg Pppl, ur. 18.1.24, oddzia zapasowy kawalerii SSSS-Schtze Andreas Kuding, ur. 25.1.24, oddzia zapa sowy kawa-lerii SS

5.5.43 SS-Rttf. Fritz Wiek, ur. 15.8.21, oddzia zapasowy ka walerii SS

6.5.43 SS-Uscha. Hans Forster, ur. 31.5.14, 2 batalion zapasowy grenadie-rw pancernych SS


28

7.5.43 SS-Reiter Ludwig Trk, ur. 8.9.24, oddzia zapasowy kawalerii SS

8.5.43 SS-Uscha. Fritz Vogel, ur. 31.10.20, oddzia zapasowy kawalerii SSSS-Uscha. Robert Hauschild, ur. 19.3.21, oddzia zapa sowy kawale-rii SSSchtze Otto Kiel, ur. 17.4.24, oddzia zapasowy poci gw pancer-nych, sekcja saperw, Rembertw

10.5.43 SS-Mann Johann Nieszner, ur. 23.4.22, oddzia zapa sowy kawalerii SSSS-Mann Hermann Herbst, ur. 26.4.25, oddzia zapa sowy kawalerii SSSS-Mann Rudolf Hrnicke, ur. 27.8.25, oddzia zapa sowy kawalerii SSSS-Reiter Anton Heit, ur. 17.9.21, oddzia zapasowy kawalerii SS

11.5.43 SS-Uscha. Hugo Mielke, ur. 9.6.12, oddzia zapasowy kawalerii SSSS-Reiter Werner Erbes, ur. 24.5.24, oddzia zapasowy kawalerii SS

12.5.43 SS-Rttf. Josef Schuster, ur. 15.3.20, oddzia zapasowy kawalerii SS

13.5.43 SS-Schtze Johann Barlock, ur. 24.12.23, oddzia zapa sowy kawale-rii SSSS-Pz. Gren. Otto Dppe, ur. 1.11.24, 3 batalion zapa sowy grenadie-rw pancernych SSSS-Pz. Gren. Franz Kosarz, ur. 6.1.24, 3 batalion zapa sowy grenadie-rw pancernych SSSS-Pz. Gren. Alfred Baldt, ur. 15.9.06, 5 batalion zapa sowy grenadie-rw pancernych SS

14.5.43 SS-Oscha. Thomas Wachter, ur. 12.2.19, 4 batalion zapa sowy grena-dierw pancernych SSSS-Rttf. Josef Posch, ur. 22.7.20, 4 batalion zapasowy grenadierw pancernych SSSS-Uscha. Martin Enzbrunner, ur. 19.1.22, 4 batalion zapasowy gre-nadierw pancernych SSSS-Pz. Gren. Hans Rder, ur. 10.10.16, 4 batalion zapa sowy grena-dierw pancernych SSZugwm. d. Schp. Alfons Czapp, ur. 15.9.11, I batalion 22 puku Policji Porzdkowej

15.5.43 Wm. d. Schp. d. R. Otto Luenen, ur. 19.12.05, III batalion 22 puku Policji Porzdkowej


29

Siy biorce udzia w akcji

rednia dzienna siFormacje wojskowe SS6:3 batalion szkoleniowy i zapasowy grenadierw pancer nych SS 4/4407

Warszawa Oddzia szkoleniowy i zapasowy kawalerii SS Warszawa 5/381

Policja Porzdkowa8:I batalion 22 puku policji SS 3/94III batalion 3/134Pogotowie Techniczne 1/6Polska Policja 4/363Polska Stra Poarna 166

Policja Bezpieczestwa: 3/32

Wehrmacht:Bateria lekkiej przeciwlotniczej artylerii alarmowej III/8 Warszawa 2/22Oddzia zapasowy pocigw pancernych, sekcja saperw, Rembertw 2/4214 batalion zapasowy saperw Gra Kalwaria 1/34

Obcoplemienne oddziay wartownicze:1 batalion stranikw z Trawnik 2/335

I

Tworzenie ydowskich dzielnic mieszkaniowych i nakadanie na ydw ogranicze co do miejsca pobytu, jak rwnie w dziedzinie gospodarczej nie s w historii Wschodu rzecz now. Pocztki tych ogranicze sigaj wstecz a do redniowiecza i stale wystpoway rwnie w cigu ostatnich stuleci. Ograniczenia te wynikay z pogldu o koniecznoci ochrony ludnoci aryjskiej przed ydami.

6 Waffen SS.7 Liczebno jednostki bojowej z rozbiciem na dowdcw (pierwsza liczba) i szeregowych

(druga).8 Na mocy rozkazu Heinricha Himmlera z 24 II 1943 r. puki Policji Porzdkowej nosiy

nazw SS-Polizei-Regimenten.


30

Wychodzc z tych samych zaoe, ju w lutym 19409 stworzono koncepcj utworzenia w Warszawie ydowskiej dzielnicy mieszkaniowej. Pocztkowo planowano, by ydowsk dzielnic mieszkaniow utworzy we wschodniej, oddzielonej Wis czci Warszawy. Ze wzgldu jednak na szczeglne warunki pooenia Warszawy pomys ten okaza si od razu niemoliwy do zrealizo-wania. Z rnych stron, a przede wszystkim ze strony Zarzdu Miejskiego, zaczto wysuwa przeciwko temu planowi zarzuty. Powoywano si w szcze-glnoci na to, e utworzenie ydowskiej dzielnicy mieszkaniowej wywoaoby znaczne zakcenia w przemyle i gospodarce i e niemoliwe byoby wyy-wienie ydw zgrupowanych w zamknitej dzielnicy mieszkaniowej.

