Przyspieszona ekspansja agrobiznesu, zawłaszczanie ziemi...

Warszawa, 2014

Perspektywa prawa do żywności

Przyspieszona ekspansja agrobiznesu, zawłaszczanie ziemi oraz rola finansowania prywatnego i publicznego ze środków europejskich w Zambii

Przyspieszona ekspansja agrobiznesu, zawłaszczanie ziemi oraz rola finansowania prywatnego i publicznego ze środków europejskich w ZambiiPerspektywa prawa do żywności

Spis treści

Opublikowano przez Hands off the Land (HotL) Autor: Roman Herre, FIAN Germany Data: grudzień 2013 r. Redakcja: Richard van Ess

Niniejsze opracowanie powstało przy wsparciu dwóch badań wykonanych przez Profundo i Philippa Salzmanna. Szczególne podziękowania dla Ute Hausmanna za recenzję i uwagi.

Publikacja została wydana przez Instytut Globalnej Odpowiedzialności w ramach ko-alicji Hands off the Land Alliance i projektu „Liderzy i liderki społeczności studenckich aktywni w polskiej debacie publicznej”.

Projekt Na swoim (ang. Hands off the Land) to trzyletnia kampania, której

celem jest zwiększanie świadomości społecznej, wspieranie suwerenności żywnościowej i dostępu do ziemi w krajach Globalnego Południa.

Liderzy i Liderki Społeczności Studenckich Aktywni w Polskiej Debacie

Publicznej to projekt zachęcający studentów i studentki polskich uczelni do brania bar-dziej aktywnego udziału w debacie dotyczącej zagadnień kluczowych dla przyszłości świata oraz wzmacniający poczucie odpowiedzialności za globalne procesy i powiązane z nimi zjawiska.

Projekt Liderzy i Liderki Społeczności Studenckich Aktywni w Polskiej Debacie Pub-licznej jest współfinansowany przez rząd Szwajcarii w ramach programu współpracy z nowymi krajami członkowskimi Unii Europejskiej. Jest on realizowany w partnerstwie ze Związkiem Stowarzyszeń Polska Zielona Sieć.

Projekt Hands off the Land (HOtL) – Take Action Against Land Grabbing jest współfinansowa-ny ze środków Unii Europejskiej. Publikacja współfinansowana ze środków Unii Europejskiej.

Publikacja wyraża wyłącznie poglądy autora i nie może być utożsamiana z oficjalnym stanowiskiem Unii Europejskiej.

Uwagi wstępne1. Wprowadzenie: Zawłaszczanie ziemi i kapitał finansowy2. Informacje ogólne 2.1 Prawo do żywności: ramy prawne dla Zambii i państw europejskich 2.2 Ubóstwo, rozwój i głód w Zambii 2.3 Ziemia w Zambii 2.4 Szerszy kontekst rozwoju agrobiznesu w Zambii3. Prawo do właściwego wyżywienia i światowy system produkcji żywności4. Inwestycje finansowe i ekspansja agrobiznesu na przykładzie europej-skiego kapitału w Zambii 4.1 Prywatni inwestorzy finansowi 4.1.1 AmatheonAgri 4.1.2 DWSGALO 4.1.3 Ferrostaal 4.1.4 Inne prywatne podmioty finansowe 4.2 Udział finansowania rozwoju oraz finansowania instytucjonalnego 4.2.1 Chayton Africa 4.2.2 Zambeef 4.3 Dalszy udział finansowania rozwoju oraz finansowania instytucjonalnego5. Wnioski 5.1 Czy kapitał finansowy uwzględnia rozwój rolnictwa wśród najuboż-szych? 5.1.1 Czy widać różnice w przypadku kapitału donorów? 5.2 Wnioski dotyczące perspektywy prawa do żywności 5.2.1 Dostęp do ziemi: Rosnąca presja na ziemię stanowi coraz większy problem strukturalny 5.2.2 Dostępność żywności określanej jako „efekt ewolucji rolni ctwa” dla ubogich mieszkańców terenów wiejskich 5.2.3 Ekonomiczna dostępność żywności z perspektywy pracy zarobkowej6. Rekomendacje

1 To jest: na funkcjonowanie tego systemu, zarządzanie nim, a także na kluczowe podmioty biorące w nim udział.2 Łańcuch wartości (ang. value chain) – sekwencja działań przekształcania zasileń, technologii i pracy ludzi na produkty finalne.



Przyspieszona ekspansja agrobiznesu, zawłaszczanie ziemi oraz rola finansowania prywatnego i publicznego

ze środków europejskich w ZambiiPerspektywa prawa do żywności

trywane w kontekście licznych kryzy-

sów globalnych związanych z klimatem,

cenami żywności, energią (lub paliwami)

oraz finansami. Niektórzy naukowcy uwa-

żają, że zawłaszczanie ziemi stanowi „od-

powiedź na zbieżność [tych] licznych kry-

zysów”3, a szybka koncentracja ziemi jest

cechą charakterystyczną tego zjawiska.

Akty zawłaszczania ziemi stanowią od-

powiedź na wymienione powyżej kry-

zysy przede wszystkim wśród różnego

typu podmiotów gospodarczych i finan-

sowych. Dzięki działaniom tego typu sil-

ne podmioty umacniają bowiem swoje

interesy. Realizowanie własnych korzyści

jest w coraz większym stopniu wiąże się

z kontrolą zasobów naturalnych (w szcze-

gólności gruntów i wody). Poniżej wy-

mieniono niektóre z tych interesów:

• Kapitał finansowy (w tym po-

chodzący z banków, towarzystw in-

westycyjnych, funduszy hedgingo-

wych czy funduszy emerytalnych)

potrzebuje nowych i (prawdopodob-

nie) bardziej bezpiecznych granic

i modeli inwestycyjnych;

• Rządy wielu państw, a także roz-

wijający się segment szeroko pojętej

w Zambii i w związanej z nim ekspansji

agrobiznesu? Czy można wyróżnić cha-

rakterystyczne cechy tego rodzaju za-

angażowania finansowego?

• Jaka jest różnica między prowa-

dzonym przez inwestorów finansowych

dyskursem dotyczącym rozwoju, a deba-

tą na temat gospodarki / finansów kiero-

waną przez nich do świata biznesu?

• Czy z powstałego opracowania

wstępnego można wysnuć wnioski doty-

czące prawa do żywności, w szczególności

w zakresie odpowiedzialności i eksteryto-

rialnych zobowiązań państw europejskich

wynikających z praw człowieka?

1. Wprowadzenie: Zawłaszcza-nie ziemi i kapitał finansowy

Powszechnie wiadomo dziś, że zawłasz-

czanie ziemi nie jest zjawiskiem nowym.

Posiada ono szereg cech charaktery-

stycznych i stanowi wyraz zapotrzebo-

wania na grunty oraz związane z nimi za-

soby naturalne (np. wodę). Zagadnienie

zawłaszczania ziemi powinno być rozpa-

we jednym, pogłębionym opracowa-

niem skupiającym się na Zambii. Spo-

strzeżenie to wpłynęło także na fakt,

że początkowy cel publikacji w postaci

przedstawienia procesu integracji pio-

nowej przedsiębiorstw wzdłuż łańcu-

cha żywności został nie tylko zachowa-

ny, ale wręcz rozwinięty. Co więcej, nie

wpłynęło ono negatywnie na przyjęcie

w poniższym opracowaniu perspektywy

prawa do żywności zgodnie z pierwot-

nymi założeniami. Jeśli chodzi o zakres

zagadnień poruszanych w prezentowa-

nej publikacji, to autorzy położyli nacisk

na logikę działań oraz rolę i wpływ inwe-

storów finansowych na sektor spożywczy

w Zambii.

Należy zwrócić uwagę, że poniższe

opracowanie ma charakter wstępny.

Jego wyniki powinny być traktowane

jako zachęta do przeprowadzenia po-

głębionych badań terenowych.

Prezentowane badanie dotyczy trzech

kwesti i zawartych w poniższych

pytaniach:

• Jaką rolę odgrywa europejski ka-

pitał finansowy w zawłaszczaniu ziemi

Uwagi wstępne

Celem niniejszego opracowania jest

przedstawienie spostrzeżeń na temat

wpływu niedawnych aktów zawłaszcza-

nia ziemi (ang. land grabbing) na świa-

towy system produkcji żywnościowy1

oraz na prawo do żywności. Obserwacje

w tym zakresie zostały przeprowadzo-

ne z uwzględnieniem światowego łań-

cucha wartości2. Wstępne wyniki badań

wykazały, że w zasadzie niemożliwe

jest pozyskanie wiarygodnych, szcze-

gółowych informacji na temat produk-

tów znajdujących się w tym łańcuchu.

Nie wiadomo np. które przedsiębior-

stwa przetwórcze skupują pszenicę

z poszczególnych części plantacji znaj-

dujących się w kraju X i należących do

przedsiębiorstwa agrobiznesu Y.

Wstępne wyniki badań wykazały rów-

nież, że stale rośnie znaczenie inwe-

storów finansowych w rozwoju konglo-

meratów agrobiznesowych. Powyższa

obserwacja wpłynęła na decyzję, aby

zastąpić opracowanie międzynarodo-

3 Borras i wsp., Land Grabbing in Latin America and the Caribbean (2012: 851); McMicheal, The Land Grab and the Corporate Food System Restructuring (2012).

4 54





Poza przyspieszoną koncentracją ziemi, dodatkową cechą strukturalną światowe-

go systemu żywnościowego jest zintensy-

fikowana finansyzacja11. W przeszłości,

większość przedsiębiorstw agrobizne-

su oraz inwestorów finansowych po-

wstrzymywała się od brania bezpośred-

niego udziału w produkcji rolnej. Proces

intensywnej koncentracji zachodził w ra-

mach łańcucha wartości, na rynku czynni-

ków produkcji (włączając ziarna, nawozy

i chemikalia rolnicze), w handlu, procesie

przetwarzania czy sprzedaży detalicz-

nej12. W procesie koncentracji w ramach

światowego systemu żywnościowego

pomijano jednak rolnictwo samo w so-

bie. Dlatego obecnie grunty postrzega-

ne są często przez świat finansów jako

jedna z ostatnich barier inwestycyjnych.

ści lokalnych użytkowników gruntów)7.

Dotychczasowe plany Banku Światowe-

go (BŚ) zdają się potwierdzać powyż-

sze wnioski. W publikacji z 2011 roku

poświęconej zawłaszczaniu ziemi8 BŚ

zaproponował np. ekspansję uprawy

kukurydzy na 148 milionach hektarów

nisko zaludnionych gruntów w różnych

rejonach świata9. Oszacowano, że na

każde 1000 ha tych terenów przypada

10 miejsc pracy. Łącznie daje to 1,48 mi-

lionów miejsc pracy w skali światowej10.

Zgodnie z danymi BŚ, obecnie na zakwa-

lifikowanych do uprawy kukurydzy 148

mlilionach hektarów gruntów żyje ok

11,7 mln ludzi. BŚ przyznaje, że praw-

dopodobnie transformacja ziemi na tak

olbrzymią skalę będzie miała negatyw-

ny wpływ na ludność tam zamieszkałą.

państwa chcą zabezpieczyć zapasy

żywności i pasz poprzez utrzymywanie

bezpośredniej kontroli nad gruntami

(w ramach integracji pionowej).

Światowy system żywnościowy6 można

rozumieć jako ważne forum, na którym

różne podmioty stawiają czoło kryzyso-

wi. Zebrane dowody wskazują, że różne

strategie radzenia sobie z kryzysem,

które prowadzą do umocnienia własnych

interesów, łączą się nieraz z brutalnymi

konfliktami o ziemię i wodę. Najczęściej są

one prowadzone z aktualnymi, lokalnymi

użytkownikami gruntów. Konflikty tego

rodzaju powodują głęboką strukturalną

transformację, w której nie uwzględnia

się roli ludności lokalnej (w szczególno-

gospodarki poszukują możliwości za-

stąpienia fundamentu współczesnej

gospodarki w postaci paliw kopalnych,

biopaliwami. Wiąże się to jednak ze

zwiększonym zapotrzebowaniem na

ziemię. Jako przykład można przytoczyć

rozwój branży agropaliw.

• Podmioty chcące realizować włas-

ne interesy naciskają na tworzenie

konkretnych, ułatwiających i wspierają-

cych ram dla swoich inwestycji (np. Ini-

cjatywa Grupy G-8 dot. Przejrzystości

w zakresie Ziemi, Analiza Porównaw-

cza Przedsiębiorstw Funkcjonujących

w Branży Rolniczej4, Zasady dot. Ziemi

Uprawnej5…);

• Branża agrobiznesu i niektóre

4 Prezentacja Międzynarodowej Korporacji Finansowej, Banku Światowego, Dostępny w Internecie. http://de.slideshare.net/riatenorio/augusto-and-grahame-ppt.5 h t t p : / / w w w . u n p r i . o r g / a r e a s - o f - w o r k / i m p l e m e n t a t i o n - s u p p o r t /the-principles-for-responsible-investment-in-farmland/.6 W dominującym dyskursie, termin „system produkcji żywności” jest stosowany przede wszystkim w odniesieniu do handlu międzynarodowego, ogólnej dostępności żywności/wolumenów produkcji i działalności detalistów. W tym zawężonym ujęciu pomijana jest złożoność procesów przebiegających w ramach produkcji dystrybucji i konsumpcji żywności. Zarówno lokalny, jak i krajowy czy światowy sy-stem produkcji, powinien być rozumiany zgodnie z podejściem holistycznym obejmującym produkcję żywności (w tym np. systemy reprodukcji ziaren, dostęp do i kontrola gruntów i surowców naturalnych, koncentracja gruntów), przetwarzanie, dystrybucję i marketing (w tym systemy nieformalne, systemy religijne, dystrybucję pomiędzy gospodarstwami domowymi i rynki lokalne), stosunki społeczne, polityki znoszące ograniczenia i polityki narzucające ograniczenia (dtacje, polityki handlowe, inwestycje pub-liczne...), jak również aspekty kultury i konsumpcji związane z żywieniem i zdrowiem. Z perspektywy prawa do żywności, system produkcji żywności może być postrzegany jako konstrukcja społeczna, która ma wpływ na realizację prawa do żywności, włączając wszystkie aspekty normatywnej treści prawa do żywności [patrz. rozdz. 3].

7 Lokalni użytkownicy gruntów nie pełnią w tym przypadku żadnej roli, lub pełnią jedynie rolę pomocniczą.8 Bank Światowy, Rising Global Interest in Farmland, (2011: 39, 172, 173).9 Na terenie Zambii Bank Światowy zidentyfikował 13 mln hektarów tego typu gruntów (Bank Świa-towy, ibid.).10 Należy tu uwzględnić także prace sezonowe o niskiej jakości. Temat ten został dokładniej opisany w dalszej części opracowania.11 W wąskim ujęciu finansyzacja jest utożsamiana ze wzrostem znaczenia działalności finansowej w aktywności podmiotów ekonomicznych o charakterze niefinansowym. Konsekwencją tego jest zmia-na strumieni dochodów, w których coraz większy udział mają dochody czerpane właśnie z działalności finansowej, a nie z tradycyjnie rozumianej działalności operacyjnej i inwestycyjnej (Orhangazi, 2008; Ząb-kowicz, 2009).12 Analiza procesu tego rodzaju koncentracji, Econexus, Bern Declaration, Agropoli, (2013). Dostępny w Internecie: http://www.econexus.info/sites/econexus/files/Agropoly_Econexus_BerneDeclaration.pdf.

6 76





2. Informacje ogólne

2.1 Prawo do żywności: ramy prawne dla Zambii i państw europejskich

Zambia jest państwem-stroną Między-

narodowego Paktu Praw Gospodarczych,

Społecznych i Kulturalnych. Prawo do

właściwego wyżywienia zawarte jest

w artykule 11 paktu i w związku z tym

posiada charakter prawnie wiążący. Ko-

mentarz ogólny 12 Komitetu Praw Go-

spodarczych, Socjalnych i Kulturalnych

NZ stanowi miarodajną interpretację

prawa do żywności. Określa on szcze-

gólnego rodzaju zobowiązania państwa

do poszanowania, ochrony i realizowa-

nia prawa do żywności. Oznacza to, że

państwa muszą być odpowiedzialne

za: a) każdy przypadek podważenia lub

uniemożliwienia korzystania z prawa

(poszanowanie), b) skuteczne uniemoż-

liwianie stronom trzecim (osobom indy-

widualnym, grupom, spółkom, czy pod-

miotom np. o charakterze finansowym)

jakiejkolwiek ingerencji w korzystanie

z prawa (ochrona), oraz c) podejmowa-

nie działań w kierunku usprawnienia

publikacji stanowią: silne skupienie na

dominujących debatach dotyczących

rozmiaru gruntów docelowych lub ob-

jętych już swego rodzaju rozwojem

(w wyniku inwestycji), a także skala ka-

pitału angażowanego w inwestycje18.

Finansyzacja rolnictwa I systemu żywnościowegoAutorzy opracowania przyjęli za Ep-

steinem definicję finansyzacji jako:

“rosnące znaczenie rynków, instytu-

cji I elit finansowych funkcjonujących

w aktualnej przestrzeni gospodar-

czej, a także instytucji zarządzających

nimi zarówno na poziomie narodo-

wym, jak i międzynarodowym”19.

Utowarowienie ziemi...odnosi się do dominującego tren-

du przypisywania ziemi wartości

ekonomicznej. Działanie to wymaga

odseparowania ziemi od wszelkich

wartości i aspektów natury społecz-

nej, kulturowej, ekologicznej, histo-

rycznej czy terytorialnej.

święcone omawianym wyżej zagadnie-

niom wymagają pogłębiania stanu wie-

dzy na temat tego „gdzie i w jaki sposób

inwestują [podmioty finansowe]15, kto

jest pośrednikiem, a także jakie są typy

użytkowania ziemi oraz relacje społecz-

ne powstałe w wyniku napływu świato-

wego kapitału”16. Autorzy niniejszego

opracowania próbują odpowiedzieć na

te pytania, a także naświetlić problem

dystansu między inwestycją a inwesto-

rem oraz brania na siebie odpowiedzial-

ności. W publikacji tematy te zostały

przedstawione na przykładzie powiązań

afrykańskiego państwa Zambia ze środ-

kami finansowymi płynącymi z Europy17.

Opracowanie to nie dotyczy finansyzacji w kontekście towarów rolnych, zwanej

powszechnie spekulacją żywnością. Za-

wiera natomiast analizę systemu pro-

dukcji rolnej, który w wielu przypadkach

przyjmuje formę zawłaszczania ziemi.

Dodatkowo, zastosowanie perspekty-

wy finansowej pomaga we włączeniu

innego aspektu, jaki stanowi skala.

