Leszek Pawe Supecki

MITOLOGIA SKANDYNAWSKA W EPOCE W I K I N G W

Zakad Wydawniczy NOMOS

Copyright by Leszek Pawe Supecki & Zakad Wydawniczy NOMOS

Pozycja dofinansowana przez Komitet Bada Naukowych

Recenzje: prof, dr hab. Zbigniew Stachowski

dr hab. Andrzej Szyjewski

Redakcja wydawnicza i korekta: Anna Grochowska-Pirg

II korekta: Jacek Sieradzan

Redakcja techniczna: Wodzimierz ukawski

Projekt okadki: Dariusz Piskulak

Printed in Poland

ISBN 83-88508-55-5

Krakw 2003

Zakad Wydawniczy NOMOS

30-050 Krakw, ul. Tkacka 5/4

tel/fax (012) 633 00 74

e-mail: biuro@nomos.pl

www.nomos.pl

Druk:

SPIS TRECI

Wstp 7

1. POCZTEK I KONIEC WIATA W MITOLOGU NORDYCKIEJ 25

2. BOGOWIE 6 9

3. WOJNA ASW Z WANAMI 80 3.1. Gull veig 8 1

3.2. Wymiana zakadnikw 84 3.3. Pojednanie bogw. Kwasir, mid poezji i sztuka seidr 86

4. TYR , 92

5. ODYN 96

6. THOR 129

7. WANOWIE 159 7.1. Njord i Nerthus 160 7.2Frej 171 7.3. Dioskurowie czy pary? 190

8. BALDR I LOKI 194 8.1. Baldr 196 8.2. Loki 214

9. INNI BOGOWIE: HEIMDALL, HOEN1R, ULLR I BRAGI 221 9.1. Heimdall 221 9.2. Hoenir 227 9.3. UUr 229 9.4. Bragi 230

10. BOGINIE 233 10.1. Disy 233 10.2. Fylgie 237 10.3. Nomy 238 10.4. Walkirie 239 10.5.Asynie 249

6

10.6. Matrony 252 10.7.Gefjon 254 10.8. Hlodyna 258 10.9. Idunn 260 10.10. Frigg 263 10.11. Freja 267 10.12. Sif 278 10.13. Thorgedr Holgabrudr 280

11. INNA MITOLOGIA: OLBRZYMI, ELFY I KARY 284 11.1. Olbrzymi 285

11.1.1. Aegir 296 11.1.2. Mimir 298 11.1.3. Skadi 302 11.1.4. Gerdr 304 11.1.5. Olbrzymki 304

11.2. Elfy 306 11.2.1. Landvaettir 313

11.3. Kary 314

Zakoczenie 327

Bibliografia 329

Spis skrtw 351

Wykaz ilustracji 353

Indeks bstw i postaci mitycznych 355

Rye. 1. Zota blaszka z Lundeberga

WSTP

Wspczesne badania naukowe nad pogask religi Germanw, przede wszystkim Skandynaww, zaczynaj si od epokowego dziel Jacoba Grimma, zatytuowanego niezbyt fortunnie Deutsche Mythologie1 (Mitologia niemiecka). Rozkwit tych bada nastpi w drugiej poowie XIX wieku i trwa a do poowy wieku XX, a zwizany by z rodzeniem si nowoczesnej samowiadomoci narodowej poszczeglnych ludw germaskich. Nie da si zaprzeczy, e z tymi spoecznymi procesami niekiedy wizay si, tak wiadomie jak i niewiadomie, pozanaukowe przekonania o szczeglnej wartoci rodzimej kultury i religii Germanw, jakoby wikszej ni u innych ludw. Po nieuniknionym otrzewieniu, jakie przyniosa II wojna wiatowa, takie pogldy zaniky lub zostay usunite w cie. Ale badania nad religi Germanw ulegy przy tej okazji wyranemu zahamowaniu. Wtedy jednak powstay najwaniejsze syntezy wierze germaskich 2. Szczeglny, cho specyficzny wkad do bada nad mitologi Skandynawii wnis wwczas Georges Dumzil (1959; 1959a; 2000). Ogromny wpyw na uczonych wywieraa wtedy jego byskotliwa teoria trzech funkcji spoecznych, wedug ktrych miao by zorganizowane ycie ludw indoeuropejskich, i wynikajce z niej zaoenie, e funkcje te znalazy odzwierciedlenie w mitologiach dawnych Indoeuropejczykw. Teoria Dumzila, cho wyjania niejedno, to wiele problemw pozostawia bez rozwizania, jak kwestie przeznaczenia, rol bogi i ich funkcj w wierzeniach, czy wreszcie znaczenie istot nadnaturalnych innych ni bogowie (w przypadku mitologii skandynawskiej na przykad Olbrzymw). Ostatnio pojawiy si jednak nowe pomysy badawcze dotyczce tych wanie kwestii i studia nad mitologi skandynawsk oywiy si po-

1 J. Grimm 1875-1878, 1 wydanie 1835. Tytu dobrany zosta wyjtkowo nietrafnie, jako e wikszo rde, na ktrych jest oparte dzieo Grimma, stanowi teksty staroskandynawskie.

2 J. de Vries 1956/57; F. Strm 1961; E.O.G. Turville-Petre, 1964; .V. Strm 1975.

8

nownie. Dzi wic mona ju spojrze na mitologi skandynawsk z zupenie innych perspektyw 3.

Tymczasem w Polsce mitologia pogaskich Skandynaww pozostaje dziedzin w zasadzie nieznan. Pomimo dobrego pocztku bada nordystycznych w postaci wczesnych tumacze Eddy poetyckiej i Eddy Snorriego Sturlusona, dokonanych przez Joachima Lelewela (1807, 1828), wiat wierze pnocnych ssiadw Sowian nie zainteresowa szczeglnie naszych uczonych nawet w czasach, gdy prbowano dopatrzy si skandynawskich korzeni pastwa polskiego i rzdzcej nim szlachty. Potem byo ju tylko coraz gorzej. Dla pozostajcej pod zaborami Polski bismarckowskie Niemcy stay si jednym z dwch najbardziej znienawidzonych wrogw, a w tym akurat czasie mitologia prager-maska" (nota bene rekonstruowana przez nauk niemieck gwnie na podstawie rde staroislandzkich), w imponujcy sposb oywiona przez wspaniae opery Richarda Wagnera, staa si jednym z filarw oglnoniemieckiej tosamoci. Budzio to zrozumiay dystans i niech do podejmowania bada w tej dziedzinie.