W wyniku odbytej w marcu 194010 narady zaniechano na razie planu utworzenia getta ze wzgldu na przedstawione zastrzeenia. W tym samym czasie rozwaano koncepcj przeznaczenia dystryktu lubelskiego na miejsce zgrupowania wszystkich ydw z Generalnego Gubernatorstwa, a zwaszcza wszystkich przybywajcych z Rzeszy ewakuowanych ydw i uciekinierw ydowskich. Jednake ju w kwietniu 1940 wyszy dowdca SS i policji wschd w Krakowie11 poda do wiadomoci, e nie przewiduje si przeprowadzenia takiej koncentracji ydw w dystrykcie lubelskim.

Tymczasem mnoyy si samowolne i nielegalne wypadki przekraczania przez ydw granicy. Dziao si to zwaszcza na granicy powiatw owickiego i skierniewickiego. Ten nielegalny napyw ydw zagraa zarwno warunkom sanitarnym, jak i warunkom bezpieczestwa w owiczu. W celu przeciwdzia-ania temu zagroeniu starosta powiatowy w owiczu zacz tworzy w swoim powiecie ydowskie dzielnice mieszkaniowe12.

9 Autorem projektu utworzenia getta na Pradze w Warszawie by Waldemar Schn, szef Wydziau Przesiedle (Umsiedlung) w urzdzie gubernatora dystryktu warszawskiego Ludwiga Fischera. Od marca 1940 r. wydzia podlega komisarycznemu prezydentowi Warszawy (do 27 X 1939 r. penomocnik szefa dystryktu na m. Warszaw, od 15 IX 1942 r. starosta miejski) Ludwigowi Leistowi. Zarzd Miejski w Warszawie, kierowany przez komisarycznego burmistrza miasta Juliana Kulskiego, protestowa przeciwko tym planom, podnoszc problemy z apro-wizacj oraz zatrudnieniem ludnoci ydowskiej. Podkrelano, e ydzi stanowi 80 proc. rzemielnikw warszawskich (B. Engelking, J. Leociak, Getto warszawskie. Przewodnik po nieistniejcym miecie, Warszawa 2001, s. 74; M. Urynowicz, Stosunki polsko-ydowskie w okresie okupacji hitlerowskiej [w:] Polacy i ydzi pod okupacj niemieck 19391945. Studia i materiay, red. A. bikowski, Warszawa 2006, s. 574 i nast.; J. Kulski, Zarzd Miejski Warszawy 19391944, Warszawa 1964).

10 Zapewne 8 III 1940 r.11 By nim od pocztku okupacji do listopada 1943 r. SS-Obergruppenfhrer Friedrich

Wilhelm Krger, od 7 V 1942 r. jednoczenie sekretarz stanu ds. bezpieczestwa w rzdzie Generalnego Gubernatorstwa.

12 Na temat chaotycznych ucieczek i niemieckich wysiedle ludnoci ydowskiej z tzw. ziem wczonych do Rzeszy oraz pniejszych przesiedle do Warszawy ydw z zachodnich i wschodnich powiatw dystryktu warszawskiego zob. A. bikowski, ydowscy przesied-


31

Dowiadczenia zwizane z utworzeniem ydowskich dzielnic mieszkanio-wych w powiecie owickim wykazay, e jedynie te metody s waciwe w celu zaegnania niebezpieczestw grocych stale ze strony ydw.

Rwnie w Warszawie utworzenie ydowskiej dzielnicy mieszkaniowej stawao si w lecie 1940 coraz pilniejszym zadaniem ze wzgldu na to, e po zakoczeniu kampanii we Francji na obszarze dystryktu warszawskiego gromadzono coraz wicej oddziaw wojskowych. Wydzia Zdrowia przedsta-wia wwczas kwesti utworzenia ydowskiej dzielnicy mieszkaniowej jako szczeglnie piln ze wzgldu na ochron zdrowia zarwno niemieckich od-dziaw wojskowych, jak i ludnoci cywilnej. Planowane pierwotnie w lutym 1940 utworzenie ydowskiej dzielnicy mieszkaniowej na przedmieciu Praga wymagaoby, biorc pod uwag konieczno przemieszczenia okoo 600 000 ludzi, co najmniej 4 do 5 miesicy. Wobec tego jednak, e jak wykazao do-tychczasowe dowiadczenie naleao si liczy z nasileniem w miesicach zimowych epidemii i z tego wzgldu, wedug opinii lekarza dystryktu, akcj przesiedlecz naleao przeprowadzi najpniej do 15.11.1940, zarzucono plan utworzenia getta na kracach miasta, na Pradze i wybrano jako miej-sce przyszej ydowskiej dzielnicy mieszkaniowej istniejcy ju w miecie zamknity teren objty zaraz13. W padzierniku 1940 gubernator14 poleci,

lecy z dystryktu warszawskiego w getcie warszawskim 19391942 (z pogranicza opisu i interpretacji) [w:] Prowincja noc. ycie i zagada ydw w dystrykcie war-szawskim, red. B. Engelking, J. Leociak, D. Libionka, Warszawa 2007, s. 223270. Na temat getta w owiczu zob. J. Petelewicz, Dzieje ludnoci ydowskiej w owiczu 19391945, cz. 12, Teka Historyka 1998, nr 11, s. 89118, nr 12, s. 91124. Getto w owiczu powstao 7 V 1940 r.

13 Przysze getto warszawskie zaczto odgradza od reszty miasta jako Seuchensperrge-biet (obszar zagroony epidemi) od marca 1940 r. Naczelnym niemieckim lekarzem War-szawy, opiniujcym w sprawie moliwej epidemii tyfusu, by dr Kurt Schrempf. 27 III 1940 r. warszawska Rada ydowska (Judenrat), jak zanotowa w swoim dzienniku jej prezes in. Adam Czerniakw, otrzymaa rozkaz budowy muru na wasny koszt wok tego terenu. W czerwcu 1940 r. na murach ustawiono tablice ostrzegawcze. Pierwsze zarzdzenie pre-zydenta Leista nakazujce wysiedlenie ydw z tzw. dzielnicy niemieckiej zostao wydane 7 VIII 1940 r. We wrzeniu wprowadzono osobne tramwaje Nur fr Juden (A. Czerniakw, Adama Czerniakowa dziennik getta warszawskiego 6 IX 1939 23 VII 1942, red. M. Fuks, Warszawa 1983).