Kluczowe zagadnienia omawiane w tej

Postępujące włączanie się podmiotów finansowych w system produkcji rolnej

jest zjawiskiem nowym, wywołującym

istotne zmiany. Do zmian tych można

zaliczyć m.in. pogłębiający się dystans

między inwestorami finansowymi

a skutkami prowadzonych przez nich

inwestycji. Rośnie on „w sposób, który

stawia wyjątkowe wyzwanie konteks-

towi politycznemu przeciwstawianemu

finansyzacji”13. Clapp podsumowuje, że

dystans ten „zazwyczaj maskuje rolę

podmiotów finansowych w systemie

żywnościowym i utrudnia połączenie jej

ze społecznymi czy ekologicznymi kon-

sekwencjami działań związanych z inwe-

stycjami finansowymi”14. Patrząc z per-

spektywy praw człowieka, niezwykle

trudno jest ustalić odpowiedzialność

i zobowiązania państw, jeśli działania

podejmowane w obrębie systemu żyw-

nościowego dają negatywne efekty. Nie

wiadomo np. „Kto jest odpowiedzialny

za przymusowe wysiedlenia czy naru-

szenia praw człowieka…?”

Dotychczasowe debaty naukowe po-

13 Clapp, Financialization, Distance and Global Food Politics, (2013: 2).14 Op.cit..15 [Przyp. tłum.]16 Hall, The next Great Track? South African Commercial Farmers Move North (2012: 839).17 Zambia została wybrana ze względu na wyniki wstępnych badań, które wykazały istotną rolę pod-miotów niemieckich i europejskich.

18 Patrz: Borras i wsp., ibid..19 Epstein, Introduction: Financialization and the World Economy, (2005).

8 98





2.2 Ubóstwo, głód i rozwój w Zambii

Pomimo imponującego tempa wzro-

stu gospodarczego, które w przecią-

gu ostatnich 10 lat przekroczyło 5,7%

PKB, głód stanowi jeden z największych

problemów w Zambii. Obecnie, z tego

powodu cierpi 6 mln ludzi (w porów-

naniu z rokiem 2000, kiedy ta wartość

wynosiła 4,4 mln)25. Co więcej, w prze-

ciągu ostatnich czterech lat w sektorze

rolnictwa, od którego zależy los 85%

mieszkańców Zambii, zaobserwowano

wyraźny wzrost gospodarczy wynoszą-

cy od 6,6% do 8%26. Ze wskaźnikiem Gi-

niego na poziomie 0,65, Zambia stanowi

jedno z najmniej spójnych wewnętrznie

państw na świecie27.

W 2013 roku Komisarz UE - Andri Pie-

balgs powiedział: „W ostatnich latach

Zambia zrobiła ogromne postępy w roz-

woju, w szczególności w dziedzinie

górnictwa i rolnictwa. Jednak pomimo

niezwykłego wzrostu gospodarczego,

Zambia jest jednym z najmniej spójnych

wewnętrznie krajów świata”28. Bank

W ramach szeregu zobowiązań, pań-

stwa powinny przeprowadzić wstępną

ocenę ryzyka oraz potencjalnego wpły-

wu ich prawa, polityk i praktyk na ob-

szarze eksterytorialnym na korzystanie

z praw człowieka. Ich obowiązkiem jest

włączenie w ten etap społeczeństwa,

a także podanie wyników wspomnianej

oceny do wiadomości publicznej23.

Jeśli chodzi o podmioty pozapaństwo-

we, to państwa mają obowiązek stoso-

wać odpowiednie środki, aby upewnić

się, że te podmioty (których zakres

działalności są w stanie regulować) nie

uniemożliwiają lub nie utrudniają ko-

rzystania z praw człowieka. Dotyczy to

osób prywatnych, organizacji, korpora-

cji ponadnarodowych lub innego rodza-

ju przedsiębiorstw, w których wymie-

nione podmioty lub przedsiębiorstwa

je kontrolujące lokują centrum swojej

działalności, bądź też, w których są za-

rejestrowane, mają swoją siedzibę lub

główne miejsce prowadzenia działalno-

ści, czy prowadzą znaczną część swojej

działalności w danym państwie24.

nimi, mających wpływ na korzystanie

z praw człowieka poza terytorium tego

państwa. Z drugiej strony, ujęte w Kar-

cie Narodów Zjednoczonych oraz in-

strumentach prawnych dotyczących

praw człowieka zyskują charakter zo-

bowiązań ogólnoświatowym. Nieważ-

ne czy rozpatrywane osobno lub jako

pewien zbiór, poprzez międzynarodo-

wą współpracę dążą do powszechnej

realizacji praw człowieka.21.

W zakres zobowiązań eksterytorial-

nych może wchodzić odpowiedzialność

państw za postępowanie podmiotów in-

nych niż państwowe, niezależnie od tego

czy wspomniane wyżej działania (lub zanie-

chania) są podemowane przez państwa,

czy też przez osoby lub podmioty niezwią-

zane z organami państwowymi (np. spółki

i innego typu przedsiębiorstwa)22.

Ogólnie rzecz biorąc, państwa powinny

unikać powodowania szkód. W tym celu

muszą zaprzestać różnego typu działań

lub wyeliminować zaniedbania ułatwiają-

ce czy przyczyniające się do utraty możli-

wości realizowania praw człowieka zgod-

nie z zobowiązaniami eksterytorialnymi.

procesu implementacji prawa do właś-

ciwego wyżywienia (realizacja). Należy

wspomnieć, że na poziomie regional-

nym Zambia jest państwem-stroną Afry-

kańskiej Karty Praw Człowieka i Ludów.

Państwami-stronami Międzynarodo-

wego Paktu Praw Gospodarczych... są

wszystkie państwa członkowskie Unii

Europejskiej oraz Norwegia i Szwajca-

ria. Odpowiedzialność państw wynika-

jąca z praw człowieka obejmuje tzw.

zobowiązania eksterytorialne. Zgodnie

z nimi państwa-strony są zobowiąza-

ne do podejmowania działań na rzecz

poszanowania i ochrony praw człowie-

ka w innych krajach, w tym prawa do

właściwego wyżywienia i do wody. Eks-

terytorialne zobowiązania wynikające

z praw człowieka zostały zaprezento-

wane w Zasadach z Maastricht Doty-

czących Zobowiązań Eksterytorialnych

Państw w Zakresie Praw Gospodar-

czych, Socjalnych i Kulturalnych20.

Z jednej strony, Zobowiązania Ekstery-

torialne obejmują szereg zobowiązań

związanych z działaniami i zaniedbania-

mi państwa w jego granicach lub poza

20 Maastricht Principles on Extraterritorial Obligations of States in the Area of Economic, Social and Cul-tural Rights [02-2012].21 Zasada z Maastricht (nr 8).22 Zasada z Maastricht (nr 12).

23 Zasada z Maastricht (nr 14).24 Zasady z Maastricht (nr 24 i 25).25 FAO, Wskaźniki Bezpieczeństwa Żywnościowego (2013).26 Bank Światowy, Zambia Economic Brief (2012).27 Bank Światowy, MDG Progress Report Zambia (2013).

10 1110





waną na rozwoju rolnictwa. Opierała się

ona na planie rozwoju wspomnianych

wcześniej farm blocks i określała, gdzie

tego rodzaju tereny powinny być two-

rzone. Ustalono, że w każdej prowincji

powstanie jeden farm block34.

Do dziś farm blocks są zakładane

w głównych korytarzach infrastruktu-

ralnych i na obszarach obsiewanych

zbożem. Wiele z nich jest aktywnie użyt-

kowanych przez lokalne społeczności35.

Grupy gospodarstw liczą od 65 000 do

155 000 hektarów. Każdy farm block

jest zaprojektowany tak, aby obejmo-

wać co najmniej jedno wielkoobszarowe

gospodarstwo rolne (tzw. „gospodar-

stwo główne”) liczące 10 000 hektarów,

kilka nieco mniejszych komercyjnych

gospodarstw rolnych liczących od 1000

do 5000 hektarów, oraz średnie (od 50

do 900 hektarów) i małe gospodarstwa

(od 20 do 40 hektarów). Co najmniej

dwa spośród nich powinny być objęte

porozumieniami dotyczącymi rolni-

ctwa kontraktowego36.

W ostatnich latach rozległe obszary

ziemi w Zambii zostały przekazane pod-

wykorzystywane przez rolników ko-

mercyjnych. Podejmowali oni działal-

ność rolniczą na terenach zwanych farm

blocks33. Wraz z wejściem w życie Prawa

Rolnego z 1995 roku, ziemie posiadane

w ramach zwyczajowych praw własności

należały do państwa i były przeznaczo-

ne do dzierżawy. Prywatne podmioty

mogły dzierżawić te ziemie na okres

99 lat. W ramach nowej polityki rolnej

drobnym rolnikom zapewniono możli-

wość rejestracji swojej ziemi. Wcześniej

musieli oni jednak wydzierżawić grunty

od państwa. W rzeczywistości polityka

ta stanowiła legalne narzędzie do przej-

mowania ziemi wyłącznie przez dużych

inwestorów krajowych i międzynaro-

dowych. Tylko tego rodzaju podmioty

prywatne było stać na pokrycie kosz-

tów procedur i biurokracji, a także na

zmierzenie się z przeszkodami natury

geograficznej. Prawo rolne zapocząt-

kowało powszechną dyskryminację na

tle ziemi, pogłębioną dodatkowo przez

dyrektywę prezydencką z 2002 roku.

W ramach tego zarządzenia rząd Zam-

bii ogłosił strategię silnie skoncentro-

koszty importu, jak i pośrednikami, któ-

rzy czerpią korzyści z eksportu.

2.3 Ziemia w Zambii

Podobnie jak inne kraje afrykańskie,

w zakresie prawa rolnego Zambia prze-

jęła utworzony w okresie kolonializmu

podwójny system własności ziemi. Do

początku XXI wieku prawie wszystkie

grunty leżące w granicach tego pań-

stwa (94%31) były posiadane na zasa-

dach prawa zwyczajowego o charakte-

rze nieformalnym. O zarządzaniu ziemią

decydowały lokalne społeczności lub

ich przywódcy. System podwójnej

własności ziemi zakładał równoczes-

ne występowanie prawa formalnego,

zgodnie z którym wszystkie grunty

stanowią własność państwa, a ich po-

wiernikiem jest prezydent32.

Począwszy od okresu kolonizacji, naj-

wyższej jakości grunty w Zambii były

Światowy poinformował natomiast,

że: „Wzrost gospodarczy Zambii nie

przełożył się na znaczne ograniczenie

ubóstwa w tym kraju”29. Wyraźnie wi-

dać, że wzrost gospodarczy w sektorze

rolnictwa w Zambii nie ma szerokiego

zakresu. Co więcej, proces ten omija lub

nawet marginalizuje ubogich mieszkań-

ców wsi.

Równocześnie, rachunki za import żyw-

ności (ang. food import bills) w Zambii

wrosły w zawrotnym tempie, z 60 mi-

lionów dolarów w 2000 roku do 350 mi-

lionów dolarów w roku 2012. Przewyż-

szyły nawet koszty importu żywności

w czasie kryzysu cen żywności w 2008

roku. Koszty eksportu żywności urosły

jeszcze bardziej, z 68 milionów dolarów

w 2000 roku do 486 milionów dolarów

w roku 201230. Informacje te powinny

stać się podstawą dalszych badań nad

konkretnymi grupami, które ponoszą

28 Komisja Europejska, EU Signs New Agreement to Boost Agriculture and Promotes Access to Energy in Zambia, Informacja Prasowa, [18-06-2013].29 [Dostęp 12-11-2013]; http://www.worldbank.org/en/country/zambia/overview.30 Obliczeń dokonano wg klasyfikacji opracowanej przez FAO (tzw. „Food Basic”). ONZ, Konferencja Narodów Zjednoczonych ds. Handlu i Rozwoju, Dostępny w Internecie: http://unctadstat.unctad.org/Re-portFolders/reportFolders.aspx.31 Ministerstwo ds. Gruntów, Draft Land Policy, cytowany w: Jayne (2003) i wsp. Access to Land and Poverty Reduction in Rural Zambia: Connecting the Policy Issues, (2008: 33).32 Patrz np.: Peters, Land Appropriation, Surplus People and a Battle over Visions of Agrarian Futures in Africa (2013).

33 KASA, Land ist Leben. Landrechte in Sambia, (2012: 12). Farm blocks – obszar wyznaczony pod wiel-koobszarowe rolnictwo dla celów handlowych.34 Ministerstwo Finansów i Planowania Krajowego, Farm Block Development Plan 2005–2007, (2005).35 Patrz: Zambijska Agencja ds. Rozwoju, Nansanga Farm Block Development, (2010: 33).

12 1312





2.4 Szerszy kontekst rozwoju zambij-skiego agrobiznesu

Rozwój agrobiznesu w południowej

Afryce należy analizować przez pryzmat

toczącej się dyskusji na temat rozwo-

ju rolnictwa. Kluczowym działaniem

w ramach pracy nad tym zagadnie-

niem jest zidentyfikowanie tzw. kory-

tarzy wzrostu dla rolnictwa (ang. agri-

cultural growth corridors) w tej części

świata, uwzględniając Nową Wizję dla

Rolnictwa opracowaną przez Światowe

Forum Gospodarcze44.

Nowa Wizja dla Rolnictwa stanowi ele-

ment konstruktu „Jak Wyżywić Świat

w 2050 roku”45. Na stronie interneto-

wej poświęconej Nowej Wizji... można

odnaleźć wyjaśnienie: „Aby wyżywić

populację liczącą 9 miliardów ludzi

w roku 2050, świat będzie potrzebo-

wał Nowej Wizji dla Rolnictwa zapew-

niającej bezpieczeństwo żywnościo-

we, zrównoważony rozwój środowiska

i szanse gospodarcze wynikające z rol-

w Zambii w następujący sposób: „Jed-

nakże, […] ekonomicznie opłacalnych

gruntów ornych w Zambii nie jest zbyt

dużo, biorąc pod uwagę obecną sytua-

cję związaną z dostępem do infrastruk-

tury drogowej oraz do usług i rynków.

W rzeczywistości, dostęp do gruntów

już teraz stanowi istotny problem dla

wielu [...] mieszkańców wsi w Zambii.

Co więcej, w zależności od przyszłej po-

lityki przydzielania gruntów, dostęp do

ziemi o dobrej jakości i z potencjałem

rynkowym może być coraz trudniejszy

dla wielu gospodarstw rolnych. Sytuacja

ta sprawi, że drobnym rolnikom coraz

ciężej będzie przyjąć kierunek zrówno-

ważonego rozwoju”43.

bii „rozległe powierzchnie […] niezale-

sionych i niezabezpieczonych gruntów

nie są uprawiane”39. Bank Światowy

obliczył, że 6 milionów hektarów ziemi

w tym państwie jest dostępnych w celu

ekspansji upraw soi, a 14 milionów hek-

tarów – w celu ekspansji upraw kukury-

dzy40. Bank Światowy utrzymuje także,

że jedynie 20% zambijskich gruntów

nadających się pod uprawę jest wyko-

rzystywana pod działalność rolniczą.

Sugeruje przy tym, że pozostała część

ziemi nie jest wykorzystywana przez lo-

kalne społeczności lub nie stanowi dla

nich istotnej kwestii, a także że nie jest

ważnym źródłem utrzymania41.

W opinii ekspertów niezbędne jest

stworzenie bardziej wyraźnej opinii

na temat „dostępnej” ziemi42. Jayne

i wsp. przedstawili pewne założenia

dotyczące tej kwestii w odniesieniu do

Zambii. Podsumowali dyskusję na te-

mat dużych obszarów ziemi uprawnej

miotom zajmującym się wielkoobszarową

działalnością rolniczą. Niektórzy eksperci

oceniają, że obecnie jedynie 60% grun-

tów jest posiadanych nadal w ramach

zwyczajowych praw własności do ziemi37.

Ponieważ rolnictwo jest źródłem utrzy-

mania dla 85% ludności Zambii, dostęp

do ziemi i wody jest kluczową kwestią

bezpieczeństwa żywnościowego w tym

kraju. Szacuje się, że 25% zambijskich

gospodarstw rolnych posiada pole

o średniej powierzchni wynoszącej 0,6

hektarów. Płody rolne pozyskiwane

z takiej wielkości gruntów pozwalają

w minimalnym stopniu na wykarmienie

rodziny. Stanowią też niewielkie źródło

dochodów38. Dostęp do ziemi dla drob-

nych producentów żywności w Zambii

jest niezwykle ważną kwestią związaną

bezpośrednio z prawami człowieka.

Powyższe stwierdzenie pozostaje w sil-

nym kontraście z ogólną oceną Banku

Światowego, który stwierdza, że w Zam-

36 Ministerstwo Rolnictwa i Spółdzielni Rolniczych, Raport EIA sporządzony dla systemu farm block w Nansanga (2006: 38).37 KASA, ibid..38 Jayne i wsp., Access to Land and Poverty Reduction in Rural Zambia: Connecting the Policy Issues (2008: 9).39 Rising global interest..., ibid..40 Op.cit..41 Stosunek ilości ziemi uprawianej do całkowitej ilości ziemi nadającej się pod uprawę wynosi 0,3. ibid.42 Patrz np.: Borras i wsp., The Fundamental Flawed ‚Marginal Lands’ Narrative (2011).

43 Jayne i wsp., Access to Land... (2008: 1f).44 Podczas identyfikacji korytarzy wzrostu należy wziąć pod uwagę również: New Alliance for Food Security and Nutrition grupy G8. oraz Program rozwojowy dla Rolnictwa.45 „Jak Wyżywić Świat w 2050 roku ” to opracowanie FAO z 2009 roku. Prezentuje zbiór kluczowych kwestii dla decydentów, branży rolniczej i ekspertów ds. rozwoju poruszanych podczas międzynarodo-wych debat dotyczących bezpieczeństwa żywnościowego. http://www.fao.org/fileadmin/templates/wsfs/docs/expert_paper/How_to_Feed_the_World_in_2050.pdf

14 1514





W kontekście upraw konserwujących

Norwegia wydaje się odgrywać dosyć

istotną rolę. Rząd Norwegii posiada co

najmniej 16-letnie doświadczenie we

wspieraniu tego sposobu upraw przez

Komórkę ds. Upraw Konserwujących

(ang. Conservation Farming Unit) zwią-

zaną z Zambijskim Krajowym Związkiem

Rolników56. Szacuje się, że w ostatnich

latach jednostka ta przeszkoliła 300

000 rolników57. Należy wspomnieć, że

norweskie Ministerstwo Handlu i Prze-

mysłu posiada 36,2% udziałów w naj-

większej światowej spółce produkującej

nawozy Yara International ASA58.

Wspólny program polityki handlowej

UNIDO i WTO59 jest finansowany przez

arte na podważanej koncepcji upraw kon-

serwujących53 i polega przede wszystkim

na dostarczaniu materiałów do produkcji

chemikaliów rolniczych. Przy wsparciu

technicznym FAO, w latach 2009 – 2011

Komisja Europejska rozpoczęła projekt

o wartości 7,4 mln euro w celu „wdroże-

nia technologii Upraw Konserwujących.

Obejmował on terminowe wykonanie

prac rolniczych, takich jak wczesne sa-

dzenie, miejscowe stosowanie nieor-

ganicznych nawozów oraz zwalczanie

chwastów”54. Komisja Europejska ogło-

siła, że „w roku 2013 rozpocznie się re-

alizacja programu o wartości 11,1 mln

euro, mającego na celu wprowadzenie

upraw konserwujących w Zambii”55.

