RADOSŁAW - ZNAK B2B

RADOSŁAWPTASZYŃSKI

Biografia politycznaStanisława Stommy

Wydawnictwo ZnakKraków 2018

Książki z dobrej strony: www.znak.com.plSpołeczny Instytut Wydawniczy Znak, 30-105 Kraków, ul. Kościuszki 37Dział sprzedaży: tel. (12) 61 99 569, e-mail: [email protected] I, Kraków 2018. Printed in EU

Recenzenciprof. dr hab. Andrzej Romanowskidr hab. prof. UAM Konrad Białecki

Publikacja dofinansowana ze środków Wydziału Humanistycznego Uniwersytetu Szczecińskiego

Projekt okładkiMichał Pawłowski

Fotografia na okładcePAP / Cezary Słomiński

Opieka redakcyjnaPrzemysław Skrzyński

AdiustacjaAnna Kurzyca / e-DYTOR

KorektaEdyta Chrzanowska, Bożena Dembińska, Klaudia Dróżdż / e-DYTOR

IndeksIwona Karwacka / e-DYTOR

Skład i łamanieMałgorzata Wieczorek / e-DYTOR

Copyright © by Radosław Ptaszyński© Copyright for his edition by SIW Znak sp z o.o., 2018

ISBN 978-83-240-5360-5

ROZDZIAŁ I

UPARTY LITWIN (1908–1944)

Jesienią 1939 r. dwaj trzydziestoletni przyjaciele, uchodźcy z Polski, patrzyli przez otwarte okno pokoju w Rydze w kierunku południa, w stronę uko-chanego, a zajętego przez Armię Czerwoną Wilna. Ci dwaj to Stanisław i Antoni; Stomma i Gołubiew. Kończyła się ważna epoka w dziejach ich państwa i narodu. Również ich osobisty los musiał potoczyć się inaczej niż przed wrześniem tego roku.

Poznali się w wileńskim gimnazjum im. Zygmunta Augusta i szybko za-przyjaźnili. Młodzieńcze przygody, wspólne zainteresowania i droga ideowa splatały ich losy. 17 września o dziewiątej rano, gdy Stanisław dowiedział się o przekroczeniu polskiej granicy przez wojska sowieckie zmierzające w kierunku Wilna, natychmiast pobiegł do przyjaciela, informując, że będzie starał się dostać pieszo na Litwę, do stryja Witolda Stommy miesz-kającego koło Wiłkomierza. Tolo podjął równie szybką decyzję: „Idę z tobą”. Dwie godziny później wyruszyli z plecakami napełnionymi prowiantem i ubraniami (Stanisław wziął również mszalik). Na ulicy spotkali brata Antoniego, Janka, który pracował w Polskich Liniach Lotniczych LOT i wraz z innymi pracownikami otrzymał polecenie ewakuacji autobusem na Łotwę. Zaproponował kolegom wspólną podróż. Następny dzień, gdy w tłumie polskich uchodźców oczekiwali na granicy Łotwy, zapamiętał jako najkoszmarniejszy dzień swojego życia. Powiedzmy też jasno: gdyby nie podróż autobusem, ucieczka najprawdopodobniej by się nie udała, bo-wiem już 18 września oddziały sowieckie pojawiły się pod Wilnem. Łotwa umożliwiła wjazd uciekinierom i tak z Antonim przedostali się do Wolmar (Valmiera), do obozu dla polskich uchodźców, skąd później wyjechali do

24 STOMMIZM. MYŚL POLITYCZNA STANISŁAWA STOMMY

Rygi. Zatrzymali się tam u rodziny miejscowego lekarza żonatego z Polką, wżenioną wcześniej w ród Stommów, a która znalazła nazwisko „Stomma” na liście uchodźców z Polski. Na Łotwie, gdzie Stanisław i Antoni zostali do czerwca 1940 r., pracowali razem w redakcji niewielkiego tygodnika wydawanego dla Polaków1. Ich losy będą się ze sobą splatać przez kolejne dziesięciolecia, a przyjaźń przetrwa do czasu śmierci Antoniego w 1979 r.

