Wersja 2.0

Esther Dyson

Przepis na ycie w epoce cyfrowej

Wersja 2.0

Przeoya Grayna Grygiel

P r s z y s k i i S-ka Warszawa 1999

Tytu oryginau angielskiego RELEASE 2.0 A DESIGN FOR LMNG IN THE DIGITAL AGE Copyright Esther Dyson 1997 Ali rights reserved Projekt okadki Joseph Pluchino

ISBN 83-7180-379-6 Wydanie pierwsze Wydawca Prszyski i S-ka SA ul. Garaowa 7 00-651 Warszawa Druk i oprawa Zakady Graficzne im. KEN SA ul. Jagielloska 1 85-067 Bydgoszcz

Pamici Marka Cara, dla ktrego Sie bya narzdziem do stworzenia lepszego wiata dla nastpnych pokole.

Wstp: Witajcie w Wersji 2.0 Rozdzia 1: Jak wpadam na pomys napisania tej ksiki i polubiam wolny rynek Rozdzia 2: Spoecznoci Rozdzia 3: Praca Rozdzia 4: Edukacja Rozdzia 5: Kierowanie Rozdzia 6: Wasno intelektualna Rozdzia 7: Kontrola treci Rozdzia 8: Prywatno Rozdzia 9: Anonimowo Rozdzia 10: Bezpieczestwo Rozdzia 11: Pomys na ycie Podzikowania Spis adresw internetowych Literatura uzupeniajca Indeks

9 19 38 59 81 103 129 162 191 225 252 269 278 281 284 285

Witajcie w Wersji 2.0V Witajcie w Wersji 2.0\ Napisano dziesitki ksiek powiconych cyfrowemu wiatu i setki poradnikw, jak zarobi miliony w Interne cie. Sama przyczyniam si do takich publikacji, wydajc biuletyn Release 1.0" dla brany komputerowo-software'owej. Niewiele jed nak uwagi powicono nam jako obywatelom, prawodawcom i uczestnikom internetowej wsplnoty. Tak jak niegdy Ameryka, tak teraz Internet tworzony jest przez czonkw spoecznoci. Z technicznego punktu widzenia Internet to rodek cznoci, skadajcy si z linii i wzw komunikacyjnych, powizanych tak zwanym protokoem internetowym. Za pomoc ka tegorii waciwych projektowaniu i architekturze da si go opisa ja ko budynek. Natomiast Sie, dla odmiany, okazuje si potencjaln przestrzeni, w ktrej moemy zamieszka. W jej skad wchodz, poza Internetem, rwnie i inne sieci oraz przyczone do nich kom putery w sieciach komercyjnych, takich jak America Online, take sieci korporacyjne i bezpatna usuga pocztowa Juno, z ktrej korzy sta moja macocha, korespondujc z krewnymi w Stanach Zjednoczo nych i w Niemczech. Ponadto do Sieci nale wszyscy ludzie, wszyst kie kultury i spoecznoci, ktre w niej yj. Jak w kadym domu, i tu

panuj pewne zwyczaje, istniej rwnie normy, ktrych powinni my przestrzega, nawet jeli nikt nas do tego nie zmusza. Dziki Sieci moemy wzi wasne sprawy we wasne rce, spoj rze ponownie na nasz rol w lokalnych wsplnotach i w spoe czestwie globalnym; moemy z odpowiedzialnoci sterowa wa snym losem, ksztaci dzieci, prowadzi uczciwe interesy oraz tworzy wsplnie z innymi obywatelami zasady, zgodnie z ktrymi chcielibymy postpowa. Nie aspiruj do tego, by wskazywa do kadnie, jak powinny brzmie te zasady. Niektre z nich maj zasig lokalny, inne - globalny, gdy Sie nie jest przecie jedn budowl, lecz rodowiskiem zoonym z tysicy maych domw rodzinnych i wsplnot, ktre same si tworz, okrelaj i projektuj.

Pomys na ycie w epoce cyfrowejW ksice tej zamierzam przekaza nieco wasnych spostrzee na temat bogactwa i potencjalnych moliwoci Sieci. Bez tajemnic, bez technicznego argonu przedstawi Sie jako miejsce, gdzie ludzie si spotykaj, robi interesy, dowiaduj si wielu rzeczy, tworz zespoy, plotkuj... Nie wszystkie moliwoci oferowane przez Sie istniej w tak zwanej realnej rzeczywistoci. W Internecie kady moe opu blikowa tekst, ktry zostanie przeczytany w wielu krajach; dziecko napisze do prezydenta; wgierski handlowiec znajdzie chiskiego klienta. Sie to przede wszystkim dom wielu ludzi. Naszym wsplnym zadaniem jest stworzenie czego lepszego, ni zrobilimy to dotychczas w fizycznym wiecie. Sie posiada wyjtko we zalety: znika w niej wiele problemw logistycznych zwizanych z czasem i przestrzeni; informacja przepywa szybciej; rynek dziaa efektywniej. Jak to wykorzysta, projektujc wiat bardziej otwarty, bardziej dla wszystkich dostpny, po prostu dobre miejsce do ycia?

sporo napisaam o yciu w Sieci, o spoecznociach i instytucjach, jakie w niej stworzymy. Niektre podane przeze mnie przykady s realne, inne - zaledwie prawdopodobne. Przedstawione tu scena riusze to zarwno prognozy - speni si, jeli wszystko odpowied nio zrobimy - jak i zakadane cele. Zawsze zaznaczaam, co mam na myli. Opisuj to, co moe zaistnie, jeeli zachowamy podstawowe za sady: wolno wyboru, wolno sowa, uczciwo, jawno. Wolny rynek sam potrafi wiele stworzy, jeli mu si nie przeszkadza; mu simy jednak przestrzega zarwno tradycyjnych (ziemskich), jak i sieciowych norm, by rynek dziaa prawidowo. Potrzebna nam jest rwnie uczciwo i wspaniaomylno. Niezbdni s tu rwnie pozytywni bohaterowie - Wy wszyscy aktywni twrcy nowego wiata. Nawet najlepiej zaprojektowany system po pewnym czasie kostnieje lub zostaje zepsuty przez tych, ktrzy czerpi z niego najwiksze korzyci. Jedyn gwarancj staej wolnoci s uparci ludzie patrzcy wadzy na rce. System sam tego nie zrobi. To zaley od Was.

Wiesz wicej, ni sdziszSie to moje ycie. Korzystam z niej, komunikujc si ze znajomy mi. Jestem od niej zalena zawodowo - o niej gwnie pisz, roz mawiam, prowadz konsultacje, inwestuj w firmy zwizane z Sie ci i w Stanach Zjednoczonych, i w Europie Wschodniej. Nigdy jednak nie prowadziam nad ni bada - po prostu zaczam si ni posugiwa i w miar potrzeb odkrywaam oferowane przez ni moliwoci. Bdziecie korzysta z Sieci na swj sposb, pewnie nawet ju z niej korzystacie. Moecie nie tylko odwiedza ten nowy wiat i w nim przebywa, lecz rwnie rozumie go i ksztatowa - w tym chciaabym Wam pomc. Moecie doczy do ju istniejcych wsplnot lub tworzy nowe. W wiecie, gdzie yj ludzie, powstaj konflikty: midzy prywat noci danej osoby a prawem innych ludzi do informacji, midzy roz maitymi kulturami, midzy interesem pracodawcy a preferencjami pracownika. eby je rozwiza, potrzebna jest odpowiednia perspek-

Co moe by, co by powinno?Procesy, o ktrych pisz, wanie si dokonuj. Pewne z nich s nie uniknione; inne - nie. Cz z nich moe si okaza cakiem realna. Nie wystarczy zamkn oczy i wypowiada yczenia - musimy zro bi wicej. By zjawiska te wyday nam si bardziej rzeczywiste,

tywa i zdrowy rozsdek. Napi nie rozadujemy jednak, przyjmujc z gry jakie abstrakcyjne normy. Nawet majc due dowiadczenie w dziedzinie funkcjonowania spoeczestw i systemw prawnych, potrzebujemy sdziw i przysigych, nowych regulacji prawnych i poprawek do dawnych przepisw, wolnych, otwartych mediw, ktre poinformuj o zjawiskach oraz rozpowszechni nowe idee i opinie. Nie zbudujemy systemu doskonaego, ale nic w tym zego, jeli tylko gotowi jestemy wyciga wnioski z naszych bdw.

Natura ludzka a SiePragnabym przede wszystkim wyjani, e Sie spowoduje gbo kie zmiany w naszych ludzkich instytucjach, lecz nie w ludzkiej na turze. Wszystko, co odgrywa rol w Sieci, stanie si udziaem ludzi, ktrzy odczuwaj przecie gd i zmczenie, mio i zazdro, ka dego dnia potrzebuj poywienia, by utrzyma ciao i umys w do brej kondycji, ludzi z krwi i koci, nie za elektronicznych istot. Sie nie wtrci nas w sterylny, cyfrowy krajobraz. Wykorzystujc j, wzbogacamy nasz intelekt i osobowo, lecz nie zmieniamy na szych podstawowych cech - mog tego dokona inynieria gene tyczna i biotechnologie, lecz ja si tym na szczcie teraz nie zajmu j. Sie to miejsce, gdzie natura i rnorodno ludzi traktowane bd z szacunkiem... pod warunkiem e wszystko dobrze urzdzimy. Poniewa dostpna jest w niej tak wielka ilo informacji, przekazy wanych w formie multimedialnej, taka obfito pogldw, ludzie naucz si bardziej ceni kontakt z drugim czowiekiem i bd go poszukiwali w Sieci, podobnie jak poszukuj go w innych rodo wiskach.

Zwykle po kilku miesicach firma wypuszcza Wersj 1.1, z ktrej usunito nie dostrzeone wczeniej bdy i saboci. Jeli program odniesie rynkowy sukces, mniej wicej po roku uka zuje si Wersja 2.0, gruntownie przerobiona przez dowiadczonych programistw, korzystajcych z informacji pochodzcych od tysicy krytycznych uytkownikw. Wersja 2.0 ma by ju doskonaa, lecz zwykle po kilku miesicach pojawia si Wersja 2.1. Przedstawiam tu Wersj 2.0, kwintesencj wieloletnich publika cji w wydawanym przeze mnie biuletynie Release 1.0" (Wersja 1.0) oraz reakcji czytelnikw, a ponadto wiele nowych pomysw, ktre nie trafiy do czasopisma. Moja pierwotna wizja cyberprze strzeni prezentowana w Release 1.0" bya optymistyczna i by moe nieco naiwna. Nowa wizja oparta jest na dowiadczeniach i gbiej przemylana, nie mam jednak zudze, e bdzie potrzeb na Wersja 2.1, wydanie kieszonkowe, a na horyzoncie rysuje si Wersja 3.0.

Interes narodowyObecnie Internet jest bardzo amerykaski, ale ta sytuacja ulegnie stopniowej zmianie, w miar jak przycza si do coraz wicej ludzi z innych pastw. Pewn zagadk jest to subtelne wzajemne oddzia ywanie amerykaskiej kultury i kultury Internetu. Czy Sie bardzo zmienia ludzi, ktrzy z niej korzystaj? Czy ludzie bardzo zmieniaj Sie? Czy panujca w Sieci wolno to wpyw amerykaskiego du cha, czy te jest to cecha samego Internetu? Wypowiadam si nie jako Amerykanka, lecz jako czonkini wie lu spoecznoci. Niektre z nich znajduj si poza Stanami Zjedno czonymi, zwaszcza na rynku komputerowym w Rosji. Jedn z za let Sieci jest to, e pozwala ona na rwnolege uczestniczenie w yciu rozmaitych grup w rnych miejscach kuli ziemskiej. Cho wic jestem obywatelk Ameryki i cechuje mnie typowy amery kaski pragmatyzm, idealizm, yczliwo i otwarto, mam na dziej, e moje sowa bd zrozumiae na caym wiecie. Sie nie jest wasnoci adnego pastwa ani grupy ludzi. Sie nie jest glo baln wiosk, lecz rodowiskiem, w ktrym mog rozkwita liczne wioski.

Wersja X.XJu sam tytu tej ksiki sugeruje elastyczno i gotowo uczenia si na bdach. Firmy software'owe, wypuszczajc pierwsz handlo w mutacj nowego produktu, opatruj j okreleniem Wersja 1.0, poprzedzaj j za wersje testowe 0.5, 0.8, 0.9, 0.91, 0.92. wiey produkt ucielenia marzenia twrcw; wi si z nim nowe pomy sy i nadzieja, e jest doskonay.