Na terenie Zambii, jednym z działań do-

norów o największej skali jest projekt

drogi Great East Road51. Droga ta (T4)

łączy Lusakę i przechodząc przez gra-

niczne miasto Chipata prowadzi do Ma-

lawi i Mozambiku. Wartość całego pro-

jektu wynosi 250 milionów euro. Jest

on współfinansowany przez Europejski

Fundusz Rozwoju (45 miliony euro), Eu-

ropejski Bank Inwestycyjny (1 milion

euro), Afrykański Bank Rozwoju oraz

Francuską Agencję ds. Rozwoju. Jego

celem jest wykorzystanie korytarza Na-

cala do połączenia Zambii z portem głę-

binowym Nacala w Mozambiku52.

Warto zaznaczyć, że dominujące i naj-

bardziej systematyczne podejście Eu-

ropy do udzielania bezpośredniego

wsparcia dla drobnych rolników jest op-

nictwa”46. Międzynarodowe przedsię-

biorstwa agrobiznesu oraz podmioty finansowe47 wskazały korytarze wzrostu

dla rolnictwa jako główne strefy rozwo-

ju agroprzemysłu48. Szczególnie znacze-

nie odgrywają dwa korytarze tego typu.

Pierwszym z nich jest korytarz SAGCOT

położony w porcie głębinowym w mieście

Dar es Salaam (Tanzania). Prowadzi on

przez północną Zambię, gdzie znajduje

się tzw. „klaster wzrostowy”49. Linia kolejo-

wa TAZARA łączy ten korytarz z miastem

Kapiri Mposhi w centralnej Zambii. Drugi

to korytarz o nazwie Nacala prowadzący

z portu morskiego Nacala przez Mala-

wi (i jego stolicę Lilongwe) aż do Lusaki.

W Mozambiku rozwój korytarza wzrostu

jest intensywnie promowany przez sze-

roko krytykowany projekt ProSAVANA50.

46 [Dostęp: 29-10-2013]; http://www.weforum.org/issues/agriculture-and-food-security.47 Do grupy tej można zaliczyć: AGCO Corporation, Anheuser-Busch InBev, A.P. Møller-Maersk, BASF SE, Bayer CropScience AG, Bunge Limited, Cargill Incorporated, Carlsberg, CF Industries Holdings Inc., The Coca-Cola Company, Diageo Plc., DuPont, General Mills Inc., HEINEKEN, International Finance Cor-poration, Mondelez International, Monsanto Company, The Mosaic Company, Nestlé SA, Novozymes, OCP Group, PepsiCo Inc., Rabobank International, Royal DSM, SABMiller, Sinar Mas Agribusiness & Food, Swiss Reinsurance Company, Syngenta Crop Protection AG, Unilever, United Phosphorus Ltd, Wilmar International Limited, Wal-Mart Stores Inc. oraz Yara International ASA.48 Patrz np.: Econexus, African Agricultural Growth Corridor and the New Alliance for Food Security and Nutrition. Who benefits, who loses?, (2013).49 SAGCOT, Investment blueprint, (2011: 32).50 Patrz np.: Funada-Claasen, Fukushima, ProSAVANA and Ruth First, (2013).51 Rehabilitation of the Great East Road.52 Komisja Europejska i wsp., EU-Africa Infrastructure Trust. Annual Report 2011 (2011: 33). Informacja prasowa z roku 2013 podaje odmienne dane np. co do porozumienia o wsparciu finansowym, zgodnie

z którym Unia Europejska przekazała Zambii 118 milionów euro (w tym 25 mln euro od Europejskiego Funduszu Rozwoju), (Komisja Europejska, EU signs new agreement to boost..., ibid.).’53 Koncepcja upraw konserwujących opiera się na trzech filarach: a) minimalnych szkodach dla gle-by (ograniczenie upraw lub ich całkowite zaniechanie); b) zwalczaniu szkodników przy użyciu chemika-liów rolniczych; c) sezonowej/rocznej rotacji upraw. Patrz np.: Giller i wsp., Conservation agriculture and smallholder farming: The heretics view, (2009).54 Europaid, Fact Sheet MDG1. Agriculture. Supporting farmers to Cope with Rising Prices of Agricultural Commodities in Zambia. Arkusz informacyjny dot, Milenijnego Celu Rozwojowego nr 1 (2012). Nie jest jasne, czy ten projekt był częścią czteroletniej Inicjatywy FISRI (Farmer Input Support Response Initiative) wartej 17 mln euro.55 Współpraca Unijna na rzecz Rozwoju z Zambią, Arkusz informacyjny, (2013).56 [Dostęp: 13-12-2013], http://conservationagriculture.org/.57 [Dostęp: 13-12-2013], http://www.norad.no/en/Countries/Africa/Zambia.58 [Dostęp: 19-12-2013], http://www.yara.com/investor_relations/share_information/shareholders/index.aspx.59 UNIDO – ang., United Nations Industrial Development Organization (pol. Organizacja Rozwoju Prze-mysłowego ONZ); WTO – ang. World Trade Organization (pol.Światowa Organizacja Handlu);

16 1716





opracowania jest analiza określonych

aspektów rozwoju systemu żywnościo-

wego, dlatego najwięcej uwagi poświę-

ciliśmy kwestiom dostępności, dostępu i zrównoważonego rozwoju65.

Dostęp do ziemi i bogactw naturalnych

stanowi kluczowy element prawa do

żywności z wielu powodów. Po pierw-

sze, Komentarz Ogólny nr 12 podkre-

śla fakt, że zdolność „wyżywienia się

z gruntów ornych (ang. productive land)

lub innych surowców naturalnych” sta-

nowi kluczowy element dostępności

żywności66. Po drugie, dostęp do zie-

mi i bogactw naturalnych zapewnia

podstawę działalności gospodarczej

dla większości mieszkańców terenów

wiejskich w krajach Globalnego Połu-

dnia. Sprzedają oni płody rolne pocho-

dzące z ziemi na rynkach lokalnych lub

regionalnych. Działalność ta stanowi

kluczowe źródło ich „dostępności eko-

nomicznej” (ang. economic accessibili-

ty)67 w odniesieniu do nabywania żyw-

3. Prawo do właściwego wyży-wienia i światowy system żyw-nościowy

Prawo do właściwego wyżywienia (ang.

right to adequate food) jest zawarte

w Uniwersalnej Deklaracji Praw Czło-

wieka i Międzynarodowym Pakcie Praw

Gospodarczych, Społecznych i Kultural-

nych. Stanowi punkt odniesienia przede

wszystkim dla europejskich decyden-

tów politycznych i (rzadziej) dla pod-

miotów prywatnych.

Aby lepiej zrozumieć co wynika z prawa

do żywności, należy zgłębić jego treści

normatywne. Miarodajną interpretację

prawa do żywności zawiera Komentarz

Ogólny nr 1264. Kluczowa treść tego ko-

mentarza obejmuje cztery aspekty pra-

wa do żywności, to jest: adekwatność,

dostępność i dostęp (ang. availability

i accessibility) oraz zrównoważony roz-

wój (ang. sustainability). Celem tego

nie 50% zysków będzie opodatkowane,

a od roku 9 do roku 10 – opodatkowane

zostanie 75% zysków.

• Zerowy podatek od dywidendy

na okres 5 lat od pierwszego roku, gdy

ogłoszona zostanie wypłata dywidendy.

• Odroczona płatność podatku VAT

od wyposażenia kapitałowego i urządzeń.

• Zerowa stawka należności przy-

wozowych od dóbr kapitałowych, urzą-

dzeń, w tym ciężarówek i wyspecjalizo-

wanych pojazdów, przez pięć lat.

• Podatkowy reżim z zastosowa-

niem zerowej stawki cła i zerowej stawki

podatku VAT dla nawozów i herbicydów.

Należy zaznaczyć, że Zambia ratyfi-

kowała jedynie dwie Porozumienia

o Ochronie i Wspieraniu inwestycji.

Stronami tych umów były kolejno

Niemcy i ze Szwajcaria63. Fakt ten może

okazać się odpowiednim bodźcem dla

zaangażowania zagranicznych podmio-

tów finansowych w duże inwestycje

gruntowe wiążące się ze zjawiskiem za-

właszczania ziemi w Zambii.

norweską dyrekcję rządową na rzecz

rozwoju – NORAD. Jego wartość wy-

nosi 2,7 miliona euro. Projekt zakłada

dwa cele. Pierwszym z nich jest popra-

wa wyników eksportu Zambii poprzez

zharmonizowanie technicznych regula-

cji prawnych, w szczególności w sekto-

rze rolnym i żywnościowym. Drugi cel

stanowi natomiast promowanie inte-

gracji na rynkach światowych60 poprzez

poprawę „polityki handlowej i możliwo-

ści negocjacyjnych rządu Zambii oraz

uwzględnienie sektora prywatnego

w negocjacjach handlowych”61.

Wymienione poniżej inicjatywy na rzecz

rolnictwa i agrobiznesu stanowią szcze-

gólny przedmiot zainteresowania rządu

Zambii. Zostały one bowiem określone

jako obszary priorytetowe w Ustawie

Zambijskiej Agencji Rozwojowej (ang.

Zambia Development Agency)62. Do ini-

cjatyw tych zaliczyć można:

• Zerowy zysk przez okres pięciu lat

od pierwszego roku , gdy zanotowane

zostaną zyski. Od roku 6 do roku 8 jedy-

60 UNIDO, Zambia Gears up for Trade, (brak daty). Dostępny w Internecie. [Dostęp: 15-09-2013]; http://www.unido.org/fileadmin/user_media_upgrade/Worldwide/Projects/factsheet_zambia_trade.pdf61 Nowegian Technical Assistance, WTO Committee on Technical Barriers to Trade (21-11-2007: 3).62 Na podstawie tajnego dokumentu rządowego dla grupy gospodarstw Nansanga. Dostępny w In-ternecie, [Dostęp: 19-12-2013]: http://www.oaklandinstitute.org/sites/oaklandinstitute.org/files/Nansan-ga%20Inform%20Memorandum%20-%2024%20Dec%202010_0.pdf.63 OECD, OECD Investment Policy Review of Zambia, projekt wstępny, (2011: 34).

64 CESCR, Komentarz Ogólny nr 12. Prawo do Właściwego Wyżywienia; E/C.12/1999/5, (1999).65 Należy pamiętać, że kwestia właściwego wyżywieniem ma duże znaczenie w kontekście transforma-cji zróżnicowanej produkcji na skalę lokalną w monouprawy włączające podstawowe rośliny spożywcze oraz zaopatrzenie supermarketów.66 Z punktu widzenia praw człowieka dostęp do ziemi zawarty jest w aspekcie dostępności (ang. avai-lability), a nie dostępu (ang. accessibility). Niemniej jednak, Komentarz Ogólny nr 12 odnosi się do dostępu (ang. accesibility) lokalnej ludności do ziemi ich przodków.67 CESCR: „Dostępność ekonomiczna implikuje, że poziom kosztów związanych z pozyskiwaniem

18 1918





się w dyskusjach dotyczących lokalne-

go bezpieczeństwa żywnościowego (np.

suwerenności żywnościowej), jest jed-

nak pomijany w debatach i strategiach

o zasięgu globalnym oraz w planie „Jak

wyżywić świat w 2050 r”.

Jeśli chodzi o termin „zrównoważony

rozwój”, to „obejmuje on długotermi-

nową dostępność i dostęp”71. Zrówno-

ważony rozwój nie odnosi się jedynie

do utrzymywania wysokiego standar-

du naturalnej bazy produkcji żywności

(gleby, wody… i nacisku na aspekty

ekologiczne), jak i ogólnego, stabilnego

popytu osiągalnego dzięki dostępności.

Ten aspekt nabierze szczególnego zna-

czenia w dyskusjach o systemach żyw-

nościowych kiedy podmioty finansowe

inwestujące w produkcję rolną zaczną

„reagować na sygnały płynące z ryn-

ków” i przekierują dostawy krajowe na

bardziej opłacalne rynki Unii Europej-

skiej. Może się to stać także wtedy, gdy

inwestorzy stracą zainteresowanie ryn-

kami żywności i przejdą na rynek biopla-

stiku lub biopaliw72. Naukowcy podkre-

ślają, że drugi z wymienionych powyżej

aspektów coraz bardziej postępuje i sta-

gdzie jest potrzebna i zgodnie z zapo-

trzebowaniem”70. Dlatego Nawiązania

do zwiększonej produkcji żywności nie

wystarczą, aby stworzyć pozytywny wa-

runek dla realizacji prawa do żywności.

W dalszej części opracowania pokaże-

my, że jeśli żywność będzie produko-

wana jedynie na eksport lub na rynek

dla zamożnej miejskiej klasy średniej, to

jej zwiększona dostępność (availability)

połączona z rosnącym zapotrzebowa-

niem na ziemię może przynieść nega-

tywne skutki dla prawa do żywności

biednych grup społecznych żyjących na

wsi i w miastach.

W skali światowej, 70 do 80 procent

ludzi cierpiących z powodu głodu

mieszka na terenach wiejskich. Z tej

perspektywy, dostępność żywności

powinna być charakteryzowana po-

przez lepszą dostępność dla mieszkań-

ców wsi, którzy doświadczają często

marginalizacji pod względem geogra-

ficznym. Fakt ten wskazuje również na

kwestie związane ze wzrostem impor-

tu żywności i jego rosnącymi kosztami

w wielu krajach afrykańskich.

Temat dostępności żywności pojawia

nostki lub grupy (na podstawie prawa

własności lub innych form posiadania)

stanowi część podstawowego prawa

do właściwego wyżywienia, które musi

być przestrzegane, chronione i realizo-

wane przez państwa.

Często nieprawidłowo rozumianym lub

błędnie interpretowanym aspektem

prawa do żywności jest „dostępność

żywności w odpowiednich ilościach

i o odpowiedniej jakości, tak, aby za-

spokoić potrzeby żywieniowe”. Jak

przekonamy się w dalszej części publi-

kacji, debaty wokół zawłaszczania ziemi

nierzadko polemizują z kwestią ogólnej,

zwiększonej dostępności żywności po-

przez odniesienia do lepszej wydajności

wielkoobszarowych przemysłowych go-

spodarstw rolnych. Obiektywnie rzecz

biorąc, argument dotyczący wydajności

jest dyskusyjny sam w sobie69. Analiza

Komentarza Ogólnego nr 12 z perspek-

tywy prawa do żywności ukazuje, że za-

wiera on ważne odniesienie do definicji

dostępności żywności. Żywność powin-

na być dostępna (ang. avilable), „tam,

ności. Ten aspekt jest często pomijany

w wielu dyskusjach na temat rolnictwa

naturalnego68 (ang. subsistence far-

ming). Produkcja żywności na własne

potrzeby stanowi obecnie jedyny, nie-

zwykle istotny filar strategii utrzymania

środków do życia/bezpieczeństwa żyw-

nościowego na poziomie gospodarstw

domowych. Po trzecie, dostęp do ziemi

i bogactw naturalnych jest związany

z „fizycznym dostępem” (ang. physical

accessibility). To stwierdzenie sprawdza

się głównie w przypadkach, w których

zbieranie owoców, orzechów i bulw czy

polowanie stanowi filar podstawowe-

go źródła utrzymania/strategii bezpie-

czeństwa żywnościowego. Najczęściej

jednak, podstawę realizacji prawa do

żywności dla mieszkańców terenów

wiejskich stanowi połączenie trzech

aspektów wymienionych wyżej. Kwestia

ta dotyczy społeczności wiejskich na ca-

łym świecie/zamieszkujących kraje Glo-

balnego Południa/zamieszkałych kraje

nowo powstałe i rozwijające się.

Zdolność do uprawiania ziemi przez jed-

żywności (która zapewni właściwą dietę), ponoszonych przez jednostki lub gospodarstwa domowe nie powinien dominować nad kosztem związanym z zaspakajaniem innych podstawowych potrzeb, (1999).68 Rolnictwo natralne – inaczej rolnictwo samozaopatrzeniowe;69 Stwierdzenie to opera się na teorii Chayanova dotyczącej odwrotnej zależności między rozmiarem gospodarstwa a jego wydajnością. Patrz np.: Unal, Small Is Beautiful: Evidence of an Inverse Relationship between Farm Size and Yield in Turkey, (2008).

70 CESCR, ibid.71 Op.cit.72 Herre, Heute Nahrung, Morgen Sprit, Übermorgen, (2013). Plastik. Dostępny w Internecie: http://

20 2120





tekst ten stanowi jedynie wstępne opra-

cowanie i zawiera ogólny zarys proble-

mu. Jego celem jest m.in. zachęcenie do

kontynuacji badań na temat koncentra-

cji gruntów, dostępu do ziemi, kwestii

związanych z siłą roboczą i krajowym

bezpieczeństwem żywnościowym.

4.1 Prywatni inwestorzy finansowi

4.1.1 Amatheon Agri

Amatheon Agri Holding N.V. to spółka

inwestycyjna z siedzibą w Berlinie79. Sa-

pinda – spółka inwestycyjna z siedzibą

w tym samym budynku, posiada więk-

szość udziałów w spółce Amatheon

Agri80. Za sprawą swojej filii o nazwie

Amatheon Agri Zambia Ltd, spółka

Amatheon Agri Holding N.V. weszła

w posiadanie 30 000 hektarów zie-

mi na terenach określanych mianem

Big Concession farm block w okręgu

Mumbwa81. Grunty te leżą około 200

km na zachód od Lusaki (stolicy Zam-

Zgodnie z danymi przytoczonymi w 2011

roku przez magazyn inwestycyjny Afri-

ca investor, 6 z19 rolniczych funduszy

inwestycyjnych operujących w branży

agrobiznesu postanowiło zainwestować

w Zambii77. Całkowity kapitał, którym

dysponuje 19 wspomnianych funduszy

został oszacowany na 2,4 mld dolarów78.

Przy pomocy poniższych przykładów

postaramy się pokrótce zaprezentować

rolę i znaczenie europejskich finansów

w sektorze rolnym w Zambii. Dostępne

dane odnieśliśmy do praw człowieka,

włączając dostępność ekonomiczną

(ang. accessibility) żywności poprzez

tworzenie miejsc pracy, dostęp (ang.

access) do ziemi czy dostępność (ang.

availability) żywności „w miejscach,

w których jest ona potrzebna”. Nie-

stety, w niektórych przypadkach brak

kompletnych danych ograniczył nasze

działania do zidentyfikowania i przed-

stawienia inwestorów finansowych.

Pragniemy jeszcze raz podkreślić, że

odpowiedzialności i rządów państwa

prawa74.

