EUROREGION NYSA

Niniejszy dokumentpowsta∏ przy wsparciu finansowymUnii Europejskiej

S¸UP

GÓRZEC

MYÂLIBÓRZ

WIADRÓW

ÂWINY

BOLKÓW

ROGO˚NICAPRZEWODNIK TURYSTYCZNY

Historia miasta 2

Trasa I: Miasto 5Kościół Pokoju 5Kościół św. Marcina 10Rynek 20Muzeum Regionalne 28

Trasa II: Wycieczka po okolicy 32Słup 33Męcinka 34Górzec 34Piotrowice 35Myślibórz 35Paszowice 36Wiadrów 37Kwietniki 37Grobla 38Pogwizdów 39Świny 39Bolków 41Rogoźnica 45

J a w o ri o k o l i c ePRZEWODNIK TURYSTYCZNY

owe czasy bardzo nowoczes-ny, przystosowany do bronipalnej.

W 1538 r. władze miastawybudowały wodociąg, którydoprowadzał wodę do studniw Rynku. W 1542 r. powstałnowy most na Nysie Szalonej,na drodze do Piotrowic.

Wiek XVI to też okreswielkich dysput religijnych.Człowiekiem, który to zapo-czątkował był Samuel Fren-zel, kaznodzieja, który w 1527roku w kościele pw. św. Mar-cina zaczął głosić kazaniaw duchu nauk Marcina Lutra.Nowa wiara dosyć szybko zna-lazła wśród mieszczan wieluzwolenników.

Kres rozwojowi przynio-sła wojna trzydziestoletnia(1618-1648). Od 1626 r. mia-sto było wielokrotnie zdoby-wane przez żołnierzy cesar-skich, saskich czy szwedzkich.

Każdy pobyt kończył się zaw-sze kontrybucją nakładaną namieszkańców bądź grabieżą.Koniec tym nieszczęściomprzyniósł pokój westfalski za-warty w 1648 roku.

Życie powoli zaczęło wra-cać do normy. Po czterech la-tach starań, protestanci jawor-scy uzyskali zgodę cesarskąna budowę Kościoła Pokoju,który wznieśli w latach 1654--1655. Z inicjatywy Ottonavon Nostitza w latach 1656--1665 został odbudowany za-mek. Poprawiono stan ulic.Rozwijały się cechy rzemieśl-nicze. W 1683 r. została zało-żona pierwsza drukarnia przezJohanna Oeckela.

Spokojny żywot stolicyksięstwa przerwały wojny ślą-skie prowadzone między Pru-sami a Austrią, zakończoneprzyłączeniem Śląska do Prus(1742). Przeprowadzone refor-

3

Miasto leży nad Nysą Sza-loną, w środkowej części Dol-nego Śląska, na Równinie Ja-worskiej, będącej częścią Wy-soczyzny Chojnowskiej. Jestto kraina o charakterze typo-wo rolniczym.

Miejscowość swoją nazwęwzięła od drzewa jawor (Acerpseudoplatanus) rodzaju klo-nu. W Polsce można spotkaćgo m.in. w Sudetach.

Osadnictwo na tym tereniesięga ok. 5.000 lat przed Ch.O tym, że istniało tu we wcze-snym średniowieczu osadni-ctwo słowiańskie, świadczynazwa Stary Jawor, obecnieczęść miasta.

Pierwsza wzmianka o Ja-worze pochodzi z dokumentuwydanego przez kancelarięks. Bolesława Rogatki z 1242roku. Jako świadek wymie-niony jest Walenty, proboszczz Jawora.

Lokacji miasta dokonanow 2. poł. XIII w. Nadanywówczas kształt urbanistycz-ny przetrwał aż do czasówwspółczesnych.

Dokument z 1300 r. syg-nowany miejską pieczęcią wy-mienia pierwszego burmistrzaWaltera, czerwonoskórnika(rzemieślnik zajmujący sięfarbowaniem skór).

Jako jedno z największychmiast w tej części Śląska, zo-stał ok. 1274 r. stolicą księ-stwa, którego założycielembył ks. Henryk V Gruby. Cza-sy rządów Piastów, a późniejstarostów czeskich to okresjego rozwoju gospodarczego,m.in. dzięki zdobytym przy-wilejom gospodarczym.

Jawor otoczony był mura-mi obronnymi z czterema bra-mami wjazdowymi. W latach1510-1538 zbudowano drugipierścień fortyfikacji, jak na

2

Historia miasta

1. Kościół Pokoju Kościół Pokoju pw. Ducha

Świętego powstał na mocypokoju westfalskiego kończą-cego wojnę trzydziestoletnią(1618-1648). W 1652 r. ja-worscy protestanci uzyskalizgodę Ferdynanda III na jegobudowę. Cesarskie pozwole-nie było warunkowe: stanąćmiał poza murami miasta, cow symboliczny sposób miałopodkreślać, że nauka MarcinaLutra funkcjonuje na margi-nesie społecznym; do jegobudowy można było użyć ma-teriałów z jakich stawia sięstodoły i chlewy, czyli z drew-na i gliny wymieszanej ze sło-mą. Trzecim warunkiem byłbrak wieży, co z jednej stronynadawało tej budowli charak-ter zwyczajnej stodoły, a zdrugiej podkreślało pokoręprotestanckich poddanych je-go cesarskiej mości.

Kościół wznoszono w la-tach 1654-1655 wg projektuAlbrechta Säbischa. Pracamikierował jaworski mistrz cie-sielski Andreas Gamper. Jestto budowla o konstrukcji ry-glowej (wys. 16,4 m), zwanapopularnie „murem pruskim”,na planie prostokąta (26,8 x43,3 m). Nieefektowna z zew-nątrz, zachwyca barokowymwystrojem wnętrza. Kościół

może pomieścić około 6 ty-sięcy osób.

Pierwszym proboszczembył M. Christian Hoppe, ostat-nim zaś Krüger. Prawdopo-dobnie w 1947 roku niemiec-cy ewangelicy ostatecznieopuścili Jawor. Od tamtejpory aż po lata osiemdziesią-te XX wieku kościół pozo-stawał bez opieki, choć for-malnie jego właścicielem by-

ła legnicka parafia ewange-licko-augsburska. W 2001roku kościół wpisano na ListęŚwiatowego DziedzictwaUNESCO. Główne uroczys-tości odbyły się 7 września2002 roku.

Wokół kościoła znajdo-wał się cmentarz zamienionyw 1972 roku na park.

2. W nawach bocznychznajdują się czterokondyg-nacyjne empory, podzielonena loże, powstałe w różnychokresach. W czasie budowy

5

my administracyjne zdegra-dowały miasto do rangi po-wiatu.

Jawor w XIX w. przeży-wał rozkwit na miarę miastapowiatowego. Do jego rozwo-ju przyczyniło się doprowa-dzenie w 1856 r. linii kole-jowej z Jaworzy Śląskiej doLegnicy, a w następnym okre-sie do Marciszowa i Malczyc.Powstało wówczas szereg nie-wielkich fabryk. Jaworskimproduktem eksportowym sta-ły się powozy konne, a wXX wieku również kuchniewęglowe i gazowe. Na stoływielu domów trafiała słynnajaworska kiełbasa i pierniki,które wypiekano w tutejszychpiekarniach, co najmniej odpołowy XVIII w.

Przełomem w dziejachmiasta był rok 1945. Na mo-cy konferencji poczdamskiejŚląsk znalazł się w granicachPolski. 28 kwietnia przybył

pełnomocnik polskiego rząduRyszard Czarnecki, któremutowarzyszyła 16-osobowa gru-pa. Ich zadaniem było prze-jęcie z rąk Rosjan miasta istworzenie polskiej administra-cji. Pierwszym burmistrzemzostał Józef Bartosiewicz.

Do Jawora przyjeżdżaligłównie mieszkańcy połud-niowej części II Rzeczypo-spolitej, ale także ludnośćz innych regionów naszegokraju.