W Polsce, szczeglnie po dramacie drugiej wojny wiatowej, skandynawska mitologia kojarzya si wic raczej z pangermanizmem ni z wyjtkowo ciekaw kart europejskiej przeszoci. Nie zauwaano faktu, e wykorzystywanie zaczerpnitych wybirczo ze Skandynawii wtkw i symboli do tworzenia ideologicznej nadbudowy niemieckiego szowinizmu byo naukowym naduyciem -lub moe nie chciano tego w Polsce zauway. Endecki panslawizm, po drugiej

3 U. Dronke 1996 (zbir jej najwaniejszych artykuw); J.P. Schjdt (1981, 91-95; 1981a 49-86; 1988, 29-41; 1990, 35-57; 1992, 156-166; 1993, 261-273), Jon Hnefill Adalsteinsson (1978; 1990, 206-222; 1997; 1998). Szczeglnie interesujce efekty przyniosy tu inspiracje sui generis feministyczne (w najlepszym sensie tego sowa), owocujce przeomowymi pracami G. Steinsland (1991 i szereg artykuw) oraz M. Cluniess Ross 1994-1998. Do tego trendu nawizuje B.-M. Nsstrm (1995). W twrczy sposb Dumezilowsk tradycj sprbowaa natomiast niedawno oywi L. Motz (1996), ktra wniosa zarazem nieoceniony wkad w poznanie miejsca Olbrzymw i Karw w mitologii skandynawskiej (patrz szereg artykuw przywoanych w bibliografii). Ten etap bada zaczyna znajdowa swj wyraz w wydawnictwach encyklopedycznych: Leksykonie mitologii germaskiej Rudolfa Simka (1995), oraz w licznych hasach dotyczcych wierze germaskich i skandynawskich w nowej serii Reallexikon der Germanischen Altertumskunde (1973-) doprowadzonej ju do 23. tomu. Integraln czci tego gigantycznego przedsiwzicia s liczne tomy uzupeniajce, pity z nich powicony zosta w caoci rdom do historii religii Germanw (Germanische Religionsgeschichle. Quellen und Quellenprobleme, wyd. H. Beck, D. Ellmers, K. Schier, Berlin-New York 1992), a zawarte w nim artykuy przynosz przegld najnowszych pogldw w tej dziedzinie, podobnie jak powicone religii nordyckiej referaty, wygoszone na ostatniej Saga-Con-ference w Bonn {Scandinavia and Christian Europe in the Middle Ages, Papers of the 12th International Saga Conference. Bonn/Germany, 28th July - 2nd August 2003, wyd. R. Simek, J. Meurer, Bonn 2003). Najnowsz syntez mitologii skandynawskiej przynosi praca Rudolfa Simka (2003).

9

wojnie wiatowej zgrabnie zaadaptowany do potrzeb komunistycznego systemu, nigdy nie potrzebowa rzetelnych bada nad kultur dawnych Germanw. Dla imperialnych potrzeb ZSRR, odwoujcego si coraz wyraniej do pansowia-skiego, wielkoruskiego szowinizmu, wygodniej byo zachowa obraz Germanw i Skandynaww jako odwiecznych wrogw Sowiaszczyzny. Nie przypadkiem wic ze szczegln moc atakowano koncepcj skandynawskich pocztkw Rusi. Najdoskonalsze z pastw sowiaskich mogo mie przecie jedynie rodzime korzenie. Nie przypadkiem te urzdowo wspierano koncepcj lokowania prakolebki Sowian na terenach Polski w jej jataskich granicach.

Badania religii i kultury pogaskich Skandynaww byy wic prowadzone na marginesie gwnych nurtw naszej historiografii, a ich tradycja nie jest w Polsce szczeglnie mocna. Wspomnie tu trzeba pierwsze polskie przekady sag pira Artura Grskiego, dokonane z nienajlepszych i tendencyjnych niemieckich tumacze wydawanych w serii Thule - tym samym nie lepsze od nich. Kilka najwaniejszych sag o Islandczykach (islendingasgur), zwanych sagami rodowymi, przetumaczya pracujca w Sztokholmie Apolonia Zauska--Strmberg (Saga o Gunnlaugu wowym jzyku, Saga o Egilu, Saga o Njalu, Saga rodu z Laxdalu). Niestety, polscy wydawcy okaleczyli niektre z nich, usuwajc stanowice integraln cz tekstw sag strofy skaldyczne i genealogie bohaterw (A. Zauska-Stromberg 1976, 10-11). Negatywna ocena tumacze A. Zauskiej-Stromberg i pozytywna przekadw A. Grskiego dokonana przez Roberta Stillera w Posowiu do polskiego wydania pracy Michaia Stebli-na Kamieskiego (1982a, 229) wiadczy o niekompetencji polskich uczonych w dziedzinie studiw nordystycznych (co nie znaczy, e tumaczenia sztokholmskiej badaczki byy wolne od bdw). A. Zauska-Stromberg przetumaczya te Sag o Fdthjofie miaym, jedn z najciekawszych, przepenionych fantazj awanturniczych sag z dawnych lat" (fornaldarsgur). Przede wszystkim jednak dokonaa ona pionierskiego w polskiej literaturze, wspczesnego przekadu Eddy poetyckiej, w pewnych fragmentach kongenialnego, w wikszoci piknego literacko i poprawnego naukowo, cho w niektrych miejscach w oczywisty sposb bdnego. Jej komentarze mitologiczne doczone do tekstu Eddy odpowiadaj stanowi wiedzy z pierwszej poowy XX wieku. W Uppsali A. Zauska-Stromberg (1976) wydaa take po polsku gramatyk jzyka staro-islandzkiego, jako podrcznik staromodn, przynoszc jednak fragmenty tumacze niektrych tekstw poetyckich. Fragment Hervarar sagi, innej wanej sagi z gatunku fornaldarsgur, przeoy Gerard Labuda (1961, 202-230) w swym zbiorze tumacze rde skandynawskich i anglosaskich do najstarszych dziejw Polski. Tytu tumaczenia sugeruje, i jest to tumaczenie caoci

10

sagi. Popularnonaukowe omwienie sag (Stare sagi islandzkie) przeoone na j zyk polski, napisaa znakomita nordystka angielska Margaret Schlauch (1976), pracujca w latach szedziesitych przez czas jaki w Warszawie. Tumaczenie znakomi tego studium M. Steblina Kamieskiego Ze wiata sag (1982a) , w ciekawy sposb badajcego fenomen sagi j ako gatunku l i terackiego, w Polsce zawiso niestety w prni wobec braku t umacze wielu dzie, o ktrych traktuje.

Histori i kultur pogaskiej Skandynawii polscy czytelnicy mogl i j ednak pozna dziki t umaczeniom powiconych Wikingom i ich epoce dobrych ksiek Aarona Guriewicza (1969), Petera G. Foota i Davida M. Wilsona (1975), oraz dziki rodzimej, solidnej syntezie kultury Normanw pira Lecha Lecieje-wicza (1979) 4 . Dobre, dawne studia polsko-skandynawskich zwizkw w X-XI wieku (O. Balzer, K. Wachowski , L. Koczy, G. Labuda) nie zatrcay niestety

0 p roblem religii pogaskich.