4. Inwestycje finansowe i eks-pansja agrobiznesu na przykła-dzie europejskiego kapitału w Zambii

W opinii dyrektora południowoafry-

kańskiego Standard Bank75, „rosnąca

konsolidacja i integracja” stanowi domi-

nujący trend w branży rolniczej w całej

południowej Afryce. Podkreśla on, że

ten proces „skutkuje maksymalizacją

wartości spółki w związku z optymaliza-

cją procesów i realizacją inicjatyw zwią-

zanych ze zwiększaniem dochodów”76.

je się coraz bardziej istotny w obliczu

rozwoju “komleksu upraw zwanych flex

crops73”. W przypadku tego typu upraw

zaczyna dominować uprawa soi oraz

kukurydzy. Jednym z powodów ich

rosnącego znaczenia jest wielorakie

zastosowanie tych roślin w produkcji

żywności, paszy, paliwa oraz w innych

sektorach przemysłowych.

Poza poszanowaniem, ochroną i rea-

lizacją dostępu, dostępności i zrów-

noważenia wchodzących w zakres

prawa do żywności, państwa posia-

dają także szereg ogólnych zobo-

wiązań wynikających z praw czło-

wieka. Państwa są zobligowane do

przestrzegania zasad niedyskrymi-

nacji, równości, zakazu wstecznego

działania prawa (ang. non-retrogres-

sion), przejrzystości, zaangażowania,

www.fian.de/fileadmin/user_upload/bilder_allgemein/Themen/Hunger/13_FIAN_FlexCrops.pdf73 Flex crops – uprawy o wielorakim zastosowaniu (żywność, pasza, paliwo, materiały przemysłowe), których sposób wykorzystania może być elastycznie zmieniany, np.: soja (pasza, żywność, biopaliwo), trzcina cukrowa (żywność, etanol), palma oleista (żywność, biopaliwo, zastosowanie w przemyśle/ han-dlu), kukurydza (żywność, pasza, etanol), http://www.tni.org/primer/global-land-grab.74 Szczegółowe omówienie tych zobowiązań można znaleźć w publikacjach na temat Mozambiku i Kambodży. Dostępny w Internecie: http://www.tni.org/sites/www.tni.org/files/download/bittersweet_harvest_web_version.pdf; http://www.fian.org/fileadmin/media/publications/PR_-_2012.10.16_-_Tree_plantations_Niassa_Mozambique.pdf.75 Standard Bank jest rzekomo kluczowym podmiotem finansującym rolnicze stowarzyszenie pra-codawców – AgriSA Africa, które stanowi narzędzie finansowania dla południowoafrykańskich rolników komercynych rozwijających swoją działalność w innych regionach kontynentu. (Hall, The next Great Trek? South African Commercial Farmers Move North, (2012: 837).

76 http://bizconnect.standardbank.co.za/sector-news/agriculturearticles/sa-agribusiness-landscape--ripe-for-consolidation.aspx.77 Barak Fund Management, Chayton Capital, Root Capital, ZEAF, Silverlands Fund oraz VEI. (Africa investor, Harvesting promise, styczeń - luty, 2011).78 Op.cit..79 http://www.amatheon-agri.com/home.html.80 [Dostęp: 14-03-2012], http://press-news.org/53471-new-advisory-board-to-advise-management--at-sapinda-holding-b-v.html.

22 2322





ko jest skomputeryzowane”96. Zdanie

to wyraża jeden z głównych dylematów

wielkoobszarowego przemysłu rolnego

w postaci niebywale niskiego potencja-

łu tworzenia miejsc pracy97.

Jeśli chodzi o kwestię ziemi, relacja

prasowa na temat złożonego niedawno

Raportu dot. Oceny Wpływu na Środo-

wisko wyjaśnia, że „projekt spowoduje

przesiedlenie około 39 gospodarstw

domowych, a pola uprawne doświadczą

jego negatywnych skutków”98. Warto

zaznaczyć, że fragment filmu promocyj-

nego spółki Amatheon został poświę-

cony osobom wysiedlonym ze względu

ciowe...”91. W rzeczywistości brakuje

jednak informacji o realnym wpływie in-

westycji spółki Amatheon Agri Holding

N.V. na tworzenie miejsc pracy, bezpie-

czeństwo żywnościowe czy kwestie

związane z gruntami.

W filmach promocyjnych Amatheon

kładzie silny nacisk na tworzenie miejsc

pracy92. W Oświadczeniu dot. Oceny

Wpływu na Środowisko (2013)93 spółka

oferuje 1000 stanowisk94. Na stronie

internetowej gwarantuje natomiast

obsadzenie „ponad 100 etatów”95. Do-

datkowo, jej dyrektor – Rob Boucher –

podkreślił, że: „w naszej spółce wszyst-

N.V. obejmują „wertykalną integrację

gruntów ornych w łańcuchu wartości

w Zambii”86 oraz „powtórzenie [jej mo-

delu inwestycyjnego] w innym miejscu

w Afryce”87. Na początku 2013 r. spółka

zebrała pierwsze plony soi.

Zambijska prasa powtórzyła informa-

cję przekazaną przez spółkę Amatheon

Agri Holding N.V., która zapewniała

o „zrównoważonych dostawach żywno-

ści”88 w taki sposób: „Niemcy wpompują

257 mld zambijskich kwachów89 w bez-

pieczeństwo żywnościowe i tworzenie

miejsc pracy”90. Wiceprezydent Zambii

stwierdził natomiast: „Rząd jest zain-

teresowany projektem takim jak ten,

ze względu na bezpośrednie zatrud-

nienie oraz bezpieczeństwo żywnoś-

bii). Amatheon Agri Holding N.V. wy-

dzierżawiła je na okres 99 lat i planuje

„pozyskanie dodatkowej ziemi i dalszy

rozwój Big Concession farm block aż do

60 000 hektarów”82. W związku z tymi

działaniami, przewidziany do 2012 roku

kapitał inwestycyjny w wysokości 15

mln dolarów zastąpiono 50 mln dola-

rów 83. Spółka Amatheon Agri Holding

N.V. zajmuje się produkcją soi, psze-

nicy i jęczmienia, a w przyszłości być

może hodowlą bydła oraz przemysłem

drzewnym84. Działalność na terenie Big

Concession farm block przedstawiona

została jako pierwszy projekt tej spółki

kładący szczególny nacisk na pozyskiwa-

nie dodatkowych gruntów85. Długoter-

minowe cele Amatheon Agri Holding

81 Information Centre Africa to strona internetowa rządu niemieckiego. 6 czerwca 2013 roku zapre-zentowano na niej działalność spółki Amatheon Agri Zambia Ltd. Dostępny w Internecie: http://www.gicafrica.diplo.de/Vertretung/suedafrika-dz/en/__pr/2013/06/06-Amatheon-Ag-Zambia.html.82 Raport oceny wpływu na środowisko przytoczony w Zambia Daily Mail, (Mumbwa to have farming block, [6-09-2013]),83 Kruchem, Land and Water, (2013: 85).84 Times of Zambia, German firm to invest K257bn in Mumbwa farming, [29-11-2012].85 Deutsche Welle, Investors see great potential in buried soils in Africa, [26-04-2013].86 Streszczenie prezentacji Carla-Heinricha Bruhna, prezesa Amatheon Agri Holding N.V., przedstawio-nej 18 marca 2013 roku w Poczdamskim Instytucie Badań nad Wpływem Klimatu.87 Film promujący Amatheon Agri Zambia Ltd. Dostępny w Internecie, [Dostęp: 27-11-2013]; http://www.amatheon-agri.com/media/videos/amatheon-agri-zambia-ltd.html.88 Amatheon Agri Info Spot, Dostępny w Internecie. [Dostęp: 27.11.2013]; http://www.amatheon--agri.com/media/videos/amatheon-agri-info-spot.html.89 ZMK – kwachy zambijskie.90 Zambia Daily Mail, Germany pumps K257bn into food production, food security, [30-11-2012].

91 Op.cit..92 Amatheon Agri Info Spot. Dostępny w Internecie. [Dostęp: 27-11-2013]; http://www.amatheon--agri.com/media/videos/amatheon-agri-info-spot.html93 Raport oceny wpływu na środowisko, przytoczony w Zambia Daily Mail (Mumbwa to have farming block, [6-09-2013].94 Oznacza to 1 stanowisko pracy na 60 hektarów, podczas gdy średni rozmiar gruntu w prowincji Centralnej wynosi 3,23 hektara na gospodarstwo domowe. Stosunek wielkości gruntu do liczby stano-wisk pracy byłby 50 razy mniejszy uwzględniając obiecane miejsca pracy (które być może nawet się nie urzeczywistnią) oraz fakt, że zarobki w sektorze rolniczym często nie wystarczają na utrzymanie całego gospodarstwa domowego (Jayne i wsp., Access to Land and Poverty Reduction in Rural Zambia: Connecting the Policy Issues, (2008: 9).95 [Dostęp: 27-11-2013]; http://www.amatheon-agri.com/company/management.html. Inne źródła donoszą o 180 stałych Stanowiskach pracy i 140 tymczasowych stanowiskach pracy stworzonych we wrześniu 2012 roku (Kruchem, ibid.).96 Film promujący Amatheon Agri Zambia Ltd., ibid..97 Krytyczne opinie na temat negatywnego wpływu wielkoobszarowego przemysłu rolnego na siłę ro-boczą można odnaleźć w: Li, Centering Labor in the land grab debates,(2011). Dostępny w Internecie: http://www.tandfonline.com/doi/pdf/10.1080/03066150.2011.559009. Światowe szacunki dotyczące wpływu inwestycji na stanowiska pracy są dostępne w: Bank Światowy, Rising Global Interest in Farm Land, (2011).98 Zambia Daily Mail, Mumbwa to have farming block, [6-09-2013].

24 2524





do pastwisk, na których wypasają swo-

je bydło108. Wydaje się, że lokalne spo-

łeczności posiadają lepszy dostęp do

wody dzięki wybudowanej tamie, lecz

w rzeczywistości dostęp ten nie jest

chroniony prawnie. Ta kwestia powinna

być rozpatrywana w kontekście groma-

dzenia ziemi przez jednego właściciela

uzależniającego od siebie mieszkańców

pobliskich terenów.

Poprzednie komercyjne gospodarstwa

rolne zapewniały lokalnej ludności płat-

ne zatrudnienie oferując jej członkom

takie warunki: „Płace były niskie (po-

cząwszy od 3500 ZMK/dzień, z czasem

wzrosły do 12 000 ZMK/dzień), a wypo-

sażenie ochrony osobistej dostępne, ale

nieuregulowane”109.

4.1.3 Ferrostaal

Prawdopodobnie największą umowę

dotyczącą ziemi w Zambii zawarła nie-

miecka spółka Ferrostaal, która zainwe-

stowała w grunty położone w prowincji

Muchinga. Spółka rozpoczęła przejmo-

roku, prawdopodobnie za pośredni-

ctwem zambijskiej firmy African Crops

Limited (ACL)104. Co ciekawe, ACL zosta-

ła podwójnie zarejestrowana – w Zam-

bii w 2007 roku oraz na Kajmanach pod

tym samym adresem co DWSGALO105.

W ramach inwestycji nabyto łącznie 10

działek ziemi, na których obecnie upra-

wiany jest przede wszystkim tytoń, ale

też pszenica, soja i kukurydza106. Z ofi-

cjalnych informacji wynika, że wszystkie

grunty w okręgu Choma są objęte (pań-

stwowym) prawem prywatnym (ang.

statutory land). Przedstawione powyżej

działania podmiotów finansowych po-

winny być rozpatrywane w kontekście

gromadzenia aktywów przez inwesto-

rów, których zamiarem jest sprzedaż

w pełni skonsolidowanych inwestycji

(ang. consolidated investments) w 2014

roku107.

Drobni rolnicy w regionie są zaniepo-

kojeni faktem, że ponowne otwarcie

komercyjnych gospodarstw rolnych

w ramach inwestycji odbierze im dostęp

4.1.2 DWSGALO

W 2010 roku organizacja Food First In-

formation and Action Network (FIAN)

podała informacje na temat funduszu

ziemi utworzonego przez DWS – jed-

nego z podmiotów zarządzających ak-

tywami banku Deutsche Bank. W 2007

roku na Kajmanach został zarejestro-

wany fundusz typu private equity, zwa-

ny DWSGALO lub DWS GALOF (Global

Agricultural Land and Opportunities

Fund). Oficjalnie zarządza nim insty-

tucja finansowa Duxton Asset Mana-

gement z siedzibą w Singapurze. Fun-

dusz dysponuje aktywami wartymi 110

mln euro103 i przewiduje 18% zysk dla

inwestorów. W roku 2010 DWSGALO

wszedł w posiadanie 104 000 hektarów

gruntów, których znaczna część znajduje

się w trzech krajach afrykańskich oraz

w Argentynie i Australii.

W samej Zambii fundusz wszedł w po-

siadanie około 27 000 hektarów ziemi

w okręgach Choma i Kalomo (w pro-

wincji Południowej). Stało się to w 2008

na prowadzoną przez nią inwestycję99.

Autor artykułu skomentował kwestię

wysiedleń w ten sposób: „Oczekuje

się, że spółka zbuduje dla dotkniętych

przesiedleniami osób 140 budynków

mieszkalnych w 2013 r., 150 budynków

w 2014 r. i 160 budynków w 2015 r.”100.

W przypadku krajowego bezpieczeń-

stwa żywnościowego najważniejsze jest

zrozumienie logiki myślenia i działania

inwestorów finansowych. Ich celem jest

skierowanie produkowanych towarów

na rynek afrykański, a w szczególności

dotarcie do „nowej klasy średniej, którą

stać na te produkty”101.

Nieoficjalne źródła podają, że Amat-

heon zaprosiła niemieckie przedsiębior-

stwo GIZ (dostarczające usługi w zakre-

sie współpracy międzynarodowej) do

przeprowadzenia szkoleń dla drobnych

rolników w Zambii. Zakres tych szko-

leń miał dotyczyć uprawy soi na użytek

spółki w systemie kontraktów termino-

wych dla lokalnych rolników102.

99 Film promujący Amatheon Agri Zambia Ltd., ibid..100 Mumbwa to have farming block, ibid..101 Spiegel, Verehrte Verlierer, [19-08-2013].102 Kruchem, ibid..103 FIAN, German investment funds involved in land grabbing, (2010: 12).

104 Właścicielem ACL jest Hawkwood Capital LLP, z siedzibą w Londynie.105 Chu, Investigation into German involvement in land grabbing in Zambia. Case study of the DWS invest-ments in Zambia, (2012: 4, 19).106 Op.cit..107 FIAN, ibid..108 Chu, ibid..109 Op.cit. (3500 ZMK to około pół euro. W roku 2013 ZMK zostało zastąpione ZMW).

26 2726





4.1.4 Inne rodzaje finansowania prywat-nego

EmVest Group to inwestycyjna spół-

ka rolna przeznaczona dla inwesto-

rów instytucjonalnych prowadzących

działalność w Afryce Subsaharyjskiej.

Została wykupiona od firmy inwesty-

cyjnej Emergent Asset Management,

w ramach której operuje Fundusz Zie-

mi Afrykańskiej (ang. African Land

Fund)118. Jednym z pięciu głównych ce-

lów EmVest Group jest „stać się eksper-

tem w zakresie integracji wertykalnej ze

szczególnym naciskiem na zwiększanie

zwrotu z inwestycji i dywersyfikację

ryzyka”119. W adresie do koresponden-

cji spółka podaje miasto Londyn. Co

ciekawe, trzy inne spółki z siedzibami

w tym samym miejscu – TLG Capital,

Truestone Impact Investment Manage-

ment i Exotix Partners LLP zainwesto-

wały w EmVest120. Innym inwestorem

instytucjonalnym był amerykański Uni-

wersytet Vanderbilt. Po fali oskarżeń,

jakie spadły na spółkę EmVest w związ-

terenowych donoszono, że „doszło do

wysiedleń”, a rozwój inwestycji miał

„negatywny wpływ na grupy najbardziej

narażone (ang. voulnerable)”116.

Umowa zawarta między spółką MAN

Ferrostaal a rządem Zambii ma duże

znaczenie w kontekście przejmowania

przez państwo dotychczasowej kontro-

li nad wielkimi obszarami ziemi opar-

tej na lokalnym prawie zwyczajowym.

Nie można wykluczyć, że inwestycja

przetrze szlaki w tej dziedzinie i będzie

w przyszłości przekazywana i powiela-

na przez kolejne podmioty jako swego

rodzaju dziedzictwo. Istotnie, KASA

podała, że aktualnie w rozmowach spo-

łeczności lokalnej pojawia się temat

Zampalmu117, utworzonej niedawno

plantacji palmy olejowej należącej do

zambijskiego giganta rolniczego Zam-

beef (patrz: Rozdział 4.2.2). Wygląda

na to, że spółka podjęła już konkretne

działania w regionie. Do dziś pozostaje

niejasne czy plantacja ma jakikolwiek

związek z ziemią przekazaną spółce

MAN Ferrostaal.

nie należy do spółki MPC Industries

GmbH utworzonej wyłącznie w celu

przejęcia spółki Ferrostaal. Pakiet więk-

szościowy znajduje się w rękach niemie-

ckiej rodziny Schroederów, a „pokaźny

pakiet mniejszościowy” należy do nie-

znanej spółki inwestycyjnej z siedzibą

w Abu Dabi113.

Spółka Ferrostaal planowała rozwinię-

cie projektu związanego z produkcją

biopaliw na bazie jatrofy (ang. jatropha)

wraz ze swoim południowoafrykańskim

partnerem Deulco Renewable Energy.

Rozpoczęcie 5-letniego projektu zapla-

nowano na 2011 rok. Po przesłaniu pis-

ma do KASA (niem. Kirliche Arbeitstelle

Südliches Afrika)114 spółka Ferrostaal

wycofała się z inwestycji w 2010 roku

w wyniku „ogólnych decyzji strategicz-

nych”115. Pomimo, że początkowo Fer-

rostaal i Deulco obsadziły jedynie 7,5

hektarów ziemi, w raportach z badań

wanie kontroli nad ziemią od Okręgu

Mpika (do 2011 roku Mpika był częścią

prowincji Północnej). W 2009 r. prasa

poinformowała o podpisaniu Porozu-

mienia o Współpracy i Wymianie Infor-

macji (ang. Memorandum of Understan-

ding, MoU) pomiędzy MAN Ferrostaal110

a rządem Zambii. Jeden z przekazów

głosił, że władze kraju zaoferowały

spółce Ferrostaal łącznie 191 103 hek-

tarów ziemi z „rezerw przeznaczonych

na rozwój infrastruktury”111. Inne źródło

donosiło o 150 000 hektarach wymie-

nionych w MoU112.