14 Szef (gubernator) dystryktu warszawskiego Ludwig Fischer podpisa 2 X 1940 r. za-rzdzenie o utworzeniu getta (jdische Wohnbezirk) w Warszawie. Zarzdzenie uzupenia zacznik ze spisem ulic w jego obrbie. Wedug kronikarza getta warszawskiego Emanu-ela Ringelbluma decyzja ta zmuszaa do zmiany miejsca zamieszkania 150 tys. Polakw i 75 tys. warszawskich ydw (E. Ringelblum, Kronika getta warszawskiego wrzesie 1939 stycze 1943, red. A. Eisenbach, Warszawa 1983). W rzeczywistoci wedug sprawo-zdania twrcy getta Waldemara Schna z 20 I 1941 r. z prawie 25 tys. mieszka przesiedlono 113 tys. Polakw i 138 tys. ydw (Eksterminacja ydw na ziemiach polskich w okresie okupacji hitlerowskiej, red. T. Berenstein, A. Eisenbach, A. Rutkowski, Warszawa 1957, dok. nr 44, s. 106107). Zarzdzenie Fischera ogoszono przez uliczne megafony 12 padziernika,


32

aby penomocnik szefa dystryktu na miasto Warszaw przeprowadzi do 15.11.1940 przesiedlenia niezbdne do utworzenia w Warszawie ydowskiej dzielnicy mieszkaniowej.

W utworzonej w ten sposb ydowskiej dzielnicy mieszkaniowej w War-szawie zamieszkao okoo 400 000 ydw15. Obejmowaa ona 27 000 miesz-ka przecitnie 2,5-izbowych. Od reszty miasta zostaa odseparowana przez przeciwogniowe i odgraniczajce mury, a nadto przez zamurowanie wylotw ulic, okien, drzwi i odstpw midzy budynkami.

Zarzd nowo powstaej ydowskiej dzielnicy mieszkaniowej zosta powie-rzony ydowskiej Radzie Starszych, ktra otrzymywaa polecenia od komi-sarza do spraw ydowskiej dzielnicy mieszkaniowej, bezporednio podpo-rzdkowanego gubernatorowi16. ydzi mieli samorzd, do ktrego nadzr niemiecki wtrca si tylko wtedy, gdy wchodziy w gr interesy niemieckie. W celu egzekwowania wydawanych przez ydowsk Rad Starszych zarz-dze zorganizowano ydowsk Sub Porzdkow, ktra nosia specjalne opaski na ramieniu i czapki oraz bya wyposaona w paki gumowe. ydow-ska Suba Porzdkowa miaa za zadanie dba o porzdek i bezpieczestwo wewntrz ydowskiej dzielnicy mieszkaniowej, a podlegaa policji niemie-ckiej i polskiej.

planowano zakoczy przesiedlenia do koca miesica, kilkakrotnie wprowadzano jednak korekt granic. Ostatecznie termin przesiedle przeduono do 15 XI 1940 r. Do getta mona byo si dosta przez 22 silnie strzeone bramy. W cigu nastpnych ponad dwch lat obszar getta sukcesywnie zmniejszano.

15 Wedug cytowanego sprawozdania Waldemara Schna getto obejmowao pocztkowo 403 ha powierzchni, na tym terenie mieszkao od 410 tys. (dane Judenratu) do 470590 tys. osb. Schn zapewne uwzgldni 72 tys. ydw przesiedlonych do Warszawy midzy styczniem a marcem 1941 r. z zachodnich powiatw dystryktu. Wedug jego danych jedno mieszkanie zamieszkiwao ponad 15 osb, a jedn izb 67 osb.

16 Od 15 V 1941 r. komisarzem ds. ydowskiej dzielnicy mieszkaniowej w Warszawie by Heinz W. Auerswald. Po wydaniu 28 XI 1939 r. przez gubernatora Hansa Franka rozporzdzenia o powoaniu rad ydowskich w Generalnym Gubernatorstwie na przewodniczcego (prezesa) rady warszawskiej zatwierdzono dotychczasowego przewodniczcego Rady ydowskiej (od 22 IX 1939 r. decyzj prezydenta Warszawy Stefana Starzyskiego) Adama Czerniakowa. Wysunite przez niego kandydatury 24 czonkw rady wadze niemieckie zatwierdziy 13 X 1939 r. rada kontrolowaa dosy liczn gettow administracj, w maju 1941 dziaao 26 wydzia-w, zatrudniajcych cznie ponad 9 tys. osb. Do najwaniejszych jej agend nalea Batalion Pracy (przymusowej) oraz ydowska Suba Porzdkowa (Ordnungsdienst), na ktrej czele sta od 29 X 1940 r. Jzef Andrzej Szeryski (Szynkman), a jego zastpc by Jakub Lejkin. Tzw. policja ydowska liczya ogem 1700 osb (osiem kompanii), kontrolowaa podzielone na sze rejonw getto. Utrzymywaa si ze specjalnego podatku naoonego na mieszkacw, oprcz komend rejonowych prowadzono areszt centralny przy ul. Gsiej 24. Po zamkniciu getta na jego terenie nadal (do listopada 1941 r.) dziaay dwa bd trzy (z pocztkowo omiu) komisariaty Policji Polskiej (granatowej).


33

II

Ju wkrtce okazao si, e pomimo tego skoncentrowania ydw nie wszystkie niebezpieczestwa zostay zaegnane. Warunki bezpieczestwa wymagay, aeby ydw cakowicie usun z Warszawy. Pierwsze wielkie wysiedlenie odbyo si w okresie od 22 lipca do 3 padziernika 1942. Wysied-lono wwczas 310 322 ydw17. W styczniu 1943 nastpia ponowna akcja przesiedlecza, ktra obja ogem 6500 ydw18.