Prac traktujcych o pogaskiej religii Skandynaww jest w polskiej literaturze niewiele . Przypomnie tu naley wci jeszcze po stu latach znakomity artyku Perun und Thor Stanisawa Roznieckiego (1901), polskiego uczonego pracujcego w Danii, pozostajcy do dzi aktualnym opracowaniem zwizkw pomidzy religiami sowiask i skandynawsk. Badania Stanisawa Piekarczyka (1963; 1968 i szereg artykuw) rozpoczte w latach szedziesitych XX wieku byy wic w nauce polskiej pracami pionierskimi. Szczeglnie j e g o Mitologia germaska (1979) zawiera wiele nowatorskich pomysw, ale nie jest tym, co sugeruje tytu: sys tematycznym i k la rownym wykadem mitologii Germanw

1 Skandynaww, a raczej zbiorem ciekawych skdind lecz kontrowersyjnych esejw, ktre wyszy spod pira uczonego o specyficznej postawie badawczej . Sol idnego wykadu mitologii germaskiej i skandynawskiej w jzyku polskim, j ak dotd, nie byo. Nie speniaj tej funkcji sympatyczne, lecz bardziej popularne ni naukowe ksiki Artura Szrejtera (1997), R. Maciszewskiego (1998) i ki lka dawniejszych. Opatrzona sensacyjnym tytuem Tajemnice sag i run praca Mar iana Adamusa (1970) jest natomiast dzieem wyranie dyletanckim. Roli syntezy wierze nordyckich nie moga te speni moja praca powicona skandynawsk iemu wrbiarstwu (L.P. Supecki 1998), badajca jedynie ich szczeglny i specyficzny fragment.

Dlatego wic w tej ksice pragn przedstawi mitologi pogaskich Skandynaww w epoce Wikingw (VIJT-XI wiek), czyli w czasach, gdy dawni Skandynawowie , pozostajc w wikszoci poganami, odegrali wyjtkowo wan rol

4 Niedawne polskie wydanie dobrej pracy E. Roesdahl Vikingernes Verden (1987) ze wzgldu na niefachowe tumaczenie jest niestety edytorsk pomyk i lepiej korzysta z tumaczenia angielskiego (E. Roesdahl 1991).

11

w dziejach Europy. Moja praca siga jednak take do korzeni ich wierze. Odwouj si w niej bowiem i do religii Germanw w staroytnoci, i do ladw pogastwa ludw germaskich na kontynencie oraz Wyspach Brytyjskich w okresie od czasw wdrwek ludw po koniec wczesnego redniowiecza.

Opisuj w niej najpierw, jak wyobraano sobie pocztek, ksztat i koniec wiata. Wierzono, e kosmos powsta z chaosu, w ktrym zrodzili si praol-brzym Ymir i pierwszy z bogw, Buri, ktrego potomkowie zabili Ymira i stworzyli z jego ciaa kosmos. Mwi dalej o nadaniu wiatu ksztatu przez bogw oraz stworzeniu przez nich ludzi i Karw. Podkrelam ogromn rol, jak przypisywano przeznaczeniu wiata, bogw, ludzi i innych istot, opisujc pojawienie si Norn i ich rol jako kobiecych mocy rzdzcych losem. Efektem istnienia przeznaczenia byo wedug mitologii skandynawskiej psucie si wiata, postpujce od pierwszej w wiecie" wojny Asw z Wanami a po mier Baldra. Bieg dziejw zakoczy ragnarok, ostateczne przeznaczenie tego wiata i jego bogw (przynajmniej Asw), nie bdce jednak ostatecznym kocem, istniaa bowiem w wierzeniach Skandynaww wizja jego odrodzenia. Jej obecno wskazuje na cykliczne pojmowanie biegu dziejw.

Nastpnie przedstawiam bogw jako zbiorowo, podkrelajc rozmaito okrelajcych ich nazw i podzia panteonu na dwa rody, Asw i Wanw. Podzia ten najlepiej ilustruje mit o ich wojnie i pojednaniu tworzcym nowy, doskonalszy porzdek wiata, w ktrym panteon Asw zosta uzupeniony o trzy postacie ze wiata Wanw, wnoszce waciwe dla niego moce. Dalej opisuj poszczeglnych bogw: Tyra, Odyna z jego rodzin i Thora jako najwaniejszych z Asw, a take Wanw: Njorda (jego bezimienn w rdach on utosamiam ze znan z przekazu Tacyta bogini Nerthus) i Freja. Potem przedstawiam Baldra i mit jego mierci oraz Lokiego, ktry by za ni odpowiedzialny. Nastpnie omawiam postacie bardziej enigmatyczne, wane lecz sabo owietlone przez rda: Heimdalla, Hoenira, Ulla i Bragiego.

Osobno traktuj boginie, rozpoczynajc od przypomnienia zromanizowane-go kultu celtycko-germaskich bogi zwanych Matronami, znanych z rzymskich inskrypcji, pochodzcych gwnie z Nadrenii (S. Gutenbrunner 1936). Ju pord nich odnale mona postacie pojawiajce si pniej w panteonie skandynawskim w epoce Wikingw. Nastpnie opisuj Disy, Fylgie, Norny i Walki-rie, przedstawiajc je jako zbiorowo nadnaturalnych skandynawskich istot eskich o podobnych w sumie cechach i funkcjach. Po ich omwieniu wspominam nawizujce do antycznych Matron boginie Gefjon i Hlodyn. Dalej omawiam najwaniejsze postacie eskiego panteonu: Idunn i mit jej dajcych wieczn modo jabek oraz Asyni Frigg i Wank Frej, ktre pierwotnie mo-

12

gy stanowi jedn posta. Na kocu przedstawiam Sif i pn ju posta Thor-gerdr Holgabrudr. Boginie omawiam oddzielnie ze wzgldu na ich wyranie odrbn funkcj w mitologii, niezalen od mskiego panteonu Asw; posiaday te one wasne, osobne miejsce w kulcie. Boginie miay z jednej strony natur dawczy ycia, opiekunek narodzin i istot pomocnych ludziom na tym wiecie, z drugiej za byy istotami sprowadzajcymi mier i wadajcymi w zawiatach.

Wan cech skandynawskiej mitologii jest rola, jak odgryway w niej istoty nadnaturalne inne ni bogowie: Olbrzymi, Elfy i Kary. Bstwa te niesusznie zepchnite zostay w podstawowych syntezach wierze germaskich na dalszy plan, podczas gdy ich znaczenie w mitologii byo ogromne, czasem otaczano je nawet kultem. Penic rol przeciwnikw i partnerw bogw istoty te byy rwnie potne jak Asowie, ale przypisywano im inne cechy. Istot rnic pomidzy Olbrzymami, Elfami i Karami z jednej, a bogami i ludmi z drugiej strony widz w tym, e bogowie (przede wszystkim Asowie) przedstawiani byli jako istoty fizycznie i psychicznie antropomorficzne, cile wizane z kultur i wiatem czowieka, jego wartociami i pojciami, podczas gdy Olbrzymom, Elfom i Karom zostay przypisane cechy obce naturze ludzkiej - zawiatowe i demoniczne, bliskie wiata natury i mierci. Szczeglne, porednie miejsce zajmuj w tej strukturze Wanowie, utosamiani czasem z Elfami.