Spółka MAN Ferrostaal została zało-

żona w roku 1910 w Holandii. Główny

obszar jej działalności stanowił dotąd

tradycyjny sektor energetyczny, jednak

od niedawna prowadzi także ekspansję

na rynki energii odnawialnej. Spółka ma

siedzibę w Essen, w Niemczech. Po kil-

kukrotnych zmianach właścicieli, obec-

110 Do listopada 2009 roku spółka nazywała się MAN Ferrostaal. Ostatecznie została przekształcona na Ferrostaal AG. http://de.wikipedia.org/wiki/Ferrostaal.111 Chu, Investigatio into German Involvment in Land Grabbing in Zambia. Case Study of the Ferrostaal Investment, (2012: 7).112 http://www.jatrofuels.com/227-0.113 Hamburger Abendblatt, Hamburger Familie Kauft Essener Ferrostaal, [29-11-2011].114 Kirliche Arbeitstelle Südliches Afrika – pol. Ekumeniczna Służba na Afrykę Południową; Zorientowane na region Afryki Południowej niemieckie centrum usług i informacji prowadzące lobbying oraz kampanie z zakresu sprawiedliwości społecznej i ekonomicznej w kontekście globalizacji oraz zmian klimatu. http://www.woek.de/web/cms/front_content.php?idart=2257.115 Pismo od spółki Ferrostaal do KASA [20-05-2012] cytowane za pośrednictwem KASA, ibid..

116 Chu, Ferrostaal, ibid..117 KASA, ibid..118 [Dostęp: 19-11-2013]; http://www.privateequityafrica.com/uncategorized/tlg-buys-into-emvest/.119 [Dostęp: 19-11-2013]; http://www.emvest.com/index.html.120 [Dostęp: 19-11-2013]; http://www.privateequityafrica.com/uncategorized/tlg-buys-into-emvest/;

28 2928





jęła przypuszczalnie za pośrednictwem

ośmiu gospodarstw rolnych, w działalno-

ści których dominuje hodowla bydła126.

4.2 Udział finansowania rozwoju oraz finansowania instytucjonalnego

4.2.1 Chayton Africa

Chobe Agrivision Company Ltd to rol-

na spółka handlowa prowadząca dzia-

łalność w Zambii. Jej właścicielem jest

spółka Chayton Africa (formalnie zwa-

na Chayton Atlas Investments), która

operuje w sektorze inwestycji. Siedziba

Chayton Africa mieści się na Mauritiu-

sie. W roku 2009 spółka ta podpisała

z rządem Zambii Porozumienie ws.

Promocji i Ochrony Inwestycji127 obej-

mujące m.in. czasowe zwolnienie po-

datkowe (ang. tax break)128. W 2010

roku Chayton Africa obrała za cel

„dziesięcioletni horyzont inwestycyj-

Illovo Sugar Ltd. jest z kolei filią spółki

Associated British Foods Plc z siedzi-

bą w Londynie, która posiada 51,5%

wyemitowanych akcji124. Raport za rok

2013 sporządzony przez organizację po-

zarządową Action Aid zwraca wyraźnie

uwagę na międzynarodowe transfery

finansowe wewnątrz potężnych kon-

glomeratów. W raporcie wspomniano,

że znaczące transfery dokonywane są

na rzecz spółek siostrzanych lub macie-

rzystych Illovo poza Zambią. W latach

2007-2011, 21% zysków spółki Zambia

Sugar zostało przekazane tego typu

spółkom w Irlandii i na Mauritiusie125.

Dar Farms International Limited to spół-

ka, której właścicielem jest prawdopo-

dobnie jeden z greckich biznesmenów.

Spółka Dar Farms może być w posiada-

niu od 60 000 do 76 000 hektarów grun-

tów w okręgu Mpongwe, w prowincji

Pasa Miedzionośnego. Tereny te prze-

Zambia Sugar Plc posiada plantację

trzciny cukrowej na obrzeżach miasta

Mazabuca w prowincji Południowej.

Inwestycja obejmuje 10 000 hektarów

i jest znana jako Nakambala Estate.

Spółka Zambia Sugar Plc została zaini-

cjowana przez agroprzedsiębiorstwo

Tate & Lyle w latach 60. XX wieku. Na-

stępnie przeszła transformację w Zam-

bia Sugar Company Ltd (ZSC). W 1984

roku, za pośrednictwem firmy Industrial

Development Corporation rząd Zambii

wszedł w posiadanie 81% udziałów

spółki ZSC.

Zambia Sugar Corporation została

sprywatyzowana w czerwcu 1995 roku.

Obecnie, 81,6% jej udziałów należy do

Illovo Group Holdings Ltd. - regionalnej

południowoafrykańskiej spółki cukrow-

niczej z prywatnymi plantacjami w Zam-

bii, Malawi, RPA, Tanzanii, Swazilandzie

i Mozambiku. Illovo Group Holdings

Ltd. jest filią spółki Illovo Sugar Ltd..

ku z zawłaszczaniem ziemi, studenci

wyrazili swoje oburzenie w protestach.

Wkrótce, władze instytucji podjęły dzia-

łania na rzecz wycofania się z inwesty-

cji121. Wiadomo, że za pośrednictwem

zambijskiej filii spółki EmVest (EmVest

Livingstone) Uniwersytet Vanderbilt

wszedł w posiadanie 2513 hektarów

ziemi w tzw. Kalonga Estates122.

Bonafarm Group to węgierskie agro-

przedsiębiorstwo, którego właścicielem

jest magnat branży żywnościowej – Sán-

dor Csányi. Podobno, w drugiej połowie

2011 roku Bonafarm Group wygrało

przetarg na prowadzenie inwestycji

w farm block w Nansanga obejmującej

10 000 hektarów ziemi123. Jak dotąd

nie uzyskano więcej informacji na ten

temat. Jeśli chodzi o Nansanga Farm

Block, to obejmuje on łącznie 155 000

hektarów. Tereny te leżą w prowincji

Centralnej, w Okręgu Serenje połączo-

nym z linią kolejową TAZARA.

http://www.privateequityafrica.com/sectors-2/agriculture/emvest-gets-funds-from-truestone/.121 Oakland Institute; Vanderbilt University Divests from “Land Grab” in Africa, [13-02-2013]. Dostępny w Internecie. [Dostęp: 17-11-2013]; http://www.oaklandinstitute.org/vanderbilt-university-divests-land-grab-africa.122 Kalonga Estates to wspólna nazwa terenów dzierżawionych przez EmVest Group. [Dostęp: 19-11-2013]; http://www.emvest.com/Emvest_Livingstone.html.123 [Dostęp: 14-11-2013]; http://www.bbj.hu/business/bonafarm-eyes-farms-in-zambia---paper_60508; http://www.lusakatimes.com/2012/01/08/zda-conclude-negotiations-winner-tender-develop-nansanga--farm-block/.

124 [Dostęp: 9-09-2013]; http://www.illovosugar.co.za/About_Us/Group_Information/Operations_and_group_shareholding.aspx.125 Action Aid, Sweet Nothings, (2013: 17). Illovo odparła te zarzuty w publicznym oświadczeniu: http://www.illovosugar.co.za/Libraries/Announcements_and_Trading_Updates/2013-02-12_%e2%80%93_Re-sponse_to_ActionAid_Statement.sflb.ashx.126 Mujenja, Dynamics of Large Scale Investments in Agriculture: Lessons from Kaleya Smallholder Compa-ny and Mpongwe Development Company, (2012: 50); IFAD, Market Environment Case Study Zambia, (brak daty: 1); http://maravi.blogspot.de/2008/11/task-force-arrests-detains-greece.html.127 Zambian National Broadcasting Corporation, Chobe Agrivision Will Become the Largest Agri-business in Zambia Surpassing Zambeef Plc, [11-2009] .128 http://news.bbc.co.uk/2/hi/programmes/newsnight/9623031.stm.

30 3130





przez Chayton gospodarstw rolnych

wiele miejsc pracy zostało po prostu

zlikwidowanych.

Agencja Wielostronnych Gwarancji

inwestycji141 (stanowiąca część Gru-

py Banku Światowego), która wspie-

ra inwestycję spółki Chayton umową

gwarancyjną prezentuje dodatkowe

spostrzeżenia na temat tworzenia sta-

nowisk pracy: „W czasie prowadzenia

działalności gospodarstwo będzie za-

trudniać docelowo około 15–20 osób

podążając za coraz bardziej zmechani-

zowaną i skomputeryzowaną branżą

rolną. Międzynarodowe kierownictwo

wyższego szczebla zatrudnione w go-

spodarstwach Whispering Hope i Par-

klands będzie zarządzać także całym

gospodarstwem Amasenga”142.

Niedawne raporty badawcze wskazu-

ją na konflikty na tle ziemi powstałe

w sąsiedztwie Mkushi farm block. Za ich

przyczynę podaje się nagromadzenie

działań związanych z rolnictwem handlo-

CDC, później przejęło je MDC136 [patrz:

Rozdział 4.2.2.]. W roku 2006 jedno

z czterech gospodarstw MDC (gospo-

darstwo Munkumpu) zostało wykupio-

ne przez spółkę Danish Africa Deve-

lopment Company A/S (która posiada

65% udziałów) oraz przez Przemysłowy

Fundusz na rzecz Krajów Rozwijających

Się (ang. Industrial Fund for Develo-

ping Countries, 35% udziałów). Jego

nazwa została zmieniona z Munkum-

pu na Somawhe Estates Limited (ang.

SOya MAize WHEat)137.

Pomimo obietnicy stworzenia 1639

stanowisk pracy138, spółka Chayton za-

trudnia obecnie tylko 390 osób, spo-

śród których 50% ma nieuregulowane

normy pracy i pracuje dorywczo139.

W ramach inwestycji spółka przejmo-

wała istniejące już gospodarstwa rolne,

dlatego wygenerowane stanowiska pra-

cy nie powinny być przedstawiane jako

zupełnie nowe propozycje. Co więcej,

„w wyniku mechanizacji”140 przejętych

w spółki stawiające sobie za główny cel

osiąganie zysku”133.

Do dziś spółka Chayton Africa zdążyła

przejąć w Zambii siedem gospodarstw

rolnych, których łączna powierzch-

nia wynosi 16 916 hektarów 134. Sześć

z nich: Whispering Hope, Parklands oraz

cztery gospodarstwa Asamenga znaj-

duje się na terenie Mkushi farm block

o powierzchni 176 000 hektarów. War-

to wspomnieć, że w latach 50. XX wieku

Mkushi farm block został przydzielony

przez rząd kolonialny europejskim rol-

nikom uprawiającym tytoń135. Siódme

i największe gospodarstwo o nazwie So-

mawhe Estates znajduje się w prowincji

Pasa Miedzionośnego (ang. Copperbelt)

na terenie Mpongwe farm block (zwa-

nego wcześniej Munkumpu farm block).

Początkowo stanowiło część inwestycji

ny, na koniec którego spółka wyjdzie

z inwestycji poprzez sprzedaż handlo-

wą lub pierwszą ofertę publiczną (ang.

Initial Public Offering)”129. Ogólny plan

spółki Chayton Africa polega na sko-

masowaniu 100 000 hektarów ziemi

w Zambii i w państwach sąsiadujących

(m.in. w Botswanie)130. Pakiet kontrolny

w spółce Chayton posiada inna spółka

o nazwie Zeder będąca filią PSG Group

(spółki inwestycyjnej notowanej na gieł-

dzie w Johannesburgu)131. Zeder ope-

rująca w sektorze inwestycji w żywność

i agrobiznes jest w posiadaniu 73% ka-

pitału Chayton Africa132. Jedna z dwóch

głównych strategii inwestycyjnych tej

spółki nazywana „ewolucją rolną” (ang.

agri-evolution) polega na prowadzeniu

inwestycji „w ramach których dawne

spółdzielnie rolnicze są zamieniane

129 Reuters, African agriculture finance under the spotlight, [24-08-2010]. Nie jest jasne, czy ta strategia się zmieniła, ponieważ spółka Zeder kupiła spółkę Chayton w 2012 roku.130 HedgeNews Africa, Chayton combines good land and secure water assets to grow its Atlas Agricultural operation, (2011).131 Steinhoff International Holdings Limited przejęła 20% udziałów Grupy PSG. Prezesem Zarządu spół-ki Zeder jest Johannes Fredericus Mouton będący równocześnie dyrektorem niewykonawczym w spółce Steinhoff International Holdings Limited.132 Zeder, Annual Report (2013: 3).133 PSG Group, Annual Report, (2012: 6).134 MIGA, Environmental and Social Review Summary, (2011; 2012; 2012). Dostępny w Internecie.[Do-stęp: 13-11-2013]; (http://www.miga.org/documents/ESRS_Chayton_Zambia.pdf.135 Woode i wsp., Mkushi Farm Block: the Development of a Commercial Farm Area in Zambia, (1979) cytowany w: Chu, Creating a Zambian Breadbasket, (2013: 1).

136 CDC – ang. Commonwealth Development Corporation; MDC – ang. Mpongwe Development Company.137 MIGA, (2012), ibid..138 The Post, Govt Pledges Better Investment Climate, [13-11-2009].139 AATIF, Annual Report 2012, (2012: 15). Dostępny w Internecie: http://www.aatif.lu/tl_files/down-loads/annual_reports/AATIF_AR_2012.pdf.140 http://news.bbc.co.uk/2/hi/programmes/newsnight/9623031.stm.141 Agencja Wielostronnych Gwarancji Inwestycji – ang. Multilateral Investment Guarantee Agency, (MIGA).142 MIGA, Environmental and Social Review Summary, [11-05-2012: 4].

32 3332





nienia na obszarze inwestycji w Zam-

bii, Agencja Wielostronnych Gwarancji

Inwestycji odwołuje się również do

szeroko pojętych „lokalnych i regional-

nych gospodarczych efektów mnożni-

kowych”. Ten sam argument wykorzy-

stuje również niemieckie Ministerstwo

Współpracy Gospodarczej i Rozwoju151.

W przeprowadzonej przez Agencję

ocenie brakuje jednak szczegółowych

informacji dotyczących wspomnianych

efektów. Zgodnie z teorią, zależą one

w dużej mierze od zmiany działalności

gospodarczej, od ilości zapasów i usług

(w tym pracy) nabywanych lokalnie oraz

od wysokości zysku w lokalnym lub

regionalnym obiegu152. Przyglądając

się działalności spółki Chayton można

odnieść wrażenie, że nie jest ona po-

mocnym narzędziem w rozwoju efek-

tów mnożnikowych. Na przejmowanej

przez spółkę ziemi istniały już gospo-

darstwa, a sprzęt, nasiona, nawozy

i wysoko wykwalifikowana siła robocza

są prawdopodobnie pozyskiwane spo-

szacuje się na 141 mln dolarów (główni

akcjonariusze w mln dolarów: 62- BMZ,

26-KfW, 26-DB oraz 19- instytucje reli-

gijne)147. Oczekuje się, że zwrot z inwe-

stycji funduszu będzie wynosił około

10%. Biorąc pod uwagę porozumienia

o charakterze kaskadowym zawierane

w obrębie funduszu (akcje klasy A, B

i C), to utrata zysku wpłynie najpierw

na BMZ, następnie na KfW, a na końcu

na Deutsche Bank i pozostałych inwe-

storów148. Należy jeszcze raz podkre-

ślić, że fundusz AATIF jest obsługiwa-

ny przez Deutsche Bank.

W październiku 2012 roku Norweski

Fundusz Inwestycyjny na rzecz Krajów

Rozwijających się (ang. Norwegian

Investment Fund for Developing Co-

untries – Norfund, należący do rządu

Norwegii) pozyskał 21% akcji spółki

Chayton Africa za kwotę 10 mln do-

larów149. Jasno sprecyzowanym ce-

lem Norfund jest przyczynianie się do

zmniejszania ubóstwa150.

Poza obietnicami dotyczącymi zatrud-

nio w Zambii spółka Chobe Agrivision

Company Ltd „ma zamiar zaangażować

się we współpracę z lokalnymi przywód-

cami, sformalizować zawarte porozu-

mienie oraz wytyczyć granice gruntów,

aby zapobiec wtargnięciu na terytorium

społeczności lokalnej”145.

W sierpniu 2011 r., Afrykański Fundusz

ds. Handlu i Inwestycji w Rolnictwo (ang. African Agricultural Trade and

Investment Fund, AATIF) zainwesto-

wał 10 mln dolarów w spółkę Chobe

Agrivision za pośrednictwem Chayton

Africa. AATIF to fundusz z siedzibą

w Luksemburgu utworzony przez nie-

mieckie Ministerstwo Współpracy Go-

spodarczej i Rozwoju (BMZ – akronim

w języku niemieckim) oraz jego filię

odpowiedzialną za wsparcie finansowe

(KfW Development Bank). Co ciekawe,

KfW współpracuje z Deutsche Bank AG.

„Misją funduszu jest wykorzystanie po-

tencjału afrykańskiej produkcji rolnej,

szeroko pojętego wytwarzania, świad-

czenia usług i handlu na rzecz najuboż-

szych”146. Obecnie, wartość funduszu

wym na terenie tego farm block. Miesz-

kanka pobliskiej wsi komentuje proces

ekspansji inwestora w ten sposób:

„Jedyną złą rzeczą w tym wszystkim jest

to, że na początku inwestorom przydzie-

lano ziemie państwowe i farm blocks,

a teraz ci inwestorzy przenoszą działal-

ność na ziemie naszego wodza, na których

mieszkamy. Gdzie mamy się teraz po-

dziać? Gdzie będziemy zbierać drewno na

opał, skoro ci ludzie zajmują nasze ziemie

– nawet nasze lasy i tereny zadrzewione.

[…] Wódz stale powtarza, żebyśmy nie

wchodzili na niektóre nasze grunty, bo od

teraz należą do inwestorów.”143.

Inny drobny rolnik stwierdził:

„Myślę, że rząd skupił się na ludziach,

którzy przyjeżdżają z innych krajów i za-

pomniał o Zambijczykach, którzy cierpią

przez działalność inwestorów. […] Zam-

bijczykowi jest o wiele trudniej nabyć zie-

mię nić obcokrajowcy”144.

Agencja Wielostronnych Gwarancji In-

westycji donosi o długotrwałym kon-

flikcie na tle ziemi w Somawhe Estates,

w trakcie którego operująca bezpośred-

143 Nolte, Large-scale Agricultural Investments under Poor Land Governance Systems: Actors and Institu-tions in the Case of Zambia, (2013: 11).144 Op.cit..145 MIGA, (2012), ibid..146 AATIF, (2012), ibid..

147 AATIF, Quarterly Reporting, (II kw. 2013).148 Odpowiedź rządu niemieckiego na wniosek parlamentu, Drucksache 17/10286, [11-07-2012].149 Nieopublikowane badania przeprowadzone przez Profundo, [04-2013].150 [Dostęp: 12-12-2013]; http://www.norfund.no/about-norfund/category296.html.151 Odpowiedź Gurduna Koppa, Sekretarza Stanu BMZ, na wniosek parlamentarny, [4-02-2013].152 Dyskusja na ten temat – patrz: Miller, Economic Multipliers: How Communities Can Use Them for Planning, (2010).153 Jayne i wsp., Access to Land and Poverty Reduction in Rural Zambia: Connecting the Policy Issues, [2008: v].

34 3534





w rozbudowywaniu odpowiednich gałę-

zi działalności”159.