Boom inwestycyjny mia-sto przeżyło w latach 70. Roz-budowano dawną Śląską Fa-brykę Mydła tworząc w tomiejsce Jaworskie ZakładyChemii Gospodarczej „Polle-na”. W latach 1973-1976 wy-budowano Zakłady Kuzienni-cze i Maszyn Rolniczych. Po-wstało osiedle „Piastowskie”i rozpoczęto budowę kolej-nych: „Metalowiec” oraz „Przy-rzecze”.

4

1

2

Trasa I: Miasto

chrzcielnica z 1656 r. ufun-dowana przez Georga i Annęvon Schweinitz, właścicieliPiotrowic i Kłaczyny.

7. Ołtarz wykonany w ro-ku 1672 w pracowni MichaelaSchneidera z Kamiennej Gó-ry, na zlecenie Hochbergów.W centralnej części obrazz XIX w. przedstawiający mo-dlitwę Chrystusa w OgrodzieOliwnym.

8. Zakrystia dobudowanaw 1704 r. Wewnątrz baroko-wa kapliczka z 1715 r. fun-dacji Anny Elizabeth vonHochberg.

9. Ambona z 1670 r.,dzieło Matthiasa Knothe zLegnicy.

10. Na ostatnim filarzeempory nawy północnej zbio-rowe epitafium poświęconepoległym w I wojnie świato-wej jaworzanom.

11. Pierwsze organy byłydziełem J. Hoferichtera z Leg-nicy. Posiadały 26 głosów.Z okazji jubileuszu 200-leciaufundowano nowe, autorstwaA. A. Lummerta z Wrocławia.Zostały one zniszczone po1945 r. Dzięki inicjatywie ro-dziny von Richtchofen odno-wiono je i zrekonstruowano.

7

kościoła wzniesiono drugiei czwarte piętro, na początkuXVIII w. pierwsze i trzecie.Na balustradach najstarszychempor przedstawiono historiębiblijną. Na czwartej ukazanosceny ze Starego Testamentu,na drugiej z Nowego. Wszy-stkich obrazów jest 143. Ichautor pochodził z warsztatukowarskiego malarza GeorgaFlegela. Inspiracją dzieła byłygrafiki Mateusza Meriana za-mieszczone w Biblii wydanejw Strasburgu w 1630 r. Nabalustradach 1. i 2. emporyprzedstawiono herby okolicz-nej szlachty i godła jaworskichcechów rzemieślniczych.

3. Po lewej stronie ołtarzaloża Hochbergów ufundowa-na przez Hansa Heinricha(1598-1671).

4. Po prawej loża Schwei-nitzów prawdopodobnie fun-dacji Davida i Georga Her-manna.

5. Na uwagę zasługuje lo-ża rodziny von Schweinichennad wyjściem z kościoła, najej balustradzie widzimy za-mek w Świnach w czasachjego świetności.

6. Najstarszym przedmio-tem wyposażenia kościoła jestdrewniana, polichromowana

6

4

5

6

7

9

11

to pod koniec XIX wieku.Widać stąd średniowiecznemury obronne i basteję zwanąZamkiem Anioła. W jej mu-rze od strony dziedzińca ban-kowego 6 krzyży pokutnych– obecnie niedostępne.

Z basteją i krzyżami wiążesię legenda o powieszeniu na-pastników husyckich. Po egze-kucji dusze potępieńców za-częły nocą niepokoić miesz-kańców. By przegnać te zjawywmurowano w tym miejscuowe krzyże. Tego typu krzyże(od XIV do XVI w.) stawialiw miejscu popełnienia zbrod-ni zabójcy, jako formę pokuty.W rzeczywistości basteja jestznacznie późniejsza, będącprzykładem nowożytnej sztu-ki fortyfikacyjnej. W ciąguswojej historii była ewangeli-cką szkołą elementarną, w cza-sie wojen kwaterowali tu żoł-nierze. Pod koniec XIX wie-ku popadła w ruinę. W latachdwudziestych ubiegłego stu-lecia została odbudowana.W tym czasie wmurowanowspomniane krzyże.

Wracamy ulicą Poniatow-skiego i skręcamy na ulicęSzkolną. Przez furtę wchodzi-my na plac przy kościele św.Marcina. Teren ten od śred-niowiecza służył jako cmen-tarz, czego pozostałością sąliczne renesansowe i baroko-we nagrobki.

9

7 września 2002 r. rozbrzmia-ły ponownie.

12. W 1708 r., na mocykonwencji z Altranstädt, do-budowano wieżę. Wewnątrzznajdują się trzy dzwony od-lane w legnickiej ludwisarniDemmingera.

13. Po obejrzeniu Kościo-ła udajemy się na pl. Wolnoś-ci, dawniej zwanym Garncar-skim, od sprzedawanych tuwyrobów. Zabudowa placupochodzi z 2. połowy XIX w.

14. Idąc w kierunku Ryn-ku wchodzimy w ulicę Grun-waldzką. Przy niej kamienicanr 21, w fasadzie której bene-dyktyńskie hasło Ora et labo-ra (Módl się i pracuj). Udaje-my się w ul. Poniatowskiego,aby za bankiem skręcić w pra-wo, na dziedziniec szkoły.

15. W 1511 r. na terenieboiska założono drugi cmen-tarz miejski. W 1515 r. zeskładek foluszników i sukien-ników wzniesiono tu kaplicępw. św. Fabiana i św. Sebas-tiana, którą wyburzono w po-łowie XVIII w. W 1813 r. natym cmentarzu pochowano wzbiorowej mogile ponad 200żołnierzy francuskich i rosyj-skich poległych w bitwie nadKaczawą. Cmentarz zamknię-

8

14

15

15 17

16

13

18. Przy wejściu XIV--wieczna rzeźba św. Marcinaw stroju pontyfikalnym wyko-nana w piaskowcu. Na postu-mencie napis St. Martine/Orapro nobis – św. Marcinie módlsię za nami.

19. Po lewej stronie, podchórem muzycznym, klasycy-styczny ołtarz Matki BożejBolesnej z ok. 1820 r. z figurąMaryi pochodzącą z połowyXV w.

20. Przy trzecim filarzegrupa ukrzyżowania pocho-dząca z przełomu XVII/XVIIIwieku.

21. Przy drugim filarzeołtarz św. Rodziny. Autorstwoobrazu przypisuje się Micha-łowi Willmannowi. W zwień-czeniu ołtarza postać św. Bar-bary.

22. Przy pierwszym fila-rze ambona z końca XVII w.Kosz ozdobiony płaskorzeź-bami przedstawiającymi Prze-mienienie Jezusa i Nauczaniew Świątyni, a na ściance krę-tych schodów ilustracje czte-rech cnót kardynalnych: Mą-drości (niewiasta z wężami),Sprawiedliwości (niewiastaz wagą i mieczem), Umiarko-wania (niewiasta mieszającawodę z winem) oraz Męstwa

11

16. Przed głównym wejś-ciem do kościoła, po stroniezachodniej, znajduje się figu-ra św. Judy Tadeusza, które-go kult w osiemnastowiecz-nym Jaworze propagowałksiądz Scribanus. Ufundowałon w 1726 r. statuę świętego,która stanęła w narożniku po-łudniowo-wschodnim Rynku.W 1873 r. przeniesiono ją naobecne miejsce, umieszczającjednocześnie na cokole łaciń-ską inskrypcję, upamiętniają-cą to wydarzenie.

17. Kościół św. Marcina

Obecna postać kościołapowstała w latach 1330-1370.Kościół jest budowlą oriento-waną, trzynawową, typu halo-wego, z silnie wydłużonymprezbiterium zamkniętym po-ligonalnie. W fasadzie za-chodniej znajduje się wieża,zwieńczona namiotowym da-chem. W latach 1563-1650był w rękach protestantów.Wyposażenie barokowe z cza-sów księdza Kaspra Francisz-ka Karola Scribanusa (1687-1732). Gruntownego remontudokonał w XIX w. ksiądz Fer-dynand Neugebauer (1855-1887). W latach 1945-1956opiekę duszpasterską sprawo-wali franciszkanie konwentu-alni.