W styczniu 1943 Reichsfhrer SS z okazji swego pobytu w Warszawie wyda dowdcy SS i policji na dystrykt warszawski19 rozkaz przeniesienia do Lublina znajdujcych si w getcie przedsibiorstw przemysu zbro-jeniowego i wojennego wraz z si robocz i maszynami. Wykonanie tego rozkazu napotykao powane trudnoci, poniewa zarwno kierownicy przedsibiorstw, jak i ydzi wszelkimi sposobami przeciwstawiali si przenie-sieniu. Dlatego te dowdca SS i policji zdecydowa si w drodze wielkiej akcji projektowanej na 3 dni przymusowo dokona przeniesienia przedsibiorstw. Przygotowania do tej wielkiej akcji i rozkaz do jej rozpoczcia wyda mj poprzednik20. Ja sam przybyem do Warszawy 17 kwietnia 1943 i przejem dowodzenie wielk akcj 19.4.1943 o godz. 8.00, tj. ju po rozpoczciu akcji tego dnia o godz. 6.00.

17 Wielka akcja deportacyjna do orodka zagady w Treblince trwaa od 22 VII do 21 IX 1942 r. Pochona ponad 310 tys. o ar. Deportacjami kierowa przybyy z Lublina specjalny sztab, tzw. Einsatz Reinhard (powoany na polecenie Himmlera przez dowdc SS i policji w dystryk-cie lubelskim SS-Gruppenfhrera Odilo Globocnika), dowodzony przez SS-Sturmbannfhrera Hermanna H ego. Sztab mieci si w budynku przy ul. elaznej 103 (tzw. Befehlstelle). Ko-mando H ego wspomagali urzdnicy warszawskiej Policji Bezpieczestwa (Sipo), z pracow-nikami referatu IV B (tzw. ydowskiego) SS-Untersturmfhrerem Karlem Brandtem i SS-Ober-scharfhrerem Gerhardem Mende na czele. Do wypdzania z domw i transportowania do kolei Niemcy wykorzystali ydowsk Sub Porzdkow. Pocigi do Treblinki odchodziy z bocznicy kolejowej przy ul. Stawki (Umschlagplatz plac przeadunkowy). Komendantem Umschlagplatzu mianowano jednego z o cerw policji ydowskiej Mieczysawa Szmerlinga.

18 Midzy 18 a 22 I 1943 r. na polecenie Himmlera (wizytowa getto 9 stycznia) policja niemiecka przeprowadzia drugie wysiedlenie z tzw. getta szcztkowego w Warszawie. Planowano wysa do Treblinki 8 tys. osb mieszkajcych w getcie z niemieckiego punktu widzenia nielegalnie (niepracujcych w niemieckich zakadach). Po zapaniu ok. 6,5 tys. osb wysiedlenia przerwano na skutek zbrojnego oporu ze strony ydowskiej konspiracji. W czasie akcji zastrzelono kilkaset osb. Na temat ydowskiej samoobrony zob. I. Cukierman, Nadmiar pamici. Siedem owych lat. Wspomnienia, red. M. Turski, Warszawa 2000.

19 We wspomnianym rozkazie Himmlera dla wyszego dowdcy SS i policji w Generalnym Gubernatorstwie Friedricha Wilhelma Krgera jest mowa o wysaniu z getta warszawskiego do obozw pracy na Lubelszczynie 16 tys. osb. Israel Gutman (Walka bez cienia nadziei. Po-wstanie w getcie warszawskim, Warszawa 1998, s. 246) datuje ten rozkaz na 11 I 1943 r.

20 Dowdca SS i policji w dystrykcie warszawskim SS-Oberfhrer dr Ferdinand von Sam-mern-Frankenegg.


34

Przed rozpoczciem tej wielkiej akcji granice byej ydowskiej dzielnicy mieszkaniowej zostay od zewntrz zamknite kordonem, aeby zapobiec wymykaniu si ydw. Kordon ten istnia nieprzerwanie od pocztku a do koca akcji i by noc jeszcze specjalnie wzmacniany.

Podczas wtargnicia po raz pierwszy do getta udao si ydom i polskim bandytom21 przez zaatakowanie przygotowanym zawczasu ogniem odeprze rzucone do walki siy cznie z czogami i samochodami pancernymi. Przy drugim natarciu22, okoo godz. 8.00, rzuciem na ogarnite walk odcinki siy po dzielone na mae grupy w celu przetrznicia caego getta. Mimo ponow-nego zaatakowania ogniem udao si teraz systematycznie przeszuka cae kom pleksy budynkw. Przeciwnik zosta zmuszony do wycofania si z da-chw i wyej pooonych punktw oporu do piwnic, bunkrw i kanaw. Aeby przeszkodzi ucieczce do kanaw23, sie kanalizacyjna pod ydowsk dziel-nic mieszkaniow zostaa niezwocznie zalana wod, co jednak okazao si przewanie iluzoryczne na skutek wysadzenia przez ydw w powietrze za-worw. Wieczorem pierwszego dnia napotkano wikszy opr, ktry jednak specjalnej jednostce bojowej udao si prdko zama. W toku dalszej akcji udao si wyprze ydw z urzdzonych przez nich gniazd oporu, kryjwek strzeleckich itp. i w cigu 20 i 21 kwietnia tak opanowa wiksz cz tzw. reszty getta24, e nie mogo ju by mowy o znaczniejszym oporze na terenie tego kompleksu budynkw.