Powyższe stwierdzenie jest istotne

z dwóch powodów. Po pierwsze, po-

kazuje, że podmioty finansowi dążą do

osiągnięcia dominującej roli w okre-

ślaniu strategii i podejmowaniu decy-

zji wobec spółki rolnej (tutaj: Zeder

wobec Chobe Agrivision oraz Norfund

jako udziałowiec Chayton Africa wobec

Chobe Agrivision). Jest to niezwykle

istotne dla kwestii takich jak, tworzenie

miejsc pracy, wynagrodzenia, strategie

eksportu lub możliwe przejście na rynki

nieżywnościowe związane z uprawami

zmiennymi (ang. flex crops)160. Po dru-

gie, cytat ukazuje jak zwiększa się od-

powiedzialność za skutki prowadzenia

działalności gospodarczej w terenie.

4.2.2 Zambeef

Kluczowym podmiotem agrobiznesu

w Zambii jest spółka Zambeef Products

PLC. Historia jej rozwoju jest dosyć nie-

typowa. Od momentu założenia w roku

1994 Zambeef ewoluowała z lokalnej

Zambii czy Afryki, Chu wyciągnął nastę-

pujące wnioski: „W rzeczywistości, po-

mimo zapewnień spółki Chayton o chę-

ci „wyżywienia Afryki”, inwestorzy tacy

jak ten karmią rosnącą w siłę afrykań-

ską miejską klasę średnią, bo to właś-

nie w niej leży szansa na wzrost ekono-

miczny.”158 Co więcej, Chu wskazuje na

ryzyko znacznego wzrostu cen eksportu

żywności, które może wywołać obniżka

cen miedzi związana ze spadkiem siły

nabywczej afrykańskiej klasy średniej.

Aby zrozumieć dynamikę rozwoju opisy-

wanego przez nas konglomeratu nale-

ży lepiej poznać działające na odległość

podmioty kontrolujące w rzeczywistości

spółkę Chayton. W rocznym raporcie

spółka Zeder wyjaśnia: „Dawniej spółka

Zeder przejmowała dla celów strate-

gicznych wyłącznie pakiety mniejszoś-

ciowe w poszczególnych jednostkach.

Przejęcie pakietów kontrolnych w Agri-

col i Chayton stanowiło część precyzyj-

nej strategii zakładającej m.in. zwięk-

szenie aktywnego udziału w procesie

ustalania strategii [spółek] oraz pomoc

prowadziła spółka Zeder próbuje się

ograniczać efekty mnożnikowe postrze-

gane jako obszary dogodne dla maksy-

malizacji marż. W skrócie, jeśli spółka

Chayton kupuje nasiona od przedsię-

biorstw nasiennych, których właścicie-

lem jest spółka Zeder (Klein Karoo Seed

Zambia, Agricol), przetwarza je w spół-

ce Mpongwe Milling należącej do Ze-

der i sprzedaje za pośrednictwem Pio-

neerfoods również będącej własnością

Zeder, to zwrot z inwestycji dla spółki

Zeder zapewne wzrośnie, lecz zyski dla

lokalnej gospodarki (poza przedstawio-

nym powyżej konglomeratem) prawdo-

podobnie zmaleją155.

W najnowszym raporcie Agencja Wielo-

stronnych Gwarancji Inwestycji wyjaś-

nia: „Tak jak w przypadku działalności

Whispering Hope, Parklands i Amasen-

ga, wszystkie plony zostały przeznaczo-

ne do konsumpcji w Zambii.”156 Wypo-

wiedź dyrektora generalnego spółki

Chayton Africa, Neila Crowdera, suge-

ruje znacznie szerszą perspektywę: „Na-

szym celem jest wyżywienie Afryki”157.

W odniesieniu do koncepcji wyżywienia

za lokalnego rynku. Zysk kapitałowy

wygenrowany przez inwestycję ulega

ekstrakcji i przepływa na Mauritius oraz

– poprzez AATIF – do Luksemburga.

W tej sytu gencji czy Ministerstwa stoją

w sprzeczności do poglądu, że „efekt

mnożnikowy ma tendencje do bycia

znacznie słabszym, gdy źródło wzro-

stu w sektorze rolnictwa jest skupione

w rękach niewielu”153.

Spółka Zeder przejęła niedawno spół-

kę Mpongwe Milling, która znajduje się

w mieście Kitwe, niedaleko Somawhe

Estate. Działania spółki Zeder wskazują

na „maksymalizację wartości na rzecz

akcjonariuszy za sprawą optymalizacji

procesów oraz inicjatywom zwiększają-

cym przychody”. Spółka Chayton Africa

stwierdziła: „Wierzymy, że poprzez dy-

wersyfikację w obrębie rolniczego łań-

cucha wartości możemy stworzyć swe-

go rodzaju synergie w naszym portfelu

inwestycji, od podstawowej produkcji

do przetwarzania i dystrybucji, maksy-

malizując marże i łagodząc zmienność

cen towarów”154. Poprzez inwestycje

finansowe podobne do tej, którą prze-

154 [Dostęp: 12-12-2013]; http://www.chaytonafrica.com/index.php/about-us/about-us.155 Zeder, (2013), ibid..156 MIGA (2012), ibid..157 [Dostęp: 9-12-2013]; http://www.miga.org/news/index.cfm?aid=2652.

158 Chu, Creating a Zambian Breadbasket, (2013: 16f).159 Zeder (2013), ibid...160 Nawet jeśli technologia dostosowana do zmienności (ang. to flex) nie jest aktualnie dostępna w te-renie, to sytuacja ta może szybko ulec zmianie w przypadku, gdy inwestorzy finansowi otrzymają odpo-wiednie sygnały z rynków, na których operują.

36 3736





wykupione od ETC Bio-Energy w 2011 r.

obejmują 46 874 hektarów171.

W co najmniej trzech gospodarstwach

zaobserwowano spory na tle ziemi. Ra-

port Environmental & Social Review spo-

rządzony przez IFC w roku 2010 zwraca

uwagę na 45 rodzin przesiedlonych

z miejscowości Mpika i trzy systemy iry-

gacyjne rozprowadzające wodę po kole (ang. central pivots) „naruszające prawa

21 rodzin” ze względu na „program eks-

pansji gospodarstwa Chiawa”172.

Gospodarstwo Mpongwe było miejscem

bardziej znaczącego i długotrwałego

konfliktu na tle ziemi, który powstał

rzekomo około 2003 roku między spo-

łecznością lokalną a poprzednimi spół-

kami inwestującymi na tym terenie. We

wczesnych latach 80. XX wieku przed-

siębiorstwo typu joint venture utwo-

zarządzania ryzykiem są w dużej mierze

oparte na ocenie DEG.

Spółka Zambeef prowadzi „podsta-

wową produkcję” w pięciu gospodar-

stwach: Huntley, Sinazongwe, Chiawa

i Mpongwe oraz w Mpika (plantacja

palmy oleistej). Po przygotowaniu we-

wnętrznego raportu Zambeef obsa-

dziła w 2013 roku 21 000 hektarów

ziemi. Wykorzystała głównie ziarna soi,

kukurydzy, pszenicy i palmy oleistej169.

Sumując powierzchnię wszystkich grun-

tów, których posiadaczem jest ta spółka,

można obliczyć, że jej bank ziemi w Zam-

bii obejmuje ponad 100 000 hektarów.

Obliczeń tych dokonano na podstawie

dostępnych danych, według których

powierzchnia plantacji palmy oleistej

wynosi 16 000 hektarów ziemi170, nato-

miast trzy gospodarstwa w Mpongwe

wertykalna zapewnia wartość dodaną oraz

pozwala na nałożenie i utrzymanie marży

w całym łańcuchu wartości”162. Oprócz kra-

jów afrykańskich, spółka eksportuje swoje

produkty do Chin, Indii, Hong Kongu, Wiel-

kiej Brytanii i Włoch163.

Spółkę Zambeef w znacznym stopniu

wspierają finansowo banki rozwo-

ju. Deutsche Investitions- und Entwi-

cklungsgesellschaft (DEG)164 oraz Mię-

dzynarodowa Korporacja Finansowa

(ang. International Finance Corporation,

IFC)165 zapewniły jej pożyczki w wysoko-

ści 15,2 mln euro (DEG) i 28,7 mln euro

(IFC)166. DEG podkreślił swoje wspar-

cie za pomocą plakatu z hasłem: „DEG

wspiera produkcję podstawowych pro-

duktów żywnościowych w Zambii”167.

IFC opublikowała natomiast informację

prasową „Wspierajcie ekspansję Zam-

beef Products Plc w Afryce”168. Warto

wspomnieć, że działania IFC w zakresie

rzeźni, by stać się równocześnie jednym

z największych producentów mięsa, jak

i najpotężniejszych przedsiębiorstw

agrobiznesu w Afryce Subsaharyjskiej.

Jest także jedną z niewielu, a być może

i jedyną afrykańską spółką operującą

w tym sektorze, notowaną na giełdzie

londyńskiej. Kanał CNBC wybrał dyrektora

generalnego Zambeef – Francisa Groga-

na – na Afrykańskiego Przedsiębiorcę Roku

2013161. Wykorzystując swój „solidny mo-

del działalności polegający na integracji

wertykalnej”, „grupa Zambeef nadal dąży

do osiągnięcia modelu biznesowego opar-

tego na integracji wertykalnej, włączające-

go podstawową produkcję, przetwarzanie

i dystrybucję. Na końcu tego łańcucha

znajduje się sprzedaż detaliczna produk-

tów finalnych. W formie wartości dodanej

produkty końcowe trafiają bezpośrednio

do konsumenta za sprawą szerokiej sieci

detalicznej. Podsumowując, integracja

161 Zambeef, Informacja prasowa: Zambeef CEO Wins All Africa Entrepreneur of the Year Award, [12-11-2013].162 [Dostęp: 15-11-2013]: http://www.zambeefplc.com/zambeefplc/what-we-do/.163 Zambeef, Business Overview 2012, (2013: 27); Nie znaleziono żadnych informacji na temat skali tego eksportu.164 DEG to filia finansowa sektora prywatnego uczestnicząca w niemieckiej bilateralnej współpracy finansowej.165 Finansowa filia sektora prywatnego w Banku Światowym.166 Nieopublikowane badania przeprowadzone przez Profundo, [04-2013].167 DEG, Informacja prasowa: DEG Supports Staple Food Production in Zambia, [24-06-2009].

168 IFC, Informacja prasowa: Support the expansion of Zambeef Products Plc in Africa, [11-06-2012].169 17 000 hektarów soi, kukurydzy i pszenicy oraz 4000 hektarów plantacji palmy oleistej, (Zambeef , Annual Report 2013, ibid..; Lusaka Times, Newly Created Subsidiary of Zambeef to Create 2000 Jobs in Mpika, [3-06-2013]).170 Lusaka Times, ibid.. W dokumentach IFC wymienione zostały dwa tereny w Mpice, 7390 hektarów w Kopie i 12 712 hektarów w Kabindze (IFC, Environmental and Social Review Summary, 2010).171 Mujenja, Dynamics of large scale investments in agriculture: Lessons from Kaleya Smallholder Company and Mpongwe Development Company, (2012: 7). W dokumencie czytamy, że „łącznie posiadane grunty obejmują trzy farm blocks. Każdy z osobna objęty jest dzierżawą na okres 99 lat. Farm block numer 4451 (Nampamba, 22 921 hektarów) i farm block numer 4450 (Chambatata, 12 490 ha) są wykorzystywane do produkcji roślinnej, a farm block numer 5388 (Kampemba, 11 463 ha) jest wykorzystywane do hodowli zwierząt.”, (The Post Newspaper, Zambia Lists on AIM, Buys 3 farms, [3 -07-2011]).172 IFC, Environmental and Social Review Summary, (2010) .

38 3938





Podana kwota dotyczy wyłącznie czyn-

szu z tytułu dzierżawy oraz prawa do

korzystania z wody, ponieważ dochody

publiczne tego typu są zwolnione z po-

datku dochodowego i opłat na rzecz lo-

kalnych władz180.

Mujenja uznaje inwestycję Mponwge za

niemającą związku z „niedawną falą in-

westycji gruntowych, która w ostatnich

latach silnie przykuwała międzynarodo-

wą uwagę”181. Uwzględniając niedawną

strategię spółki Zambeef związaną

z ekspansją i inwestycjami w samą pro-

dukcję, można zakwestionować powyż-

sze stwierdzenie.

4.2.3 Dalszy udział finansowania pub-licznego i instytucjonalnego

SilverStreet Private Equity Strategies

(SICAR) to fundusz typu private equity

z siedzibą w Luksemburgu182, który po-

siada subfundusz o nazwie Silverlands

Fund. Zakładana docelowa kapitaliza-

w czasie, kiedy Mpongwe Development

Company zawierała transakcję dotyczą-

cą ziemi – żałuje, że zezwolił na przeka-

zanie gruntów tej spółce w latach 70.

XX wieku i chciałby, żeby zostały one

zwrócone mieszkańcom wioski.

Lokalne znaczenie konfliktu na tle ziemi

może sugerować cytat: „pewien dyrek-

tor zasugerował, że większość osadzo-

nych w więzieniu w mieście Luanshya

ma prawdopodobnie coś wspólnego

z MDC”178. Niejasne pozostaje jednak,

jak powyższa kwestia łączy się z rapor-

tem Environmental & Social Review

Summary autorstwa IFC (2012), gdzie

w punkcie 5 Standardów Wykona-

nia wpisano: „Przejmowanie gruntów

i przymusowe przesiedlenia nie mają

miejsca w przypadku tej inwestycji”179.

Dane uzyskane od poprzedniego właś-

ciciela gruntów, czyli ETC Bio-Energy,

wskazują, że dochody publ iczne

z 46 874 hektarów wynoszą 1,2 USD/ha.

na ich korzyść174. W ostatnich latach,

większość mieszkańców wioski została

wysiedlona. Pozostali nieliczni. Mujenja

wyjaśnia obecną sytuację w następują-

cy sposób: „W pewnych przypadkach

spółka starała się osiągnąć kompro-

mis poprzez zezwolenie nielegalnym

lokatorom na bezpłatne korzystanie

z gruntów przez nią kontrolowanych,

z zastrzeżeniem, że będą musieli się wy-

prowadzić, gdy spółka będzie potrzebo-

wać tej ziemi”175.

Ogólnie rzecz ujmując, „wśród miesz-

kańców wioski istnieje rosnące nieza-

dowolenie z powodu presji na rynku

gruntów”176. Jako reakcję na tę sytua-

cję spółka Zambeef rzekomo „rozważa

wprowadzenie planu rolnictwa kon-

traktowego, w ramach którego grunty

będą dzierżawione lokalnym rolnikom,

aby mogli oni prowadzić produkcję dla

spółki”177. W kontekście malejącej ilości

dostępnej ziemi, podobno jeden z obec-

nych mieszkańców wsi Mpongwe – były

parlamentarzysta pełniący tę funkcję

rzone przez rząd Zambii oraz brytyjską

Commonwealth Development Corpo-

ration (CDC, wcześniej Colonial Deve-

lopment Corporation), zwane Mpongwe

Development Company (MDC), założy-

ło wspomniane wyżej gospodarstwo

wielkoobszarowe o powierzchni 46 874

hektarów. W roku 2005 CDC posia-

dała 100% udziałów w MDC. W 2006

roku likwidacja CDC doprowadziła

do sprzedaży trzech z czterech części

gospodarstwa Mpongwe firmie ETC

Bio-Energy173.

Na terenie całego farm block istniało

parę osad mieszkalnych. Niektóre z nich

istnieją prawdopodobnie do dziś. W jed-

nym przypadku, spory prawne między

społecznością lokalną a MDC (zwane

również „Francis Kamanda i 51 pozo-

stałych”) toczą się od kilku lat. W roku

2010, Sąd Najwyższy wydał wyrok na

korzyść MDC, zakwestionowany następ-

nie przez mieszkańców wioski, ze wzglę-

du na fakt, że uchylał decyzję Sądu Wyż-

szej Instancji z 2007 roku wydaną z kolei

173 Mujenja, ibid...174 Informacja ogłoszona przez Zambia Land Alliance, [7 -11-2012]. Dostępny w Internecie. [Dostęp: 19-10-2013]; https://www.facebook.com/ZambiaLandAlliance/posts/387074804702048.175 Mujenja, ibid..176 Op.cit..177 Op.cit..

178 Op.cit.. Nie jest jasne, czy ta kwestia ma odniesienie jedynie do gospodarstw znajdujących się aktu-alnie w rękach spółki Zambeef lub w posiadaniu spółki Chobe/Chayton, i/lub jedynie do sporów sprzed likwidacji MDC w 2006 r.179 IFC, Environmental and Social Review Summary, (2012).180 Mujenja, Dynamics of large scale investments in agriculture: Lessons from Kaleya Smallholder Com-pany and Mpongwe Development Company, (2012: 45). Co ciekawe, koszty zużycia wody nie przekraczają dziennego wolumenu wynoszącego 500 m sześciennych.181 Op.cit..182 SICAR jest sponsorowany przez spółkę prowadzącą działalność inwestycyjną SilverStreet Capital

40 4140





wa w tym przypadku rozwój (zarejestro-

wanych)190 inwestycji rolnych w kraju. Od

2000 do 2011 roku wolumen transakcji

inwestycyjnych zwiększył się z 8 mln do-

larów do 482 mln dolarów. W 2009 roku

odnotowano szczególnie silny wzrost

tego wolumenu (patrz: Tabela 1191).

Europejski kapitał finansowy (zarów-

no publiczny, jak i prywatny) odgrywa

istotną rolę w najnowszym etapie eks-

pansji branży rolniczej w Zambii. Widać

to w szczególności we wzroście kontroli

nad ziemią rolną, traktowanej jako bra-

kujące ogniwo zwieńczające wertykalną

integrację łańcucha wartości w obrę-

bie kapitału finansowego. W tym kon-

tekście można rozpatrywać szeroko

pojętą odpowiedzialność podmiotów

europejskich za bieżące procesy za-

chodzące w Zambii, takie jak malejący

dostęp do ziemi. W ostatnim raporcie

EUR) w gospodarstwie Chulumenda

w prowincji Lusaka, niedaleko Chon-

gwe188. Powierzchnia tego gospodar-

stwa wynosi 3000 hektarów.

5. Wnioski

We wnioskach jednego z raportów,

Bank Światowy stwierdził, że „od końca

2009 roku nie rozpoczęto jeszcze wdra-

żania żadnego z projektów opracowa-

nych przez Zambijską Agencję Rolni-

ctwa dotyczących farm blocks, co może

wskazywać na ograniczone zaintereso-

wanie inwestorów”189. Choć niewyczer-

pująca, to aktualna lista europejskich

inwestycji finansowych w agrobiznesie

i w ziemię w Zambii wyraźnie wskazuje

na zmianę tej sytuacji. Dużą rolę odgry-

Afrykański Bank Rozwoju (African Deve-

lopment Bank, AfDB) oraz Hiszpańska

Agencja Współpracy Międzynarodowej

na rzecz Rozwoju (AECID)185. Fundusz

AAF jest zarządzany przez spółkę Pha-

tisa, która zarządza z kolei innym fun-

duszem typu private equity. „Duże

inwestycje [spółki Phatisa] w łańcuch

produkcji drobiu w Zambii”186 obejmu-

ją dwa gospodarstwa uprawiające soję.