10

18

19

21

22

25

26. Przy filarze przytęczo-wym ołtarz z obrazem Wnie-bowzięcie NMP. Na wszyst-kich filarach nawy głównej,za wyjątkiem dźwigającegoambonę, umieszczono przywspornikach żeber dziesięćbarokowych figur świętychwysokości 2 m, datowanychna koniec XVII w. i wyko-nanych w warsztacie cyster-skim w Lubiążu.

27. Prospekt organowyz 1732 r. Organy zostały grun-townie wyremontowane w la-tach 1878-1880 przez świd-nicką firmę „Schlag”.

28. Ołtarz główny z prze-łomu XVII i XVIII w. jestdziełem rzemieślników wroc-ławskich. Zdobią go korync-kie kolumny oraz naturalnejwielkości figury świętych:Piotra, Pawła i czterech ewan-gelistów. Obraz główny autor-stwa Feliksa Antona Scheffle-ra przedstawia Apoteozę św.Marcina.

29. Przy filarze tęczowymnawy południowej dwukon-dygnacyjny ołtarz z 1695 r.W dolnej jego części możemypodziwiać obraz przedstawia-jący św. Józefa. W górnej kon-dygnacji obraz Matki BożejNiepokalanie Poczętej.

13

(niewiasta dźwigająca kolum-nę). Zaplecek ozdobi postaćChrystusa – Zbawiciela Świa-ta. Całość zwieńcza balda-chim z trzema aniołami trzy-mającymi przedmioty sym-bolizujące trzy cnoty Boże:krzyż i kielich – wiara, kot-wica – nadzieja, płonące serce– miłość.

23. Przy ambonie neogo-tycki ołtarz NajświętszegoSerca Jezusa z 3. ćw. XIX w.

24. Na lewo od ambonykaplica niegdyś pod wezwa-niem św. Ignacego Loyoli,obecnie Matki Bożej Często-chowskiej. W niej współczes-ny ołtarz wykonany przezCzesława Bebłota z Mirkowak. Wrocławia. Krata XVII-wie-czna, kuta.

25. Obok kaplica mariac-ka. Jej powstanie datuje sięna XV w. W niej jedno z naj-starszych epitafiów (1362)ze sceną ukrzyżowania. Fun-datorem był Hans Sapiens.Obok dwukondygnacyjnyrokokowy ołtarz z XVIII w.W części środkowej I kondy-gnacji, w niszy rzeźba pias-kowcowa Najświętszej MaryiPanny z XIV wieku, zali-czana do grupy PięknychMadonn.

12

27

25

28

31

26

26

w 1945 r. Obecna pochodziz 2000 roku. Jej autorką jestwałbrzyska artystka MariaBohr. Ufundował ją ks. Wa-lenty Szałęga.

35. Obok renesansowyportal z XVII w. Składa sięon z dwu korynckich kolumnzdobionych ornamentem roś-linnym, spoczywających nazdobionych cokołach. Kolum-ny te dźwigają gzyms z łaciń-ską sentencją HAEC PORTADOMINI JUSTI INTRA-BUNT INEAM (Oto bramaPańskiej sprawiedliwości, do-stępnej wchodzącym). Poniżejgzymsu dwa anioły z trąbamiobwieszczające Sąd Ostatecz-ny. Całość flankują płasko-rzeźby młodzieńców.

36. W tympanonie portaluprowadzącego do prezbite-rium gotycka płaskorzeźba św.Marcina dzielącego się swo-im płaszczem z żebrakiem.

37. Po lewej stronie mija-my krzyż, nieco za nim obe-lisk poświęcony Sybirakom.

38. Obok plebania połą-czona z kościołem arkado-wym gankiem. Pod koniecXVI w. jej elewację pokrytosgraffitem. Zniszczona w cza-sie II wojny światowej. Odbu-dowana w latach 1969-1971.

15

30. Późnobarokowy ołtarzMatki Bożej Nieustającej Po-mocy, przeniesiony z kaplicyzamkowej w 1962 roku z ini-cjatywy ks. proboszcza Bro-nisława Wojtery.

31. Ołtarz pw. św. JanaNepomucena ufundowanyw latach 20. XVIII wiekuprzez biskupa wrocławskiegoFranciszka Ludwika.

32. Ołtarz z 1695 rokuz obrazem „Pokłon trzechKróli”.

33. Epitafium trzykondy-gnacyjne jaworskiego lekarzaBaltazara Hartraufta zmar-łego w 1586 i jego żony Kata-rzyny. Zostało ono wykonanez piaskowca w warsztacie leg-nickiego rzeźbiarza KaspraBergera. W części środkowejscena zmartwychwstania Chry-stusa i klęczący oranci. W gó-rze przypowieść o miłosier-nym Samarytaninie. Na skle-pieniu nawy południowej póź-nośredniowieczne freski.

Po wyjściu z kościoła skrę-camy w lewo i udajemy sięwzdłuż jego murów.

34. Kolumna Maryjna,ufundowana przez prałataC.C.F. Scribanusa, probosz-cza z lat 1687-1732. Pierwo-tna figura została zniszczona

14

33

33

34

35

36

deisa, producenta fortepianów.W 1847 r. dom przekazanoZgromadzeniu Sióstr św. Elż-biety, obecnie budynek komu-nalny. Wracamy ulicą Legni-cką w kierunku Rynku i do-chodzimy do kamienicy nr 3.

42. XVI-wieczna kamie-nica z pięknym późnorene-sansowym portalem z 1560 r.Drzwi flankowane dwiemakolumnami, na których opierasię gzyms z trzema uskrzy-dlonymi postaciami trzymają-cymi owalne kartusze herbo-we. Nad nimi znajduje sięjeszcze jedno putto, trzymają-ce ludzką czaszkę i klepsydrę— symbole przemijania. Poobu stronach wejścia stojącyrycerze w zbrojach pseudoan-tycznych. W narożu kamieni-cy, na wysokości pierwsze-go piętra, płaskorzeźba lwówo jednym pysku. Na szczycieostatniej kondygnacji mono-gram „AP”, wpisany w wielo-ramienną gwiazdę. Wewnątrzpomieszczeń parterowych, cie-kawe sklepienie krzyżowe.W 1626 lub 1633 r. w domutym mieszkał Albrecht vonWallenstein, znany dowódcawojsk cesarskich. W latach1792-1817 właścicielem ka-mienicy był Beniamin Wer-dermann, burmistrz Jawora.Udajemy się ulicą św. Barbarydo kaplicy św. Barbary.

17

Przed plebanią pomnik JanaPawła II z 2002 r.

39. Idąc ulicą św. Marcinadochodzimy do pałacu księż-nej Agnieszki. (ul. Legnicka17). Widnieją tu dwie tablicepamiątkowe: niemiecka — nadgłównym wejściem sprzed1945 r. i polska — na prawood wejścia. Obie informują, iżmieszkała tu księżna Agniesz-ka (ok. 1321-1392), żona ostat-niego Piasta jaworskiego Bol-ka II. Obecny kształt budynkupochodzi z XVIII w. i nosicechy klasycyzmu.

40. Nieco dalej, tuż przedul. Zieloną, po lewej stro-nie pseudobarokowy pałacykz poł. XIX w. Jest to dawnasiedziba Ziemskiego Towa-rzystwa Kredytowego Księ-stwa Świdnicko-Jaworskiego.W latach 1946-1975 mieściłasię tu Powiatowa Rada Naro-dowa, a obecnie Młodzieżo-wy Ośrodek Wychowawczy.Nad głównym wejściem kar-tusz z herbami księstwa świd-nickiego i jaworskiego. Znaj-dującego się pośrodku orłapolskiego umieszczono do-piero po 1945 r.