Dlaczego Sie jest wana?Sie nie jest jakim tajemniczym, niezalenym bytem. Jest wana, gdy ludzie wykorzystuj j do komunikacji, prowadzenia interesw, wymiany pogldw. To skuteczny rodek zaprezentowania lokalnych rynkw w szerszym wiecie oraz ich integracji z globaln gospodar k. Powszechna dostpno dwukierunkowej cznoci elektronicz nej zmieni nasze ycie. Ograniczy wadz rzdw centralnych, rod kw masowego przekazu, wielkich korporacji. Ju teraz Sie zmniejsza odlegoci, przekracza granice pastw Dziaa w czasie rzeczywistym, lecz umoliwia atw czno ludziom z rnych stref czasowych, bez telefonicznych trzaskw i przekama, bez nie czytelnych czy bdnie dostarczonych faksw. Ten rodek cznoci musi jednak wspistnie z systemem pastwowym, musi funkcjo nowa w ramach kultury, jzyka oraz ogranicze istniejcej infra struktury technicznej, ktra ma praktyczny wpyw na jego rozpo wszechnienie. Cyberprzestrze to nowy wiat o niebywaej efektywnoci, lecz rwnie pole dziaania dla terrorystw, manipulatorw, kamcw i ludzi wystpnych. Tradycyjne instytucje rzdowe nie potrafi w za sadzie regulowa tych procesw, tym wiksz rol musi wic odgry wa gos wolnych obywateli Sieci kontrolujcych j od wewntrz. Sie daje kademu czowiekowi niesamowit si. Jego gos moe dotrze do caego wiata, kady moe tu wyszuka niemal dowoln informacj, ale rwnie natrafi na kamstwa i poufne wiadomoci na temat przyjaci i obcych; oszuci, osoby wykorzystujce dzieci, rozmaici zoczycy znajd tu swe potencjalne ofiary. Jednostka ma wiksz moliwo egzekwowania wasnych praw lub ich naduy wania, lecz musi zarazem wzi wiksz odpowiedzialno za skutki swych dziaa.

cent prawie nie ponosi przy tym adnych kosztw. Jednak bez tar cia" oznacza nie tylko efektywnie dziaajcy rynek, lecz rwnie brak tar, do jakich jestemy przyzwyczajeni w codziennym yciu. To tarcia" zapobiegaj temu, by ssiedzkie plotki szy za nami, gdy przeprowadzamy si do innego miasta; dziki tarciom" nie zalewa nas niepotrzebna poczta; nieproszeni gocie nie wkraczaj w nasze ycie; poszczeglne kultury mieszcz si w okrelonych granicach, a ludzie dbaj o wasn reputacj; codzienne ycie nabiera rnych odcieni, ludzie postrzegaj si wzajemnie w okrelony sposb. Rze czy bliskie oddzielone s od rzeczy dalszych nieokrelon granic, ktrej przekroczenie wymaga wysiku. Brak tarcia w Internecie powoduje, e nie moemy zda si na tra dycyjne sposoby rozwizywania sprzecznoci midzy prawami jed nostek przez zwyke wyciszenie konfliktu. Gdy zostanie naruszona czyja prywatno, skutki mog siga bardzo daleko. Kady moe sprawdzi, jak opini wyrazilimy ostatnio w komitecie rodziciel skim miejscowej szkoy albo podczas dyskusji mionikw kotw. Wolno sowa nie ogranicza si do najbliszych ssiadw, poczekal ni czy lokalnej gazetki - obecnie obejmuje ca kul ziemsk. Oszust moe szuka ofiary na caym wiecie i spotka ludzi, ktrzy nie znaj jego sztuczek, nie zetknli si nawet ze sprzeda wysykow. Sama dostaj czasami osobiste przesyki z Europy Wschodniej w odpowie dzi na automatycznie rozsyane zaproszenia na organizowane prze ze mnie doroczne konferencje. Co wicej, filtrujc informacje, ludzie mog sprawi, e to co bli skie, stanie si dalekie; mog odrzuca fakty nie pasujce do ich wi zji wiata. Nie spotykaj si z tarciem" rzeczywistoci za kadym razem, gdy przechodz na drug stron ulicy czy otwieraj gazet.

Decentralizacja a fragmentacjaNajwaniejsz cech struktury Sieci jest decentralizacja. czno odbywa si bez porednictwa centrum. Ludzie czsto myl to z de mokracj. A demokracja jest tam, gdzie rzdzi wikszo, nawet jeli wybiera ona komunistycznego prezydenta lub dyktatora. Decentrali zacja natomiast ma miejsce wwczas, gdy due spoecznoci podzie lone s na mae grupy. W niektrych grupach moe panowa zasada

Nie tylko handelInternet dziaa bez tarcia" - stwierdzi Bill Gates, majc na myli warunki, jakie stwarza Internet dla rozwoju efektywnego rynku. On sam wietnie wie, e produkt, taki jak na przykad Netscape, staje si wszdzie obecny, jeli rozpowszechni si go bezpatnie, a produ

wikszoci, w innych - konsensusu, a w jeszcze innych reguiy moe ustala komercyjny dostawca usugi lub dyktator. Sie ma t zalet, e ludzie, ktrym reguy danej spoecznoci nie odpowiadaj, mog j opuci. Warto podkreli, e cho Sie mona wykorzystywa w dobrym i w zym celu - jak zreszt wikszo potnych narzdzi - jest ona jednak niesymetryczna, gdy daje si sabym. Podwaa panowanie wadz centralnych, bez wzgldu na to, czy s dobre czy ze, i pomaga wspdziaa rozproszonym grupom - rwnie niezalenie od tego, czy s dobre czy ze. Innymi sowy, stanowi mizerne narzdzie pro pagandy, lecz zarazem doskonay rodek konspiracji. Decentralizacja objawia dogbn, destabilizujc moc. Wpywa nie tylko na rzdy, lecz rwnie na biznes, rodki przekazu, system opieki zdrowotnej, organizacje religijne i cay establishment. Sie zmienia rwnowag si midzy duymi i bogatymi a maymi i bied nymi pastwami, oferujc obywatelom i firmom jednakowe szanse, bez zwracania uwagi na tradycyjne granice. Narusza rwnie ukad si midzy firmami; traci zatem na znacze niu produkcja masowa i zwizane z tym zyski, w wikszej cenie ni jednolito jest rnorodno. Analitycy rynku i inwestorzy zastana wiaj si, kto zastpi Microsoft - tak jak Microsoft zastpi IBM w dziedzinie ustalania standardw przemysu informatycznego. Od powied brzmi: nikt. Zniknie model przemysu, skupionego wok jednego lidera, na rzecz zdecentralizowanego rynku. Sie zmieni rwnie ukad si midzy pracodawcami a zatrudnio nymi, ktrym atwiej bdzie znale now prac na pynnym rynku; midzy mediami a odbiorcami, ktrzy nie tylko mog teraz bezpo rednio odpowiedzie nadawcy, lecz rwnie rozmawia midzy so b; tym samym zmienia si ukad si midzy handlowcami a klienta mi. Dziki nowym narzdziom poszczeglne osoby mog teraz sta si nawet niewielkimi producentami. Uytkownicy Sieci - oraz przedstawiciele wiata biznesu - docho dz jednak do wniosku, e automatyczna samoorganizacja syste mw zdecentralizowanych nie zawsze prowadzi do podanych re zultatw. Ma to miejsce jedynie wwczas, gdy zasady s dobre, a uczestnicy gry uczciwi. Wiele systemw zoonych z maych nieza lenych jednostek nie wykazuje tendencji do samoorganizacji, popa

da w chaos i zamiera. Poszczeglne czynniki potrzebuj rodowiska, w ktrym mogyby efektywnie wspdziaa i w ktrym znalazyby do poywienia - w przeciwnym wypadku brn w lep uliczk i ponosz porak. Porwnajmy trzy giedy w Czechach - adna z nich nie jest ani otwarta, ani do dua, by przycign znaczcy kapita - z Warszawsk Gied Papierw Wartociowych, bdc wzorem otwartoci i przejrzystoci, dziki czemu rozkwita i przyci ga nowych, liczcych si inwestorw. Mona si posuy rwnie innym przykadem. Wyobramy sobie przyjcie, na ktrym si nie pojawia osobisto znajca wszystkich zaproszonych, a gocie stoj i nie wiedz, co maj robi. Rozkwit spo ecznoci w subtelny sposb zaley od ludzi i panujcej atmosfery, nie za od rodkw technicznych. Moemy si pocieszy, e z chwil za niku jakiej grupy w Internecie nie pojawiaj si wymare dzielnice, a dotychczasowi czonkowie mog sobie pj gdzie indziej.

WyzwanieSie globalna, lecz zdecentralizowana, jest ze swej natury ponad narodowa. Aby rozwijaa si w niej przedsibiorczo, za spoecze stwo rozkwitao, a przestpcy nie uniknli rki sprawiedliwoci, wy starczy powszechnie przestrzega kilku podstawowych zasad. Nie zbdna jest rwnie uczciwo, otwarto, odpowiedzialno i staa troska o dobre imi. Jednak Sie umoliwia istnienie samookrelajcych si wsplnot, ustanawiajcych wasne prawa, jeli tylko nie szkodz one ludziom spoza danej grupy To spoeczne prawodawstwo ma w istocie wik sz wadz moraln ni przepisy niejednego pastwa, gdy przyna leno do grup w Sieci jest dobrowolna, w kadej chwili mona je opuci. Wsplnoty powinny znale sposb na to, by czonkowie wnosili swj wkad do rozwoju grupy i nie wystpowali z niej, znie chceni pierwszymi trudnociami. Niektre z tych spoecznoci wy magaj pacenia skadki, dla innych dostateczne spoiwo stanowi wsplne zainteresowania. Wiele funkcji, powierzonych agendom rzdowym, zostanie czciowo sprywatyzowanych, na przykad przeciwdziaanie oszustwom, organizacja owiaty, rozstrzyganie sporw, prowadzenie rejestrw.

Wyzwaniem dla nas wszystkich jest stworzenie w Sieci wielu pra widowo funkcjonujcych wsplnot i zaproponowanie dobrych za sad postpowania w przestrzeni publicznej, by wiksze systemy po trafiy si samoorganizowa i sprawnie dziaa. Prawodawstwo to zadanie nie tylko parlamentw i rzdw. Wszyscy moemy ustano wi wasne reguy, wprowadzajc jak usug sieciow albo wsp tworzc normy postpowania w miejscu pracy Kada osoba oferuj ca usug lub jaki produkt, gosujca w komitecie rodzicielskim czy dyskutujca z szefem na temat strategii firmy, jest prawodawc. Jak uczyni wiat lepszym dla siebie, swych dzieci, przyjaci, rodziny? Od nas samych zaley odpowied na to pytanie i realizacja wyzna czonego celu.

InterakcjaKsika ta jest samodzieln publikacj, ale rwnie odsya do wiatowej pajczyny WWW, gdzie informacje s stale aktualizowane, oraz do Sieci, dziki ktrej moecie komunikowa si z ludmi. Zamieciam wic w niej list adresw internetowych {URL - Universat Resource Locator) wielu osb, firm, organizacji i materiaw rdowych wspomnianych w tekcie. Znajduj si na kocu ksiki wraz z indeksem. W ten sposb moecie poszerzy i aktualizowa informacje na tematy omwione w ksice. By osign prawdziw interakcj, prosz o przesyanie ko mentarzy, uwag krytycznych, przykadw, opinii pod adres edyson@eoventure.com lub na stron http://www.Reiease2-0.com. Niektre z nich zamieszcz w witrynie i wcz do Wersji 2.1 - majcego si wkrtce ukaza wydania tej ksiki w mikkiej okadce.

Jak wpadam na pomys napisania tej ksiki i polubiam wolny rynekksice tej czsto podkrelam, jak wana jest otwarto i ujawnianie naszych rde, przekona i ywotnych interesw, win na wic jestem czytelnikom wyjanienie, co zadecydowao o mych obecnych pogldach. Nigdy nie sdziam, e zajm si kiedy technik. Oboje moi rodzi ce byli uczonymi, nie przeraaa mnie wic technika, ale chciaam zosta pisark. Lubiam czyta i pisa. Jako omiolatka wydawaam nawet swoj gazetk Dyson Gazette". Ograniczaa si ona do tema tyki lokalnej, a cae wyposaenie techniczne skadao si z dugopisu i kalki. Byam typowym dzieckiem tamtego pokolenia, z jedynym wyjt kiem - w domu nie mielimy telewizora. Wyrastaam w cieplarnia nym rodowisku akademickim w Princeton, skupionym wok Institute for Advanced Studies (Instytut Bada Zaawansowanych); kolacje jadali u nas laureaci Nagrody Nobla. Lekcewaco odnosiam si do

W

wiata komercji. Moje pierwsze powane zajcie nie byo komercyj ne: pracowaam jako pomocnica w bibliotece publicznej. Gdy mia am czternacie lat, odkryam, e wikszo ludzi nie ma dziesiciotygodniowych wakacji. Oczywicie, wiedziaam, e w lecie nadal przychodzi listonosz, ale sdziam, e to zastpstwo - w szkole rw nie mielimy zastpstwa.

Jak poznaam rynekPodobnie jak moim kolegom z Crimson" (ci z Lampoon" okazywali si wikszymi elitarystami), bliski mi by prawdziwy liberalizm. S dziam, e rzd jest bezlitosny, gdy nie otacza opiek ubogich. Czy nie po to pacimy podatki? Czuam, e jeli chc zmieni wiat, po winnam studiowa ekonomi, a nie nauki polityczne. Licencjat robi am wic z ekonomii, uczyam si o poday, popycie i rwnowadze rynkowej. Na wolnym rynku ceny si dostosuj i popyt zrwnoway poda. Jeli prowadzioby to do niesprawiedliwoci, wkroczy rzd i wszystko naprawi. Model nie wyjania jednak, jak ten system na prawd dziaa i jak dziki wolnemu rynkowi uzyskujemy wzrost i postp, a nie jedynie rwnowag. Odpowied na to pytanie znalazam pniej, gdy pracowaam w miesiczniku Forbes", najpierw jako redaktor merytoryczny, a potem dziennikarka. Pismo przeznaczone jest dla biznesmenw i znane z tego, e fanatycznie popiera jawno oraz prawo inwesto rw do penej wiedzy o firmach. Zamieszczane w nim artykuy poka zuj jednak, e liczby i prawa ekonomiczne to nie jedyne czynniki, dziki ktrym dziaa wolny rynek. To przede wszystkim ludzie zarz dzajcy firmami decyduj o ich losie na szerokim rynku. Praca w re dakcji bya dla mnie prawdziw szko ekonomii. Zamiast przesiady wa w bibliotece, przygotowywaam wywiady z menederami, dziki ktrym wszystko funkcjonowao. W 1977 roku, znuona biernym przygldaniem si i dziennikar stwem, zaczam pracowa na Wall Street jako analityk giedowy. Obserwowaam akcje firm z brany high-tech, przygotowywaam dla inwestorw prognozy ich rozwoju. Wtedy porzuciam elektrycz n maszyn do pisania, ktrej uywaam w Forbes", i zaczam sto sowa edytory tekstu i komputer osobisty (firmy Tandy, jeli chodzi o ciso). Okazao si, e znacznie atwiej zrozumie dziaanie przedsibiorstw, ni przewidzie ceny akcji. Zainteresowaam si gbiej funkcjonowaniem firm sektora high-tech i ich produktami, zwaszcza e te produkty zaczy wtedy wpywa na sposb dziaa nia biznesu. Praca na rynku finansowym nauczya mnie paru rzeczy. Poza fir mami komputerowymi, zajmowaam si rwnie firm Federal