21 Informacja bdna. W walkach w getcie nie brali udziau Polacy.22 Na temat chronologii i rozmiaru walk w czasie powstania zob. przede wszystkim: B. Mark,

Powstanie w getcie warszawskim, Warszawa 1963, wyd. uzup.; Ch. Lazar, Muranowska 7. The Warsaw getto Rising, Tel Aviv 1966; I. Gutman, Walka bez cienia nadziei... Historycy zgodnie podaj, e bojowcy ydowscy po raz pierwszy zaatakowali oddziay von Sammerna na skrzyowaniu Nalewek i Gsiej. Pierwsze granaty i butelki zapalajce rzucono z okien domu przy ul. Nalewki 33. Kolejne starcie miao miejsce na skrzyowaniu ulic Zamenhofa i Miej, tam te powstacom udao si podpali czog niemiecki. Stroop potwierdzi ten fakt w czasie przesuchania podczas procesu, nie potra jednak oceni liczby powstacw biorcych udzia w walce. Dzieli ich jednak na gwne grupy o sile okoo 80 bojowcw i mae grupy uderzenio-we (zeznanie ze ledztwa, stenogramy obu zezna w AIH, Dokumenty niemieckie Jrgen Stroop, sygn. 233/124). W czasie warszawskiego ledztwa (odpowied na pite pytanie) Stroop zezna take, e von Sammern otrzyma wieczorem 18 IV 1943 r. meldunek z getta, i naley si liczy z oporem zbrojnym. Meldunek przekaza, nie wierzc jednak w jego zasadno, do Krakowa, do sztabu Krgera. Zgodnie ze stenogramem procesu Stroop stwierdzi, e von Sammern pojawi si w jego kwaterze 19 kwietnia koo godz. 7.30, twierdzc, e w getcie wszystko jest stracone (alles im Ghetto verloren sei), wycofa wic stamtd swoje oddziay. Mieli by zabici i ranni, jednak raport nie potwierdza, by tego dnia zginli Niemcy.

23 Potwierdza to meldunek z 20 marca. Kanalizacj zalewano systematycznie take w kolej-nych dniach powstania. Po poudniu 19 kwietnia walki rozgorzay na ul. Muranowskiej i placu Muranowskim, gdzie pod nr 7 w kilkupitrowym betonowym budynku broniy si gwne siy ZW. Stroop wycofa swoje oddziay okoo godz. 21.

24 Tzw. getto centralne, midzy ul. Bonifratersk, Muranowsk, Stawki, Smocz i Gsi.


35

Gwna grupa bojowa ydw, przemieszana z polskimi bandytami, wyco-faa si ju w cigu pierwszego czy te drugiego dnia na tzw. plac Muranow-ski. Tam zostaa zasilona przez wiksz liczb polskich bandytw25. Planem jej byo utrzymanie si wszelkimi sposobami w getcie, aeby przeszkodzi wtargniciu z naszej strony. Na jednym z betonowych budynkw wywieszono agi ydowsk i polsk26 jako wezwanie do walki przeciwko nam. Jednake ju drugiego dnia akcji udao si specjalnej jednostce bojowej zdoby te dwie chorgwie. W tej walce z bandytami poleg SS-Untersturmfhrer Dehmke27, ktremu eksplodowa na skutek nieprzyjacielskiego obstrzau trzymany w rce granat rczny, ranic go miertelnie.

Ju wkrtce, po upywie pierwszych dni zorientowaem si, e pierwotny plan by niemoliwy do zrealizowania bez uprzedniej likwidacji rozrzuco nych po caym getcie zakadw zbrojeniowych i zakadw przemysu wojen nego. Powstaa wic konieczno wezwania tych przedsibiorstw, aeby w wyzna-czonym im terminie opuciy zajmowane budynki i natychmiast przeniosy urzdzenia. W ten sposb postpiono kolejno ze wszystkimi przedsibior-stwami i w bardzo krtkim czasie osignito to, i odebrano ydom i ban-dytom mono cigej zmiany miejsca w obrbie tych zakadw pozostaj-cych w dyspozycji Wehrmachtu. W celu zadecy dowania, w jakim terminie te przedsibiorstwa mogyby zosta usunite, trzeba byo przeprowadzi do-kadne inspekcje. Stanu, jaki stwierdzono w toku tych inspekcji, nie da si opisa. Nie mog sobie wyobrazi, aeby gdziekol wiek mg panowa wik-szy baagan ni w warszawskim getcie. ydzi mieli tu wszystko do dyspo-zycji, poczwszy od rodkw chemicznych su cych do wyrobu materiaw wybuchowych, a skoczywszy na czciach umun durowania i uzbrojenia wojskowego. Kierownicy przedsibiorstw tak mao orientowali si w tym, co si dzieje w ich zakadach, e umoliwiao to ydom wyrabianie w tych

25 Udzia polskiej konspiracji, zwizanej z Korpusem Bezpieczestwa bd Polsk Ludow Akcj Niepodlegociow, w bezporednich walkach w getcie polscy historycy ostatnio za-kwestionowali (D. Libionka, Apokryfy z dziejw ydowskiego Zwizku Wojskowego i ich autorzy, Zagada ydw. Studia i Materiay 2005, nr 1, s. 165190; A. Grabski, M. Wjcicki, ydowski Zwizek Wojskowy, Warszawa 2008).

26 Raczej na pewno na reducie ZW na pl. Muranowskim 7 agi wisiay ju 19 kwietnia.27 Zgodnie z wykazem polegych zamieszczonym w raporcie poleg 22 kwietnia. Stroop

podczas procesu wspomnia o nim w kontekcie wydarze z 20 kwietnia, czyli zacitych walk o redut na pl. Muranowskim 7 (Widziaem je, to znaczy agi, na placu, na ktrym pad o cer SS Dehmke). Wedug zezna procesowych tego dnia oddziaami niemieckimi dowodzi mjr Sternhagel, a Stroop by w getcie nieobecny. W nocy z 20 na 21 kwietnia bo-jowcy ZW walczcy w tym domu wydostali si z getta przez tunel czcy budynek przy pl. Muranowskim 7 z budynkiem przy ul. Muranowskiej 6 po tzw. stronie aryjskiej. Grupa ta (14 osb) zostaa 23 kwietnia zaskoczona i rozbita przez niemieck andarmeri w okolicach Otwocka.