41. Po przeciwnej stronieulicy budynek w stylu klasy-cystycznym wzniesiony w ro-ku 1823 przez Karola Bren-

16

39

40

42

43

43

dowany. W ogrodzie za bu-dynkiem fragmenty drugiegopierścienia muru obronnegoz XVI wieku i ściana bastei.

Ulicą Cichą dochodzimy doulicy Strzegomskiej.

45. Wieża Strzegomskabroniła bramy miejskiej, pro-wadzącej w kierunku Strzego-mia. Wieżę nazywano: „gru-bym i łysym olbrzymem”.Według tradycji wisiała przyniej maczuga nabijana gwoź-dziami, zwana „żelaznym je-żem”. Każdy obcy przybyszmusiał ją ucałować na znak,że podporządkowuje się pra-wodawstwu miasta. W jejmrocznych lochach trzymanorycerza-rabusia Hansa vonZedlitza z Godziszowej. Ucię-to mu głowę w 1586 r. Miecz,którym dokonano tej egzeku-cji, przechowywany był wratuszu. Na początku XIX w.w tajemniczych okolicznoś-ciach zaginął. Pod koniecXVIII wieku przechowywa-no w wieży proch. W 1821 r.sprzedano ją z zamiarem roze-brania, ale zamysłu tego niezrealizowano.

46. Ulica Staszica. Naj-okazalszą budowlą jest tu ka-mienica nr 4. Uwagę zwracarenesansowy portal z motywa-mi roślinnymi i czterema gło-wami lwów. W owalnym me-

19

43. W fasadzie kościołafigura św. Barbary, pod któ-rą data: 1691. W okienku uszczytu dzwon. Powyżej krzyżkardynalski, zwany też krzy-żem morowym, gdyż stanowiłwotum za ocalenie miastaprzed zarazą. Wejście obramo-wane półkolistym portalemz datą 1729. Najcenniejszymelementem wyposażenia jestdrewniany i polichromowany,manierystyczny ołtarz z XVIw. Pierwsza wzmianka o koś-ciele pochodzi z początkuXIV wieku. Ponoć już w 1311r. wymagał naprawy. Pełniłfunkcję kaplicy szpitalnej.W 1562 roku zamieniony namagazyn. W 1776 r. zniszczo-ny przez pożar. Odbudowanyw 1786 roku, stał się wkrótceznów magazynem, pełniąc teżrolę warsztatu. Ponownie kon-sekrowany w 1846 roku słu-żył jako kaplica pogrzebowa.Zgodę na zwiedzenie możnauzyskać na plebanii św. Mar-cina.

Idąc do końca ulicy św.Barbary dochodzimy do pl.Seniora.

44. Najwyżej położonypunkt w mieście. W 1887 r.zbudowano tu wieżę ciśnień.Pod koniec XIX wieku po-wstał tu szpital, dziś DomPomocy Społecznej (nr 3).W 1atach 1973-1977 przebu-

18

43

44

45

46

Na kamienicy nr 24 polsko--niemiecka tablica pamiątko-wa z 1995 roku poświęconamieszkającej tu w latach1819-1862 Henrietcie Han-ke, poetce i powieściopisar-ce (1785-1862), autorce 126powieści. Kamienica nr 23z charakterystycznym wyku-szem renesansowym. Na roguz ulicą Żeromskiego najstar-sza w Rynku renesansowakamienica z 1570 r.

50. Zachodnia pierzejazwana niegdyś „Arkadami Fi-schera” od nazwiska miesz-czanina, alchemika i handla-rza winem. Kamienica nr 9z czerwonym krzyżem – zna-kiem mieszczącej się tu od200 lat apteki. Dom nr 8z ulem pszczelim na fasadzie,zwany kamienicą „Pod Ulem”,nawiązującym do znanychniemal w całych Niemczechjaworskich pierników, wypie-kanych m.in. przez Lauter-bachów, właścicieli budyn-ku. Barokowa kamienica nr 6z XVIII w. należała do rodzi-ny Anderhold, zajmującej sięhandlem ziołami.

51. Pierzeja północnaw oryginalnej zabudowie za-chowała się tylko w połowie.Stare domy wzniesiono w sty-lu klasycystycznym i eklekty-cznym. W kamieniczce nr 34

21

dalionie monogram „K.v.S.”(Karl von Schwarzbach), prze-dzielający dwie daty: 1573i 1850. Pierwsza z nich doty-czy wykonania portalu, a dru-ga zapewne jego renowacji.W sierpniu 1813 r., przed bit-wą nad Kaczawą, nocował tudowódca wojsk prusko-rosyj-skich generał Gebhardt L. vonBlücher (1742-1819). W poł.XIX w. dom był siedzibą Szla-checkiego Instytutu dla Pa-

nien. Po 1945 r. znajdował siętu Dom Emerytów i Rencistów.

47. Rynek wytyczony wrazz lokacją Jawora charaktery-zuje się kompletną zabudowąpodcieniową, drugą tego typupo Jeleniej Górze na DolnymŚląsku. W czerwcu 1945 ro-ku Rosjanie spalili pierzejęwschodnią i połowę północ-nej. W 1962 r., wg projektuarchitekta S. Müllera wznie-siono na ich miejscu budynkinawiązujące do wcześniej-szych arkad.

48. Pierzeja wschodniadawniej nosiła nazwę „ArkadMieczowych”, od mieszczą-cego się tutaj hotelu „Pod Zło-tym Mieczem”.

49. Pierzeja południowado dziś zachowała kompletnązabudowę z XVI i XVIII w.

2049

49

50

47

dzieńców, z których jedentrzyma sztylet). Wyżej herbymiast śląskich: Bolkowa, Zło-toryi, Legnicy, Świdnicy, Strze-gomia i Kamiennej Góry. Nasamym dole panorama miastaod południa.

54. Nad ratuszem górujewieża ratuszowa, mierząca65 m. U podstawy jest onakwadratowa, później przecho-dzi w ośmioboczny granias-tosłup zakończony hełmem.Na jej zewnętrznych ścia-nach, poniżej galeryjki, 8 fi-gur rycerzy wielkości 175 cmz przełomu lat 1392-1393.Jedna z nich, skierowana kuzamkowi, przedstawia królaCzech Wacława IV, dwie in-ne to książęta Bolko II Małyi Henryk Świdnicki. Pozo-stałych nie zidentyfikowano.Od 1537 roku wieża pełniłarolę punktu obserwacyjnego.Mieściło się w niej archi-wum, z którym związana jestlegenda. W XIX wieku, je-den ze strażników nazwis-kiem Tilis, odnalazł dokumentz 1496 roku znany jako „Opo-wiadanie śląskiego Wala”,zawierający zaszyfrowane in-formacje o miejscu zalega-nia pokładów złota. Wkrótcepotem strażnik zniknął wrazz dokumentem. Ostatni razwidziano go w okolicachŚwierzawy.

23

przebywał kilkakrotnie śląskipoeta Johann Christian Gün-ther (1695-1723).

52. Dominującą budowląw Rynku jest ratusz, wzmian-kowany w 1373 r. Trzykrot-nie przebudowywany. Ostat-nio po pożarze z 12 marca1895 r., który oszczędził tylkowieżę. Odbudowano go w la-tach 1895-1897 wg projektuT. Gutha w stylu neorenesan-sowym.