Stomma wiedział, że spotkanie z nadchodzącą Armią Czerwoną ozna-czałoby praktycznie samobójstwo. Był już wówczas osobą znaną i rozpozna-walną; działaczem katolickim, publicystą, redaktorem naczelnym „Kuriera Wileńskiego” i pracownikiem uniwersytetu. Sama przynależność do polskiej inteligencji znacznie zwiększała prawdopodobieństwo represji dla całej ro-dziny, a pamiętać trzeba również, że Stomma zasłynął kilkoma artykułami ostrzegającymi przed bolszewizmem2. W tym czasie stał się wygnańcem z miasta, z którym związany był od lat szkolnych (zamieszkał w nim na stałe w 1922 r.), w którym dorastał, pracował i w którym się zakochał.

Szacuny i Wilno

Stomma pochodził z rodziny od pokoleń osiadłej na Litwie (dokładniej na Żmudzi) i mocno doświadczonej przez kolejne powstania i rosyjskie re-presje. Do rodziny ze strony ojca należały również miejscowości Bobruz i Tumulin z przyległościami (leżące ok. 150 km na północny wschód od Wilna w gminie Rymszany, w powiecie brasławskim). Dzieje rodziny Stommów możemy uznać za typowe dla polskiej szlachty tych obsza-rów. Wśród przodków znajdujemy powstańców, żołnierzy, inteligentów. Dotknęły ją również represje carskiej Rosji, w tym wywózki na Sybir. Wśród bardziej odległych zapisów odkryjemy Krzysztofa Stommę, pod-pisanego pod elekcją króla Jana III Sobieskiego, jego brata Antoniego –

1 S. Stomma, Trudne lekcje historii, Kraków 1998, s. 108; Archiwum Akt Nowych, Ar-chiwum Stanisława Stommy [dalej: AAN, ASS], sygn. 105, Tekst napisany po śmier-ci Antoniego Gołubiewa, bp.

2 AAN, ASS, sygn. 38, Wywiad Przemysława Pluty ze Stanisławem Stommą na temat życia i działalności prof. Wróblewskiego (prawo) i innych osobistości wileńskich, 27 V 2002, bp.; S. Stomma, O Jance Gołubiewowej, „Tygodnik Powszechny” 7 IV 1996.

25Rozdział I. Uparty Litwin (1908–1944)

wojewodę brzeskiego, a jeszcze dawniejsze zapisy mówią o „potomkach Stumana niegdy księstwa Żmudzkiego gubernatora, który wpadłszy do Chełmińskiej ziemi w r. 1270 z wojskiem swojem wsi i miasteczka pod Krzyżakami jedne popalił, drugich przez moc dobył i niepoliczoną zgraję ludzi w niewolę zabrał, krom innej zdobyczy”3. Ludwik Stomma przywo-łuje zaś dzieje rodu w dwóch, poniekąd mitycznych, wersjach: „podług Miłosza” – wywodząc ją od Żmudzinów, i „podług Stommów” – wią-żąc losy rodziny z wojną ze Szwedami i przodkiem, który z niewoli do-stał się na służbę oficera przybocznego Radziwiłłów z Kiejdan, otrzymując wkrótce Szacuny i regiment Szkotów4. Z większą pewnością możemy

3 Herbarz polski Kaspra Niesieckiego S.J. powiększony dodatkami późniejszych autorów, rę-kopismów, dowodów urzędowych, t. VIII, Lipsk 1841, s. 528. Drzewo genealogiczne rodziny udostępnione przez Tadeusza Stommę.

4 L. Stomma, Stommowisko. O mojej rodzinie i o mnie, Warszawa 2013, s. 24–27.

Dom rodzinny Stanisława Stommy w Szacunach


powiedzieć, że dziadek Stanisława, Kazimierz, był synem Konstantego – prawnika, właściciela majątku Tumulin5.