Trzeba jeszcze powiedzie o granicach chronologicznych i terytorialnych podjtych tu bada. Ramy czasowe okrela epoka Wikingw. By to czas upieczych, handlowych i osiedleczych wypraw mieszkacw Skandynawii, okrelajcych si poza swoimi rodzimymi siedzibami nazw Wikingw, w Europie Zachodniej nazywanych mianem Normanw, a we Wschodniej - Rusw i Ware-gw. Docierali oni do krajw caej Europy, czasem nawet poza jej granice do Bizancjum, na Bliski Wschd, do Azji rodkowej, pnocnych brzegw Afryki, a nawet na pnoc Ameryki. Wyprawy Wikingw w znaczcy sposb wpyny na dzieje caego wczesnego wiata postantycznego: od Irlandii po Bizancjum i Ru, i od Sycylii po Grenlandi i brzegi Morza Biaego. Epok Wikingw otwiera umownie rok 793, gdy skandynawscy piraci zdobyli i spldrowali klasztor w Lindisfarne (L. Leciejewicz 1979, 81). Wanym epizodem w ruchu Wikingw byo zasiedlenie przez nich Islandii, ktr wedug tradycyjnej chronologii sag rozpoczto kolonizowa okoo 870 roku. Potem, ju w penym redniowieczu, Islandia staa si ze wzgldu na sw literatur pisan w rodzimym jzyku fenomenem na skal europejsk, porwnywalnym jedynie z cywilizacj redniowiecznej Irlandii.

13

W epoce Wikingw w Skandynawii dokonay si dwie wane przemiany. Na miejscu dotychczasowych, pogaskich krlestw plemiennych powstay nowe, redniowieczne ju pastwa, w ktrych krl ze swoj druyn mia wadzy wicej, a jego poddani mniej. Po tej zmianie przysza nastpna. Wadcy tego typu pastw jako swoj religi szybko, na og chtnie i nie bez wanych powodw, przyjmowali chrzecijastwo. Bya to bowiem religia, ktra pozwalaa oderwa si od ograniczajcych wadc dawnych obyczajw, a zarazem uatwiaa kontakty z chrzecijask ju w wikszoci Europ. W 965 roku doszo do chrztu krla Danii Haralda Gormssona, w 995 roku ochrzci si norweski krl Olaf Tryggvason, a w roku 1000 (lub 999) islandzki Althing (nie bez naciskw z Norwegii) postanowi, e chrzecijastwo bdzie jedyn religi wyspiarskiej wsplnoty. Trudniej uchwytny jest moment chrztu Szwecji, ale i tam chrzecijastwo czyni w XI wieku decydujce postpy. Wikszo kamieni runicznych postawionych w tym stuleciu w Upplandzie nosi ju znak krzya. Czytelnym punktem koczcym symbolicznie pogask epok Wikingw i rozpoczynajcym skandynawskie redniowiecze jest rok bitwy pod Hastings (1066).

Przenikanie chrzecijastwa do Skandynawii, a raczej do umysw mieszkajcych tam, ale czsto podrujcych poza jej granice Skandynaww zaczo si oczywicie duo wczeniej ni podane tu przeomowe daty oficjalnych chrztw wadcw i ludw, a przeytki pogastwa istniay dugo w gb redniowiecza, trwajc w postaci reliktw wielu ciekawych obyczajw a do czasw nowoytnych (por. O. Hfler 1934). Omawiany tu okres Wikingw ma wic dla historyka religii oczywiste cechy czasw, kiedy obce, gwnie chrzecijaskie wpywy wywary ogromny wpyw na tre i form wierze, a nawet na jzyk, jakim je wyraano. Ostrej linii podziau pomidzy nie majcymi wzajemnie o sobie pojcia ochrzczonymi ludmi cywilizowanymi" i pogaskimi barbarzycami" wbrew pozorom nie byo.

Niniejsza praca ma jednak i szersze ramy czasowe. Wyznaczaj je uyteczne dla rekonstrukcji wierze rda. Z epoki Wikingw nie zachowao si ich zbyt wiele. Dlatego uywam przekazw tyczcych wierze germaskich w staroytnoci i nielicznych rde do wierze germaskich na kontynencie w okresie nazywanym dla tego terytorium wczesnym redniowieczem, z drugiej za strony rde aciskich i nordyckich spisanych, a w znacznej czci po prostu napisanych w XII-XV wieku. Wspczesne badanym tu czasom s, poza nielicznymi rdami aciskimi, bizantyskimi i arabskimi, jedynie inskrypcje runiczne, wczesne strofy skaldw, niektre pieni Eddy poetyckiej i skamieliny prawne w rodzaju strzpw islandzkiego Ulfljotslg. Trzeba tu podkreli, e wrd rde pisanych do mitologii i religii germaskiej co najmniej dziewidziesit

14

procent stanowi rda skandynawskie, a te nieomal w stu procentach poznajemy w takim ksztacie, w jakim wyszy one spod rki Islandczykw. Ograniczenie zakresu tej pracy do mitologii i religii skandynawskiej byo wic zabiegiem koniecznym, mitologia oglnogermaska jest bowiem tworem rekonstruowanym gwnie na podstawie rde staroislandzkich i jako taka jest konstrukcj w duym stopniu hipotetyczn. Zasig terytorialny bada ograniczam zatem do Skandynawii, skupiajc si szczeglnie na Islandii, co nie wyklucza odniesie do wierze Germanw na kontynencie w staroytnoci i redniowieczu oraz do wierze Skandynaww w kolonizowanych i odwiedzanych przez nich krajach.

Naley jeszcze ucili, i poj skandynawski" i nordycki" uywa tu bd na og zamiennie, nazw rda nordyckie" rezerwujc dla tekstw napisanych w rodzimych jzykach skandynawskich, czyli (z wyjtkiem Gotalg i Gota sagi) po norrosku, staroislandzku i staronorwesku. Mianem Skandynawii okrelam Dani, Szwecj, Norwegi, Islandi, Wyspy Owcze i Grenlandi, a Skandynawami ich rodzimych mieszkacw i ich potomkw w krajach skolonizowanych. Okreleniem Germanie kontynentalni" nazywam wszystkie pozostae ludy germaskie, niezalenie od miejsca ich zamieszkiwania, pochodzenia i czasu, kiedy pojawili si w rdach, a mianem Anglosasw germaskich mieszkacw Wielkiej Brytanii przybyych tam przed Wikingami.

Wiadomoci o wierzeniach Germanw w staroytnoci zawdziczamy gwnie wzmiankom Tacyta w Germanii. Wanym, bezporednim rdem s te germaskie przydomki bstw, zapisane na rzymskich inskrypcjach. U schyku staroytnoci od imion czterech germaskich bstw utworzono na aciski wzr rodzime nazwy dni tygodnia. Rwnie kilka najwczeniejszych inskrypcji runicznych z czasw staroytnych przynosi nieco danych dla problemu germaskiego pogastwa. Z pniejszych tekstw redniowiecznych tyczcych germaskich plemion na kontynencie" wane wzmianki przynosz Historia gocka Jordanesa, Historia wojen Prokopiusza z Cezarei, ywot w. Willibrorda Alkuina, ywot w. Willehade! i kilka innych tekstw5. Wrd nich szczeglnie znaczenie maj Pierwsze i Drugie zaklcia merseburskie, magiczne teksty zapisane w dziesitym wieku. Ich tre jest wszake duo starsza. Szczegln warto dla rekonstrukcji mitologii skandynawskiej ma wreszcie Beowulf, poemat staroangielski (powstay by moe ju w VIII wieku), mwicy jednak o mitycznych epizodach z najwczeniejszych dziejw Danii, skd do Anglii dotarli Anglowie i Sasi.