53. Na uwagę zasługujesala rajców na II piętrze,z charakterystycznym skle-pieniem kolebkowym wyłożo-nym, podobnie jak ściany, bo-azerią. Na nich godła cecho-we. Ciekawe witraże z 1897roku, wykonane w Królew-skim Instytucie MalarstwaSzkła w Berlinie wg projektumalarza Juliusa Jürssa. Ichfundatorami byli: powiat orazbankier Knappe, który wpła-cił 2000 marek. Witraż wewschodnim oknie przedstawiapola Równiny Jaworskiej orazsymbole zamożności regionu:ule, łany zbóż, inne płody zie-mi, a także cukrownię w Sta-rym Jaworze. Jest tu też port-ret ks. Anny. Witraż zachodniukazuje alegorię zgody (sie-dząca na tronie postać to bogi-ni Javara), niezgody (płoną-cy dom) i zbrodni (bójka mło-

22

52

53

53

53

54

54

skiego. Zbudował go w 1224roku Radosław z Bolesław-ca. Przez ostatnie dwa stule-cia (do 1956 r.) pełnił funkcjęciężkiego więzienia. W listo-padzie 1393 roku obradowałtu pierwszy sejmik śląski, a po-tem stany księstwa składałyhołd królom czeskim i cesa-rzom austriackim. W 1648 r.zamek został poważnie usz-kodzony podczas oblężeniaprzez żołnierzy cesarskich.W latach 1663-1665 odbu-dowany. W 1687 roku gościław nim Marysieńka Sobieska.W 1705 roku dokonano re-montu wieży zegarowej. Królpruski Fryderyk II w 1746 r.przekształcił zamek w zakładkarny i dom dla umysłowochorych. Ten ostatni zamknię-to w 1821 roku. Do 1888 ro-ku było to więzienie męskie,a następnie wyłącznie żeń-

skie. Podczas II wojny świa-towej Niemcy więzili tu mię-dzy innymi kobiety francus-kie. Po 1945 roku na zamkuprzetrzymywano więźniówpolitycznych i żołnierzy AK.

58. Na dziedzińcu kamieńz tablicą upamiętniającą fran-cuskie więźniarki z lat 1940-1945. Uwagę zwraca portalz 1656 roku. W zamku mają

25

55. W przyziemiu ratuszaznajduje się kawiarnia „Piw-nica Ratuszowa”. Obecny jejwygląd pochodzi z czasówostatniej przebudowy. Wew-nątrz ciekawe pseudoromań-skie kolumny.

56. Obok ratusza znajdujesię prostokątny budynek tea-tru z 1874 roku. Obecnie naparterze mieści się bank. Napiętrze bogato dekorowanasala teatralna. Zwiedzać jąmożna w godzinach pracyJaworskiego Ośrodka Kultu-ry. Sala teatralna ma kształtprostokątny, przed sceną znaj-duje się orkiestron. Z trzechstron obiega ją balkon, wspar-ty na czternastu kolumnach.Na uwagę zasługuje plafon.Centrum jego stanowi roze-ta wypełniona malowidłemfiguralnym. Jego tematyka na-

wiązuje do mitologii greckiej(widzimy córki Zeusa i Mne-mosyne – muzy, opiekunkitańca, sztuki, poezji i nauki,które trzymają w swych rę-kach atrybuty dziedzin, jakimisię opiekują). Z plafonu zwi-sa wielki, sześcioramiennyżyrandol. Tradycje teatralnew Jaworze sięgają 1799 r.

Na placyku w bloku śród-rynkowym obelisk upamięt-niający 1000-lecie PaństwaPolskiego. Miejsce to zajmo-wały do 2. połowy XIX wiekukamieniczki zwane „śledziów-kami”, Ich nazwa wzięła sięstąd, że handlowano tu wędzo-nymi śledziami. Z Rynku kie-rujemy się do zamku.

57. Zamek Piastowski,dawna siedziba książąt pias-towskich, a później starostówKsięstwa Świdnicko-Jawor-

24

56 57

58

szpital miejski. Praktykowanow nim ciekawą tradycję. Co-dziennie, bijący dzwon z pob-liskiej świątyni św. Wojciechawzywał chorych do modlitwyza dobrodziejów szpitala.

62. Siedzibą Muzeum jestzespół poklasztorny oo. Ber-nardynów powstały pod ko-niec XV w. (konsekracja koś-cioła w 1489 r.), składającysię z kościoła i budynku dlazakonników.

Rozprzestrzenianie się na-uk Lutra zmniejszyło ilośćpowołań. W 1542 r. mieszkałotu 8 braci. Radzie miasta uda-ło się uzyskać zgodę cesarzana przejęcie zabudowań kla-sztornych. Ostatni brat Hansopuścił klasztor w 1565 r.Miasto urządziło tu szkołęewangelicką i schronisko dla

ubogich. W styczniu 1638 r.klasztor zwrócono bernardy-nom. W 1810 roku władzepruskie sekularyzowały wszy-stkie klasztory na Śląsku,przejmując ich majątek. W bu-dynku umieszczono policyjnebiuro śledcze, a w kościele(od 1820 r.) arsenał prus-kiej Landwehry. Po 1945 rokuw samym klasztorze znajdo-wały się mieszkania komunal-ne. Cały zespół zaczął popa-dać w ruinę. Podjęcie decyzjimiejscowych władz o przenie-sieniu zbiorów muzealnychdo kościoła uratowało ten za-bytek przed zniszczeniem.Remont ukończono w 1986 r.choć prace przy odsłanianiui konserwacji malowideł w koś-ciele trwają do dzisiaj. Przedmuzeum znajdują się dwakrzyże pokutne.

27

siedzibę różne instytucje, leczwiększość pomieszczeń jestniedostępnych. W piwnicachdawne izolatki więzienne.

Z zamku udajemy się ulicąZamkową w kierunku Ryn-ku, przed którym skręcamyw prawo w ulicę BolesławaChrobrego.

59. W kamienicy nr 4renesansowy portal o rzadkospotykanej formie. Z ulicyBolesława Chrobrego skręca-my w lewo, w ul. Krótką, któ-rą docieramy do ulicy Żerom-skiego.

60. Dawny barokowy kla-sztor i kościół franciszka-nek, wzniesione około 1748roku. Po 1810 roku budynkisłużyły różnym celom świec-kim. Obecnie świątynia nale-ży do kościoła Zielonoświąt-kowców. W samym klaszto-rze znajdują się mieszkaniakomunalne.

Z ulicy Żeromskiego skrę-camy w prawo w ulicę Czar-nieckiego.

61. Tu znajduje się baro-kowy kościół św. Wojciecha,wzniesiony na miejscu daw-nej synagogi. W 1726 rokuprzeprowadzono tu general-ny remont, nadając kościoło-wi obecny wygląd. W miejscuparkingu do 1945 roku stał

26

59

60

61

62

go średniowiecza – mieczepółtoraręczne) i palną: kara-biny (najstarsze z czasównapoleońskich), pistolety oraztarcza jaworskiego bractwakurkowego z 1811 r.

67. Po drodze fresk przed-stawiający upadek Chrystusapod krzyżem i pomoc Cyre-najczyka w jego dźwiganiu.W tle najprawdopodobniejpanorama Jawora. Pod nimszesnastowieczne rury wodo-ciągowe.

68. W łączniku ekspozy-cja archeologiczna „ZiemiaJaworska w pradziejach”.

69. W refektarzu ekspozy-cja dawnego rzemiosła, kupie-ctwa i najciekawszych kolek-cji. Zainscenizowany dawnysalonik mieszczański.

70. Na wystawie „IzbaDolnośląska” prezentowanesą przedmioty związane z kul-turą materialną śląskiej wsiokolic Jawora.

71. Na piętrze sale wystawczasowych oraz fresk przed-stawiający stygmatyzację św.Franciszka z połowy XVI w.

Kierujemy się w dół ul.Klasztornej i skręcamy w le-wo na ul. Chopina. Idziemyw kierunku Parku Miejskiego.

29

63. Muzeum Regionalnepowstało w 1928 roku. Zbioryszczęśliwie przetrwały wojnęoraz powojenne czasy szab-rów i oficjalnych wywózek.

64. W dawnym klasztorzena parterze wystawa łowiecka„Darz Bór”, ukazująca gospo-darkę łowiecką na terenie daw-nego województwa legnickie-go (trofea myśliwskie, kapiszo-nowe sztucery, dubeltówkii strzelby, dawne i nowe wy-posażenie myśliwego oraz fo-tografie przestawiające oby-czaje łowieckie).