36

zakadach wszelkiego rodzaju rodkw bojowych, w szczeglnoci grana-tw rcznych, koktajli Mootowa28 itd.

Pniej udao si ydom stworzy w tych zakadach gniazda oporu.Jedno z tego rodzaju gniazd oporu w przedsibiorstwie Zarzdu Kwater-

mistrzostwa Wojska29 trzeba byo ju drugiego dnia zwalczy z pomoc plutonu saperw z miotaczami ognia i obstrzau artyleryjskiego. W zakadzie tym ydzi tak si zagniedzili, e nie mona ich byo zmusi do dobrowolnego opuszczenia go, wobec czego postanowiem zniszczy ogniem ten zakad nastpnego dnia.

Kierownicy tych zakadw, ktrzy przewanie byli jeszcze nadzorowani przez o cera Wehrmachtu, w wikszoci wypadkw nie byli w stanie poda konkretnych danych o zapasach i miejscu ich magazynowania. Podawane przez nich informacje dotyczce liczby zatrudnionych u nich ydw nigdy si nie zgadzay. Stwierdzano stale, e w tym labiryncie domw, ktre naleay jako bloki mieszkalne do zakadw zbrojeniowych, bogaci ydzi jako rzekomi robotnicy zakadw zbrojeniowych znajdowali wraz z rodzi nami schronienie i wiedli wspaniae ycie. Mimo wszystkich wydanych roz kazw nakazujcych ydom opuszczenie zakadw wielokrotnie stwierdzano, e kierownicy zaka-dw przekonani, i akcja bdzie trwaa tylko kilka dni, zamykali ydw, aby pniej, wykorzystujc pozostawionych im ydw, kontynuowa prac. Wedug zezna ujtych ydw waciciele rm urzdzali rzekomo z ydami p atyki. Du rol odgryway w tym podobno kobiety. ydzi starali si utrzymywa dobre stosunki z o cerami i onierzami Wehrmachtu. P atyki zdarzay si do czsto i podczas nich Niemcy i y dzi robili wsplne interesy.

Liczba ydw wycignitych z domw i ujtych w pierwszych dniach bya stosunkowo maa. Okazao si, e ydzi pochowali si w kanaach i specjalnie urzdzonych bunkrach30. W pierwszych dniach przypuszczano, e istniej tyl-ko pojedyncze bunkry, jednake w toku wielkiej akcji okazao si, e w caym getcie istnia zorganizowany system piwnic, bunkrw i przej. Kade przej-cie i bunkier miay dostp do sieci kanalizacyjnej. Umoliwiao to ydom swobodne poruszanie si pod ziemi. T sie kanalizacyjn wykorzystywali ydzi rwnie do przedostawania si pod ziemi do aryjskiej czci miasta

28 Czyli butelek z pynem zapalajcym.29 Chodzi o obszar zakadw Heeresunterkunftsverwaltung, czyli tzw. szop szczotkarzy,

pooony midzy ul. Bonifratersk, witojersk, Waow i Franciszkask. Stacjonowao tu kilka grup bojowych OB i ZW, ktre podjy walk 20 kwietnia koo godz. 15. Pod bram przy ul. Waowej wybucha umieszczona przez OB mina. Tego dnia zgin zasuony dla konspiracji bundowskiej in. Micha Klep sz, odznaczony pniej przez Naczelnego Wodza RP gen. Kazimierza Sosnkowskiego krzyem Virtuti Militari V klasy.

30 Podczas zeznania na procesie Stroop podkreli, e o budowie systemu podziemnych bunkrw wadze niemieckie nie miay do wybuchu powstania adnej wiedzy.


37

Warszawy. Stale nadchodziy meldunki, e ydzi prbuj ucie ka przez ot-wory kanalizacyjne. Pod pretekstem budowania schronw prze ciwlotniczych, poczwszy od pnej jesieni 1942, w byej ydowskiej dziel nicy mieszkaniowej urzdzano bunkry. Miay one suy do tego, aby w razie od dawna ju spodzie-wanego nowego przesiedlenia da schronienie wszystkim ydom i mono organizowania std oporu przeciwko nacierajcym siom. Dziki plakatom, ulotkom i szeptanej propagandzie komunistyczny ruch oporu31 w byej ydow-skiej dzielnicy mieszkaniowej doprowadzi do tego, e z chwil rozpoczcia nowej wielkiej akcji bunkry zostay natychmiast obsa dzone. O przezornoci, z jak dziaali ydzi, wiadczy stwierdzone w wielu wypadkach umiejtne za-opatrzenie bunkrw w urzdzenia mieszkalne dla caych rodzin, urzdzenia do prania i kpieli, ustpy, pomieszczenia na bro i amunicj oraz w wielkie zapasy ywnoci na szereg miesicy. Istniay oddzielne bunkry dla bogatych i oddzielne dla biednych ydw. Wykrycie poszczeglnych bunkrw przez siy prowadzce akcj byo na skutek zama skowania ich niesychanie utrudnione i w wielu wypadkach moliwe tylko przez zdrad ze strony ydw.

Ju po upywie pierwszych dni mona si byo upewni, e ydzi w adnym razie nie myleli o dobrowolnym przesiedleniu, lecz byli zdecydowani broni si, wykorzystujc wszystkie moliwoci i znajdujc si w ich dyspozycji bro. Pod polsko-bolszewickim kierownictwem otworzyy si tzw. grupy bojo-we, ktre zaopatrzono w bro i ktre paciy kad dan cen za moliw do uzyskania bro.