Korzenie Stommów sięgają zatem dziejów szlachty polskiej w Wiel-kim Księstwie i ma to swoje istotne konsekwencje. Tradycja powstaniowa oznacza w tym przypadku wyjątkowo ostre represje, głębszą traumę jako doświadczenie pokoleniowe i silniejszą krytykę podejmowanych zrywów. Doceniano jednocześnie drobne choćby możliwości, takie jak warunki kultywowania tradycji polskości w zawężonej przestrzeni dworu i przyjęcie misji zachowania ograniczonej tożsamości z perspektywą długotrwałych zabiegów o restytucję praw. Z jednej strony to pamięć „nocy Murawjowow-skiej”, z drugiej postawa ugody „kataryniarzy” i orientacja prorosyjska, co jak przyjmowało wielu na początku XX w., zaczynało przynosić pozytywne dla swobody polskiej kultury rezultaty6.

Stanisław urodził się 18 stycznia 1908 r. jako poddany cara Mikołaja II, a dzieciństwo spędził w rodzinnym dworze w Szacunach, wychowywany po śmierci ojca w 1910 r.7 wyłącznie przez matkę w gronie trzech sióstr (Heleny8, Zofii9 i Anieli10 )11.

5 Kazimierz sprzedał swoją część majątku bratu Michałowi, do którego należał nieodle-gły Bobrusz i przyległe miejscowości, sam zaś najprawdopodobniej osiadł na Żmudzi.

6 A. Romanowski, Wielkość i upadek „Tygodnika Powszechnego” oraz inne szkice, Kraków 2011, s. 65–71.

7 Lietuvos Valstybės Istorijos Archyvas w Wilnie [dalej: LVIA], F. nr 1657, ap. nr 1, S.V. Nr 5, Rejestr zgonów Parafii Szaty (Setos) RKB mirties metrikų knyga, data zgonu 29 XII 1910 r., k. 114. Por. L. Stomma, Kresy, „Polityka” 11 XII 2010; Archiwum pry-watne Ludwika Stommy, nekrolog: „Ś. P. Ludwik Stomma obywatel ziemski, po cięż-kich cierpieniach zmarł w Kownie 29 grudnia 1910 r., godz. 12 w nocy, w wieku lat 51”.

8 Helena Terajewicz z d. Stomma (1901–1972), absolwentka matematyki na USB; na-uczycielka w szkołach Gdańska.

9 Zofia Stomma (1903–1981), absolwentka filologii klasycznej USB, nauczycielka łaciny w Wilnie; 1940–1941 pielęgniarka w szpitalu dla chorych na gruźlicę w Wil-nie; 1941–1944 nauczycielka w tajnym nauczaniu; 1944–1945 pielęgniarka w Wilnie; 1945–1946 w Miejskim Komitecie Opieki Społecznej w Krakowie; następnie nauczy-cielka w Ciechocinku, Toruniu, Solcu Kujawskim i Wołominie. Lietuvos Centrinis Valstybės Archyvas w Wilnie [dalej: LCVA], USB, sygn. 175/1443, Zofia Stommów-na, akta osobowe; relacja Ludwika Stommy w zbiorach autora.

10 Aniela Stomma (1905–1989), absolwentka teologii USB, 1946–1948 dyrektorka kra-wieckiej szkoły zawodowej w Tyńcu; katechetka i bibliotekarka w klasztorze w Tyńcu.

11 LCVA, USB, sygn. 175/555/37, Życiorys, k. 5.


Majątek położony był między oddalonymi o sześć kilometrów Sza-tami, gdzie znajdowała się rodzima parafia i groby przodków, a znanymi z powieści Sienkiewicza Kiejdanami (oddalonymi o 12 km) z najbliższą stacją kolejową. Dwór wybudowano nad rzeczką Sulewą, która wpada do Niewiaży, a ta do Niemna. Posiadłość liczyła 360 ha, w tym znaczną część stanowiły lasy. Według pamięci Stommy nieistniejący dziś drewniany, kryty gontem dwór przypominał obraz szkicowany przez Mickiewicza w Panu Tadeuszu lub dworek Chopina w Żelazowej Woli. W okolicy były także znacznie bogatsze majątki, ale i skromniejsze. Jego ojciec Ludwik, pracujący przed śmiercią w Kownie jako prezes Towarzystwa Wzajemnych Ubezpieczeń, i stryj Feliks studiowali w Petersburgu12. Pierwszy z nich tzw. agrokulturę, drugi medycynę. W przeciwieństwie do matki ojciec był, jak to czasem określano, tzw. litwinomanem – w stosunkach z Litwinami lubił używać ich języka, uważał też, że mają oni pełne prawo do swoich

12 W Kownie, w którym Polacy stanowili ok. 35% mieszkańców, polska inteligencja była znaczącą siłą. Por. S. Stomma, Trudne lekcje…, s. 12.