Jak poznaam Juana i AliceKiedy wstpiam na Uniwersytet Harvarda, wcale nie zbliyam si do rzeczywistoci koca lat szedziesitych. Wikszo czasu sp dzaam nie na wykadach, lecz w redakcji Harvard Crimson", co dziennej gazety uniwersyteckiej. Na pierwszym roku ubiegaam si o miejsce w zespole; z zamiowania pisywaam artykuy, a dla pie nidzy robiam korekt. Bardzo lubi urzdzenia elektroniczne, lecz uwielbiaam rwnie stare oowiane czcionki, odgos drgajcego budynku, gdy codziennie po pnocy ruszay maszyny rotacyjne, oschych linotypistw, ktrzy z lekcewaeniem odnosili si do nas, dzieci z elitarnej uczelni. Odwieczni wrogowie Crimson" znajdo wali si w magazynie satyrycznym Harvard Lampoon". W tamtych czasach nie przyjmowano do tego pisma dziewczt, ale pozwalano im si krci po redakcji, jeli byy mie i niezbyt aroganckie. Lubi am spdza tam czas. Czonkowie zespou byli zabawniejsi ni po wani przyszli dziennikarze z Crimson". Przez duszy czas nie mogam si zorientowa, kto to jest Juan i Alice. Widywaam kar teczki: Juan i Alice, nie zostawiajcie w lodwce obiadw od Tommy'ego", Juan i Alice, myjcie po sobie talerze". To typowe dla colle ge^, e istotna cz naszych zainteresowa krya wok jedzenia, nie do przecenienia bya zwaszcza rola miejscowej garkuchni U Tommy'ego". Zrozumiaam wreszcie, e Juan i Alice ozna cza kady i wszyscy"*. Odtd gdy potrzebuj archetypicznych po staci, przywouj tamte osoby. Spotkacie je w tej ksice. Pomysodawcom z Harvard Lampoon" nale si wic serdeczne podzikowania.* Imiona te, wymwione po hiszpasku i angielsku daj, odpowiednio, an gielskie i niemieckie one i alles (przyp. tum.).

Express. Tam poznaam obecnego dyrektora Netscape'a, Jima Barksdale'a, wwczas szefa do spraw informatyki FedExu. Oboje nauczyli my si wtedy, jak tworzy rynek, a nie tylko pojedyncze przedsi biorstwo, i wiedza ta bardzo nam si przydaa. Opuciam wreszcie Wall Street i zainteresowaam si bliej prze mysem komputerowym. Doczyam do Bena Rosena, inwestujcego w rozwijajce si firmy. Przejam jego biuletyn Rosen Electronics Letter", skierowany do przemysu elektronicznego, a nie do inwesto rw w tej dziedzinie. Dla Rosena, byego analityka giedowego, ktry teraz coraz wicej energii powica inwestowaniu, redagowanie biu letynu stao si duym obcieniem. Nastpi tu rwnie pewien kon flikt moralny, gdy dwie jego inwestycje - Compa i Lotus - coraz le piej prosperoway, i piszc o brany komputerowej, nie mona byo ich pomija. W biurze Bena spotkaam Mitcha Kapora, ktry zbiera fundusze na rozwj programu 1-2-3, arkusza kalkulacyjnego dla kom puterw osobistych, bdcego odpowiednikiem pakietu VisiCalc. Wkrtce Ben zosta prezesem Compau i dyrektorem Lotusa. Uwolniam go od poprzednich obowizkw - kupiam firm i biule tyn, ktrego nazw nieprzypadkowo zmieniam na Release 1.0 (R.E.L)" (Wersja 1.0). Jeden z pierwszych swoich artykuw zamieci am po podry do Bellevue w stanie Waszyngton. Pisaam o nowo powstajcej firmie Microsoft. Stwierdziam wtedy, e musi ona stra ci nieco swego uroku osobistego", by odnie sukces przy ostrej konkurencji na rynku oprogramowania. Dojrzewaam intelektualnie, obserwujc rozwj firm Federal Express, Apple, Compa, Lotus i Microsoft. To, co si wwczas tam wydarzyo, niewiele miao wsplnego z ekonomi, a w znacznie wikszym stopniu dotyczyo ludzi, planowania strategicznego, reali zacji zamierze. Spki nie czekay na pomoc rzdu. Pozostawione samym sobie, dokonay cudw. Stworzyy nie tylko nowe, poszukiwane produkty, lecz rwnie wykreoway nowe rynki. Wszystko znakomicie dziaao: rywalizuj ce przedsibiorstwa staway si na rynku coraz silniejsze, a sabsze firmy wypaday z gry. Czarodziejski rynek dziaa rwnie w intere sie ludzi: gdy firmy popaday w kopoty lub byy przejmowane, pra cownicy znajdowali zatrudnienie gdzie indziej, podnoszc przy tym swe kwalifikacje.

Co to jest rynek?Co to jest rynek i jaki ma on zwizek z Internetem? Obecnie panuje ten dencja - a ja si do niej przychylam - by traktowa Internet jako ywe rodowisko, w ktrym rozwijaj si spoeczestwa, wsplnoty i rozmaite instytucje, a niejako co konstruowanego, jak na przykad autostrada informacyjna. W zwizku z tym uywa si przenoni: Sie jest hodowa na, odywiana, nie za budowana i montowana. Naley tylko sformuo wa zasady, by zdrowo rosa. Struktura Sieci ksztatuje si dziki indy widualnym dziaaniom, a nie w wyniku ingerencji wadzy lub rzdu centralnego. Mona to okreli jako ewolucj. Uwaa si, e ewolucja jest czym naturalnym. A rynek to szybsza forma ewolucji. Chciaabym jednak wyrazi nieco odmienne zdanie, czy te moe po cign dalej przywoan metafor. Po pierwsze, wolny rynek nie jest tytko form ewolucji, mechanizmem rozumianym powszechnie jako przeywanie najlepiej dostosowanych. Rynek dziaa wedug pewnych zasad i istnieje mechanizm wymuszania, na ktry w wikszym lub mniejszym stopniu wyraaj zgod wszyscy uczestnicy. Po drugie, do czego ma si odnosi zasada przetrwania? Do ludzi? Do firm? Do pro duktw i strategii przedsibiorstw? I czy rzeczywicie zasada ta dotyczy najlepiej dostosowanych? A moe najlepiej odywionych? Zauwamy, e ewolucja jest lepa. Mona to okreli jako samoniewiadomo". Jej procesy przebiegaj niepostrzeenie. Zwierzta i ro liny yj i gin, w rezultacie nastpuj zmiany ewolucyjne caych ga tunkw - powstawanie, modyfikacja lub wymieranie. Dobre" geny przeywaj, wspomagajc przetrwanie korzystnych cech - skrzyde, oczu, inteligencji. W przemyle do analogicznych zjawisk, ktre prze trway, nale rozwizania konstrukcyjne silnikw, np. V8 czy wysoko prnych. Odgrywaj one nadal rol, a nawet si rozprzestrzeniaj, mi mo e znikaj konkretne modele czy marki samochodw, w ktrych je zastosowano. Wolny rynek jest inny - cechuje go samowiadomo. Widzimy, co odnosi sukces, a co przegrywa. Jednak tak samo jak przyroda jest zde centralizowany i dopuszcza niszczenie zych pomysw. Firmy i wsplnoty mog przyswoi dobry pomys (lub mem"), z kt rym si nie urodziy. Memy funkcjonuj bardziej jak wirusy ni geny, ca e przedsibiorstwa nie musz wcale przetrwa (czy znikn), by najlep szy mem upowszechni si (lub znikn). Rynek w swojej istocie jest bardziej lamarckowski ni darwinowski. Posu si moim ulubionym przykadem i przywoam zjawisko byskawicznego, w cigu zaledwie pa-

ru miesicy, upowszechnienia si w bankach pomysu szybkiej linii czcej kitka bankomatw, zastpujcej oddzielne cza dziaajce z roz maitymi, nieprzewidywalnymi prdkociami. Linie lotnicze zarazi" system centrw dystrybucji - dostarczania pasaerw do wikszych miast i rozwoenie ich stamtd po kraju. W Sieci zaraliwe" bd zasa dy spoecznoci i metody dziaania firm. Niektre grupy czy firmy ope rujce w Sieci znikn, inne potrafi si zmodyfikowa i przej memy od swego otoczenia. Memy" - podaj za biologiem Richardem Dawkinsem - to postrze gane idee jako obiekty, ktre maj zdolno ewolucji i adaptacji, po dobnie jak istoty ywe. Najlepsze idee dostosowuj si i rozkwitaj, chybione - umieraj. Przynajmniej tak utrzymuje teoria. Darwin jest twrc znanej teorii ewolucji; Jean Baptiste Lamarck to dziewitnasto wieczny uczony francuski, ktry bez powodzenia usiowa udowodni, e skutki zachowa mog by dziedziczne. Dlatego na przykad yrafy, ktre bardziej wycigay szyje, miay jakoby mie potomstwo o du szych szyjach. Jednak nasze obecne informacje na temat genw (oraz rynku) sprawiaj, e niektre idee Lamarcka znowu nabieraj znaczenia.

Tymczasem rynek software'owy stawa si coraz ciekawszy, gdy pojawiay si zupenie nowe produkty: oprogramowanie dla grup ro boczych i pracy w sieci, sprzyjajce zmianom spoecznym i technicz nym. Firmy instalujce oprogramowanie dla grup roboczych - po przednik obecnych intranetw - musiay uwzgldni takie zjawiska, jak wzajemne oddziaywania, przebiegi prac, zaufanie wsppra cownikw oraz ludzka skonno do gromadzenia informacji w celu uzyskania przewagi. Nowe programy wymagay klasyfikowania wie dzy, a nie jedynie prostej obrbki danych. Z przyjemnoci poznawa am dawniej matematyczne i logiczne struktury baz danych, ale nowe systemy byy bardziej zoone i jednoczenie bardziej rzeczy wiste. Wpyway na codzienne ycie ludzi.

PC ForumJedna z dochodowych form mojej dziaalnoci wizaa si z organi zowaniem dla ludzi z brany komputerowej dorocznej konferencji PC Forum. Dziki niej i dziki wydawaniu biuletynu wiele si uczy am. W momencie swego startu, w pnych latach siedemdziesi tych, ograniczaa si ona zaledwie do popoudniowej sesji na Semiconductor Forum - konferencji Bena Rosena powiconej pprzewodnikom. Zaczam si zajmowa PC Forum w 1983 roku, gdy spotkania uzyskay wasne oblicze, nadal jednak bray w nich gwnie udzia firmy komputerowe, prezentujce si inwestorom. Miao to by forum spotka dla przemysu. Organizowano rozmaite targi i wystawy sprztu, na ktrych promowano produkty i starano si przycign klientw, lecz my na PC Forum zajmowalimy si problemami przemysu. Tam wanie Mitch Kapor star si z Billem Gatesem i urodzonym we Francji Philippe'em Kahnem, zaoycielem Borland International, pionierskiej firmy software'owej. Tam ludzie omawiali interesy na brzegu basenu, tam te Software Arts wrczya pozew swemu byemu partnerowi VisiCorp. Ludzie sprzeczali si, wymieniali informacje, znajdowali now prac, nowych partnerw, zawierali nowe transakcje. PC Forum byo i nadal jest przedsiwziciem komercyjnym, cho bardzo przypomina doroczny zjazd absolwentw liceum. Wiele osb zna si jeszcze sprzed okresu, gdy stalimy si tymi, ktrymi teraz je-

Przemys kwit bez rozgosu, bez rzdowej interwencji, bez obci e socjalnych. Komputery osobiste uwaano wwczas za nowink dla hobbystw. Informatycy, korzystajcy z duych maszyn, trakto wali pecety jak zabawk. Wielu ludzi tego pokolenia naleao do zre formowanych dziaaczy studenckich, dobrze osadzonych w rzeczy wistoci, natomiast brana komputerw osobistych pozostaa rajem niekonwencjonalnego, wolnorynkowego mylenia. Ludzie dziaajcy w tej dziedzinie nie potrafili zrozumie, dlaczego wszyscy nie odno sz takiego sukcesu jak oni. Z wielk przyjemnoci pisywaam o Dolinie Krzemowej, miejscu nieskrpowanej gospodarki, wolnoci ekonomicznej i postpu tech nicznego. Obserwujc rozwijajcy si przemys, cigle uczyam si czego nowego. Biuletyn Release 1.0" skoncentrowa si na opro gramowaniu, gdy przemys komputerw osobistych okrzep, upo rzdkowa si i w poowie lat osiemdziesitych niewiele byo nowi nek w sprzcie PC, oprcz przewidywa dotyczcych popytu i poday oraz informacji o nowych produktach.

stemy. Jednak okoo 1989 roku zrobio si to nieco nuce. Musiaam wymyli jakie nowe przedsiwzicie, rwnie ze wzgldw komer cyjnych. Mam obecnie liczn konkurencj piszc na te tematy. Teraz wiem, e rynek to nie tylko wzajemne oddziaywanie kupu jcych i sprzedawcw - to take konkurencja midzy sprzedawcami. Konkuruj cenami, ale rwnie rnorodnoci oferty, w przyrodzie odpowiadaj temu mechanizmy stymulujce powstawanie nowych gatunkw. atwiej dochodzi do wytwarzania rnorodnoci, gdy wiemy, co robi konkurencja. Dlatego wanie jawno jest korzystna dla wolnego rynku, dla inwestorw i dla klientw. Caa rzecz polega na tym, by znale nie zajt nisz. Byam jedy n osob piszc do mego biuletynu; nie zaleao mi na znalezieniu kogo innego, kim musiaabym kierowa - nie mogam wic konku rowa z innymi publikacjami pod wzgldem badawczej gbi. To, co potrafiam robi najlepiej, to obserwacja i opis nowych obszarw