Podczas wielkiej akcji zdarzao si, e chwytano ydw, ktrzy przedtem byli ju odtransportowani do Lublina czy Treblinki, stamtd wyrwali si i za-opatrzeni w bro oraz amunicj wracali do getta. Polscy bandyci32 znaj dowali stale w getcie schronienie i przebywali tam niemal bez przeszkd, poniewa nie byo po prostu si, ktre mogyby zlikwidowa ten baagan.

Podczas gdy pocztkowo mona byo tchrzliwych w gruncie rzeczy ydw wyapywa w wikszej liczbie, to ujmowanie ydw i bandytw w drugiej po-owie wielkiej akcji byo coraz trudniejsze. Wci pojawiay si grupy bojowe liczce od 20 do 30 lub wicej ydowskich wyrostkw w wieku od 18 do 25 lat, ktrym zawsze towarzyszya pewna liczba kobiet, wzniecajc nowy opr. Te grupy bojowe otrzymay rozkaz broni si do ostatka z broni w rku i unika dostania si do niewoli przez popenienie samobjstwa. Jednej z takich grup bojowych udao si z wazu kanalizacyjnego przy tzw. Prostej33 wsi do

31 Czyli OB i ZW.32 Informacja niepotwierdzona w innych rdach.33 Chodzi o wyjcie 10 maja grupy bojowcw wyprowadzonych przez Kazika Ratajzera

i czonka Gwardii Ludowej Wadysawa Gajka Krzaczka (W. Bere, K. Burnetko, Marek Edelman. ycie. Po prostu, Warszawa 2008). Wczeniej oprcz wspominanej grupy ZW


38

samochodu ciarowego i w ten sposb zbiec (okoo 30 do 35 bandytw). Ban-dyta, ktry tym wozem przyjecha, spowodowa wybuch 2 rcznych granatw, co byo sygnaem dla oczekujcych w pogotowiu bandytw do wydostania si z kanau. Bandyci i ydzi wrd ktrych znajdowali si w dalszym cigu rwnie i polscy bandyci uzbrojeni w karabiny, rczn bro paln i 1 lekki karabin maszynowy wsiedli do ciarwki i odjechali w niewiadomym kierun-ku. Ostatni czonek tej bandy, ktry sta na stray w kanale i mia polecenie zamkn pokryw wazu do kanau, zosta ujty34. On to wanie udzieli powy-szych informacji. Wszczty za ciarwk pocig nie da niestety wyniku.

Nalece do grup bojowych kobiety ze zbrojnego ruchu oporu byy uzbro-jone tak samo jak mczyni, a cz z nich naleaa do ruchu chalucowego35. Nierzadko zdarzay si wypadki, e te kobiety strzelay z pistoletw trzyma-nych w obu rkach. Stale si zdarzao, e do ostatniej chwili miay one ukryte w szarawarach pistolety i rczne granaty (polskie rczne granaty jajowate), by potem uy ich przeciwko onierzom z formacji wojskowych SS, policji i Wehrmachtu.

Stawiany przez ydw i bandytw opr mg zosta zamany tylko przez energiczn i niezmordowan, trwajc dzie i noc akcj bojow oddziaw szturmowych. 23.4.1943 Reichsfhrer SS za porednictwem wyszego dowdcy SS i policji wschd w Krakowie wyda rozkaz przeszukania z najwiksz bezwzgldnoci i nieubagan surowoci getta warszaw-skiego. Dlatego te zdecydowaem si teraz na cakowite zniszczenie ydow-skiej dzielnicy mieszkaniowej przez spalenie wszystkich blokw mieszkalnych, cznie z blokami przy zakadach zbrojeniowych. Systematycznie oprniano jeden zakad po drugim i niezwocznie podpalano. Wtedy ydzi prawie zawsze wychodzili ze swych kryjwek i bunkrw. Nieraz ydzi pozostawali w pon-

z pl. Muranowskiego 21 kwietnia 25 lub 26 kwietnia tym samym tunelem wydostaa si silna grupa ZW pod dowdztwem Pawa Frenkla. 27 kwietnia tunelem pod ul. Leszno z getta wy-dostao si 36 bojowcw ZW ze schronu przy ul. Karmelickiej 5 (wikszo polega w walce z Niemcami w podwarszawskim Michalinie oraz po wykryciu kryjwki w Warszawie na ul. Grzy-bowskiej 1113). 29/30 kwietnia okoo 40 bojownikw OB z szopw Walthera C. Tbbensa, przez waz do kanau przy ul. Leszno 56, wyszo na rogu ul. elaznej i Ogrodowej. 27 kwietnia kolejna, bliej nieokrelona grupa ZW wydostaa si tunelem midzy domami przy ul. Mura-nowskiej 7 i 6 (tzw. strona aryjska) i stoczya przegran walk z oddziaem niemieckim. Tym samym tunelem wydostao si 30 kwietnia dwch cznikw OB Kazik Ratajzer i Zygmunt Frydrych.

34 Informacja niepotwierdzona w innych rdach. Bernard Mark w edycji raportu z 1958 r. wspomina, e Stroop mg mie na myli zapanych przy wyjciu z kanau Gedalego Rotmana z Ha-Noar ha-C oni i Cwi Edelsztejna z Akiby, ktrych odprowadzono na posterunek niemiecki przy ul. elaznej i rozstrzelano.

35 Oglne okrelenie modzieowych organizacji syjonistycznych przygotowujcych swoich czonkw do osadnictwa rolniczego w Palestynie. Najbardziej wpywow bya posiadajca od 1921 r. central w Warszawie midzynarodowa organizacja He-Chaluc.