65. W kościele poklasz-tornym znajduje się GaleriaMalowideł Ściennych i Ślą-skiej Sztuki Sakralnej. Świą-tynia halowa, orientowana.Na ścianie południowej malo-widła przedstawiające Pasję,powstałe w latach 1489-1560metodą suchego fresku. Nałuku tęczowym fresk św. Ber-nardyna. Na zakończeniu obubocznych naw freski baroko-we z przedstawieniami ołta-rzy. Na sklepieniach w prezbi-terium i nawie głównej freskiz czasów średniowiecza z mo-tywami roślinnymi.

66. W dawnej kaplicy i za-krystii wystawa „Szable, mie-cze, karabiny”, ukazującabroń białą (najstarsze z późne-

2871

65

65

66

69

69

68

podążamy przez OsiedlePrzyrzecze.

75. Jest to teren dawne-go pastwiska miejskiego. Tuw 1831 r. odbyła się ostatniapubliczna egzekucja. Po dro-dze mijamy nowo budowanykościół św. Faustyny. Przeci-namy ul. Starojaworską i al.Wojska Polskiego docieramydo krytej pływalni „Słowian-ka”, powstałej w latach 1998--2000.

76. Wracamy do ulicy Sta-rojaworskiej, którą udajemysię do ulicy Gagarina. Po le-wej mijamy koszary wznie-sione pod koniec XIX wiekudla 154. Regimentu Piecho-ty. W latach 1945-1991 sta-cjonowały tu wojska radziec-kie. Stąd wracamy do ParkuPokoju.

31

72. Park Miejski zostałzałożony w 1844 r. na miejscustrzelnicy Bractwa Kurkowe-go. Fragment jego siedzibyistnieje do dzisiaj jako dobu-dówka do Klubu Parkowa.

73. Po przejściu przez kła-dkę dojdziemy drogą grunto-wą do dawnego Parku Bru-nona Fuchsa, założonegow roku 1911. W głębi baseni stadion sportowy z 1938 r.

74. Ulicami Struga, Boha-terów Getta i Fredry udajemysię na Jawornik – sztucznyzalew, miejsce niedzielnegowypoczynku jaworzan. Stądpolną drogą Nad Jawornikiemoraz wzdłuż Nysy Szalonejdocieramy do ul. Limanow-skiego i dalej ul. Sikorskiego

30

72

73

73

74

75

76

77

niem. Powierzchnia lustra wo-dy przy maksymalnym spię-trzeniu wynosi 490 ha.

79. Miejsce bitwy nadKaczawą to rozległe terenypołożone pomiędzy Męcinkąa Duninem. Bitwa rozegranazostała 26 sierpnia 1813 r.między wojskami napoleoń-skimi a połączonymi siłamiprusko-rosyjskimi, które od-niosły zwycięstwo. W kilkumiejscach stoją pamiątkoweobeliski wzniesione w 1913 r.i restaurowane w 1996 r., upa-miętniające ważniejsze wyda-rzenia bitwy. Na trasie spoty-kamy dwa z nich, na 5. i 8. kmod centrum Jawora.

80. Słup – nazwa wsi na-wiązuje do wyglądu pierw-szych siedzib rycerskichw kształcie wież – słupów.Wzmiankowana w 1177 r. Do1810 r. należał do cystersówz Lubiąża. Kościół pw. Wnie-bowzięcia NMP z XV wieku.Obecny wygląd to efekt prze-budowy z 1716 r. Wnętrzekryte stropem kolebkowymz freskami. Całość otacza murcmentarny z zachowanymistrzelnicami. Na cmentarzuossarium – miejsce składaniakości z likwidowanych gro-bów, za nim drewniany krzyżprawosławny – mogiła żołnie-rza rosyjskiego, prawdopodob-

33

Trasa II: Wycieczka po okolicy

77. Stary Jawor (ul. Sta-rojaworska) – wieś powstałaprawdopodobnie w XI w.,lecz wzmiankowana dopierow 1304 r. W 1871 r. wznie-siono cukrownię, która funk-cjonowała nieprzerwanie do2003 r. Przy domu nr 57 go-tycka kaplica słupowa (po-kutna).

78. Zalew Słup – sztucznyzbiornik na Nysie Szalonej,oddany do użytku w końcu lat70. XX w., po wybudowaniupotężnej zapory i zatopieniudwóch wsi (Żarek i Brachów).Stanowi rezerwuar wody pit-nej dla Legnicy. W czasie„powodzi tysiąclecia” (1997)uratował miasto przed zala-

32

71

77

79

80

80

80

80

Męcinki urządzono Kalwarię,stawiając szereg kamiennychkapliczek słupowych w cha-rakterze stacji drogi krzyżo-wej. W XIX w. na szczyciemieszkał pustelnik.

83. Piotrowice – wieśwzmiankowana w 1340 r. Za-pisana w dziejach krwawymstłumieniem buntu chłopóww 1527 roku. Kościół pw. śś.Piotra i Pawła wymienionyw 1335 r., spłonął w 1813 r.(podpalony przez wojska ro-syjskie), odbudowany w latach1959-1960. W jego sklepieniewmurowano gliniane garnkibędące dawnymi urnami słu-żące polepszeniu akustyki.Obok ruina osiemnastowie-cznego pałacu.

Z Piotrowic, drogą grun-tową tuż obok przystanku au-tobusowego, udajemy się doMyśliborza. Drogą gruntowądojeżdżamy do asfaltowej, któ-rą kierujemy się w prawo.

84. Myślibórz – wieś ośladach osadniczych sięgają-cych około VIII w., wzmian-kowana w 1374 r. Znajdujesię tu neogotycki zamek z lat1859-1861, wzniesiony wgprojektu Carla Wolfa. Od1950 r. w ruinie, od 1996 r.odbudowywany – własnośćprywatna. Na ścianie fronto-wej kartusz z herbem Pritt-

35

nie jeńca z I wojny światowej.Przy wejściu na cmentarz ka-pliczka i cztery krzyże po-kutne.

81. Męcinka – wieśwzmiankowana w 1202 r. jakonależąca do klasztoru w Lubią-żu. Urodził się tu prof. AntoniJungnitz – astronom i pierw-szy dyrektor wrocławskiegoobserwatorium od 1791 r. Ześredniowiecznego kościoła pw.św. Andrzeja Apostoła zosta-ła tylko wieża z wykutymiw kamieniu postaciami niedź-wiedzia i ptaka. Korpus prze-budowano w XIX w. Wystrójw stylu neogotyckim. Na bel-ce nośnej wieży, tuż nad wej-ściem głównym, trzy daty:1625, 1764 i 1898 upamięt-niające kolejne przebudowy.Przed wejściem na cmentarzprzykościelny krzyż pokutny.

Przy szkole podstawowejskręcamy w prawo na Piotro-wice. Po 50. m droga na pra-wo wiodąca na Górzec. Myjedziemy prosto do Piotrowic.

82. Górzec – wzniesieniegórujące nad Męcinką (445 mn.p.m.) – prawdopodobnieośrodek kultu pogańskiego.W średniowieczu powstał tuniewielki zameczek. W jegoruinach w XVII w. wzniesio-no kaplicę pielgrzymkową.W 1740 roku na drodze od

34

81

81

82

82

83

83

84

ozdobiona ciekawą attyką.Wewnątrz renesansowa ambo-na i barokowy ołtarz. Drugikościół wzniesiony przez ewan-gelików w 1784 r. Przed wejś-ciem kolumna maryjna z 1973roku. Pierwotnie jej elementystały w innych miejscach.

87. Wiadrów – wieśwzmiankowana w 1371 roku.Posiada obronny kościół go-tycki z XIII w. pw. Podwyż-szenia Krzyża Świętego. Nawschodniej ścianie prezbite-rium 5 dobrze zachowanychrenesansowych nagrobkówfiguralnych, właścicieli Wia-drowa i Grobli. We wsi ruinyXVIII-wiecznego kościołaewangelickiego i dworu (w tymmiejscu stał zamek zapisanyw historii krwawą obronąprzed husytami w 1427 r.).W murze cmentarnym od stro-ny drogi krzyż pokutny.