Nastpny etap: MoskwaPojechaam oczywicie do Rosji. Zawsze o tym marzyam, odkd tyl ko zaczam si uczy rosyjskiego w szkole. W 1989 roku powstay tam zupenie nowe obszary dla mnie i dla Rosjan. Wziam ze sob pi ksiek, midzy innymi Chaos Jamesa Gleicka, gdzie w sposb popularny wyjaniono teori zoonych procesw i struktur, takich jak ewolucja, wolny rynek, proces uczenia si. Ponadto zabraam ze sob dwie ksiki mego ojca - Freemana Dysona, ktrych nigdy nie miaam czasu przeczyta: Nieskoczony we wszystkich kierunkach (Infinite in Ali Directions. Harper & Row, 1988) - o ewolucji, yciu, a porednio: o wolnym rynku, oraz Zakcajc Wszechwiat (Disturbing the Universe. Basic Books, 1981) - rodzaj autobiografii intelektual nej, ojciec wyjania w niej przyczyny swojej nieufnoci wobec duych organizacji w przeciwiestwie do zaufania i tolerancji, jaki mi darzy jednostki, z ktrymi si styka. Ojciec sta si nieufny od czasw drugiej wojny wiatowej, gdy jako matematyk pracowa dla Dowdztwa Lotnictwa Bombowego Royal Air Force. Ot tragicznie niski wspczynnik przeycia wrd zestrzelonych zag spowodo wany by zbyt wskimi lukami ewakuacyjnymi samolotw. Czonko wie zaogi nie mogli wydosta si przez nie dostatecznie szybko, by

zdy otworzy spadochrony. I RAF, i producenci samolotw zigno rowali ten problem, dopuszczajc do mierci ludzi. W Rosji, wzbogacona o nowe, intelektualne horyzonty, zetknam si z nowym wiatem. Wreszcie mogam zrozumie, czym jest wolny rynek, obserwujc, jakie s skutki, gdy go brakuje. Nie byo tam kon kurencji, sprzenia zwrotnego, specjalizacji, wzrostu, postpu. Po drugiej wojnie wiatowej Zwizek Radziecki zbudowa zoon machin przemysu - bardzo statyczn mimo istnienia wielu rucho mych czci. Niezdolna do postpu, przeciwna ludzkiej naturze, nie potrafia dostosowa si do nieoczekiwanych zmian. Olbrzymia kon strukcja stopniowo rdzewiaa i ju nie daa si naprawi. Poszczegl ne czci psuy si; radziecki system nie umia ich zreperowa, tylko bezcelowo nakazywa cige powielanie tego samego. Wszystko si jednak zmieniao. Wanie odbyy si wybory do Du my i cay nard w godzinach pracy zamiast zajmowa si swoimi za jciami, obserwowa w telewizji obrady Dumy. - Nasz rzd ustali ceny wolnorynkowe, tak jak wasz rzd - po wiedzia mi pewien wylewny Rosjanin. Stao si dla mnie jasne, e za rok czy dwa Rosja, jako wolny kraj, wkroczy na drog do dobrobytu. Wolny rynek ju zaczyna dziaa. Idc za przykadem drobnych przedsibiorcw zakadajcych mae re stauracje czy firmy takswkowe, znani mi programici opuszczali pa stwowe posady, zakadajc spdzielnie z nadziej, e stan si bogaci. Zamierzaam pomc im zrozumie mechanizmy rynkowe. - Czym rnicie si od konkurencji? - pytaam czsto. - Nie mamy konkurencji - padaa odpowied. - A na przykad Iwan czy Woodia? - Aaa, oni. Nie s dobrzy. My jestemy znacznie lepsi! Nie potrafili jednak okreli, w czym s lepsi. Niewiele o sobie na wzajem wiedzieli. Klienci zaopatrywali si u ludzi, ktrych znali. Przedsibiorcy nie reklamowali swej dziaalnoci w obawie przed rzdow interwencj czy coraz potniejsz mafi.

Informacja przydatna jest bardziej ni pienidzeDlaczego nie stara si by lepszym w jakiej dziedzinie, zamiast oczernia konkurencj? - pytaam czsto. Moe warto si z ni spo-

tka i dowiedzie si, co robi? Mwiam gadko o dyferencjacji i spe cjacji. To naukowe podejcie zyskiwao uznanie. Par lat pniej ry nek komputerowy w Rosji rzeczywicie zacz niele funkcjonowa. Firmy reklamuj swe produkty i jasno mwi, o co im chodzi. Odby waj si spotkania przedsibiorcw i wystawy przemysowe, gdzie ludzie rozmawiaj o wsplnych problemach, dowiaduj si, co robi konkurencja, zapoznaj si z nowymi trendami. Klienci instaluj komputery i systemy ksigowe, umoliwiajce rzeczywiste zarz dzanie. Nie mog sobie pozwoli na wybr dostawcw po znajomo ci lub za apwki. Wydawao mi si, e wiem wszystko o wolnym rynku, ale nie zda waam sobie sprawy, jak wana jest informacja, dopki nie zobaczy am rynku bez informacji. Nie chodzi jedynie o system cen, lecz rw nie o to, kto co robi, kto wygrywa, kto i dlaczego ponosi porak. Dziki temu, e w Rosji nie byo informacji, zrozumiaam, jak istotna jest jej rola. Cho wolny rynek dziaa w oparciu o prawa natury, ale nie jest zu penie taki sam jak przyroda. Znacznie lepiej funkcjonuje, gdy istnie je na nim informacja. Firmy nie musz y i bezcelowo umiera, gdy mog formowa si rozmaite pomysy i wizje. W Rosji nie ma jeszcze czego innego - poprzednio nie zauwaa am tego elementu systemu; tak byo, dopki si nie przekonaam, co si dzieje, gdy go brakuje. Chodzi o solidn infrastruktur prawn, ktra wymusza dotrzymywanie umw, uczciw reklam i jawno. Rynek nie potrzebuje skomplikowanych regulacji, jeli obowizuj dwie podstawowe zasady: mwienie prawdy i wywizywanie si z obietnic. Istniej przede wszystkim globalne zasady funkcjonowania rynku, a dziaajce na nim podmioty lokalne ulepszaj jego dziaania zgodnie ze swymi szczeglnymi yczeniami. Bez tych podstawowych zasad uczestnicy rynku nie mogliby wyraa swych wasnych preferencji.

sy prowadzi si krtkoterminowo: nie ma sensu budowa dobrego imienia firmy, skoro i tak ci nie dowierzaj. Ma to liczne ujemne skutki. Pracodawcy i pracownicy nie ufaj so bie nawzajem, nie pracuj wic jako zesp. Kradzie z zakadu pra cy - zwaszcza pastwowego - nie jest uwaana za co nagannego. Stare radzieckie powiedzenie gosi: Jeli nie okradasz pastwa, okradasz rodzin". Ludzie nie rozumiej, e naley inwestowa w dalszy rozwj firmy, wic uwaaj denie przedsibiorcy do osi gania zysku za przejaw eksploatacji.

Powrt z RosjiW Rosji przejrzaam na oczy. Przez kilka nastpnych lat postanowi am zaj si tamtym regionem. Rynek w Stanach Zjednoczonych sam rozwija si wietnie - o wiele bardziej potrzebowano mnie w Europie rodkowej i Wschodniej. Znaam zasady wolnego rynku oraz bran zwizan z produkcj komputerw osobistych, wic miaam stosowne kwalifikacje, by suy pomoc. Przyjemno spra wiaa mi rwnie obserwacja, jak rozmaicie rozwija si rynek w po szczeglnych krajach. Wgry, gdzie liberalizacja nastpia najwczeniej, byy liderem, lecz nowymi prywatnymi firmami zarzdzano tak jak przedsibior stwami pastwowymi. Ci, ktrzy byli na grze, dyli do osignicia szybkiego zysku osobistego, a nie do zapewnienia dugotrwaego zy sku akcjonariuszom. To si w kocu zemcio i wiele wgierskich firm komputerowych zbankrutowao. Wyjtkiem jest Graphisoft, rozkwitajcy jako jeden ze wiatowych liderw w dziedzinie opro gramowania wspomagajcego projektowanie architektoniczne. W Czechach dominoway zasady rynkowe, lecz rzd zbyt wiele wa dzy odda bankom, nie sprawujc nad nimi cilejszego nadzoru. Skutki tego zaczto odczuwa wwczas, gdy banki popady w trud noci i okazao si, e firmy, ktrych byy wacicielami, nie przeszy koniecznej restrukturyzacji zarzdzania. Najwikszy sukces odniosa Polska. Powsta tam nowy rzd, a w kraju tym ju wczeniej istniaa tradycja maego biznesu. No i Rosja, kraj, ktrego jzyk znam i ktry kocham, jak kocha si dziecko robice sobie krzywd. Kultura buruazyjna nie przetrwaa

Nie sam rynekZ wyjtkiem brany komputerowej, rynek w Rosji rzeczywicie dzia a na tej samej zasadzie co ewolucja. Jest lepy. Klienci czsto nie wiedz, z kim maj do czynienia, nie wierz wic obietnicom. Intere

tam siedemdziesiciu lat wiadzy radzieckiej. Rynek komputerowy stanowi ma oaz na tle wielkiej, nieefektywnej gospodarki, w kt rej ludzie strajkuj nie o podwyk plac, lecz o wypat zalegych pensji. Te moje dowiadczenia z Europy Wschodniej nie byy jednak zbyt interesujce dla staych czytelnikw Release 1.0". Zaczam wic wydawa nowy biuletyn Rel-EAST" i organizowa now konferen cj - East-West High-Tech Forum, powicone zaawansowanym technologiom - ktra miaa zaj si gwnie problemami Europy Wschodniej*.

InternetGdy wrciam z Rosji w 1989 roku - cho potem te stale tam jedzi am - zaczam korespondowa z moimi nowymi znajomymi w Rosji przy uyciu poczty elektronicznej. Zaoyam sobie konto pocztowe MCI Mail - wygldao to przeraajco, byo skomplikowane, lecz sta nowio najlepszy sposb dotarcia do ludzi w Rosji. Rzadko uywaam tej usugi, pisujc listy do ludzi w Stanach Zjednoczonych, gdy ist niay prostsze metody. W Rosji poczta elektroniczna rozpowszechni a si szybciej ni w Europie rodkowej, gdzie lepiej rozwinita bya sie telefoniczna i usugi faksowe. Jednym z najenergiczniejszych promotorw e-mailu bya firma software'owa Borland International, nie dlatego jednak, e pragna w ten sposb realizowa swoj wizj, ale poniewa chciaa mie sta y, tani i efektywny kontakt ze swymi dystrybutorami. Kademu za oya konto w MCI i oczywicie z tymi osobami komunikacja bya najatwiejsza.* Marzyam o poczeniu moich dwch konferencji, by rynek Europy Wschodniej sta si czci rynku wiatowego, a nie oddzielnym, dziaajcym na zasadach charytatywnych segmentem. Do pewnego stopnia udao si tego dokona podczas PC Forum, w ktrym ostatnio systematycznie uczestniczyli Polacy, Czesi, Sowecy, Rosjanie, Wgrzy i Sowacy. Osobiste, bliskie kontakty na sympozjach mona budowa i podtrzymywa dziki poczcie elektronicznej. Rwnoczenie Rel-EAST" przestao istnie, gdy zaczam inwestowa w tam tym regionie, a East-West High-Tech Forum przeksztacio si w EDventure High-Tech Forum, zajmujce si sprawami caej Europy.

W tamtym czasie Internet stanowi domen uczonych, ktrzy pra cowali na stacjach roboczych dziaajcych pod kontrol systemu operacyjnego UNIX. My, uytkownicy pecetw, moglimy wybiera wrd kilku specjalizowanych usug pocztowych, w tym MCI Mail, CompuServe i Prodigy, jednak przesanie listu midzy nimi byo skomplikowane i kosztowne. Kolejno przyczay si one do Interne tu. Tymczasem Tim Berners-Lee z Europejskiego Centrum Bada J drowych (CERN) w Genewie rozwin rozwizania World Wide Web (stron WWW). Z czasem Internet, dawna sie naukowa, wchon in nych, nie tylko zapalecw techniki oraz usugodawcw komercyj nych. System przeksztaci si w Sie, jak znamy dzisiaj. Na pocztku lat dziewidziesitych wszystko to byo dla mnie nowoci. Rwnoczenie coraz wicej osb, nawet ze Stanw Zjed noczonych, przysyao mi korespondencj poczt elektroniczn. Czu am, e co si dzieje. W Ameryce i na caym wiecie pojedyncze pe cety, ktre (jakoby) podnosiy indywidualn wydajno, zyskay dodatkow si - stay si rodkiem cznoci. Osoby korzystajce z poczty elektronicznej umiechay si tajemniczo, jakby poznay no wy rodzaj przyjemnoci niedostpnej dla innych. ycie w Stanach Zjednoczonych na powrt stawao si interesujce. Mitch Kapor, ktry opuci Lotusa i sprzeda wszystkie swoje udziay, sta si wielkim fanem Sieci. O Mitchu wiedziaam wwczas tylko tyle, e zaangaowa si - przy uyciu czci swej znacznej for tuny - w obron Steve'a Jacksona, waciciela firmy wytwarzajcej gry komputerowe. Ponis on znaczne straty w wyniku dziaa nad gorliwych agentw FBI, ktrzy zajli jego komputery i zbiory da nych, podejrzewajc jednego z pracownikw firmy o wamanie do komputerw innych osb w Sieci. W 1993 roku w kocu sd unie winni Jacksona. Mitch zadzwoni do mnie w 1991 roku - a moe przesa mi e-mail, nie pamitam - z propozycj, bym obja miejsce w zarzdzie jego nowego przedsiwzicia Electronic Frontier Foun dation (EFF - Fundacja Elektronicznego Pogranicza), organizacji wol noci obywatelskich w Sieci. Pocztkowo przyjam to zaproszenie z rezerw. - Nie jestem pewna, czy we wszystkim bym si z tob zgadzaa oznajmiam mu. Znakomicie zda ten egzamin.