Wikszo znanych nam przekazw stanowi wszake redniowieczne rda skandynawskie lub tyczce Skandynawii, napisane zarwno po acinie, jak

5 Najwaniejsze wzmianki rdowe opublikowano, nie bez luk, w FHRG, 1928.

15

i w rodzimych jzykach. Wrd aciskich najwaniejsze dane przynosz Vita Anskari Rimberta, ktry opisa misyjn wypraw w. Ansgara do Szwecji, Gsta Hammaburgensis Ecclesiae Pontificum Adama z Bremy z kilkoma znakomitymi wzmiankami o pogaskich obrzdach i miejscach witych z opisem wityni w Uppsali na czele i wreszcie monumentalne Dzieje Duczykw (Gsta Dano-rum) Saksona Gramatyka. rde tych jest oczywicie wicej, dla przykadu u Thietmara znajdujemy wzmiank o kulcie pogaskim w duskiej Lejre, w Dziejach Ksit Normandzkich Dudona z St. Quentin znakomity opis skadania przez Wikingw ofiary ludzkiej, a w Historia Norwegie najstarszy znany nam opis transu laposkiego szamana, istotny take dla bada nad magi staroskandynawsk.

Wrd rde nordyckich najstarsze s inskrypcje runiczne, trudne jednak do interpretacji i bardzo czsto niejednoznaczne. Zebrane zostay w odrbnych korpusach zawierajcych runiczne napisy z Danii (Danmarks Runeindskrifter), ze Szwecji (Sveriges Runisnkrifter), Norwegii (Norges Innskrifter med de ael-dre Runer, Norges Innskrifter med de yngre Runer), a take z Wysp Brytyjskich i Islandii. Dobry wstp do runologii, w tym take do moliwoci uycia niektrych napisw runicznych jako rde do dziejw religii, daj prace Erica Moltke (1985) i Klausa Diiwela (1983 i artykuy). Take odwoujce si do imion kilku bogw nazwy niektrych run i wyjaniajce ich znaczenie fragmenty tzw. poematw runicznych (A. Bauer 2003) stanowi wany przyczynek do dziejw religii Skandynawii.

Od IX wieku pojawiaj si strofy skaldw, piszcych w rodzimym jzyku poetw, prawie wycznie Islandczykw, tworzcych wedug wyjtkowo sformalizowanych regu komponowania wiersza, opartego na kunsztownych alitera-cjach. Sztuka skaldowania kwita a do XIII wieku, a jej najwaniejszymi dzieami byy utwory sawice wadcw w wyszukanych, podporzdkowanych sztywnym reguom poematach: drapach i fiokach (szlachetniejsz drap rnia od fioku obecno refrenu, zwanego stef)- Obok nich tworzono hymny na cze bogw, poematy miosne (ktrych komponowanie byo na Islandii zakazane przez prawo) i lune kuplety, zwane lausavisur. Sens strof skaldw jest czsto trudny do zrozumienia bez pomocy tekstw proz interpretujcych ich znaczenie. Na og s to objanienia Snorriego Sturlusona w jego Eddzie lub w zwizanych ze strofami wyjanieniach ich sensu w sagach (zwanych po niemiecku Begleitungsprose). Niekiedy, cho rzadko, s to ju objanienia wyranie bdne, a autentyczno strof wkadanych przez sagi w usta jej bohaterw bywa niekiedy kwestionowana.

Strofy skaldw na og przynosz wiadectwo autentycznoci i archaicznoci wtkw, przekazanych proz. Skaldowie przedstawiali bowiem obrazy wy-

16

branych, symbolicznie wanych momentw z mitw, odnoszc je do realnego ycia bohaterw ich utworw. Takie migawkowe, aluzyjne ujcia nie wystarczaj do budowania na ich podstawie mitologicznej narracji. Odwouj si one jednak do opowieci dobrze znanych dla audytorium poetw, dla nas te niekiedy znanych dziki pniejszym tekstom proz, jeli si takie zachoway, czasem ju jednak cakowicie zatraconych. Takie migawki, podobnie jak przedstawienia ikonograficzne, przedstawiajc wybran scen z szerszej opowieci, s wiadectwem jej istnienia jako fabularnych caoci w czasach o kilka wiekw poprzedzajcych ich zapisy proz.

Interpretacja strof skaldw nie jest atwa. Trudno sprawia przede wszystkim interpretacja kenningw, rozbudowanych, pitrowych metafor, w ktrych wedug konwencji sztuki skaldowania miejsce waciwej nazwy rzeczy zajmuje poetycka przenonia, odwoujca si czsto do mitologii. Wyraz podstawowy (stofnord) dookrelany jest przez wyraz okrelajcy (kenniord). I tak morze nazwane by mogo drog wielorybw", a Loki ojcem wilka". Wyraz podstawowy zmienia przy tym czciowo swe znaczenie. Tyr zwycistwa" to ju nie Tyr, ale Odyn (Skaldskap. 1), a sowo Tyr przybiera tu znaczenie bg". Jest to kenning prosty. Na og rzecz jest bardziej skomplikowana i wyraz okrelajcy bardzo czsto zastpowany by kolejn metafor. Lokiego nazywano brzemieniem ramion Sigyn", gdy Sigyn to jego ona, a brzemi ramion" to poetyckie okrelenie ma lub ukochanego, bdce tu kolejn metafor zastpujc wyraz okrelajcy. Taki trzyczciowy kenning Snorri okrela jako tvikennt. Ale kenning mg by komplikowany jeszcze bardziej, cho zalecano, by nie skada si z wicej ni szeciu czci. Taki kenning zoony okrelano jako rekit (H. Pals-son, R. Simek 1987, 206-207). W kenningach pojawiaj si odwoania do bogw (np. Freja moe by synonimem sowa kobieta, Tyr wojownika) i innych postaci mitologicznych oraz zwizanych z nimi mitw, ktre tworz istotny dla interpretacji kenningu kontekst, zawierajcy wane dla jego zrozumienia odniesienia. Trudnoci dodaje bardzo skomplikowany, poprzestawiany szyk zda, wymuszony przez wyjtkowo trudne i rygorystyczne reguy opartej na alitera-cjach wersyfikacji6. Mniej problemw sprawiaj heiti czyli synonimy, poetyckie imiona i nazwy, najczciej dodatkowe imiona bogw - w przypadku Odyna jest ich sto kilkadziesit (H. Falk 1924). Czasami s to te poetyckie synonimy zwyczajnych nazw zjawisk i rzeczy, z luboci uywane przez skaldw i spisywane przez poetw w tzw. poezji dydaktycznej (w angielskiej tradycji nordysty-

6 R.Meissner 1921: G. Turville-Petre 1976; R.K. Nitschke 1983, 17-21; R. Frank 1985, 157-196; R. Boyer 1990.

17

cznej okrelanej jako wisdom poetry) w rodzaju eddaicznego Alvismal. Zawarte w poezji skaldw odniesienia do bogw i postaci mitologicznych zebra Marius Kristensen (1930-1931). Standardowym wydaniem poezji skaldw pozostaje dzieo Finnura Jonssna Den norsk-islandske Skjaldedigtning (1912-1915). Ostatnio pojawiaj si jednak nowe, szczegowe wydania poszczeglnych poematw, opatrzone angielskimi tumaczeniami i zawierajce dogbn interpretacj kenningw, jak na przykad nowa edycja Haustlong Thjodolfa in Hvini, przygotowana przez Roberta Northa (1997).