Z siostrami – Zofią, Hanną i Anielą


dążeń narodowościowych i państwowotwórczych13. Ze względu jednak na jego przedwczesną śmierć nie jest możliwe, aby wywarł bezpośredni wpływ na poglądy syna. Matka Jadwiga z Jasieńskich była kobietą ostrą, twardą i zdecydowaną polską patriotką. Przez lata walczyła o to, by na drogowskazie w kierunku majątku widniał polski napis Szacuny, a nie litewski Ješkaičiai14. Sprawę tę ostatecznie przegrała, gdy powstała Repub-lika Litewska. Podobny spór matka toczyła z miejscowym proboszczem w Szatach, który wymagał znajomości katechizmu w języku litewskim. Nadany sprawie rozgłos i artykuł w „Kurierze Wileńskim” doprowadziły do zerwania stosunków z miejscowym litewskim klerem. Niemniej to ona dbała o religijne i patriotyczne wychowanie czwórki swoich dzieci, dora-stających m.in. pod wiszącą na ścianie reprodukcją obrazu Chełmońskiego przedstawiającego Napoleona i polski szwadron jego straży przybocznej15. Stanisław zapamiętał z dzieciństwa, że pierwszy raz u przyjaciół usłyszał

„Jeszcze Polska nie zginęła”, nie umiał wtedy jednak jasno zinterpretować pieśni. Matka przypuszczała, że była to jakaś piosenka śpiewana w dzie-ciństwie i po latach zapomniana16.

Mieszkający nieopodal, w odległych o 15 km Szetejniach, kolega Stommy z gimnazjum, Czesław Miłosz, tak oddawał kształtujące młodych na początku XX w. litewskie otoczenie:

Na wsi mówiono po litewsku i częściowo po polsku. Miasteczko dokąd wożono płody rolne na sprzedaż, używało na co dzień polskiego i jidysz, ale już żandarm wlokący za sobą długą szaszkę, poborca podatków, konduktor na kolei, importowani dla celów administracji, zwracali się do tubylców po rosyjsku, wychodząc z założenia, że każdy musi rozumieć język urzędowy17.

13 R. Jarocki, Czterdzieści pięć lat w opozycji (o ludziach „Tygodnika Powszechnego”), Kra-ków 1990, s. 28. W 1926 r. w gminie Szaty Litwini stanowili 62% mieszkańców (Po-lacy 25%, Żydzi 10%).

14 Zdarzało się jej także polecenie bicia litewskich dzieci złapanych na zbieraniu jagód i grzybów w lesie Stommów. Korespondencja z Magdaleną Opalski w zbiorach autora.

15 Por. E. Łuniński, Napoleon (Legiony i Księstwo Warszawskie), Warszawa 1910, il. 339. 16 E. Berberyusz, Antyromantyk w poczekalni, „Rzeczpospolita”, dodatek „Plus Minus”

27–28 VII 2002. 17 C. Miłosz, Rodzinna Europa, Kraków 2001, s. 23.


Wielokulturowość, przetaczające się armie, często bezpośrednie zagroże-nie bezpieczeństwa rodziny i mity narodowe – to istotny kontekst dorastania nie tylko Stommy, ale i generalnie ludności tych terenów.

Każde dziecko, dodane do wielomilionowej masy narodów podbitych, było dzieckiem klęski. Za nim rozpościerała się przepaść krwawych bitew, rozpaczliwych powstań, szubienic, zesłań na Sybir i kształtowała całe późniejsze życie, niezależnie od jego woli. Przeszłość ta nie ginęła, choć była niepowrotna18.