- Wanie dlatego chcemy ci w zarzdzie - odpar. Tak jak w kocu lat siedemdziesitych grawitowaam ku pecetom, tak na pocztku lat dziewidziesitych zmierzaam do Internetu. Praca w zarzdzie oznaczaa konieczno zdobycia wikszej wiedzy o Internecie, a poniewa lubiam Mitcha, zgodziam si. Coraz czciej korzystaam z poczty elektronicznej. Electronic Frontier Foundation bya oczywicie zarzdzana przez e-mail i coraz wicej znajomych nie tylko pytao mnie o mj elektroniczny adres, ale i z niego korzystao.

cji i wsparcia". Mitch zdawa sobie rwnoczenie spraw, e rzd nie zechce zrezygnowa ze sterowania infrastruktur, ktrej jest wacicielem. Jeli jednak znajdzie si ona w prywatnych rkach, ist nieje pewna szansa, e sama bdzie sob rzdzi. W tamtym czasie wszyscy traktowalimy Internet jako mie, elitarne miejsce odwie dzane przez wyksztaconych, dojrzaych ludzi - miejsce nie wyma gajce regulacji. Przecie byo to Elektroniczne Pogranicze.

NIIACW 1994 roku Al Gore uzna, e naley powoa Narodowy Komitet Doradczy do spraw Infrastruktury Informacyjnej (NIIAC - National Information Infrastructure Advisory Council) zoony z prywatnych osb i przedstawicieli wadz stanowych. Jego zadaniem miao by wspieranie rzdu w delikatnych wysikach rozwijania tej magicznej budowli, bez konstruowania jej samej. Dziki Komitetowi trafiam do Waszyngtonu. W tamtym czasie odwiedzaam Kaliforni i Europ raz w miesicu, a Waszyngton tylko kilka razy w roku. Mimo Sieci moje ycie wyznaczaa geografia. Szybko jednak zaczam korzysta ze staego poczenia lotniczego midzy Nowym Jorkiem a Waszyngtonem. Powoanie Komitetu do spraw Infrastruktury Informacyjnej miao suy zbieraniu rozmaitych opinii tak, by tworzona infrastruktura informacyjna" bya poyteczna dla Amerykanw. Prawdopodobnie dziaanie Komitetu przynioso wicej dobrego, ni si spodziewaam na pocztku. Mitcha do szybko rozczaroway czasochonne posie dzenia, wic po paru miesicach przesta uczestniczy w spotka niach. Skad zespou by typowy: bibliotekarz, nauczyciel szkoy pod stawowej, przedstawiciel zwizku pracownikw telekomunikacji, szef BMI - agencji praw autorskich, paru szefw firm telekomunika cyjnych, kilku ludzi z mediw - w tym jeden wydawca i szef firmy fonograficznej, prawnik z Arkansas - stary przyjaciel Clintonw, se nator i kilka osb z wadz stanowych, mj dobry znajomy John Sculley - byy szef Apple'a, rwnie przyjaciel Clintonw. Przewodniczy li: Ed McCracken, szef Silicon Graphics, oraz Del Lewis, szef National Public Radio. Byo sporo kobiet i nieco afrykaskich, a take etnicz nych Amerykanw - nie zaproszono jednak dzieci, ktre przecie

Czar SieciW tym czasie wiceprezydent Al Gore odkrywa autostrad informa cyjn. To moe dziwne, ale Internet, ten wolnorynkowy, liberalistyczny twr, jest dzieem rzdu amerykaskiego. Na pocztku lat dzie widziesitych rzd by wacicielem znacznej czci Internetu, cho coraz wicej stosowanego w nim sprztu naleao do uniwersy teckich centrw obliczeniowych, organizacji naukowych i prywat nych firm. Internet wykorzystuje przecie istniejce linie telefonicz ne, ale rwnie wasne, szybkie cza szerokopasmowe. Uytkownicy maj wraenie, e jest bezpatny, lecz wikszo kosztw dziaania pokrywa pocztkowo rzd, a potem coraz czciej prywatne centra komputerowe, ktrych maszyny przechowuj internetowe informa cje - midzy innymi grupy newsowe, witryny WWW, archiwa poczty elektronicznej - i przekazuj je z jednego wza do drugiego. W spoecznoci komputerowcw toczyy si ywe dyskusje, czy do tego nieskalanego rodowiska wpuci komercj. Mitch Kapor wypo wiedzia swj pogld, zostajc przewodniczcym Commercial Inter net Exchange, zrzeszenia dostawcw usug internetowych, uwaa nych wwczas przez niekomercyjn spoeczno Sieci za wyrzutkw. Mitch, jeden z najbardziej znanych przedsibiorcw lat osiemdzie sitych, mia dobre kontakty w Waszyngtonie, a rzd - w przeciwie stwie do kongresmanw - zainteresowa si naszymi opiniami. Skoro Wielka Wadza miaa ochot nas sucha, z chci udzielalimy rad. Pierwszym problemem byo to, jak stymulowa rozwj Internetu. Rada Mitcha brzmiaa: Niech robi to rynek". Oboje widzielimy cuda, jakich dokona rynek pecetw, sam, bez rzdowych interwen

mogyby nas wiele nauczy. Moe to wyda si dziwne, ale w wielu sprawach osignlimy porozumienie. W Rosji dowiedziaam si sporo o rynku; w NIIAC - o polityce, cho debatowano tam jedynie na temat Narodowej Infrastruktury Informa cyjnej. Jedna z pierwszych oywionych dyskusji w Komitecie wywoa na zostaa przeze mnie, Mitcha i Roberta Kahna - wspzaoyciela Internetu. Zaproponowalimy mianowicie, by zesp komunikowa si za pomoc e-mailu. Pod koniec drugiego roku - tyle z zaoenia mia dziaa Komitet - wikszo z nas uywaa poczty elektronicz nej, cho niektre osoby si jeszcze od tego powstrzymyway. Najbardziej rnilimy si w sprawie ochrony wasnoci intelektual nej. Zaangaowaam si w to jako wspprzewodniczca podkomite tu do spraw wasnoci intelektualnej, prywatnoci i bezpieczestwa. Drugim przewodniczcym by John Cooke, czonek zarzdu u Di sneya, czowiek o zdecydowanych pogldach na temat koniecznoci obrony interesw tych, do ktrych nale prawa autorskie. Ja sama, dla odmiany, bardziej troszczyam si o potrzeby uytkownikw. Uwaaam, e wasno intelektualna i tak wiele straci ze swej war toci, gdy tre dziea bdzie rozpowszechniana w Sieci. Nie moe straci", lecz straci". Jednak szacowny komitet sdzi, e nie do strzegam rnicy (patrz: Rozdzia 6). Gdy zasugerowaam, e powin nimy zaj si problemami pornografii rozpowszechnianej w Sieci, przyjto to z nastawieniem zostawmy t spraw na boku". Generalnie przyznalimy, e ochrona prywatnoci jest wana i e wasno intelektualna powinna by chroniona. Nie wchodzilimy jednak w uciliwe szczegy, co do ktrych nie potrafilimy si zgo dzi. Naszym najbardziej poytecznym i trwaym osigniciem oka za si projekt Kickstart (Rozruch), inicjatywa, ktra przerodzia si w obecne wysiki administracji, by wprowadzi Sie do szk w ca ych Stanach Zjednoczonych. Inicjatywa ta zachcia lokalne spoecz noci do samodzielnego dziaania i to jest chyba najwaniejsze osig nicie tego projektu (patrz: Rozdzia 4).

Znowu w domu...W poowie lat dziewidziesitych moja codzienna praca wygldaa inaczej ni poprzednio. Daphne Kis, moja wsppracownica od 1988

roku, zarzdzaa interesami, a ja mogam zaj si innymi sprawami. Zatrudnilimy Jerry'ego Michalskiego, ktry pisa do biuletynu. Za czam inwestowa w firmy informatyczne i zwizane z Sieci, po wstajce najpierw w rodkowej i Wschodniej Europie, a po pewnym czasie znowu w Stanach Zjednoczonych. W mojej nowojorskiej firmie, EDventure, mielimy teraz stae po czenie z Internetem. Posugiwaam si prostym i efektywnym pa kietem pocztowym - Eudora. Mogam automatycznie selekcjonowa korespondencj i dzieli j na rne kategorie. Przyczyam si do kilku grup dyskusyjnych i czasami surfowaam w Internecie. Staam si jedn z tych osb, na twarzy ktrych goci tajemniczy umiech, i ponaglaam znajomych, by podczyli si do Sieci, poniewa wtedy atwiej bdzie wymienia nam korespondencj. Opanowuje nas dziwne uczucie, gdy osoby, ktre znamy od daw na, dysponuj wreszcie adresem poczty elektronicznej. Tym samym si ujawniaj", jak w powieci szpiegowskiej. Staj si czonkami klubu. Zapewne wyda si to dziwne, lecz gdy zaczam korzysta w swej firmie z e-mailu, wcale nie oznaczao to, e mog mniej podro wa. W rzeczywistoci podrowaam wicej, stale jednak wiedzia am, co aktualnie dzieje si w biurze. W Rosji, gdzie dostp do tele fonu jest nadal utrudniony, czasami przez cay tydzie nie dzwoni do swego biura, ale jestem z nim w staym kontakcie za porednic twem poczty elektronicznej. Nic nie zastpi mojej obecnoci na miejscu, czy to w biurze w Polsce, czy w Nowym Jorku, jednak w No wym Jorku znaj mnie na tyle dobrze, e nie musz tam stale prze bywa. Ze wszystkich egzotycznych usug poczty elektronicznej najbar dziej lubi ofert codziennego menu z maego barku za rogiem w po bliu mojego nowojorskiego biura. Spis da przesyany jest mi za pomoc e-mailu kadego wieczora i wszdzie mog si z nim zapo zna. To wielka frajda siedzie sobie, powiedzmy, w zadymce nie nej w Gdasku ze wiadomoci, e w domu specjalno dnia stano wi: kurczak z kokosem: redni - 5,95 dolara, duy - 7,50, bardzo duy - 12,95; czosnkowa kanapka z kurczakiem: rednia 5,95, dua 7,50, bardzo dua - 12,95; langusta duszona: rednia - 7,95, dua 9,50, bardzo dua - 14,95.

... i w Fundaqi Elektronicznego PograniczaEFF (Fundacja Elektronicznego Pogranicza) przeniosa si z biura Mitcha w Cambridge w stanie Massachusetts do Waszyngtonu. W zasadzie wbrew naszej woli stalimy si penoprawnymi uczest nikami ycia w Dystrykcie Kolumbii. Usiowalimy wpywa na rz dowe prawodawstwo, cho oficjalnie prowadzilimy edukacj, a nie lobbying. Nie mielimy jednak do tego serca. Mitch nie lubi Wa szyngtonu i wycofa si z przedsiwzicia. Nasz poprzedni dyrektor, Jerry Berman, zaoy wasn organizacj - Center for Democracy and Technology (CDT - Centrum Demokracji i Techniki) - ktra dziaa teraz razem z EFF w Waszyngtonie midzy innymi na rzecz ochrony dbr osobistych. Fundacja Elektronicznego Pogranicza przeniosa si do Doliny Krzemowej. Si rzeczy zgodziam si zosta przewodni czc, pod warunkiem e znajdziemy dobrego dyrektora odpowie dzialnego za codzienn prac. Funkcj t obja Lori Fena, waciciel ka firmy software'owej, ktra sprzedaa swoj firm (szefowi innej firmy, poznanemu na PC Forum) i teraz miaa ochot wykorzysta swe zdolnoci organizacyjne w czym spoecznie uytecznym. Trudno rozstrzygn, czy odegra tu rol fakt, e Fundacj zarz dzay dwie kobiety, czy te wpyw Kalifornii, ale skupilimy si teraz ju nie na trzymaniu rzdu z dala od Sieci, lecz na tym, jak zbudo wa odpowiednie zarzdzanie Sieci od wewntrz. Chcielimy, by istniay zasady, ale nie zasady narzucone przez wadze centralne, ktre same czasami lekcewa obowizujce ich reguy, i to czsto w tajemnicy. Zamiast mwi rzdowi, by trzyma si z dala od Sieci, wspieralimy inicjatywy, ktre pozwalaj jednostkom realizowa niektre zadania zarzdzania Sieci - najwaniejsza z nich to TRUSTe, organizacja pozwalajca uytkownikom ochroni ich pry watno (patrz: Rozdzia 8). Prowadzimy walk o wolne sowo w Sieci, nie tylko wystpujc przeciw cenzurze, lecz szerzc ide, w myl ktrej ludzie mog kon trolowa zawarto tego, co dociera przez Sie do nich i do ich dzieci (patrz: Rozdzia 7). EFF odwouje si do dobrego modelu dziaania grup, jakie spotyka si w Sieci. Nie ma to wiele wsplnego z demokracj opart na go sowaniu i badaniach opinii publicznej; jest to oddolny gos w dysku

sji. Bardziej interesuje nas pozyskiwanie zwolennikw dziki per swazji i wyjanianiu ni wyraanie istniejcych opinii. EFF odzwierciedla rwnie sabo raczkujcych wsplnot siecio wych. Czasami wydaje si, e odrywa si od ogu. Wszyscy, zarw no my sami jak i ci, z ktrymi si nie zgadzamy, zbyt krzykliwie wy raamy swe pogldy. Samozwaczym stranikom cyfrowego wiata tak atwo przychodzi kierowa pod adresem przeciwnikw sowa: my mamy racj, a wy jestecie niemoralni!". Moe i mamy racj, lecz musimy przekonywa ludzi, a nie podda wa ich miadcej krytyce. Dziki rozsdnej dyskusji sami moemy si czego nauczy. Napisaam t ksik, by wyjani, jak drog przeszam, zanim uksztatoway si me obecne pogldy i pozwoli Pastwu, by sami wycignli wnioski.