Wikszo naszych wiadomoci o pogaskiej mitologii Skandynawii pochodzi jednak dopiero z XIII wieku (J. Lindow 1985, 54). Zawdziczamy je Eddzie poetyckiej i Eddzie Snorriego Sturlusona. Edda poetycka (zwana te Edd starsz lub nieprawidowo Edd Saemunda) jest to zebrany na Islandii w XIII wieku zbir staroskandynawskich epickich pieni o bogach i bohaterach, napisanych wedug regu luniejszych ni w pieniach skaldw. W odrnieniu od twrczoci skaldw jest to poezja anonimowa. Ju Tacyt (Germania 2) zauway istnienie i wielk rol, jak odgryway u Germanw dawne, epickie pieni mwice o mitologii i dziejach tego ludu. Najstarsze strofy Eddy powstay jednak dopiero w pocztkach. epoki Wikingw, cho motywy i imiona bohaterw zawarte w niektrych z nich sigaj swymi korzeniami do czasw wdrwek ludw. Inne pieni Eddy datowane s na koniec pierwszego tysiclecia (jak Voluspa), inne jeszcze zostay napisane dopiero w pocztkach XIII wieku. Wiksz cz poezji ze zbioru Eddy zna Snorri Sturluson (niektre strofy cytuje w odmiennych nieco wariantach), lecz ksig zredagowano zapewne ju po jego mierci. Z okoo 1270 roku pochodzi najstarszy i najlepszy jej manuskrypt, Codex Regius, odkryty w 1643 roku przez Brynjolfura Sveinssona, biskupa Skalholt. Jest on odpisem jakiego wczeniejszego manuskryptu. W Codex Regius brak 8 kart, tre wypeniajcych je pieni zachowuje proz Saga o Wolsungach. Kilka pieni nieujtych w Codex Regius zachowao si w pniejszych rkopisach7.

7 J. Harris 1985, 68-156; tam podstawowa literatura. Rozpoczynajca zbir Voluspa, czyli proroctwo wieszczki", przynosi w miar spjne przedstawienie losw tego wiata od jego powstania z chaosu po koniec w ragnarok i powstanie nowego wiata, opisuje te rzdzce przeznaczeniem istoty (Norny). Hvaml - Pie Najwyszego" czyli Odyna, jest kompilacj kilku fragmentw poetyckich o charakterze gnomicznym (strofy 1-136) i dwch fragmentw mitologicznej natury; pierwszy, tzw. runatals thattr (str. 138-145) mwi o samoofierze Odyna, poznaniu przeze run i zdobyciu wiedzy magicznej i rytualnej, drugi wylicza posiadane przez Odyna magiczne pieni (str. 146-165). Dalsze pieni to: Vaflrudnismal (Pie o Wafthrudnirze", by to Olbrzym, ktry w pojedynku na wiedz z Odynem straci ycie), Grimnismal (Pie o Grimnirze", pod imieniem Grimnira ukrywa si w niej Odyn, ktry w dramatycznych okolicznociach wylicza siedziby bogw, mityczne zwierzta, rzeki, opisuje jesion Yggdrasill, stworzenie wiata z ciaa Ymira i wylicza

18

Nazwa Edda zostaa przeniesiona na Edd poetyck z Eddy Snorriego Sturluso-na, gdy sdzono, i odkryty przez Brynjolfura tekst, wykazujcy due podobiestwo do dziea Snorriego musi by jego poprzednikiem (std nazwa Edda starsza), a za jej autora uznano Saemunda inn frodi (std Edda Saemunda). Niezalene od Eddy fragmenty poetyckie o epickim charakterze okrela si jako eddica minora*.

swoje imiona), Skirnismal (Pie o Skirnirze", Skimir byl to stuga i alter ego boga Freja, pie opisuje jego wypraw w celu zdobycia dla Freja wzgldw Olbrzymki Gerdr, std tytu wystpuje take w wersji For Scimirs, Wyprawa Skirnira"), Harbardsljod (Pie o Harbardzie", jest to dialog pomidzy Thorem i Odynem, ukrytym pod imieniem Harbarda), Hymiskvida (Pie o Hymirze", by to Olbrzym, ktry posiada ogromny kocio do warzenia piwa, ktry odebrali mu bogowie, pie zawiera te wzmiank o zowieniu Midgardsorma), Lokasenna (Ktnia z Lokim", ktry zarzuca bogom i boginiom wszelkie wszetecznoci), Thrymskvida (Pie o Thrymie", Olbrzymie, ktry skrad Thorowi jego mot), Alvismal (Pie o Alvisie", Alvis, czyli Wszystkowiedzcy", by to Karze, ktry zgin w pojedynku na wiedz stoczonym z bogiem Thorem), Baldrs Draumar (Sny Baldra", inaczej Vegtamskvida, Pie o Wegtamie", w ktrej Odyn, pod imieniem Wegtama wyprawia si w zawiaty, by od zmarej wieszczki dowiedzie si o przeznaczenie syna, ktrego mcz zowrbne sny), Rigsthula (Pie o Rigu", czyli o Heimdallu, ktry pod tym imieniem spodzi protoplastw wszystkich warstw spoecznych, ustanawiajc ich hierarchi i tad spoeczny), Hyndlul-jod (Pie o Hyndli", w ktrej Freja zmusza Olbrzymk Hyndl do wygoszenia genealogii jej kochanka Ottara heimski, do pieni doczona jest wtrnie Voluspa en skamma, Proroctwo wieszczki krtkie"), Svipdagsmal (Pie o Svipdagu", zawierajc Grogaldr, Czary Gro" i Fjolsvinnmal, Pie o Fjolsvinnie") i Grottasong (Pie o mynie Grottim"). Po pieniach powiconych bogom nastpuj kolejne, ktrych bohaterami s herosi: Volundarkvida (Pie o Wolundzie", ktry wedug pieni by jednak ksiciem Elfw" a nie czowiekiem); Helgakvida Hjordvardssonar (Pie o Hel-gim synu Hjorwarda"), Helgakvida Hundingsbanna in fyrri (Pie o Helgim zabjcy Hundinga pierwsza"), Helgakvida Hundingsbanna onnor (Pie o Helgim zabjcy Hundinga druga"), Gripis spa (Proroctwo Gripira"), Reginsmal (Pie o Reginie"), Fafnismal (Pie o Fafnirze"), Sigrdri-fumal (Pie o Sygrdrifie"), Brot af Sygurdarkvidu (Fragment Pieni o Sygurdzie"), Gudrunarkvi-da in fyrsta (Pie o Gudrun Pierwsza"), Sigurdarkvida en skamma (Pie o Sygurdzie krtka"), Helreid Brynhildar (Podr Brunhildy do Helu"), Drap Niflunga (Zamordowanie Niflungw"), Gudrunarkvida onnor (Pie o Gudrun druga", zwana te en forna, dawna"), Gudrunarkvida in thridja (Pie o Gudrun trzecia"), Odrunar Gratr (Pacz Oddruny"), Atlakvida (Pie o Atlim"), Atlamal en groenlenzko (Grenlandzka Pie o Atlim), Gudrunar hvot (Poegnanie Gudrun"), Hamdismal (Pie o Hamdirze"). Standardowe wydanie tekstu oryginalnego na podstawie najlepszego manuskryptu opracowa Gustav Neckel, jego ostatnie wydanie przygotowa do druku Hans Kuhn (Die Lieder des Codex Regius nebst verwandten Denkmalern, wyd. G. Neckel, H. Kuhn, Heidelberg 1962). Pierwsze tumaczenie polskie Joachima Lelewela, dzi ju archaiczne (J. Lelewel, Edda czyli ksiga religii dawnych Skandynawii mieszkacw, Wilno 1807) zastpi wspczesny przekad Apolonii Zauskiej-Stromberg (Edda poetycka, Wrocaw 1986, Biblioteka Narodowa nr 214), dla celw naukowych jest ono jednak niekiedy niewystarczajce.