Ich wielkość nie jest znana. Oba gospo-

darstwa znajdują się w prowincji Pasa

Miedzionośnego wokół Luanshyi187.

Fundusz Inwestycyjny na rzecz Krajów

Rozwijających się (Investment Fund for

Developing Countries, IFU) jest nieza-

leżnym duńskim funduszem, którego

właścicielem jest rząd. Wspierany przez

duńską instytucję kredytową Danbia,

fundusz IFU zainwestował 3 mln duń-

skich koron w akcje, a 1,9 mln duńskich

koron w pożyczki (niektóre na 650 000

cja Silverlands Fund wynosi 450 mln

dolarów. Fundusz prowadzi inwestycje

„w całym łańcuchu wartości w sektorze

rolnym, skupiając się głównie na przed-

siębiorstwach zajmujących się ziemią

uprawną/podstawową produkcją”183.

Zambia stanowi jednen z sześciu afry-

kańskich krajów docelowych wybranych

przez ten podmiot. W 2011 roku duń-

ski fundusz emerytalny Pensionskas-

sernes Administration (PKA) zainwe-

stował 33,5 mln euro (250 mln koron

duńskich) w Silverlands Fund, a pięcio-

krotną wartość tej sumy (1,3 mld koron

duńskich) przeznaczył na inwestycje

w rolnictwo184.

Wartość innego funduszu - Afrykań-

skiego Funduszu Rolnego (African Agri-

culture Fund, AAF) – wynosi 243 mln

dolarów. Jego twórcami są: Francuska

Agencja na rzecz Rozwoju (Agence

Française de Développement, AFD),

LLP, z siedzibą w Wielkiej Brytanii.183 Raport kierownictwa OPIC dla rady dyrektorów za rok 2011. Dostępny w Internecie: http://www.opic.gov/sites/default/files/Silverlands%20Fund%20in%20Sub-Saharan%20Africa.pdf .184 http://nederland.ipe.com/news/danish-roundup-pka-silverland-pfa-pension-carlsberg-byen_41066.php#.UsruLLSW85Y.185 http://www.opic.gov/press-releases/2011/opic-board-approves-nearly-500-million-five-renewable--resources-investment-funds.186 http://www.phatisa.com/images/file/Phatisa%20AAF%20final%20close%20press%20release%20EN%20FINAL%202013.pdf .187 http://www.phatisa.com/aaf/PortfolioPartners/.

188 Realizacja projektu rozpoczęła się w 2003 roki i nadal trwa. Dostępny w Interencie. [Dostęp: 14-11-2013]; http://www.ifu.dk/default.aspx oraz http://www.chulumenda.dk/farmen.html.189 Bank Światowy, Rising global interest in farmland, (2010: 133).190 Co istotne, przytoczone dane nie obejmują istotnych inwestycji gospodarstw rodzinnych. Powodem jest fakt, że dane te są oparte na licencjach inwestycyjnych. Więcej krytycznych opinii na temat inwestycji i ich ram: Kay, Positive alternative investment models, (2011).191 Rozmiar inwestycji zabezpieczonych podczas otrzymywania licencji inwestycyjnych. W rzeczywisto-ści zainwestowane kwoty mogą się różnić. Źródła: dane za lata 2000–2009, Zambijska Agencja Rozwoju, cytat w: Mujenja, ibid.; dane za lata 2010–2011 z amerykańskiego Departamentu Stanu, 2013, Investment Climate Statement – Zambia, (2013). Dostępny w Internecie. [Dostęp: 16-09-2013]; http://www.state.gov/e/eb/rls/othr/ics/2013/204763.htm.

42 4342





dzające inwestycje, a także prywatne

interesy poszczególnych inwestorów

powodują, że każdy podmiot upatruje

w inwestycjach odmiennych korzyści.

Sytuację komplikuje fakt, że do rea-

lizacji coraz większej ilości inwestycji

przystępuje co najmniej kilka podmio-

tów (agencje rozwojowe, banki, przed-

siębiorstwa agrobiznesu, inwestorzy

finansowi, itp…). Podczas gdy więk-

szość inwestorów przedstawia zakres

domniemanych, długoterminowych ko-

rzyści dla rozwoju, to niektórzy z nich

planują dofinansowanie realizowanych

inwestycji po przeprowadzeniu konso-

lidacji i/lub „udanej” ekspansji. Trend

przejmowania całkowitej kontroli nad

ziemią znacznie różni się od popularnej

dotąd dzierżawy ziemi pod inwesty-

cję na okres 99 lat. Powstaje pytanie

o zrównoważony charakter tego typu

działań czy o zasadność obietnic doko-

nywanych przez donorów i inwestorów

(stanowiska pracy, zmniejszenie głodu

w Zambii…). Istotne znaczenie w tym

przypadku może mieć także możli-

wość spekulacji oraz prawdopodobnie

cji. Działania te można określić jako

„aktywne zarządzanie inwestycjami

w ziemię rolną”194, w których kapitał

finansowy inwestowany bezpośred-

nio w gospodarstwa rolne decyduje

o działalności rolniczej i kontroluje ją.

• W odniesieniu do globalnej debaty

dotyczącej zawłaszczania ziemi, inwe-

stycje opisane w raporcie są przedsta-

wiane przede wszystkim jako niosące

dodatkowe miejsca pracy (o charakte-

rze bezpośrednim lub pośrednim za spra-

wą umów kontraktowych). Podkreśla się

też ich rolę w zmniejszeniu głodu w Zam-

bii. Jeśli te argumenty zawodzą, uwagę

przekierowuje się na dyskusje dotyczą-

ce efektów mnożnikowych, trudnych do

zweryfikowania w rzeczywistości. Poda-

wanie tego typu uzasadnień wpisuje się

w typowy schemat prezentacji inwestycji

przez podmioty ją realizujące.

• Finansowanie rozwoju w Zambii

z wykorzystaniem środków europejskich

odgrywa istotną rolę w przyspieszonej

ekspansji agrobiznesu w tym kraju wspie-

rając i wzmacniając popyt na ziemię.

• Ujęte w rozdziale 1 czynniki napę-

Poniżej przedstawiono wnioski płynące

z analizy zagadnień poruszanych w ra-

porcie. Stanowią one odpowiedzi na py-

tania zawarte we wstępie tekstu:

• Europejscy inwestorzy finansowi

wspierają powstawanie i/lub ekspansję

dużych konglomeratów agrobizneso-

wych w Zambii w sposób bezpośredni

(np. Chobe Agrivision, Silverlands Fund)

lub pośredni (np. AATIF). Większość

z nich realizuje strategię integracji

wertykalnej obejmującej bezpośrednie

zaangażowanie w rolnictwo. Zwrot z in-

westycji dla inwestora (nie dla gospo-

darstwa rolnego) stanowi w tym przy-

padku motyw przewodni.

• Wydaje się, że coraz częściej in-

westorzy finansowi dążą do uzyski-

wania bezpośredniej kontroli nad

działalnością rolniczą, np. poprzez

nabywanie pakietów kontrolnych ak-

zatytułowanym „Investing in Smallhol-

der Agriculture for Food Security”192

Panel Ekspertów Wysokiego Szczebla

(ang. High Level Panel of Experts, HLPE)

Komitetu ds. Bezpieczeństwa Żywnoś-

ciowego na Świecie (ang. Committee

on World Food Security, CFS) stwierdził

że „sektor rolniczy podlega ogromnym

zmianom, które leżą w interesie na-

rodowym i stoją często w opozycji do

interesów drobnych rolników”. HLPE

dodał, że zmiany te nie są kwestią przy-

padku, a społecznego wyboru i, że na

ogół nie da się ich pominąć193. Wydaje

się, że w Zambii wspomniany „wybór

społeczny” w coraz większym stopniu

determinuje wąska grupa europejskich

inwestorów z branży agrobiznesu i fi-

nansów, którzy wymuszają na drobnych

rolnikach większą konkurencję w zakre-

sie ziemi i produkcji.

Rok 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011

Wartość 8 25 12 36 25 32 61 63 63 315 194 482

Tabela 1: Zabezpieczone inwestycje (ang. pledged investments) w obszarze rolnictwa w Zambii w milionach dolarów, 2000-2011

192 Investing in Smallholder Agriculture for Food Security – pol. Inwestowanie w Ronictwo Małoobsza-rowe na rzecz Bezpieczeństwa Żywnościowego.193 HLPE, Investing in smallholder agriculture for food security, (2013: 1).

194 Słowa Detlefa Schönea, prezesa niemieckiego Aquila Capital:„aktiv gemanagten Investments in landwirtschaftlichen Grund und Boden”. Dostępny w Internecie. [Dostęp: 19-12-2013];, http://www.fondscheck.de/news/Artikel-Aquila_Capital_verstaerkt_Expertise_fuer_globale_Agrarinvestments--4324369p.

44 4544





porate Social Responsibility, CSR). Dla

przykładu, Amatheon Agri zapewnia

elektryfikację w szkołach. CSR nie sta-

nowi części prezentowanego opraco-

wania, ponieważ nie dotyczy podstawo-

wej działalności spółek. Należy jednak

wspomnieć, że projekty realizowane

w ramach społecznej odpowiedzialno-

ści biznesu, takie jak, inwestycje ograni-

czające wykorzystanie siły roboczej lub

wypełnianie zobowiązań wynikających

z odebrania ludziom dostępu do ziemi

nie zrekompensują w całości negatyw-

nych efektów inwestycji.

5.1.1 Czy widać różnice w przypadku ka-pitału donorów?

Rosnące wsparcie finansowe udzielane

przez donorów na rzecz rozwoju dużych

inwestycji prywatnych jest przedstawia-

ne jako dźwignia finansowa, w której

rząd posiada niewielki udział. Uznaje się

jednak, że tam, gdzie inwestycja przy-

czynia się do redukcji ubóstwa drob-

ne transze wypłacane przez donorów

same w sobie nie mogły by przynieść

podobnego skutku .W tym kontekście

należy rozpatrywać kwestię pokaźnych

środków finansowych przekazywanych

wyłącznie jednego podmiotu (na który

zazwyczaj wskazuje się w literaturze na

temat zawłaszczania ziemi), lecz całej

grupy podmiotów łącznie z ich pakieta-

mi akcji, pożyczkami, zamiarem przeję-

cia kontroli lub nie czy jawnym uczest-

nictwem w radzie przedsiębiorstwa

(ang. on-board) lub sekretnym udziale w jego działalności nie przewidującym

obejmowania sterów (ang. off-board).

Fakt ten utrudnia pociąganie podmio-

tów do odpowiedzialności w przypadku

negatywnych skutków inwestycji zaist-

niałych w miejscu jej realizacji. W tym

kontekście identyfikacja i informowanie

o zobowiązaniach wynikających z praw

człowieka oraz o powiązanych z nimi zo-

bowiązaniach innego typu są się jeszcze

trudniejsze. Doświadczenie pokazuje, że

w sytuacji gdy w realizację jednej inwe-

stycji włączają się różne podmioty odpo-

wiedzialność za podejmowane przez nie

działania często się rozmywa197.

Często spółki i podmioty finansowe za-

angażowane w inwestycje podkreślają

ich społeczny wymiar za pośrednictwem

tak zwanych projektów społecznych.

Te praktyki noszą wspólną nazwę spo-

łecznej odpowiedzialności biznesu (Cor-

jednoczesnym wzroście niedożywienia

i głodu w całym kraju.

Według corocznego raportu CDC z 1972

roku dotyczącego Zambii [patrz: roz-

dział 4.2.2], potrzeba wysokich zwrotów

z inwestycji na pokrycie podstawowych

kosztów inwestycji finansowej (np. opła-

ty za zarządzanie funduszem) jest nie-

zwykle istotna i wydaje się przeczyć idei

wsparcia dla drobnych producentów

żywności: „dawniej, wiele projektów

rolniczych, w szczególności tych obej-

mujących drobnych właścicieli ziemi [...]

musiało zostać wykluczonych, ponieważ

[...] ogólny wskaźnik zwrotu z inwestycji

był znacznie niższy od wskaźnika wyma-

ganego do pokrycia kosztów obsługi

zainwestowanego kapitału”196. Kwestia

ta wyraźnie podważa rolę narzędzi wy-

korzystywanych w inwestycjach finanso-

wych jako instrumentów wspierających

drobnych producentów żywności. Nie-

zbędne jest przeprowadzenie dodatko-

wych, bardziej szczegółowych badań na

temat przepływów zwrotów z inwestycji

oraz beneficjentów końcowych.

Powyższe opracowanie ukazuje, że

omawiane zagadnienia nie dotyczą

sprzeczne interesy podmiotów realizu-

jących jedną inwestycję.

5.1 Czy kapitał finansowy uwzględ-nia rozwój rolnictwa wśród najuboż-szych?

Działania spółki Chobe Agrivision sta-

nowią przykład strategii finansyzacji

rolnictwa w Zambii. Dowodzi tego prze-

kierowanie na „dochód jako główny cel

działalności”195, gdzie w grę wchodzą

przede wszystkim dochody inwesto-

rów finansowych oraz akcjonariuszy,

i gdzie podejmowanie decyzji jest op-

arte na wzroście wartości udziałowców. Tę kwestię można połączyć z wprowa-

dzaniem przez inwestorów „inicjatyw

zwiększających dochody”, takich jak,

wysoki stopień mechanizacji, oszczęd-

ności wynikające z niskich płac oraz

niepewne warunki pracy, jak również

z bardzo małą liczbą stanowisk pracy

w dziale produkcji. W takich warunkach

zaistnienie efektów mnożnikowych jest

mało prawdopodobne. Strategię finan-

syzacji zdaje się potwierdzać imponują-

cy wzrost wskaźników wzrostu gospo-

darczego w zambijskim rolnictwie przy

195 PSG Group, Annual Report, (2012: 6).196 Cytat w: Mujenja, ibid.. 197 FIAN, The Human Rights Impacts of Tree Plantations in Niassa, Mozambique, (2012: 29).

46 4746





wane wyłącznie do dużych inwestorów

(zapewnianie infrastruktury, zwolnienia

podatkowe) stanowią istotną meto-

dę zdobywania ziemi przez właścicieli

wielkoobszarowych gospodarstw. Fakt

ten na pozór przeczy 6. Narodowemu

Planowi Rozwoju na lata 2011–2015,

w którym „rząd ułatwi sprawiedliwy do-

stęp do ziemi na potrzeby rolnictwa”.200

Obecnie twierdzi się, że połączenie

wzmocnionych, a czasem i poszerza-

nych działań w dawno powstałych farm

blocks (np. Zambeef w Mpongwe),

tworzenie nowych farm blocks (np. Na-

sanga farm block) oraz transfer ziemi

komunalnej w ziemię państwową (np.

przypadek spółki Ferrostaal) wpływa na

rosnący brak dostępnej do ziemi i pro-

wadzi do konfliktów między wspólno-

tami lokalnymi a nowymi inwestorami.

Jak wykazano powyżej, w Zambii

(w przeciwieństwie do tego co sugeru-

je Bank Światowy) nie istnieje szeroka

dostępność do dużej ilości ziemi. Ogól-

nie rzecz biorąc, dostępność ta zależy

przede wszystkim od lokalizacji. Jej po-

wszechny brak stanowi natomiast co-

na porozumieniach zawartych z sek-

torem prywatnym199.

Bardziej szczegółowy obraz przytoczo-

nych zagrożeń ioraz pytania związane

z perspektywą prawa do żywności zosta-

ły przedstawione w kolejnym rozdziale.

5.2 Wnioski odnośnie perspektywy prawa do żywności

Na podstawie ram prawa do żywności

przedstawionych w rozdziale 3, w poniż-

szym rozdziale zostaną zaprezentowa-

ne realne zagrożenia utrudniające, unie-

możliwiające lub naruszające to prawo.

5.2.1 Dostęp do ziemi: Rosnąca presja wobec ziemi stanowi coraz większy problem strukturalny

Krajowe polityki rządu wpłynęły na

zwiększenie dostępu do ziemi dla wiel-

koobszarowych, komercyjnych gospo-

darstw rolnych, w szczególności na

terenach posiadających rozwiniętą in-

frastrukturę, gleby o wysokiej jakości

oraz dostęp do wody. Poza polityką do-

tyczącą tworzenia komercyjnych farm

blocks, działania wspierające skiero-

z Międzynarodową Organizacją Pracy

(ang. International Labour Organization,

ILO). Kwestia wdrażania podstawowych

standardów pracy w obrębie inwestycji

pozostaje jednak niejasna ze względu

na fakt, że spółka Chayton zapewnia

stosunkowo niewiele stanowisk. Rodzi

się więc pytanie, czy zwiększone wspar-

cie ze strony donorów pochodzących

z Unii Europejskiej udzielane na rzecz

państwowej kontroli zgodności inwe-

stycji ze standardami pracy w Zambii198

było by zasadne.

W omówionych powyżej przypadkach

wielokrotnie podkreślano, że inwe-

stycje niosą ze sobą realne zagroże-

nia związane z uniemożliwieniem lub

utrudnieniem realizacji prawa do żyw-

ności. Kwestią sporną wynikającą z dzia-

łań donorów jest odpowiedzialność

publiczna. Instytucje, którym powie-

rza się środki publiczne (np. Norfund,

BMZ, AFD) mają obowiązek odpowia-

dać za swoje zobowiązania podatkowe

i społeczne wobec parlamentów lub

opinii publicznej. Do konfliktu docho-

dzi wtedy, gdy te instytucje odmawia-

ją ujawnienia informacji opierając się

przez donorów na rzecz największych

podmiotów agrobiznesu w Zambii.

W świetle przypadków omawianych

w niniejszym opracowaniu powyższa

logika musi zostać zakwestionowana.

Rzeczywiście, wydaje się, że alterna-

tywne projekty finansowane wyłącznie

przez donorów i wynoszące 10 mln do-

larów (w których AATIF i Norfund prze-

kazały spółce Chayton po 10 mln dola-

rów) mogły by przynieść o wiele szersze

i bardziej bezpośrednie efekty w reduk-

cji ubóstwa oraz utrzymywaniu bezpie-

czeństwa żywnościowego. Ich głównym

celem jest bowiem wspieranie drobnego

rolnictwa oraz wzmacnianie lokalnych

rynków i systemów żywnościowych.

Poleganie na efektach mnożnikowych

inwestycji rolnych na dużą skalę wy-

daje się być co najmniej wątpliwe.

Uwzględniając kluczowe cechy tego

typu inwestycji teorie gospodarcze

sugerują, że są one najbardziej niewy-

dajnymi instrumentami do osiągania

efektów mnożnikowych i zazwyczaj

nie docierają do ubogich mieszkańców

terenów wiejskich.

AATIF podkreśla swoją współpracę

198 Zambia ratyfikowała wszystkie podstawowe konwencje ILO dotyczące pracy, w uzupełnieniu do Międzynarodowego paktu praw gospodarczych, społecznych i kulturalnych (ICESCR).

199 Nawet wobec Ustawy o Wolności Dostępu do Informacji w Niemczech, BMZ odmawia dostępu do kluczowych informacji na temat wpływu społecznego inwestycji funduszu DEG, który nabył akcje spółki posiadającej 135 000 hektarów ziemi w Paragwaju.200 Republika Zambii, 6. Narodowy Plan Rozwoju na lata 2011–2015, (2011: 111).