Spoecznoci

V W 1997 roku sowo spoeczno" stao si bardzo modne, nie tylko w odniesieniu do Internetu. W wiecie sieciowym spoeczno (lub wsplnota) to zbiorowo, w ktrej ludzie yj, pracuj i bawi si - tak wanie rozumiem to pojcie w tej ksice. Wikszo nas naley do kilku wsplnot sieciowych, tak jak w rzeczywistym wie cie moemy by czonkami rodziny, Kocioa, grupy wyznaniowej, klubu piki nonej, stowarzyszenia zawodowego, miejsca pracy Nie ktre spoecznoci maj swe formalne regulaminy, obowizki, wa runki, na jakich przyjmuje si nowe osoby, moe nawet wymagana jest skadka czonkowska. Inne to mniej formalne grupy, ktrych granice zarysowane s nieostro, a krg uczestnikw stale si zmie nia. wiat wydaje si coraz bardziej zoony i przygniatajcy, ycie spoeczne - coraz bardziej przeraajce, ludzie szukaj wic we wsplnotach partnerstwa i bezpieczestwa. Internet, waciwie wykorzystywany, moe sta si potnym na rzdziem sprzyjajcym rozwojowi wsplnot, gdy umoliwia on to, co jest dla ich istnienia najwaniejsze - wspdziaanie ludzi. Jedn z zalet Internetu jest moliwo tworzenia wsplnot niezalenie od geografii. Wystarczy, eby ludzie mieli podobne zainteresowania

i eby si odszukali. Dziaa to rwnie w drug stron: ludzie nie musz tkwi we wsplnotach, w ktrych si urodzili. Programista z Indii moe dyskutowa na temat subtelnoci jzyka Java ze swym koleg z Doliny Krzemowej lub Budapesztu. Internet pokonuje strefy i bariery czasowe: szybciej wysya si e-mail, ni dojeda do orod ka naszej spoecznoci, nie mwic ju o dotarciu na drugi koniec wiata. Trwa to nawet krcej ni kupno koperty i znaczka. E-mail mona wysa o dogodnej dla nas porze, a adresat odbiera korespon dencj, kiedy mu najwygodniej. Powstanie - i ju powstao - mnstwo spoecznoci i wsplnot sieciowych. atwo je znale i nietrudno stworzy. Co jest ich spoiwem? Czy moemy nalee do dwudziestu rnych wsplnot i kadej powica kwadrans dziennie - by wtedy w sumie pi go dzin na linii? Wsplnoty sieciowe mog prowadzi dyskusje i pewne dziaania interakcyjne za porednictwem witryn WWW lub list dys kusyjnych albo grup newsowych. Czonkowie takiej spoecznoci wymieniaj teksty lub - coraz czciej - przekazy multimedialne w wirtualnych przestrzeniach, ktre odwiedzaj od czasu do czasu. Grup newsow da si okreli jako wirtualn tablic ogosze, kt r mona przeczyta i na ktrej mona co zapisa w dowolnym mo mencie. Lista dyskusyjna dziaa jak aktywna grupa newsowa - wy sya regularne wiadomoci do swych czonkw, lecz przewanie rwnie archiwizuje wypowiedzi, by mona si byo z nimi ponow nie zapozna. Interakcyjne przestrzenie wirtualne to wirtualne pomieszczenia, gdzie ludzie opisuj wydarzenia tekstem - Alice patrzy na swoje buty i przygryza warg"* - albo wszechstronne, przystosowane multi medialnie miejsca, gdzie ludzie s reprezentowani przez swoje cyfro we wcielenia - np. postacie z komiksw, wasne podobizny czy sym bole, ktre sobie wybrali. Niektre z tych miejsc wyposaone s w dwik, a nawet w wideo. Poza tym istnieje lista przyjaci", umoliwiajca sprawdzenie, kto ze znajomych jest wanie na linii i kogo mona wirtualnie klepn po ramieniu, co oznacza: Chcia bym teraz z tob pogada!". Kady moe umieci wywieszk:* Ten sympatyczny fragment tekstu zawdziczam Amy Bruckman, student ce z MIT, prowadzcej sieciow wsplnot MediaMOO.

Wsplnoty a kulturaSpoecznoci czsto posiadaj wasn kuttur, jednak midzy kuttur a spoecznoci istnieje istotna rnica. Kultura to midzy innymi ze staw regu, sposb postrzegania zjawisk, jzyk, historia. To wszystko znajduje swj wyraz w ksikach, piosenkach, ludzkich umysach i na stronach Internetu. Istnienia w kulturze mona si nauczy, cho nie ktre spoecznoci uwaaj, e by nalee do danej kultury, trzeba si w niej urodzi - tak jest na przykad w Niemczech, w wielu krajach Azji oraz wrd niektrych spoecznoci ydowskich. Natomiast spoeczno tworz zwizki midzyludzkie. W zasadzie mona wzi dowoln kultur i odrodzi j - nauczy ludzi historii, spo sobw zachowania, norm. Nie mona jednak odrodzi spoecznoci, po niewa zaley ona od swych czonkw. Podobnie jak edukacja, spoecz no nie jest bierna: by istniaa, j e j czonkowie musz w ni inwestowa. Jednostka moe zapozna si z kilkoma kulturami, by jed nak zosta czonkiem wsptnoty, musi by w niej obecna, aktywna i znana innym uczestnikom. Stacja telewizyjna lub kana internetowy mog tworzy lub wyraa jak kultur, by jednak stay si spoeczno ciami, ich czonkowie musz si ze sob komunikowa, najlepiej wic, jeli czy ich jaki cel. Moe to by po prostu adoracja gwiazdy filmo wej, ale rwnie akcja polityczna, przedsiwzicie gospodarcze lub szkoa. Spoeczno to dobro wsplne, tworzone dziki zaangaowaniu jej czonkw. Im wicej dajesz, tym wicej otrzymujesz. Mio, jak otrzymujesz, rwna jest mioci, jak dajesz, The Beatles

przycz si klienci i dostawcy, a moe nawet konkurencja - grupach przyjaci ze szkoy oraz jeszcze wielu innych. Gdy ludzie przenios si z liceum do college'u, zmieni prac, stworz przypadkowe grupy na wakacjach czy rozmaite kka zainteresowa, bd normaln kole j rzeczy wstpowa do nowych wsplnot i opuszcza inne.

Nadzieje zwizane z SieciOsobicie wielkie nadzieje wi z tym, e ludzie wcz si w dzia ania sieciowe, co wpynie na cae ich dotychczasowe ycie i nasta wienie. Przekonanie si o sile w jednej sferze pozwala na zmian oglnej percepcji wasnych moliwoci. Pod wzgldem politycznym Stany Zjednoczone cechuje obecnie marazm. W ostatnich wyborach prezydenckich wzio udzia zaledwie 49 procent osb uprawnio nych do gosowania. Porwnajmy to z Rosj, gdzie wprawdzie goso wao wicej ludzi, ale poczucie zaangaowania jest jeszcze mniejsze. Ludzie postpuj racjonalnie - wiedz, e pojedynczy gos nie zmie ni wyniku. Inni odczuwaj pewn spoeczn odpowiedzialno i mi mo wszystko gosuj. Branie udziau w wyborach nie stanowi jednak o prawdziwej demokracji, tak jak pacenie podatkw nie jest wyra zem filantropii.

Z cyberprzestrzeni do przestrzeni realnejOdczuwam to tak silnie, poniewa sama nigdy nie gosowaam, cho w yciu zapaciam wiele podatkw*. Przez lata nie zwracaam uwa gi na rzd, a rzd nie zwraca uwagi na mnie. Potem sporo czasu za czam spdza w Waszyngtonie przy okazji obrad Fundacji Elektro nicznego Pogranicza oraz w Narodowym Komitecie Doradczym do* Jeden raz, gdy prbowaam si zarejestrowa do glosowania, powiedzia no mi, e musz i do jakiego urzdu ze wiadectwem urodzenia i paszpor tem, poniewa urodziam si w Szwajcarii, cho od dziecistwa jestem obywa telk Stanw Zjednoczonych. Nie miaam wiadectwa urodzenia i procedura wydaa mi si tak skomplikowana, e zrezygnowaam. Troch mi wstyd z tego powodu. Mog si tylko sabo usprawiedliwia, e co innego uwaaam ww czas za swoje najwaniejsze zadanie. Wysaam ju formularz rejestracyjny, ale w wyborach jeszcze nie braam udziau.

Jestem zajty" lub odpowiedzie co w rodzaju: Pracuj nad pro jektem Berkmana, nie przeszkadzaj, chyba e wanie zwracasz si w tej sprawie". W Sieci - i poza ni - to, co dostajesz od wsplnoty, zaley od tego, co do niej wnosisz, w takim samym stopniu dotyczy to dwu osobowej wsplnoty, ktrej sformalizowan postaci jest mae stwo, jak i spoecznoci dwutysicznej. Z chwil gdy coraz wicej lu dzi bdzie przycza si do Sieci, ich codzienne ycie skupi si w podstawowych wsplnotach: rozbudowanych grupach rodzin nych; zespoach kolegw, rodowiskach zwizanych z prac - do tych

spraw Infrastruktury Informacyjnej i moje nastawienie zmienio si. Z pewnoci nie wszyscy zostan zaproszeni do Waszyngtonu, ale wraz z rozwojem Sieci kady bdzie mg zabra gos w grupie dys kusyjnej czy na stronie internetowej. Nie gosowaam jeszcze for malnie, czuj jednak, e mam znaczcy udzia w dziaaniach rzdu. Jestem teraz aktywniejszym obywatelem ni przedtem, zanim za braam gos, i zaley mi na tym, co wynika z mojego zaangaowania. Nie znaczy to, e ludzie z Waszyngtonu ochoczo korzystaj z moich rad, jeli jednak moje pogldy s suszne, zostan wzmocnione przez inne osoby i stan si one wwczas syszalne. Dziki Sieci coraz wicej ludzi wemie udzia w tego typu zarz dzaniu i zrozumie, e ich gos si liczy. Wpynie to na pozostae ele menty ich ycia. Tajemnica polega na tym, e sam Internet w zasa dzie nie robi wiele, ale jest skutecznym narzdziem. Nie chodzi o to, by go mie, lecz by, wykorzystujc go, ludzie realizowali swe cele we wsppracy z innymi ludmi. Nie jest on tylko rdem informacji umoliwia on rwnie ludziom samoorganizacj.

Czasami chc napisa list do wydawcy, lecz jest to do mudne: nim zasid przy komputerze, wystukam list, wydrukuj go - nie mwic ju o wysaniu faksem czy zwyk poczt - trac impet. Ludzie nie s z natury leniwi, ale unikaj bezcelowego wysiku i maj przecie duo rozmaitych zaj. W przyszoci Sie uatwi efektywne uczestniczenie w rozmaitych spoecznociach. Mdre firmy zachc klientw do wyraania opinii o oferowanych usu gach, mdrzy politycy bd zbierali uwagi wyborcw, mdre gaze ty zachc czytelnikw do wysyania listw e-mailem i do dyskusji w Sieci. A ludzie dorosn do tego i zaczn to robi. Sie rozwija bowiem aktywno, a nie bierno.

Podstawowe zasadyPodam kilka podstawowych zasad funkcjonowania spoecznoci, opierajc si na wasnych dowiadczeniach zarwno w Sieci, jak i poza ni: Kady uczestnik powinien jasno zdawa sobie spraw, co sam daje i co spodziewa si otrzyma. Oczekiwania wszystkich po winny si przenika, cho mog by rne w przypadku poszcze glnych osb. Powinien istnie sposb, ktry pozwoliby okreli, kto naley do spoecznoci, a kto znajduje si poza ni. W przeciwnym przypadku jej istnienie jest bez znaczenia. Czonkowie spoecznoci powinni czu, e w ni inwestuj, wwczas trudno im bdzie z niej wystpi. Najwiksz kar w silnej wsplnocie powinno by wygnanie, wykluczenie, eksko munika, banicja... Te wszystkie sowa wywouj strach przed wyeliminowaniem z grupy. Reguy obowizujce we wsplnocie musz by jasne, a za ich amanie powinno si ponie okrelon kar. W sposb aosny przedstawia si istnienie wsplnot nie prze strzegajcych powyszych zasad. Jako przykad moe tu posuy maestwo, w ktrym jedna osoba kocha swego partnera, a ten j zdradza; albo zwizek, w ktrym jedna ze stron wiadczy usugi sek-

UczestnictwoIle razy mielicie ochot zoy jakie zaalenie, w kocu jednak re zygnowalicie, gdy byo to za trudne? Ostatnio leciaam liniami Delta do Moskwy, a potem wracaam Delt do Ameryki z Warszawy i ani razu nie mogli mi udostpni gniazdka zasilania do mego kom putera, cho obiecywali to w ogoszeniach. Zoyam zaalenie u ste wardesy. Nastpnego dnia zapisaam sw skarg na webowej stronie Delty. Godzin pniej otrzymaam automatyczne potwierdzenie, e moja elektroniczna notka dotara. Po niecaych trzech tygodniach dostaam poczt elektroniczn uprzejmy list podpisany przez D. E. Coberly. Nie bya to formalna, sztampowa odpowied - informowa no mnie szczegowo o terminach wyposaenia wszystkich samolo tw Delty w gniazdka zasilania. Czasami jestem w lepszym nastroju. Chc pochwali jak firm, majc nadziej, e jej usugi pozostan na dobrym poziomie - na przykad Marriotta za znakomite wyposaenie pokojw hotelowych w urzdzenia do podczania komputerw - w tym wypadku robi to publicznie, by inne hotele bray przykad.

sualne w zamian za atwe ycie. Kto uznaiby to za moraln pora k, ale mamy tu przecie do czynienia ze wsplnot. Klub taneczny, do ktrego ludzi wpuszcza bramkarz, moe by przekonujc spoecznoci w zalenoci od tego, czy bramkarz do brze zna goci i co gocie o sobie wiedz. Inny przykad: dobry bar man potrafi stworzy wietn wsplnot (wystarczy obejrze liczne seriale czy przypomnie sobie Ricka z filmu Casablanca).