8 Zebrano je w edycji zatytuowanej wanie Eddica Minora. Dichtungen eddischer Art aus den Fornaldarsgur und anderen Prosawerken, wyd. A. Hausler, W. Ranisch, Dortmund 1903.

19

Najpeniejszy wykad mitologii skandynawskiej zawiera Edda Snorriego Sturlusona, inaczej zwana Edd prozaiczn, (nieprawidowo za Edd modsz). Napisana zostaa przez Snorriego Sturlusona (1179-1241), islandzkiego uczonego, pisarza, autora Heimskringli i - zapewne - Sagi o Egilu. By on take wybitnym islandzkim mem stanu, dwukrotnie (1215-1218, 1222-1231) piastowa najwyszy na Islandii urzd gosiciela prawa (lgsgumadr). Gboko zaangaowa si w rozdzierajce ten kraj w XIII stuleciu konflikty, prbujc ratowa jego niepodlego, co przypaci yciem (R. Simek, H. Palsson 1987, 325-327). Snorri opracowa swe dzieo jako podrcznik poetyki dla ludzi pragncych uprawia sztuk skaldw. Niezbdna im bya do tego dobra znajomo rodzimej mitologii. Snorri da jej systematyczny wykad w stanowicym pierwsz cz jego Eddy dialogu Gylfaginning, ktrego nazwa oznacza Omamienie Gylfiego". Gylfi jest u Snorriego krlem Szwedw, ktry w przebraniu i pod przybranym imieniem Gangleriego uda si do Asgardu, gdzie bogowie Har (Wysoki" -przydomek Odyna), Jafnhar (Rwniewysoki") i Thridi (Trzeci") odpowiadali na jego pytania tyczce wiata i bogw. Na koniec okazao si jednak, e Gylfi da si oszuka sprytnym czarodziejom, a jego rozmowa z nimi odbywaa si w szczerym polu. W nastpujcym po Gylfaginning traktacie Skaldskaparmal (Jzyk sztuki skaldowania") Snorri przedstawia szczegowe przykady uycia mitw w poezji dawnych skaldw, opowiadajc przy tej okazji take sporo nieznanych skdind wtkw. W Hattatal (Wyliczenie rodzajw metrum") natomiast prezentuje wszystkie istniejce w poezji skaldycznej rodzaje metrum i budowy strof.

Dzieo Snorriego nosi wyrane pitno jego czasw i jego osobowoci. Jest autorskim dzieem mitograficznym, w ktrym otrzymujemy wierzenia skandynawskie zebrane, usystematyzowane i objanione wedug jego wasnej wizji, uzgodnione ze sob, a take w duym stopniu rwnie z pogldami waciwymi dla trzynastowiecznego chrzecijaskiego intelektualisty, jakim by Snorri. Jest to jednak wizja pira rzetelnego badacza i mionika dawnej religii Skandynawii, ktr zna jak nikt ju po nim, wykorzystywa przy tym take utracone ju dla nas teksty i wtki, o ktrych wiemy czsto jedynie dziki niemu. Podkreli tu trzeba z ca moc, e Edda Snorriego, stworzony przez chrzecijanina rzetelny i napisany z zamiowaniem opis pogaskiej mitologii, jest dzieem wyjtkowym w caej redniowiecznej kulturze Europy. Bez Snorriego niewiele zrozumielibymy z wierze skandynawskich. Dlatego prby podwaenia przydatnoci Eddy Snorriego dla bada nad religi Skandynaww i Germanw (W. Baet-ke 1950) s nieuzasadnione i pamitajc o szczeglnych cechach jego dziea na-

20

ley je uzna za najwaniejsze rdo do wierze skandynawskich 9. Sens nazwy Edda nie jest jednak jasny. Staroislandzkie sowo edda oznacza prababk", jako nazwa ksigi moe by jednak i nawizaniem do dr (poezja") w znaczeniu poetyka", i do dworu Oddi, gdzie Snorri spdzi modo i pobiera nauki.

Ryc. 2. Krl Gylfi przed bogami

9 A. Holtsmark 1964; M. Clunies-Ross 1987; H. Beck 1992, 608-617; 1994.

21

Najlepszym wydaniem oryginau bya do niedawna edycja Finnura Jonssona (1931), z ktrej korzystaem w tej pracy. Dzi zaczyna je zastpowa wydanie A. Faulkesa (1982-1999), ktry przetumaczy take Edd Snorriego na angielski. Liczne tumaczenia dziea Snoriego na rne jzyki omijaj najczciej nieprzetumaczalne w zasadzie fragmenty poezji, obficie przywoywane przez Snorriego w Skaldskaparmal i jego wasne strofy z Hattatal10.