Interesujący jest kontekst specyficznego pozytywizmu na Litwie, od-miennego niż w Warszawie czy Galicji, słabszego jeśli chodzi o prądy ideowe, ale także „uczącego sztuki życia w niewoli”, a również ocalający dla pol-skiego ziemiaństwa na tych terenach i ogólnie kultury „polskiej”/„polsko-

-litewskiej” w jej charakterystycznych odrębnościach19.Kolejna ważna cezura to rok 1905 przynoszący liberalizację i od-

rodzenie polskiej kultury. Jednak Młoda Polska na Litwie także miała specyficzny wymiar. Jak pisał Andrzej Romanowski, „eksploatowała dzie-dzictwo nigdy na Litwie nie przezwyciężonego romantyzmu, łącząc go z pozytywizmem i realizmem”20. To istotny kontekst kulturowy, w którym dorastał Stomma, potomek polskiej szlachty. Poruszać się tu musimy między wyraźną prowincjonalnością, konserwatyzmem a zjawiskami tak szczególnymi i modernistycznymi, jak teatr wileński z wyjątkową rolą Juliusza Osterwy i Teatru Reduta (do 1931 r.), ale również Bronisława Oranowskiego21.

Sam Stomma, zastanawiając się nad opcją ideową polskiej inteligencji na Litwie w momencie wybuchu wojny 1914 r., uznawał bez wątpliwości, że była to opcja prorosyjska22.

18 Tamże, s. 24. 19 Szerzej: A. Romanowski, Pozytywizm na Litwie, Kraków 2003; R. Jurkowski, Kowień-

ski marszałek, grodzieński gubernator. Kresowe początki kariery politycznej Piotra Stoły-pina (1889–1903), Olsztyn 2015.

20 Tenże, Młoda Polska wileńska, Kraków 1999, s. 16. 21 Tamże, s. 139–145, 167–173. 22 S. Stomma, Trudne lekcje…, s. 19.


19 kwietnia 1919 r. na oczach jedenastoletniego Stanisława ziściły się wolność i niepodległość. Proces ten przebiegał inaczej niż w innych rejonach kraju. Tutaj miejsce po wycofujących się, przegranych Niemcach zajęła najpierw Armia Czerwona i dopiero w kwietniu 1919 r. polskie wojska ostatecznie zajęły Wilno. Sen o wolności, o Polsce niepodległej zaczął być rzeczywistością. Do tego silnie oddziałał na niego przedstawiony przez siostrę mieszkającą w Wilnie obraz marszałka Piłsudskiego przejeżdżającego przez miasto na Kasztance23.

Po I wojnie światowej także ważnym kontekstem był narastający konflikt polsko-litewski, gdy tworzyło się państwo litewskie i gdy ostrzejsze podziały zaczęły przebiegać również wewnątrz miejscowych rodzin. To też moment, kiedy wielu litewskich mieszkańców tych ziem wyraźnie zaczynało sobie uświadamiać swoją tożsamość narodową. Jed-nak inaczej niż na Ukrainie, na Litwie nie doszło do ataku na polskie dwory. Przez krótki czas Litwa była ziemią niczyją, ale sytuację starała się kontrolować powoływana spontanicznie litewska milicja. Niestabil-ność, szybkie zmiany, przemarsze armii (niemieckiej, Armii Czerwo-nej i wreszcie Wojska Polskiego) trwały do tzw. buntu Żeligowskiego w październiku 1920 r. Od tego momentu Wilno trwale przynależało do Polski, a na Kowieńszczyźnie umacniało się państwo litewskie, for-malnie uznające Wilno za swoją stolicę24. W tym okresie młody Sta-nisław został wciągnięty przez swoją starszą siostrę Helenę do Polskiej Organizacji Wojskowej, która według metody przećwiczonej w 1920 r. miała przygotowywać polski pucz w Kownie, prosząc o pomoc Wojsko Polskie. Polska konspiracja w Kownie została jednak wykryta, a jej plany pokrzyżowane25.

Również w rodzinie Stommów podziały związane z tożsamością naro-dową przebiegały wewnątrz rodu. Na przykład stryjeczny brat Stanisława poślubił Leonardę Dowtort, która była nauczycielką języka litewskiego,

23 Osobiście zawsze czułem się wewnętrznie wolny, ze Stanisławem Stommą rozmawia Krzysztof Wykrętowicz, „Rzeczpospolita”, dodatek „Plus Minus” 6–7 II 1993.