Zasady spoecznociKada spoeczno sama ustala obowizujce w niej zasady. Czsto s one niewidoczne, dopki kto ich nie zamie lub nie zakwestio nuje. Decyzje moe podejmowa organizator, mog one te zapa przez gosowanie. Podczas pisania przeze mnie tej ksiki powsta problem wykorzystywania komentarzy czonkw grupy poza dan wsplnot. Wydarzyo si to na licie Online Europ, powstaej po jednym z ostatnich High-Tech Forum w Europie. Moderatorem listy jest Steve Carlson, inwestujcy w firmy sieciowe na Wgrzech. Po owa uczestnikw listy dyskusyjnej braa udzia w forum w Lizbo nie, pozostali to ich znajomi lub zainteresowani list. Spoeczno ta nie dziaa sama z siebie, Steve cigle nas zachca, bymy co cie kawego pisali. Czasami sam stawia problem, by nada dyskusji ywszy tok. Ostatnio Bill 0'Neill nieopatrznie zacz dyskusj, ktra nie wymagaa zachty. Bill, redaktor dziau techniki brytyjskiego Guardiana", spyta, czy mgby zacytowa nasze wypowiedzi. Czy tajcie sami!Dat: 09:14 PM 5/26/97 +0200 http://pk4.com To: online-europe@iys.hu From: biLL.oneill@guardian.co.uk (United Kingdom) Subject: Re: fonline-e] question for posting of List Komentarze zamieszczane w online-europe stayby si prawdopodobnie in teresujce (i miayby znaczenie) dla szerszej publicznoci - nie tylko dla specjalistw. Co powiedzieliby uczestnicy listy na to, gdyby dziennikarz (na przykad ja) opublikowa ich teksty gdzie indziej (na amach gazety lub na jej stronie WWW)? Uwaaem zawsze, e opiniom zamieszczanym w online-europe nie tylko nie mona przypisywa autorstwa, lecz rwnie nie ma potrzeby ich cytowania. Stanowi rdo oglnych informacji i to wszystko. Teraz jednak zdaem sobie spraw z tego, e materia przesyany jest na strony WWW, czyli dostpny publicznie (zatem komentarze maj identyfikowanych autorw i s przedmiotem publikacji, tak jak na to po zwala ten rodek przekazu). W praktyce gupio byoby z mojej strony obie cywa komukolwiek, e dowie si o spodziewanej publikacji swojego ko mentarza gdzie indziej. Czy jednak publikacja listw z online-europe w innym rodku przekazu lub w innym obszarze tego samego rodka prze kazu spotkaaby si ze sprzeciwem?

ywotne interesyJakich inwestycji mona dokonywa we wsplnocie? Ludzie atwo mog wnie - zwaszcza do Sieci - dwie rzeczy: czas i pienidze. Czsto atwiej da pienidze. Pacc 19 dolarw i 95 centw mie sicznie za korzystanie z serwisu America Online, nie stajemy si czci wsplnoty, nie mamy te trudnoci z wydostaniem si z niej - przeciwnie, opuszczajc j, oszczdzamy pienidze - jednak ozna cza to z naszej strony pewn deklaracj. Potrafimy emocjonalnie uzasadni ten wydatek, gdy cenimy to, za co pacimy. W rzeczywistym wiecie czonkowie spoecznoci czsto wnosz (lub posiadaj) nieruchomo, dlatego w dawnych czasach prawa wyborcze przyznawano jedynie wacicielom ziemskim. Tylko takich ludzi uwaano za prawdziwie zasuonych dla spoecznoci i za ten przywilej pacili oni podatki. Obecnie w wielu wsplnotach o czon kostwie decyduje jzyk i urodzenie. Na przykad w krajach batyc kich dawne grupy etniczne potwierdzaj sw tosamo znajomo ci jzyka, a mieszkacy rosyjskiego pochodzenia, ktrzy za czasw Zwizku Radzieckiego chodzili do rosyjskojzycznych szk i nigdy nie nauczyli si miejscowego jzyka, s obecnie pozbawiani obywa telstwa przez lokalne spoecznoci. W Stanach Zjednoczonych uy wanie hiszpaskiego jest problemem politycznym w Kalifornii, Tek sasie czy na Florydzie. Inn oznak wsplnoty jest dzielenie si jedzeniem; wyraa si to choby w zwyczaju przeamywania si chlebem czy w organizacji obiadw skadkowych. W niektrych wsplnotach ludzie ofiaruj sw prac, budujc domy wszystkim rodzinom po kolei. W Sieci lu dzie dziel si czasem, pomysami i dowiadczeniem - czyli poy wieniem do dyskusji i przemyle.

>Bill 0'Neill >Editor, Online >The Guardian From: edyson@edventure.com (Esther Dyson) Subject: Re: [online-e] question for posting to list Cze, Bill! A moe zastosowa metod Tomka Sawyera i zaproponowa nam niewielkie honorarium za publikacj naszych gbokich, przenikliwych komentarzy? To tylko art. A mwic serio, nie spodziewaam si prywatnoci i oczywi cie byabym zaszczycona publikacj. Esther.

cicielem swych sw". Oznacza to, na przykad, e inni musz pyta o po zwolenie, nim zacytuj wypowied w druku. Pozwala to nam na wyraanie opinii bez obawy, e sowa do nas powrc i bd nas straszy. Moja pro pozycja... Moe Bill (i inni) zadawaby pytania na licie, zaznaczajc, e ma zamiar wykorzysta odpowiedzi w druku. Wwczas Wasz pogld bdzie dostpny publicznie. Jeli wolelibycie odpowiedzie w sposb nieformalny, za znaczcie nie do publikacji". Wreszcie, chciabym, eby zaznaczono, e cytat pochodzi z Online-Europe. Przecie ta lista dyskusyjna to forma publikacji i stanowi ona rdo cyta tu. Teraz prosz o Wasze opinie.

Po tej mojej natychmiastowej odpowiedzi pojawiy si listy bar dziej znaczce...From: Steven Carlson Czuj, e dyskusja si rozwija... Bill 0'Niell pyta, czy uwagi zamieszczone w Online-Europe mona publicz nie cytowa. Dla niego jako dziennikarza - a moe rwnie dla innych poyteczne mogoby by zbieranie u nas materiau. Esther uwaa, e to w porzdku. Alex ma inne pogldy. Twierdzi, e dzien nikarze powinni prosi o pozwolenie, nim zacytuj dan wypowied. Tu chodzi o polityk danej listy i chciabym usysze Wasze opinie. Jako moderator podejm ostateczn decyzj (przecie kto to musi zro bi), chciabym jednak postpi tak na podstawie konsensusu. Oto moje wasne pogldy... Zdajecie sobie moe spraw, e lista jest automatycznie archiwizowana w . Dlatego w jak najbardziej real ny sposb Wasze wypowiedzi s rejestrowane publicznie. Wielu z Was nie ma nic przeciwko niewielkiemu rozgosowi. wiadomo, e list mgby by opublikowany w Guardianie" (gazecie Billa) staaby si, przynajmniej dla niektrych, zacht, by wypowiada si na amach l i sty. Ponadto praca Billa byaby znacznie atwiejsza, gdyby mg po prostu wzi tekst i dopiero pniej zawiadomi autora. Dziennikarze maj zwykle bardzo napite terminy. Praca w Sieci rni si nieco od wydawania gazety - j e s t mniej sformalizowana. Wielu z nas wyraa czasami pochopn opini, potem moe jej auje, ale myli, e przecie i tak wszystko znika w eterze. Jak wspomina Alex, ludzie z WELL dawno temu przyjli zasad jeste wa

Poniej podaj fragmenty korespondencji, opuszczajc e-mailowe nadmiaryFrom: Scott McQuade"(United States) >Bill 0'Neill pyta, czy listy do Online Europ mog by cytowane publicz nie. Oczywicie, e mog. 1. Ju s opublikowane", to znaczy przekazane co najmniej dwm oso bom. 2. Zostay zarchiwizowane w miejscu dostpnym publicznie. Bill moe skorzysta uczciwie" z kadego zasobu W W czy z innych miejsc, takich W jak listserv czy Usenet. Uczciwe wykorzystanie" oznacza, e caej zawar toci nie przepisano dosownie i e podawane jest rdo, na przykad: Na forum Online Europ Steven Carlson powiedzia, e ..." To mio z jego strony, e uprzedzi nas o zamiarze czerpania cytatw z listy dyskusyjnej. Nie musia tego robi. Lepiej jednak, eby moderatorzy listy zabezpieczyli si, ostrzegajc uczestnikw (na przykad przy ich zapisywa niu si), e lista jest archiwizowana na stronach WWW - zdaje si, e przy najmniej jeden z nas o tym nie wiedzia. Bill mgby rwnie umieci odsyacze do oryginau. Ju oznajmi, e po wiadomi autora, gdy dojdzie do zacytowania jego sw - a nie jest wcale do tego zobowizany. From: Dale Amon as Operator(Ireland) Jeli kto nie chce by cytowany, nie idzie do lokalu z dziennikarzem... Mona prowadzi inn polityk w stosunku do zamknitych grup, takich jak ta, ale jeli zapraszasz dziennikarza do swego pubu, musisz by przygo towany na to, e usyszysz echo swych sw.

From: Boris Basmadijev(Bulgaria) Wedug mnie to, co tu mwimy i piszemy, jest prywatne - wielu ludzi mo e toczy przecie prywatn rozmow. Nasze uwagi mog znaczy co zu penie innego dla laika lub jeli si je zacytuje w nieodpowiednim kontek cie. Proponowabym wic, eby kady, kto chce cytowa, zapyta 0 pozwolenie - tak postpuj niektrzy - i potem poda rdo cytatu, na zw listy itd. Lista jest dla profesjonalistw, wic proponowabym, eby miano do niej taki sam stosunek jak na przykad do rozmowy lekarzy za zamknitymi drzwiami gabinetu. Mielimy pisarza, ktry pyta, co to takiego INET. Nie chciabym, by bez mojej uprzedniej zgody cytowa on JAKKOLWIEK moj wypowied. Kady moe cytowa kadego, o ile poprosi go bezporednio o pozwolenie. Takie jest moje zdanie.

1 tak dalej, i tak dalej. Dyskusje w Sieci, podobnie jak inne rozmowy, mog by do zaarte. Ich przebieg mona byo przeledzi pod adre sem, o ktrym wspomina Steve Carlson: . Na koniec jeszcze jeden list, tym razem ponownie ode mnie:Oczywicie musz teraz przesa do kadego z Was list z powyszymi cyta tami, proszc kadego z osobna o pozwolenie. Moja konkluzja po tej dyskusji jest nastpujca: owszem, nasze komen tarze wypowiadamy publicznie i nikt nie moe by pozwany do sdu za ich wykorzystanie. Lecz jeli Bill 0'Neill lub ja, lub ktokolwiek inny chce zosta czonkiem naszej spoecznoci, musi zachowywa si uprzejmie, dyskretnie i rozsdnie. Powinien wic prosi o pozwolenie wykorzystania wypowiedzi i uy jej we waciwym kontekcie. Czy po winien jednak poprawi bd pisowni swego wasnego nazwiska? Oto jest pytanie! Czy w takim razie mog Was zacytowa? Esther.

do niej wnosz*. Na przykad rodzice mniej identyfikuj si ze szko pastwow ni z prywatn, za ktr pac i ktr nadzoruj. Jednak w wiele szk pastwowych rodzice rwnie inwestuj": bior ak tywny udzia w pracach szkolnej administracji, prowadz druyn piki nonej, organizuj imprezy, spotykaj si z nauczycielami. Dzi ki dzieciom rodziny tworz wsplnoty ssiedzkie. Ludzie samotni identyfikuj si z miejscem pracy i rodowiskiem pozazawodowym. Te rnorodne formy ludzkiej aktywnoci wida rwnie w Sieci. Trudniej zbudowa dom, lecz ludzie wsplnie tworz rzeczywisto wirtualn, grupy dyskusyjne, nawet rynki. Przejmujc sterowanie spoecznoci, pastwo moe odegra rwnie destrukcyjn rol, jak wwczas gdy robi to firmy handlowe. W cyberprzestrzeni rezultaty s takie same: czonkowie najpierw stawiaj opr, potem uciekaj. Duch spoecznoci ma wicej wspl nego z chci wywierania wpywu ni z gosowaniem, wicej z pra gnieniem bycia syszanym ni z posiadaniem.

Handel a spoecznoWydaje si, e spoeczno nie ma nic wsplnego z handlem i stano wi co zupenie mu przeciwnego. A jednak moim ulubionym przyka dem wsplnoty jest Onsale - sieciowy dom aukcyjny prowadzony przez Jerry'ego Kapana, specjalizujcy si w sprzcie komputero wym, ale oferujcy rwnie biuteri, aparaty fotograficzne i inne kosztowne towary. Jego haso przewodnie brzmi: Postaw pienidze tam, gdzie znajduje si wskanik myszy". Tradycyjny model sprze day sieciowej zakada steryln samotno: klient widzi tablic to warw z cenami, niekiedy moe wezwa sprzedawc, klikajc my sz. Popatrzmy jednak, gdzie ludzie naprawd lubi robi zakupy. U Loehmanna - tam na temat szaowej sukienki mog usysze rad od kobiety przymierzajcej bluzk tu obok przed tym samym lu* Nawet w fizycznym wiecie rzd nie ma cakowitej kontroli nad wsplno tami. Miasto moe uwaa, e jest wacicielem ulic, ale jeli wadza niedobrze si spisuje, obywatele mog przej ulice, organizujc grupy ssiedzkie lub wasne patrole. Jest to jednak proces powolny i znacznie bardziej niebezpiecz ny ni to, co dzieje si w cyberprzestrzeni.