88. Sokola – wieś znanaod 1307 r. Znaleziono tu cmen-tarzysko ciałopalne z III wie-ku n.e. Niegdyś znajdował siętu dwór, po którym dziś niema śladu.

89. Kwietniki – wieśwzmiankowana w 1315 roku.W XVII w. należała do roduZedlitzów, a od XVIII wiekudo zakonu jezuitów, aż do ichsekularyzacji w 1810 r. Po

37

witzów. We wsi budynek od-działu Zarządu Parków Krajo-brazowych, obejmującego Park„Chełmy”. Mieści się w nimm.in. schronisko i ośrodek dy-daktyczny. Nieco dalej, w kie-runku Wąwozu Myśliborskie-go, teren piknikowy „Słone-czna Łąka”, z parkingiem,miejscem do grillowania, pla-żowania i gier sportowych. Tupoczątek 10-kilometrowej tra-sy rowerowej „Dookoła Wą-wozu Myśliborskiego”. Samwąwóz stanowi rezerwat przy-rody.

85. Park Krajobrazowy„Chełmy” utworzono w 1992roku w północno-wschodniejczęści Pogórza Kaczawskie-go. Obejmuje 148 km kw., naktórym liczne skały pocho-dzenia wulkanicznego, uroczewąwozy oraz unikatowa roś-linność, jak paproć języcznikzwyczajny. Liczne zabytkikultury: grodziska, wsie, koś-cioły, pałace, parki, rzeźby.

Z Myśliborza wracamyw kierunku Jawora, by po ok.2 km jazdy skręcić w prawona drogę ku Paszowicom.

86. Paszowice – wieśwzmiankowana w 1288 roku.Posiada dwa kościoły. Goty-cki pw. św. Trójcy z XIV w.,przebudowy w XVII w. Pełnidziś rolę cmentarnego. Wieża

36

85

86

86

86

87

87

87

87

91. Pogwizdów – wieśwzmiankowana w 1318 rokuwraz z kościołem pw. Pod-wyższenia Krzyża Świętego,najważniejszym zabytkiem.Zdobią go dwa wspaniałeportale gotyckie z różowegopiaskowca. Konserwowanyw latach 1994-1997, posiadaresztki kamieniarki romań-skiej oraz odkryte w 1996roku fragmenty malowidełgotyckich i barokowych. Wew-

nątrz liczne epitafia miej-scowych rodzin szlacheckich.Klucz do kościoła znajduje sięu dyrektora pobliskiej szko-ły. Przy szkole poewangelickidom modlitwy z 1742 r., prze-budowany w 1832 r.

92. Świny – niewielkawieś, znana głównie z domi-nujących nad nią ruin zamku.Stanął on na miejscu kaszte-lańskiego grodu, wymieniane-

39

pałacu pozostały zabudowa-nia folwarczne i park z 1877 r.Gotycko-barokowy kościółpw. św. Józefa OblubieńcaNMP wymieniono w 1373 r.W 1792 r. przeszedł przebu-dowę, a w 2000 r. renowację.W ścianie, na lewo od wejściatrzy piaskowcowe płyty na-grobne z pocz. XVII w. Wokółcmentarz z XVI w., otoczonykamiennym murem. W pobli-żu budynek plebani z ogro-dem, na terenie którego dwiepiaskowcowe rzeźby baroko-we: św. Jan Nepomucen (1748)i Najświętsza Maria PannaImmaculata (1749). W latach1953-1957 proboszczem byłtu znany jasnowidz i uzdrowi-ciel ks. Czesław Klimuszko.

90. Grobla – wieś wzmian-kowana w 1399 r. Najcenniej-szym zabytkiem jest gotyckikościół pw. św. Anny, pocho-dzący z poł. XV w., a przebu-dowany w XVI w. Wewnątrzw posadzce gotycka płytanagrobna Schindla z 1473 r.Na zewnątrz pod dachem kon-sole w postaci ludzkich głów.W murze krzyż pokutny z wy-rytym nożem. Ma on być świa-dectwem mordu, dokonanegona dziewczynie przez zazdro-snego kochanka. Obok dwórrenesansowy z zachowaną su-chą fosą, wielokrotnie przebu-dowywany.

38

89

90

90

92

9291

w 1318 r., gruntownie przebu-dowany w renesansie. Od pół-nocy zakrystia mieszcząca cie-kawe renesansowe nagrobki.Od południa gotycki portalostrołukowy z datą 1579. Skle-pienie ceglane typu krzyżo-wego oparte na kamiennychwspornikach. Interesujące ław-ki pokryte imitującymi intar-sję motywami roślinnymi orazsentencjami z Biblii. Na ścia-nach nagrobki Świnków, m.in.:Guncela II (1503), Burgman-na (1566).

94. Bolków założony jakoosada targowa w XIII w. Pra-wa miejskie otrzymał przed1276 r. Do XIV w. zwany Ga-jem lub Bolkowym Gajem, nacześć księcia Bolka I, któryzbudował mury miejskie, szpi-

41

go już w 1108 r. Należał dorodu Świnków – stąd nazwa.Początkowo była to wieżamieszkalna, którą z czasemrozbudowano i otoczono mu-rem. W 1762 r. zamek opu-stoszał i wykorzystywany naróżne cele gospodarcze nisz-czał. Po II wojnie światowejzabezpieczony jako trwała ru-ina, od 1991 r. stanowi włas-

ność prywatną, udostępnionydo zwiedzania.

Do zamku wchodzimyprzez XVII-wieczny budynekbramny z portalem, nad któ-rym kartusz z tarczą herbowąŚwinków. Dalej dziedziniecdolny z dwiema bastejami oto-czony murem. Basteja półno-cno-zachodnia jest dostępna.Uwagę zwracają strzelnicekluczowe. Stąd do drugiejbastei prowadziło podziem-ne przejście, którego odnogamiała sięgać aż do zamku wBolkowie. Zamek górny, czylipierwotna wieża rycerska, po-siada 4 kondygnacje i piwni-ce. Ściany z kamienia łamane-go mają ponad 2 m grubości.

93. Poniżej zamku kościółśw. Mikołaja, wymieniony

40

93

94

94

94

97. Kościół św. Jadwigiwymieniany w 1298 r. Dojego korpusu na planie krzyżagreckiego w XIV w. dobudo-wano nawy boczne. W 1846 r.

świątynię przebudowano, osa-dzając obecny czterospadowydach. Krzyżowe sklepienia,na zwornikach głowy św. Jad-wigi oraz książąt Henryka

43

tal św. Ducha, kościół para-fialny. W 1345 r. miasto bro-niło się przed wojskami czes-kimi. W 1444 r. zostało spa-lone przez husytów. Gróddoświadczały klęski elemen-tarne: zarazy (1553 i 1583),powodzie (1567, 1570 i 1573),a nawet trzęsienie ziemi(1590). Spłonął w czasie woj-ny trzydziestoletniej. Po XVIwieku głównym źródłem utrzy-mania mieszczan była produ-kcja płótna lnianego. W 1703roku Bolków stał się własnoś-cią cystersów z Krzeszowa,którzy dzierżą go do 1810 r.W 1945 r. hitlerowcy mielipodobno na zamku ukryć bur-sztynową komnatę. W latach1946-1950 działał tu ośrodekszkolenia żydowskiej Hagany.

95. Centrum Rynku zaj-muje ratusz, odbudowany pozniszczeniach w 1670 r. i prze-budowany w 1827 r. w styluklasycystycznym. Otaczają gokamieniczki, z których uwagęzwracają podcieniowe domypierzei zachodniej z XVIII w.

96. W Rynku tzw. „Aniel-ska Fontanna”, z figurą chło-pca czytającego książkę, iden-tycznego do stojącej w za-przyjaźnionym mieście Bor-ken (Niemcy).