48 4948





ny wzrost produktywności związany ze

zmianą podaży na rynku może okazać

się problematyczny z perspektywy pra-

wa do żywności. Problem ten może się

wręcz pogłębić, jeśli inwestycje będą

zastępować lokalną produkcję żywności

[patrz: Mpongwe].

Po trzecie, w kontekście coraz bardziej

znaczącego globalnego kompleksu

upraw zamiennych, dodatkowe ryn-

ki zbytu na włókna i paliwo zwiększą

konkurencyjność dla producentów bio-

masy. Tak więc dostępność żywności

w Zambii może być narażona na do-

datkowe wymogi rynkowe z zagranicy.

Możliwe wątpliwości dotyczące zasady

„moja żywność lub twoje paliwo” zosta-

ną rozwiane za pomocą przejmowania

władzy, na czym w żadnym wypadku

nie skorzystają najubożsi. Dlatego też

zbyt uproszczone założenia dotyczące

dostępności żywności powinny być trak-

towane z dużą ostrożnością.

5.2.3 Ekonomiczna dostępność żywno-ści z perspektywy pracy zarobkowej

Specjalny Sprawozdawca ONZ ds. prawa

do żywności szczegółowo opisuje pod-

stawową sprzeczność w inwestycjach

nie jest jasne, czy ta obietnica zostanie

zrealizowana. Można natomiast przy-

puszczać, że inwestorzy z branży rolni-

czej, którzy kierują się głównie moty-

wami finansowymi, będą eksportować

towary na bardziej dochodowe rynki

konsumenckie, takie jak RPA czy Euro-

pa. Rozwój infrastruktury eksportowej

(np. korytarz Nacala) zwiększa konku-

rencyjność zambijskiej branży produk-

cji żywności i sprawia, że wspomniany

transfer staje się bardziej prawdopo-

dobny w niedalekiej przyszłości.

Badacze wskazują, że duży wpływ na

miejską klasę średnią, czyli docelową

grupę konsumentów w Zambii, ma sy-

tuacja na światowym rynku miedzi. Su-

rowiec ten stanowi bowiem najważniej-

szy produkt eksportowy w Zambii202.

Spadające ceny miedzi silnie uderzają

w tamtejszą klasę średnią i mogą w dal-

szej perspektywie sprzyjać jej zwrotowi

w kierunku bardziej dochodowych ryn-

ków konsumenckich.

Poszukiwanie najbardziej dochodowe-

go rynku konsumenckiego może być da-

leko sprzeczne z zapotrzebowaniem na

dostęp do żywności na obszarach wiej-

skich w Zambii. Prawdopodobny ogól-

5.2.2 Dostępność żywności określanej jako „efekt ewolucji rolnictwa” dla ubo-gich mieszkańców terenów wiejskich

Kontynuując kwestię dotyczącą wy-

żywienia Zambii lub, szerzej, Afryki,

inwestorzy wskazują na zwiększoną

i zrównoważoną (stabilną) dostęp-

ność żywności. Z perspektywy prawa

do żywności, w dyskusji na ten temat

kluczowe są następujące aspekty:

Po pierwsze, większość osób cierpią-

cych głód zamieszkuje tereny wiejskie.

Z kolei dla inwestorów grupą docelową,

pośród której mogą generować naj-

większe zyski jest miejska klasa średnia.

Ubodzy mieszkańcy wsi nie stanowią

przedmiotu ich zainteresowań. Sprawia

to, że pozytywny wpływ na dostępność

żywności dla grupy, która powinna być

traktowana priorytetowo w myśl prawa

do żywności, jest mało prawdopodobny.

Po drugie, niektórzy inwestorzy za-

pewniają, że będą produkować jedynie

towary przeznaczone do konsumpcji

w Zambii. Podobny argument podnio-

sła Agencja Wielostronnych Gwarancji

Inwestycji w przypadku spółki Chayton.

W kwestii tworzenia stanowisk pracy

raz większy problem społeczno-gospo-

darczy na wielu obszarach, na których

realizowane są inwestycje. Twierdzenie

to sprawdza się szczególnie w odniesie-

niu do infrastruktury w Zambii, gdzie

realizowane były prawie wszystkie

niedawne inwestycje. Na terenach

z dobrym dostępem do infrastruktu-

ry, wysoką jakością gleb i dobrym do-

stępem do wody, nie ma dostępu do

dużej ilości ziemi.Z perspektywy prawa do żywności do-

stęp do ziemi dla bezrolnych lub po-

siadających bardzo ograniczony zasób

ziemi grup społecznych zamieszkują-

cych wsie, powinien stanowić priorytet

w polityce. W ciągu ostatnich dziesię-

ciu lat zaludnienie obszarów wiejskich

w Zambii wzrosło o ponad 400 000

mieszkańców201. W tym świetle zagwa-

rantowanie dostępu do ziemi dla przy-

szłych pokoleń jawi się jako element

zobowiązań państwa zambijskiego

w ramach prawa do żywności. Powin-

no więc zostać uwzględnione w dyskusji

na temat eksterytorialnych zobowiązań

wynikających z praw człowieka obowią-

zujących w państwach europejskich.

201 Dane Banku Światowego. Dostępny w Internecie. [Dostęp: 12-12-2013]; http://data.worldbank.org/indicator/SP.RUR.TOTL. 202 Chu, Creating..., ibid..

50 5150





w dokumentach urzędowych wynosi

maksymalnie 2 hektary. We wspomnia-

nych dokumentach rolnicy posiadający

2–10 hektarów ziemi postrzegani są

jako rolnicy rozwijający się, co pokazu-

je, że grupy wrażliwe nie są traktowane

priorytetowo208. Po drugie, w przypad-

ku plantacji trzciny cukrowej w Zambii

Bank Światowy wnioskuje, że „program

rolnictwa kontraktowego dotyczący

produkcji cukru przewiduje średnią pła-

cę niższą niż tę w alternatywnych go-

spodarstwach małoobszarowych”209. Po

trzecie, istnieje wyraźny konflikt mię-

dzy kosztami transakcji (czyli kluczową

zmienną gospodarczą dla inwestorów)

a możliwościami rynkowymi dla drob-

nych rolników. W jednym z przypad-

ków przytoczonych w raporcie koszty

transakcji były utrzymywane na niskim

poziomie, gdyż „rolnicy kontraktowi

nie posiadali alternatywny dla kupców

trzciny, co uniemożliwiało im równole-

głe sprzedawanie tego towaru innym

odbiorcom”210. Po czwarte, literatura

tzw. outgrower schemes207. Plany opra-

cowywane np. dla nowych farm blocks

mają za zadanie integrację programów

rolnictwa kontraktowego jako dzia-

łalności satelitarnej wokół głównych

gospodarstw o wielkości 10 000 hek-

tarów. Co więcej, inwestorzy finansowi

(np. Amatheon, AATIF) podkreślają, że

programy dotyczące rolnictwa kontrak-

towego stanowią kluczową strategię

mającą na celu dotarcie do drobnych

rolników. Nie znaleziono dotąd żadnych

informacji na temat prawnie wiążących

zobowiązań, ram prawnych i systemów

formalnych opracowanych z myślą o rol-

nikach kontraktowych.

Pozytywne efekty inwestycji dla margi-

nalizowanych i wrażliwych grup powin-

ny być traktowane z dużą ostrożnością.

Po pierwsze, uznaje się, że rolnicy kon-

traktowi opisani w rządowych strate-

giach dotyczących farm blocks mają do

dyspozycji 20 do 100 hektarów ziemi,

podczas gdy średni rozmiar gospo-

darstw małoobszarowych podawany

ludności są bardziej prawdopodobne”204.

W ramach swojej inwestycji, spółka

Chayton zapewnia około 150 pełnych

etatów (i nie tworzy nowych)205. 20 mln

dolarów pochodzących od europejskich

donorów (AATIF i Norfund) wspiera utrzy-

mywanie tych miejsc pracy, osiągając wy-

nik 133 333 dolarów na jedno stanowisko.

Niektórzy inwestorzy wspominają

o wynagrodzeniach przewyższających

minimalne stawki206. Niestety brak

szczegółowych danych na ten temat

uniemożliwił przeprowadzenie oceny,

czy takie wynagrodzenie zapewniało

pracownikom utrzymanie.

Dyskusja na temat miejsc pracy zanika

na po przejściu inwestycji w fazę pro-

dukcji. Na tym etapie inwestorzy finan-

sowi, zaangażowani donorzy oraz rząd

Zambii zmieniają sposób narracji na

rzekomo bardziej nowoczesną. Uznaje

się, że drobni rolnicy korzystają na tych

inwestycjach dzięki programom włą-

czającym rolnictwo kontraktowe lub

w Zambii. W opublikowanym raporcie

przedstawia ogólne obawy na temat są-

siedniego kraju Malawi: „kapitałochłon-

ne rolnictwo zmniejsza wykorzystanie

siły roboczej. […] Priorytetem dla Ma-

lawi w nadchodzących latach jest stwo-

rzenie większej liczby okazji do zatrud-

niania pracowników, co może wymagać

promowania technologii i praktyk inten-

sywnie wykorzystujących siłę roboczą:

przyjęcie technologii oszczędzających

tę siłę i będących elementem długoter-

minowej strategii rozwoju musi zatem

przebiegać stopniowo, aby uniknąć za-

kłóceń w sferze społecznej”203.

Peters ilustruje kluczowy problem do-

tyczący dużych inwestycji finansowych

w ziemię w Afryce Subsaharyjskiej

w taki sposób: „Sam fakt, że umowy re-

alizowane są głównie w krajach, w któ-

rych stale powiększa się przepaść mię-

dzy dostępem do pracy a liczbą osób

poszukujących zatrudnienia, sprawia, że

potencjalne straty dla mieszkającej tam

203 Biuro Wysokiego Komisarza Narodów Zjednoczonych ds. Praw Człowieka, mandat Specjalnego Sprawozdawcy ds. Prawa do Żywności, Misja w Malawi, oświadczenie po zakończeniu misji, [22-07-2013: 7].204 Peters, Land appropriation, surplus people and a battle over visions of agrarian futures in Africa, (2013: 549).205 Na podstawie danych publikacji: Bank Światowy, Rising global interest in farmland, (2011).206 Kruchem, ibid..

207 Outgrower schemes – partnerstwo kontraktowe zawiązywane między hodowcami (roślin, zwie-rząt), a właścicielami ziemi; celem jest produkcja dla celów handlowych.208 Choma Municipal Council, Choma District Situation Analysis Report 2006, (2006), cytat w: Chu, 2012, ibid..209 Bank Światowy , ibid..210 Mujenja, ibid..

52 5352





ocenę zagrożeń i potencjalnego eks-

terytorialnego wpływu ich planowa-

nych działań i inwestycji na korzystanie

z praw człowieka. Efekty przeprowadze-

nia tego typu oceny powinny:

a) zostać podane do wiadomości

publicznej, upewniając się, że lokalne

grupy dotknięte różnymi problemami

będą miały odpowiedni dostęp do tych

informacji;

b) zagwarantować, że plany inwe-

stycyjne odzwierciedlają wnioski pły-

nące z oceny wpływu inwestycji na

korzystanie z praw człowieka i wpływu

społecznego.

W kontekście Zambii, powyższe plany

powinny obejmować wstępne badanie

konsekwencji inwestycji finansowa-

nych przez inne państwa w odniesieniu

do sprawiedliwego dostępu do wody,

ziemi i żywności oraz dostępności po-

żywienia dla grup marginalizowanych (

włączając perspektywę długotermino-

wą). Badanie powinno dotyczyć również

wpływu dostępu do ziemi dla kolejnych

pokoleń stale rosnącej populacji wsi

w Zambii.

W przypadku gdy państwo Zambia oraz

Unia Europejska i państwa członkowskie współfinansują inwestycje, powinny:

Jak wspomniano w rozdziale 2.1, szcze-

gólne zobowiązania państw w odniesie-

niu do poszanowania, ochrony i realizo-

wania prawa do żywności są oparte na

treści normatywnej prawa do żywności.

Zobowiązanie do poszanowania prawa

do żywności wymaga, aby państwa nie

podejmowały żadnych kroków, które

mogłyby zniweczyć lub uniemożliwić

korzystanie z prawa do żywności. Zo-

bowiązanie to wymaga również, aby

państwa podjęły kroki zmierzające

do uniemożliwienia stronom trzecim

(osobom prywatnym, grupom, korpo-

racjom i innym podmiotom) ingerowa-

nie w dowolny sposób w korzystanie

z prawa do wody i żywności. Ostatecz-

nie, państwa mają obowiązek podjąć

wymagane kroki ukierunkowane na

pełną realizację tych praw, w szcze-

gólności na poprawę dostępu i możli-

wości wykorzystania zasobów.

Aby móc zastosować się do zobowiązań

eksterytorialnych w odniesieniu do pra-

wa do żywności, Unia Europejska oraz

państwa członkowskie powinny wpro-

wadzić mechanizmy regulacyjne.

Państwa jako podmioty finansujące rol-

nictwo i ziemię powinny przeprowadzić

(z udziałem społeczeństwa) wstępną

grupy drobnych rolników i tak określa-

ne już jako wrażliwe. Ma to negatywny

wpływ na dostęp do ziemi dla tych grup

i ogranicza przestrzeń dla wprowadzenia

polityk lub programów rolniczych mają-

cych na celu polepszenie źródeł zarobku..

Zjawisko to jest szczególnie szkodliwe

dla krajów takich jak Zambia, w których

80% ludności mieszkającej na terenach

wiejskich żyje w ubóstwie, a większość

z nich jest zależna od rolnictwa.

W oparciu o prawa człowieka państwa

powinny w sposób wyraźny traktować

priorytetowo ubogie i marginalizowane

grupy wrażliwe. Podejście to powinno zo-

stać włączone w dyskurs polityczny, a tak-

że w procesy decyzyjne. Aktywny udział

wspomnianych grup w procesach po-

litycznych powinien być inicjowany

i wspierany. Na podstawie zobowiązań

eksterytorialnych donorzy w UE powinni

działać w oparciu o przyjęte ramy inwe-

stycyjne zakładające poszanowanie praw

człowieka. Ramy te, w szczególności w kon-

tekście dominującego ubóstwa i głodu na

terenach wiejskich, przyjmują bowiem za

priorytet inwestycje realizowane przez i na

rzecz drobnych producentów żywności.

zdecydowanie wskazuje na fakt, że jeśli

programy rolnictwa kontraktowego nie

są osadzone w wyraźnych, egzekwowa-

nych ramach prawnych służących ubo-

gim, tak jak w przypadku Zambii, trud-

no jest liczyć na pozytywne skutki dla

grup marginalizowanych211.

6. Rekomendacje

W ramach praw człowieka małoobsza-

rowi producenci żywności, w tym paste-

rze, drobni rolnicy, rybacy, ludność bez-

rolna, kobiety, ludzie młodzi i ogólnie

ludność lokalna, nie mogą być trakto-

wani na równi z innymi inwestorami. Co

więcej, nie wystarczy, by tak jak w przy-

padku Zambii, inwestycje zwyczajnie

„promowały” lub generowały dodatko-

we korzyści dla małoobszarowych pro-

ducentów lub dawały nadzieję na (i tak

niejasne) efekty mnożnikowe.

Silny nacisk ze strony państwa na eks-

pansję wielkoobszarowych gospo-

darstw agrobiznesowych w Zambii

w wyraźny sposób stale marginalizuje

211 Patrz np.: Li, Centering Labor in the Land Grab Debate, (2011).

54 5554





basadach, aby kontrolować działania

koncernów ponadnarodowych (ang.

Transnational Corporations, TNC). Me-

chanizmy te zobowiązują inwestorów

do raportowania działań, które mogą

mieć negatywny wpływ na realizację

praw człowieka. Zbierają także wnioski

państw dotyczące raportów z zakresu

dokumentacji inwestorów/spółek pod-

legających lokalnemu ustawodawstwu

i normom oraz te dotyczące poszano-

wania praw człowieka w odniesieniu do

lokalnej ludności;

c) wprowadzenie mechanizmu skła-

dania skarg, aby umożliwić lokalnym ak-

tywistom społecznym efektywne działa-

nie w zakresie ochrony praw własności

i praw człowieka. Podstawą realizacji

tego założenia mogą być wytyczne UE

dot. Obrońców Praw Człowieka.

stworzenie formalnego mechanizmu

monitorującego.

Państwa pochodzenia prywatnych in-

westorów powinny gwarantować, aby

inwestycje nie naruszały prawa do żyw-

ności. Może to zostać osiągnięte przede

wszystkim poprzez:

a) nakłanianie prywatnych inwesto-

rów do:

• ujawniania informacji o dokład-

nym położeniu aktualnie przejmowanej

ziemi lub ziemi, o którą się ubiegają;

• ujawnienia oceny wpływu wy-

maganej przez Zambijską Agencję

Rozwoju;

• ujawniania informacji o two-

rzeniu miejsc pracy i warunkach zatrud-

nienia, oraz kontrolowania czy są one

zgodne z zambijskim prawem pracy;

• ujawniania informacji na temat

zobowiązań podjętych wobec społecz-

ności lokalnych;

• r e ko m p e n s o w a n i a s z kó d

i strat poniesionych przez społeczności

lokalne;

• powstrzymania się od dalszej

ekspansji w sytuacji, gdy istniejące kon-

flikty nie zostały jeszcze zażegnane;

b) wprowadzenie mechanizmów

monitorujących w poszczególnych am-

a) zagwarantować, że wszystkie od-

powiednie informacje zostaną ujaw-

nione oraz nie będą przedmiotem

porozumień o ograniczeniu jawności,

zawieranych z przedstawicielami sek-

tora prywatnego;

b) wdrożyć skuteczny mechanizm

składania skarg, aby móc badać kwestie

związane z utrudnianiem lub uniemożli-

wianiem korzystania z prawa do żywno-

ści w ramach poszczególnych inwestycji;

c) podjąć skuteczne kroki mające na

celu zaprzestanie naruszania prawa do

ziemi i prawa do żywności, jak również

skuteczne środki naprawcze obejmu-

jące zapewnienie przestrzeni prawnej

w umowach o współpracy z inwesto-

rami prywatnymi.

Ambasady zaangażowanych w inwe-

stycje państw UE oraz delegacje unij-

ne powinny odgrywać kluczową rolę

w monitorowaniu wpływu poszczegól-

nych przedsięwzięć. Monitoring powi-

nien obejmować stopień zastosowania

wytycznych ONZ dot. własności ziemi.

Wymienione podmioty powinny nato-

miast dokładać wszelkich starań w celu

upubliczniania wyników tego moni-

toringu. Powyższe cele mogą zostać

osiągnięte przede wszystkim poprzez

56 5756


www.igo.org.plWarszawa, 2014

Przyspieszona ekspansja agrobiznesu, zawłaszczanie ziemi...

Documents

Transcript of Przyspieszona ekspansja agrobiznesu, zawłaszczanie ziemi...