Rola rzdu a samopomocRzd moe odegra rol destrukcyjn w stosunku do spoecznoci. Czsto im wicej daje rzd, tym mniej czonkowie wsplnoty sami

strem; w ksigarniach Borders lub Barnes & Nobles mog pi kaw wsplnie z innym mionikiem literatury. Lubi rwnie aukcje, na ktrych licytuj z innymi ludmi, nie z komputerem. Ogldajc na ekranie komputera strony sieciowego domu aukcyj nego, przekonujemy si, e uczestnicy aukcji Onsale maj wasn oryginaln osobowo, cho nie zamieszczaj swych awatarw symbolicznych postaci - jak to jest moliwe w niektrych usugach sieciowych. Dla uczestnikw aukcji SY z Cambridge, AW z Honolulu, DT z Lafayette to ludzie z krwi i koci, oszczdni albo rozrzutni, m drzy albo nierozsdni, powani albo dowcipni. Obserwuj swe po czynania, by zorientowa si, co warto kupi, a co zostawi zacie kym fanom staroci. Czsto rynek jest wsplnot, a nie tylko systemem ustalania cen. Na Wall Street maklerzy id razem na drinka po pracy. Oni zainwe stowali w sw spoeczno. Znaj si nawzajem, sporo o sobie wie dz. Obserwowali nawzajem swe zachowania, maj za sob nieuda ne transakcje, ale pogodzili si z tym w nadziei na lepsze. czy ich przeszo, dyskusje, niekiedy wsplni wrogowie - ci, ktrzy nigdy im nie ustpili. Spoecznoci zbudowane s na bazie uczestnictwa czonkw, ich dziaania i wspdziaania.

Spoecznoci dziaajce dla zyskuSpoecznoci mog by wic komercyjne albo nie nastawione na zysk. Gdy jak spoeczno okreli si jako komercyjn, ludzie cz sto przyjmuj to za obraz, cho sami codziennie przebywaj w wiecie komercji - w klubach sportowych czy zakadach fryzjer skich, w barach lub ksigarniach. Kto musi paci czynsz, jednak w cyberprzestrzeni jest on znacznie niszy ni w fizycznym wiecie. Niekiedy waciciel" - firma lub osoba - sdzi, e jest wacicie lem spoecznoci. Potem jednak si przekonuje, e cho do niego na le urzdzenia, on zbiera skadki, daje rczniki, kije golfowe, drinki, rozrywki, oferuje usugi fryzjerskie lub wydaje gazetk, to jednak spoeczno jest wacicielem czego, co zachca ludzi do pozostania w niej. Waciciel" moe stworzy regulamin i wymaga, by by on przestrzegany, jeli jednak sprbuje zmieni go bez zgody innych,

spoeczno moe przej ster. Nawet gorzej, moe si po prostu rozwiza. Co podobnego dzieje si w WELL z San Francisco, gdzie zwarta spoeczno nie akceptuje nowego, nastawionego na zysk systemu zarzdzania. Gdy waciciel dy do zysku, nie musi to nieodwoalnie prowa dzi do konfliktu. Konflikt powstaje wwczas, gdy czonkowie wsplnoty nie s zadowoleni. Spoecznoci sieciowe stan si wielki mi rynkami, wiele z nich pozostanie na gruncie lokalnym; bardziej przypomina bd miejscowe gazetki reklamowe ni na przykad ty godnik Time". Niektre utrzymaj si dziki ogoszeniodawcom lub opatom transakcyjnym. Inne bd wymaga skadki czonkowskiej*. Podobnie jak ziemskie wsplnoty, rwnie wsplnoty sieciowe wymagaj troski i dbaoci. Uczestnicy potrzebuj kogo, kto rozwi e konflikty, nada oglny ton, znajdzie sponsora. Kto musi admini strowa baz danych i oprogramowaniem potrzebnym do nawiza nia cznoci, porozumiewa si z producentami zasilajcymi spoeczno, sformuowa regulamin w zgodzie z interesem wspl noty. Spoecznoci sieciowe s rozmaite i niektrzy moderatorzy bd si spisywa dobrze, inni za nie - kryteria ustal sami czonkowie, zarwno ci, ktrzy pozostan, jak i ci, ktrzy si wycofaj. W rezulta cie wsplnota nie dziaajca w interesie swych czonkw nie prze trwa. Powstae przy tym szkody nie s jednak tak wielkie jak w fi zycznym wiecie, gdzie domy mieszkalne rozpadaj si, teren przejmuj przestpcy, a ludzie bezbronni nie maj si dokd uda.

Spoecznoci nie nastawione na zyskRzeczywista korzy z mediw cyfrowych polega na niskich kosz tach, przynajmniej wedug standardw krajw rozwinitych. Sie spowoduje rozwj licznych maych firm, ktrych powstanie nie wy maga teraz wielkiego kapitau, ale rwnie zachci filantropw.* Jaka jest rnica midzy podatkiem a skadk czonkowsk? Gwnie taka, e jedno jest obowizkowe, a drugie nie. Czy opata dla Microsoftu za Win dows nie jest zatem bardziej podatkiem, jaki pacimy za czonkostwo w wie cie zdominowanym przez Microsoft?

W rozmaitych dziedzinach Sie powoduje obnienie bariery naka dw zwizanych z rozpoczciem aktywnoci. Ju obecnie istnieje wiele sieciowych muzew, grup zainteresowa, stron interneto wych, list dyskusyjnych, w ktrych uczestnicz osoby zainteresowa ne kultur Indian czy oglnowiatow walk z wykorzystywaniem nieletnich do pracy. Takie grupy rozkwitaj. Poprzednio wsparcie wsplnot, ktre komunikoway si na odle go, wymagao si rynkowych lub wielkich akcji dobroczynnych. Obecnie stao si to mniej kosztowne. Jedna z organizacji w ktrej dziaam, Eurasia Foundation (Fundacja Euroazjatycka) mimo skrom nego budetu okazuje znaczn pomoc niekomercyjnym organiza cjom w krajach byego Zwizku Radzieckiego. Wspieraj si one wzajemnie w trudnych okolicznociach i cz, by tworzy lobby opowiadajce si za nowymi regulacjami prawnymi lub popularyzu jce obowizujce przepisy, ignorowane przez lokalne wadze. Fun dacja sponsoruje midzy innymi kursy ekonomii czy warsztaty dziennikarskie; absolwenci tych kursw prbuj korzysta z nowo zdobytych umiejtnoci w swych lokalnych spoecznociach, gdzie czsto ich pomysy wydaj si dziwne, a entuzjazm podejrzany.

cych w obrb spoecznoci, jak i j opuszczajcych. Ciekawe byoby zbadanie, jak to si przedstawia w spoecznociach sieciowych: szef do spraw socjalnych, kierownik programw czonkowskich, dyrektor do spraw reklamy...

Co nie dziaa?Oczywicie s zjawiska nie sprzyjajce wsplnocie. Nie chodzi o to, aby miaa ona rzeczywist tosamo, potrzebna jest jej w ogle ja kakolwiek tosamo (patrz: Rozdzia 9). By sta si czonkiem wsplnoty, potrzeba Twojego gosu, opinii, obecnoci, gdy ma tu miejsce ukad przynajmniej dwustronny. Przyczajeni w ukryciu" osoby, ktre tylko czytaj lub suchaj - nie stanowi rzeczywistych czonkw wsplnoty. Moe wyobraaj sobie, e jest inaczej, nikt jednak nie odczuje straty, gdy si odcz. S fanami, nie przyjaci mi. S podczepieni do kultury, nie wnosz jednak do niej wasnego wkadu. Dlatego fandomy s czym tak dziwnym: zwykle nie ma rze czywistej komunikacji midzy fanami a gwiazdami; z jednej strony s bowiem przyczajeni obserwatorzy i ich fantazje, z drugiej - ma china odpowiedzialna za wizerunek publiczny gwiazdy. We wsplnocie mog uczestniczy osoby wystpujce pod pseudo nimami, ktrych obecno jest wartociowa, gdy wnosz one co cen nego. Gdy uczestnictwo jakiej osoby oparte jest na faszu, moe ona mie problemy. Zarazem jednak dziki przybraniu pseudonimu tworzy si maska, pozwalajca czowiekowi ujawni prawdziw osobowo, a nie ukry j i odsoni niektre rzeczywiste cechy charakteru. Dlatego trudno nazwa wsplnot grup samopomocy zoon z anonimowych osb, chyba e jej czonkowie maj stae - choby i ukryte pod pseudonimami - tosamoci. Monolog wyjaniajcy, kim si jest, nie wprowadza nas do wsplnoty, cho niekiedy dobrze brzmi, penic funkcj oczyszczajc i wyzwalajc. Istniej przykady zarwno dobrych, jak i zych wsplnot. Wy obramy sobie wsplnot opart na nienawici do ydw, Serbw lub rzdu amerykaskiego, debatujc o tym, jak przeprowadzi czystk w ssiedztwie lub zniszczy domniemanego wroga. W takiej spoecznoci czonkowie maj wsplny cel, wnosz te do niej was ny wkad, lecz jak odraajce oblicze ujawnia tu natura ludzka.

Problemy w spoecznociachWiele cech wsplnot sieciowych nie zostao dotychczas rozpozna nych. Jaka jest najkorzystniejsza liczebno wsplnoty? Odpowied zaley od wielu czynnikw, z czasem jednak lepiej to zrozumiemy, tak jak obecnie rozumiemy spoecznoci miast i wsi. W jaki sposb wiksza spoeczno rozpada si na mniejsze wsplnoty, gdy zbyt si rozrosa lub kiedy jaka grupa zdecydowaa si oddzieli od niej z innych powodw? George Gumerman z Instytutu Santa Fe w No wym Meksyku zauway ciekawe zjawisko: jeli spoeczno jest homogeniczna, jej rozmiar nie gra roli, natomiast w spoecznociach o skomplikowanej strukturze socjalnej potrzeba wielu ludzi do wy peniania rozmaitych rl: lekarza, instruktora modziey, sotysa, du chowego przywdcy i tak dalej. Gdy spoeczno si rozrasta, wiele osb ubiega si o jedn funkcj; gdy si kurczy, niektre funkcje zo staj poczone. Takie wsplnoty maj zwykle cile wyznaczone re guy okrelajce liczebno rodziny i czonkw - zarwno wchodz

Powyszy przykad pokazuje, e najwiksze niebezpieczestwo dla dopiero tworzcych si lub ju zamknitych wsplnot stanowi izolacja od reszty spoeczestwa. Ludzie w ziemskich wsplnotach stykaj si od czasu do czasu z rzeczywistoci, choby na ulicach wok swych domw, w telewizji, na pierwszych stronach gazet. Spoecznoci sieciowe mog trwa w izolacji od rzeczywistoci. Mog wymienia kamstwa i posugiwa si fikcj, nie obawiajc si konfrontacji z przeciwnymi opiniami. Sie to wspaniae medium do konspiracji, telewizja natomiast najlepiej nadaje si do propa gandy.

Podchwytliwe pytanie o wolno sowaNormy spoeczne nie s takie same w poszczeglnych wsplnotach. Dotyczy to cenzury lub wolnoci sowa, religii, dopuszczania dzieci do pewnych dziaa i tym podobnych kwestii. Spoecznoci mog mie podobne lub rne pogldy na te tematy, mog przestrzega pewnych norm i wymaga ich respektowania. Wolno sowa jest jedn z tych absolutnych wolnoci, ktr Amerykanie houbi - wiele pastw uwaa nawet, e zbyt wielk przywizujemy do niej wag. W innych spoeczestwach, gdzie kon wencja potrafi odgrywa silniejsz rol ni prawo, to, co w Stanach Zjednoczonych moemy legalnie powiedzie, uwaane by byo za odraajce lub niekulturalne, a czasem za obraliwe lub niebezpiecz ne. Amerykanie (a wrd nich rwnie i ja) odpowiadaj, e jest to cena, jak pacimy za wolno sowa i zwizan z tym wolno kry tyki rzdu, wierzenia w co si chce i decydowania o sobie. Wsplnoty ustalaj wasne reguy zgodnie z tym, co im odpowia da. Ludzie wybierajcy i otrzymujcy informacj z Sieci mog zasto sowa filtry, pozwalajce im okreli, co indywidualnie chc oglda (patrz: Rozdzia 7); w tym miejscu interesuje mnie jednak sam prze kaz treci w ramach spoecznoci - co ludzie mwi do siebie, co przesyaj do oglnie dostpnych miejsc w Sieci i tak dalej. Jakie wy powiedzi na temat dyrektora firma pozwoli umieci w wewntrznej sieci lub przesa na zewntrz do Internetu? Jak ostro wolno nam wyraa swe opinie, gdy si z kim nie zgadzamy? Jak wiele potocz nych okrele lub bdw ortograficznych dopuszczamy? A w spo

ecznoci poetw? Jak bardzo moesz by komercyjny na sportowej licie dyskusyjnej? Czy Juan moe promowa swj sklep wdkarski, gdy Alice zapyta o koowrotek? Czy mog gono krytykowa sprze dawc wdki, ktrej Alice teraz uywa? Odpowiedzi na te pytania s normy i zwyczaje, nie za prawa. Zwykle wsplnota daje sobie rad sama. Ludzie obwiniaj si, narze kaj - przywdcy wsplnoty wszystko agodz. Po pewnym czasie ludzie w grupach ucz si, jak y razem lub szukaj innej, bardziej im odpowiadajcej wsplnoty. Te ziemskie rzdy, ktre nie s zwolennikami wolnoci sowa, b d prawdopodobnie prboway zabroni swym obywatelom odwie dzania sieciowych wsplnot poza wasnym krajem, a nawet prowa dzenia w nich rozmw. Na dusz met nie ma to jednak sensu. Najlepsz odpowiedzi na obraliwe sformuowanie - obojtnie jak rozumiane - jest nie milczenie, lecz odpowied - chyba e chodzi o ochron dzieci. Z obscenicznoci za mona najlepiej sobie pora dzi nie zwracajc na ni uwagi, a najskuteczniejszym sposobem na dziecic pornografi jest ciganie i karanie ludzi, ktrzy s w ni za mieszani. Znacznie wicej problemw stwarzaj naprawd niebezpieczne informacje, na przykad instrukcje budowy bomby czy plany syste mw zabezpiecze niektrych wanych obiektw. Nie ma tu idealne go rozwizania. Nie warto zabrania rozpowszechniania instrukcji produkowania adunku wybuchowego, dostpnej w podrcznikach chemii. Po co przydawa temu uroku owocu zakazanego? Wiem rwnie, e wikszo przepisw, zakazujcych publikacji pewnyc