39

cych domach tak dugo, a wreszcie z powodu aru i z obawy przed mierci w pomieniach woleli wyskakiwa z piter po uprzednim zrzuceniu na ulic materacw i innych wycieanych przedmiotw. Z poamanymi komi usi-owali si oni potem jeszcze czoga przez ulic do blokw, ktre bd wcale, bd tylko czciowo stay w pomieniach. Czsto zmieniali ydzi swe kryjwki w nocy, przenoszc si do wypalonych ju ruin, gdzie znajdowali schronienie dopty, dopki nie znalazy ich tam jakie oddziay szturmowe. Przebywanie w kanaach te nie byo ju po pierwszych 8 dniach przyjemne. Bardzo czsto mona byo na ulicach usysze wyrane gosy dochodzce z kanaw przez wazy. Wwczas SS-mani, policjanci lub saperzy Wehrmachtu odwanie wazili do szybu, aeby wycign ydw i nierzadko potykali si o ciaa nieywych ju ydw albo te byli ostrzeliwani. Aby wypdzi ydw, trzeba byo sta-le uywa wiec dymnych36. Tak wic pewnego dnia otwarto 183 wazy do kanaw i wrzucono w nie w oznaczonym czasie X wiece dymne, w wyniku czego bandyci, uciekajc przed rzekomym gazem, zbiegli si w centrum byej ydowskiej dzielnicy mieszkaniowej, skd mona ich byo wycign przez znajdujce si tam otwory kanaowe. Wielu ydw, ktrych liczby nie mona byo ustali, zlikwidowano w kanaach i bunkrach przez wysadzenie tych bunkrw i kanaw w powietrze.

Im duej trwa opr, tym twardsi byli onierze formacji wojskowych SS, policji i Wehrmachtu, ktrzy i tutaj, w wiernym braterstwie broni, speniali niezmordowanie swoje zadania i zawsze wiecili przykadem wsptowarzyszom broni. Akcja trwaa czsto od wczesnego ranka a do pnych godzin nocnych. Nocne oddziay zwiadowcze onierzy, z noga-mi obwizanymi szmatami, deptay ydom po pitach i utrzymyway ich w cigym napiciu. Nieraz zatrzymywano i likwidowano ydw, ktrzy wykorzystywali noc, aby wydobyt z opuszczonych bunkrw ywnoci uzupeni swoje zapasy albo nawiza czno czy wymieni wiadomoci z ssiednimi grupami.

Jeeli si wemie pod uwag, i onierze formacji wojskowych SS przed uyciem ich w akcji mieli za sob przewanie tylko trzy- lub czterotygodniowe przeszkolenie, to trzeba specjalnie podkreli okazan przez nich energi, odwag i gotowo bojow. Naley rwnie stwierdzi, e saperzy Wehrmachtu wysadzali w powietrze bunkry, kanay i domy betonowe z niezmordowanym i o arnym wysikiem. O cerowie i onierze policji, ktrych wikszo miaa ju za sob dowiadczenia fron towe, odznaczyli si ponownie bezprzykadn brawur.

36 Uywanie wiec dymnych (Nebelkerzen) Stroop potwierdzi w czasie przesucha, pod-krelajc, e byy nieszkodliwe dla ludzi.


40

Tylko dziki nieprzerwanemu i niezmordowanemu udziaowi w akcji wszyst-kich si udao si uj lub z ca pewnoci zgadzi ogem 56 065 ydw. Do tej liczby naley jeszcze doda ydw, ktrzy zginli na skutek wysa dzenia w powietrze, poarw itd., ktrych liczby nie mona byo jednak ustali.

Ju w toku wielkiej akcji podano ludnoci aryjskiej do wiadomoci za po-moc plakatw, e wstp na teren byej ydowskiej dzielnicy mieszkaniowej jest najsurowiej wzbroniony i e kady, kto zostanie napotkany na terenie byej ydowskiej dzielnicy mieszkaniowej bez wanej przepustki, zostanie rozstrzelany37. Jednoczenie w tych plakatach jeszcze raz ostrzeono ludno aryjsk, e ten, kto wiadomie udzieli schronienia ydowi, a w szczeglnoci poza ydowsk dzielnic mieszkaniow da pomieszczenie, wyywienie lub ukryje yda, bdzie ukarany mierci.

Polskiej policji zezwolono na oddanie kademu polskiemu policjantowi, w ra zie zatrzymania przez niego yda w aryjskiej czci miasta Warszawy, 1/3 gotwki tego yda. Zarzdzenie to okazao si skuteczne.

Ludno polska przyja przedsiwzite przeciwko ydom kroki na og przychylnie38. Pod koniec wielkiej akcji gubernator wyda specjaln odezw do ludnoci pol skiej przedstawion przed podaniem do wiadomoci pub-licznej niej podpisanemu do aprobaty w ktrej to odezwie, powou jc si na zdarzajce si w ostatnim czasie na terenie miasta Warszawy za machy oraz na masowe groby w Katyniu, wyjania ludnoci polskiej powody znisz-czenia byej ydowskiej dzielnicy mieszkaniowej i wzywa do walki przeciw-ko komunistycznym agentom i ydom (patrz zaczony plakat)39.

Wielka akcja zostaa zakoczona 16.5.1943 wysadzeniem w powietrze sy-nagogi warszawskiej40 o godzinie 20.15.

Obecnie w byej ydowskiej dzielnicy mieszkaniowej nie ma ju ani jednego przedsibiorstwa. Wszystko, co przedstawiao jakkolwiek warto, surowce i maszyny, zostao wywiezione i zmagazynowane. Wszystkie znajdujce si tam budynki itp. zostay zniszczone. Jedyny wyjtek stanowi tzw. wizienie Policji Bezpieczestwa przy Dzielnej41, ktre wyczono ze zniszczenia.

37 Stroop ma zapewne na myli tzw. trzecie zarzdzenie generalnego gubernatora Hansa Franka z 15 X 1941 r., groce kar mierci ydom zapanym poza gettem bez przepustki i Polakom, ktrzy im w tym pomagali. Byo ono wielokrotn

Rapport STROOP

Documents

Transcript of Rapport STROOP