24 Napięcie we wzajemnych relacjach utrzymywało się do 1939 r. Por. P. Łossow-ski, Po tamtej stronie Niemna. Stosunki polsko-litewskie 1883–1939, Warszawa 1985, s. 134–254.

25 S. Stomma, Trudne lekcje…, s. 36.


a jej bracia pracownikami litewskiego teatru. Drugi ze stryjecznych braci Wiktor poślubił córkę litewskiego działacza politycznego Donatasa Mali-nauskasa, jednego z sygnatariuszy Aktu Niepodległości Litwy, która jako Maria Malinowska uważała się za Polkę i demonstracyjnie nie posługiwała się językiem litewskim, a nawet wymagała ceremonii ślubnej w języku polskim.

Przyjeżdżając do rodzinnego domu z Wilna, Stanisław też spierał się z matką o sprawę litewską. Jego stanowisko było podobne do poglą-dów ojca – cechowała je duża doza zrozumienia dla litewskich dążeń niepodległościowych, wręcz sympatia dla litewskiego ruchu odrodze-nia narodowego26. W tym czasie Stomma formalnie był obywatelem Republiki Litewskiej kształcącym się w Wilnie, matka zaś pozostała w rodzinnym domu. Syn wracał tam na wakacje. Jako że Litwa nie utrzymywała z Polską stosunków dyplomatycznych i panował stan wza-jemnej wrogości, granica pozostawała zamknięta, a do domu prowadziły dwie drogi – okrężna przez Łotwę, ewentualnie Prusy Wschodnie do Kłajpedy, lub poprzez nielegalne przekroczenie granicy, bowiem Polakom zamieszkującym w Republice Litewskiej trudno było uzyskać paszport, a nawet jeśli go otrzymywali, nosił on adnotację „na wszystkie kraje świata z wyjątkiem Polski”27. Między innymi dlatego zdecydowano się najpierw na wydzierżawienie majątku (w 1927 r. wynajęli go Ryndzewi-czom – rodzinie o polskim i litewskim pochodzeniu używającej w domu obu języków), a w 1930 r. na jego sprzedaż i przeprowadzkę do Wilna na stałe28. Pieniądze uzyskane w ten sposób pozwoliły na utrzymanie rodziny do wybuchu wojny.

26 Wilno. Rozmowa ze Stanisławem Stommą, „Polska Sztuka Ludowa – Konteksty” 1993, t. 47, z. 3–4, s. 38; Prawda jest pośrodku, rozmawiał Józef Szostakowski, „Kurier Wi-leński” 9 X 1990.

27 Szerzej o tym elemencie relacji polsko-litewskich w: P. Łossowski, Po tamtej stronie Niemna…, s. 203–204.

28 S. Stomma, Trudne lekcje…, s. 16. Dopiero wtedy Aniela Stomma zrzekła się li-tewskiego obywatelstwa. Z podziału pieniędzy po sprzedaży majątku została wy-łączona córka Helena, co było karą za wyjście za mąż i rozpoczęcie studiowania matematyki bez zgody matki. Korespondencja z Magdaleną Opalski w zbiorach autora.


W 1938 r. Stomma na łamach „Słowa” pisał:

Jaka szkoda, że ludzie uważając się za „Polaków zachodnich” nie rozumieją Wilna. Nie umieją zrozumieć miasta, gdzie obok prze-pięknych gotyckich i barokowych kościołów, wskazujących na naszą nieprzerwaną łączność z Zachodem, rysują się też sylwetki cerkwi prawosławnych. Nie widzą, że Wilno jest najpiękniejszym i naj-wymowniejszym symbolem wielkości Polski i naszych przyszłych możliwości29.