42

95

96

97

97

95

skarb państwa, popadł szyb-ko w ruinę. W okresie między-wojennym działało tu muze-um z bogatymi zbiorami bro-ni. Obecnie oddział MuzeumKarkonoskiego. Działa prężneBractwo Rycerskie, organizu-jące jeden z większych w kra-ju turniejów rycerskich orazmuzyczne Castel Party.

99. Rogoźnica (GrossRosen) wieś w powiecie świd-nickim, wzmiankowana w XIII

wieku. Późnogotycki kościółpw. św. Judy Tadeusza. W cza-sie II wojny światowej mieściłsię tu hitlerowski obóz kon-centracyjny, w którym Niem-cy wymordowali 40 tysięcywięźniów, zmuszanych do pra-cy w miejscowych kamienio-łomach. Z dawnego obozuzachowały się jedynie frag-menty krematorium i blokówobozowych. Funkcjonuje tuMuzeum Martyrologii.

45

Brodatego, Bolesława Rogat-ki, Konrada I, Henryka IIIi Władysława (biskupa). Am-bona z renesansowa (1619).Nad wejściem do północnejkruchty trzy figury z ok. 1400roku: Matka Boska, św. Bar-bara i św. Katarzyna. Przedwejściem głównym barokowafigura św. Jana Nepomuce-na. Obok pomnik poświęconySybirakom.

98. Zamek pozostającyw trwałej ruinie. Powstałw XIII w. (wzmianka 1277).Był jedną z najważniejszychwarowni książąt świdnicko--jaworskich. W centrum dwu-dziestoośmiometrowa wieżao niepowtarzalnym w Polsce,zaostrzonym kształcie (wieżaklinowa), chroniącym ją przedpociskami. Jej mury w przy-ziemiu dochodzą do 4,5 mgrubości. Po wymarciu Pia-stów świdnicko-jaworskichzamek często zmieniał właści-cieli. W XVI w. rozbudowałgo Jakob von Salza. Powstałymury zewnętrzne oraz trzy-kondygnacyjny obiekt mie-szkalny, tzw. „dom kobiet”.Zamek zniszczyli Szwedziw 1646 roku. Kolejne prze-budowy w latach 1703-1715.20 października 1795 rokupożar zniszczył część miesz-kalną. Po przejęciu zamkuw 1810 roku przez pruski

44

98

98

98 99

„Piekarz Roku”, OgólnopolskiKonkurs „Bezpieczna Piekar-nia” i wybory „Miss Między-narodowych Targów Chleba”.

Impreza przyciąga tysiąceludzi, którzy lubią wspaniałązabawę wśród zapachów świe-żego chleba. Organizatoremjest Stowarzyszenie Między-narodowe Targi Chleba.

Dni Księstwa Świdnicko--Jaworskiego odbywają sięod czerwca do września. Jestto cykl imprez kulturalnychorganizowanych na tereniepowiatu jaworskiego i świd-

nickiego o charakterze inte-gracyjnym i promocyjnym,którego celem jest odtworze-nie więzi społeczeństw lokal-nych.

Dla miłośników modelar-stwa w drugi weekend czerw-ca organizowane są na tereniezalewu „Jawornik” Między-narodowe Grand Prix Mo-deli Pływających Klasy FSR.Od 1992 roku wzięło w nichudział 300 zawodników z 12krajów Europy. Ich organiza-torem jest Ośrodek Sportu i Re-kreacji.

47

Jaworskie Koncerty Po-koju są organizowane od ma-ja do września w unikatowymwnętrzu Kościoła Pokoju.W tej zabytkowej świątynirozbrzmiewa muzyka w wy-konaniu najlepszych artystówz Polski, Czech i Niemiec.Występowała tu m.in. Agnie-szka Duczmal i Orkiestra Ka-meralna „Amadeus”, „CapellaZamku Rydzyńskiego”, ChórChłopięcy i Męski „Poznań-skie Słowiki”, Orkiestra Ka-meralna „Leopoldinum”, chór„Windsbacher Knabenchor”,Krzysztof Pełech, Teresa Głą-bówna, Konstanty AndrzejKulka, Albrecht Breuningeri Wiesław Ochman.

Organizatorami są Muze-um Regionalne w Jaworze orazParafia Ewangelicko-Augsbur-ska.

Międzynarodowe TargiChleba odbywają się od 1997roku na przełomie sierpniai września. Jest to wydarzenieo charakterze gospodarczym,kulturalnym i społecznym.Przez trzy dni można po-dziwiać kunszt najlepszychpiekarzy i cukierników, sma-kować wyjątkowe wyroby i za-poznać się z tradycją piecze-nia chleba.

Podczas Targów odbywająsię Europejskie Dni Chleba,Konferencja Rzemiosła Śląs-kiego, Ogólnopolski Konkurs

46

Zapraszamy do Jawora

Inne imprezy� Wystawa Plastyki Artystów Euroregionu Nysa (maj)� Kabareton – Ogólnopolski Przegląd Kabaretów Studenckich

(październik)� Teatroman – Festiwal Teatrów Studenckich (październik)� Jaworskie Biesiady Literackie (listopad)� Półmaraton Jaworski o Puchar Burmistrza Jawora (czerwiec)� Dolnośląskie Kryterium Kolarskie o Puchar Burmistrza

Miasta i Przewodniczącego Rady Miejskiej w Jaworze(sierpień).

Literatura1. Fischer Chr. Fr. E., Chronik der schlesisches Kreisstadt Jauer von 1008 bis 1817, Jauer 1818, s. 1242. Fischer Chr. Fr. E., Geschichte und Beschreibung der schlesische Fürstentumshauptstadt Jauer, t.

1-3, Jauer 1803-18053. Skoczylas-Stadnik Barbara, Grzywacz Franciszek, Jawor, Legnica 1999, s. 604. Haisig Marian, Herb miasta Jawora w świetle dokumentacji historycznej, Jawor [1986], s. 11 [rec.:

R. Żerelik, „Sobótka”, R. 40, 1989, nr 3, s. 481]5. Jawor 1945-1986, Legnica 1987, ss. 536. Kościół Pokoju w Jaworze, Jawor 1994, ss. 1277. Łaborewicz Edyta, Materiały archiwalne Kościoła Pokoju w Jaworze w zasobie Archiwum Pań-

stwowego w Legnicy, „Szkice Legnickie”, t. 16, 1994, s. 43-478. XIII w. do 1995 roku, [Biblioteczka Towarzystwa Miłośników Jawora nr 7], Jawor 1996, s. 359. Rybotycki Jan, Dzieje parafii rzymsko-katolickiej i kościoła św. Marcina w Jaworze (1242–1992),

Jawor 1992, s. 21310. Rybotycki Jan, Jawor od A do Z, t. 1, Jawor 1997, s. 18811. Skoczylas-Stadnik Barbara, Zabytkowy Jawor, Jawor 1997, s. 32

Jawor i okolice – Przewodnik Turystyczny

Tekst: Ivo Łaborewicz, Mirosław SzkiłądźFotografie: Franciszek Grzywacz

Korekta: Piotr Pacak

Wydawnictwo edytorul. Rataja 14/2 PL 59-220 Legnica

tel/fax (+48 76) 722-58-10www.edytor.legnica.pl, edytor@hm.pl

48

Urząd Miejski w Jaworze59-400 Jawor, Rynek 1

tel. (+48 76) 870-20-21, fax (+48 76) 870-22-02e-mail:um@jawor.pl, www.jawor.pl

Jaworski Ośrodek KulturyRynek 5, tel. (+48 76) 870-28-78

Ośrodek Sportu i Rekreacji w Jaworzeul. Parkowa 8, tel. (+48 76) 870-26-46

Miejska Biblioteka Publiczna w JaworzePlac Seniora 4, tel. (+48 76) 870-26-02

Niniejszy dokument powstał przy wsparciu finansowym Unii Europej-skiej. Wyłączną odpowiedzialność za treść niniejszego dokumentu ponosiGmina Jawor i w żadnym razie nie może ona być utożsamiana z oficjalnymstanowiskiem Unii Europejskiej.

ISBN 83-88214-