Lubił powtarzać zdanie Piłsudskiego „wszystkie piękno mojej duszy przez Wilno pieszczone”. Miasto rzeczywiście heterogeniczne, z różnorodnością kultur, religii, narodowości30. Trzydzieści kościołów katolickich, dziewięć cerkwi prawosławnych, kilka synagog, świątynia luterańska, zbór kalwiński, meczet i kienesa karaimska, ale i podobnie jak cały kraj, zwłaszcza w drugiej połowie lat 30., Wilno dotknięte było narastającym konfliktem narodowoś-ciowym, również antysemityzmem31. Stomma ujmował to tak: „Gdyby nie duch Piłsudskiego unoszący się nad tym miastem, umacniający orientację legionowo-piłsudczykowską, endecy zdominowaliby większość polskich miesz-kańców Wilna”32. Do końca życia zachował sentyment do Litwy i jej kultury. Szczególnie lubił kołduny, bliny, litewskie chłodniki. Mówił – „Wilno we mnie zostało”33. Podobnie jak Jasienica mógł powtórzyć za Mackiewiczem:

„Urodziłem się jako Polak, szlachcic litewski, i miłości Wilna nikt nie wyrwie z mego serca”, dodając to samo: „ale to jest moja prywatna, niepolityczna sprawa, sentyment starego człowieka”34. Oznaczało to pełną akceptację powo-jennych zmian granic. Bliskie było mu jeszcze jedno powiedzenie: „Wilnianie nie spieszą się, ale myślą”, jakże dalekie od stereotypowych cech Polaka.

29 S. Stomma, Mussolini i karły, „Słowo” 5 VI 1938. 30 T. Venclova, Opisać Wilno, Warszawa 2006, s. 14–15. 31 Szerzej: J. Januszewska-Jurkiewicz, Stosunki narodowościowe na Wileńszczyźnie w la-

tach 1920–1939, Katowice 2011. 32 R. Jarocki, Czterdzieści pięć…, s. 31. 33 To, co najlepsze na kresach – mówi prof. Stanisław Stomma, rozmawiała Barbara Hołub,

„Przekrój” 1992, nr 36 (2464), s. 4. Wywiad nieautoryzowany, co oburzyło Stommę, ponieważ uważał, że była to tylko luźna rozmowa.

34 P. Jasienica, Pamiętnik, Warszawa 2007, s. 93.

SPIS TREŚCI

WSTĘP 9

ROZDZIAŁ I UPARTY LITWIN (1908–1944) 23

Szacuny i Wilno 24W „Odrodzeniu” 33Katolicki publicysta 57Wojna 74

ROZDZIAŁ II MINIMALISTA (1945–1956) 85

W kręgu „Tygodnika” 87Stalinizm 125 Nadzieje i szanse nowego okresu 161

ROZDZIAŁ III NEOPOZYTYWISTA (1957–1961) 177

Realizm i idealizm po Październiku 179 Okrakiem na barykadzie 233 Bez fajerwerków 253

ROZDZIAŁ IV LINIA UMIARU (1961–1967) 285

W nowej kadencji 292 Sobór 327

„Z kurzem krwi bratniej” 337 Opinia rzymska 354

„Ideologia obecności” w Kościele i polityce 367 Wokół Orędzia 382 Interpelacja 1967 roku 396

ROZDZIAŁ V CHIRURGIA HISTORII (1968–1976) 403

Trudne czasy, trudne decyzje. Marzec ’68 403 W miarę możliwości 430 Czasy Gierka 442 Prymas – Stomma – normalizacja 452 Siła rozpadu i inercji 455 Bez komfortu ciszy 469 Rejtan ’76 486 Spór o nazwę 508

ROZDZIAŁ VI FATALIZM, DETERMINIZM, POJEDNANIE 517

Pierwsze kontakty 519 Przełom 1970 roku 544 Wobec zjednoczenia Niemiec 560

ROZDZIAŁ VII W STRONĘ DIALOGU I ZŁOTEGO ŚRODKA (1977–1989) 563

Polonia – quo vadis? 571 Prymasowska Rada Społeczna 578

„Dziekania” 599Samotność Dewajtisa 619

ROZDZIAŁ VIII „MĄDROŚĆ ETAPU” W WOLNEJ POLSCE (1989–2005) 623

Przy Okrągłym Stole 623 Forum Prawicy Demokratycznej, Unia Demokratyczna, Unia Wolności 631 Polityka zagraniczna „na nowym etapie” 648

ROZDZIAŁ IX POSTSCRIPTUM 659

BIBLIOGRAFIA 677

INDEKS NAZWISK 699

SPIS ŹRÓDEŁ ILUSTRACJI 716

RADOSŁAW - ZNAK B2B

Documents

Transcript of RADOSŁAW - ZNAK B2B