Dalsze dane znajdujemy w rnych gatunkach sag islandzkich". Jako rda do dziejw mitologii maj one jednak niejednolit warto, i zawieraj pospou elementy dawne i autentyczne, oraz pne i zapoyczone, pomieszane w sposb trudny czsto do rozdzielenia. W sagach krlewskich (konunga sbgur), traktujcych o krlach Norwegii, najwicej materiaw do wierze skandynawskich przynosi Heimskringla Snorriego Sturlusona, a przede wszystkim zawarta w niej Ynglinga saga, mwica o legendarnych krlach uppsalskich, oparta na czciowo w niej wanie zachowanym, skaldycznym Ynglingatal. Fragmentarycznie znamy take tradycje innych skandynawskich domw krlewskich. S to pojedyncze fragmenty sag traktujcych o krlach duskich, mwica o nich Skjoldunga saga zachowaa si wszake jedynie w strzpach. Znamy jednak zachowan w caoci Knytlinga sag i dysponujemy aciskim opracowaniem dziejw Danii pira Saksona Gramatyka. A pocztki tradycji duskiej znalazy swe odzwierciedlenie ju w Beowulfie. Najmniej wiemy o krlach szwedzkich, pocztki krlw uppsalskich znamy jednak dziki zawaszczeniu ich tradycji przez norweskich wadcw Vestfoldu, ktrzy podajc si za potomkw uppsalskich Ynglingw zachowali ich tradycj, zamawiajc u skalda Thjodolfa mwicy o nich (cho ze specyficznego punktu widzenia) wspomniany tu ju Ynglingatal. Take jarlowie mieli swoje sagi. Nie zachowaa si niestety mwica o pogaskich jarlach z Hladir Hladajarla saga. Wiemy jednak, e najwybitniejszy z ich rodu Hakon Jarl utrzymywa na swoim dworze liczny poczet skaldw, pracujcych nad stworzeniem jego pozytywnego obrazu w caej Skandynawii (F. Strm 1981, 440-458). Wiele z tych materiaw przejy pniejsze norweskie sagi krlewskie. Znamy te sag powicon jarlom i mieszkacom Orka-dw (Orkneyinga saga) oraz Wysp Owczych (Faroeinga saga).

10 Godne polecenia s przekady: niemiecki (G. Neckel, F. Niedner 1925) tumaczenie pene; amerykaski (A.G. Brodeur 1916), zawierajcy cao Skaldskaparmal ale pomijajcy Hattatai, i francuski (F.X. Dillmann 1991) - ten obejmuje jednak tylko tumaczenie Gylfaginning i wybr mitologicznych opowieci z Skaldskaparmal. Polskie, pisane archaicznym jzykiem tumaczenie pira Joachima Lelewela (1828,103-140) ma ju jedynie antykwaryczn warto, jest zreszt fragmentaryczne.

u T.M. Andersson 1985,197-238; C.J. Clover 1985, 239-315; M. Kalink 1985, 316-364; tam podstawowa literatura.

22

Przejdmy do tak zwanych sag rodowych, cilej sag o Islandczykach (islendingasgur), mwicych w zbeletryzowanej formie o dziejach pierwszych osadnikw islandzkich i ich potomkw od czasw osiedlenia po epok chrystianizacji. Wzmianek tyczcych pogastwa jest w nich jednak stosunkowo niewiele. Wicej materiaw do wierze zawiera zaledwie kilka z nich. Dla przykadu monumentalna Saga o Njalu przynosi opis wydarze prowadzcych do podjcia przez Althing decyzji o przyjciu chrztu - nie jest to w tym przypadku ani rdo jedyne, ani najlepsze. Saga o Njalu jest jednak jedynym tekstem, w ktrym zachowa si wany dla wiary w przeznaczenie Darradarsljod. Eyrbyggja saga, Vi-ga-Glums saga i Hrafnkels saga Freysgoda przynosz stosunkowo liczne wzmianki wane dla dziejw kultu. Wtki religijne rozproszone s take po innych klasycznych sagach islandzkich. Sagi te w oryginale wydawane s w monumentalnej serii Islenzk Frnrit (jeszcze nie zakoczonej), od niedawna istnieje natomiast ich kompletne wydanie w tumaczeniu na jzyk angielski 1 2.

Szczeglnie obfite materiay do dziejw wierze skandynawskich zawieraj trzy sagi nalece do szeroko rozumianego gatunku sag dawnych lat (fornaldarsgur): Hervarar saga (Saga o Herwor"), Orvar-Odds saga (Saga o Orwar--Oddzie") i Hrolfs saga kraka (Saga o Hrolfie koku"). W odrnieniu od wielu innych sag tego gatunku zawieraj one sporo archaicznych wtkw, w tym autentyczne fragmenty dawnej poezji. Ale i inne fornaldarsgur przepenione s motywami mitycznymi, religijnymi i magicznymi, tyle e w wielu wypadkach ich wiarygodno pozostawia sporo do yczenia i zawsze powstaje pytanie, w jakim stopniu s one ladem wierze z dawnej przeszoci, o ktrej rzekomo opowiadaj, a w jakim odzwierciedlaj nieodparte zamiowanie pnoredniowiecznych islandzkich czytelnikw i pisarzy do awanturniczych opowieci o przygodach w wiecie niesamowitych istot. Znakomitym przykadem takiej opowieci w najlepszym wydaniu jest Gongu-Hrolfs saga. Standardow edycj najwaniejszych sag tego rodzaju przynosz trzy tomy Fornaldarsgur Nordurlanda (FN 1943-1944).

Wtki do opowieci czerpano nie tylko z rodzimych rde i folkloru, ale take z literatury caego wczesnego wiata. Uczeni Islandczycy, przynajmniej od XII wieku, czytali nieomal wszystko, co byo w Europie do przeczytania i wszystko potrafili przerobi na sagi. W ten sposb powstaa saga o Karolu Wielkim, przekadano francuskie i bretoskie romanse rycerskie, z kontynentalnych opowieci o wojnie trojaskiej stworzono Trojumanna sag, pisano o krlu Arturze, przeoono proroctwa Merlina, popularny w redniowieczu ywot Aleksandra Wielkiego sta si rdzeniem Alexandru sagi, Mariu saga opowiadaa

The Complete Sagas of Icelanders, t. 1-5, wyd. Vidar Hreinsson, Reykjavik 1997.

23

o Najwitszej Marii Pannie, a Dzieje Apostolskie przeoono (w do dowolny zreszt sposb) jako Postola sgur. Nic wic dziwnego, e i do rodzimych rzekomo opowieci trafio wiele wtkw zapoyczonych, czsto przeksztaconych nie do poznania i mistrzowsko osadzonych w skandynawskim milieu.

Istotn rol w pocztkach islandzkiego pimiennictwa odegra Koci. Pogaska literatura, cho bardzo bogata, miaa form ustn. Koci zacz tworzy na Islandii swoje pimiennictwo, i to nie tylko aciskie, ale i rodzime. Chrzest wyspy i chrystianizacj opisay najwczeniejsze ze spisanych sag: Krist-ni saga i Hungrvaka, potem zaczto pisa ywoty islandzkich biskupw, Biskupa sgur. Std by ju tylko krok do pimiennictwa wieckiego. Ari inn frodi napisa w poowie XII wieku Islandinagbk, niewielk ksieczk opisujc pocztki osadnictwa, prawodawstwa i organizacji spoecznej Islandii. On te zapewne zapocztkowa tworzenie najbardziej charakterystycznego dla Islandii dziea, Landnamabk, Ksigi zajcia ziemi". W rnych jej redakcjach opisano pocztki osadnictwa na wyspie, podajc miejsca, skd przybyli pierwsi osadnicy, gdzie si osiedlili i kim s ich potomkowie, niekiedy okolicznoci osiedlenia opisane s w formie szerszych nieco relacji (rozwijanych nastpnie w tradycji sag o Islandczykach). W niektrych z nich pojawiaj si dane do dziejw religii. W Landnamabk doszed do gosu charakterystyczny dla kultury islandzkiej szacunek dla wizw rodowych, stanowicych a do koca wolnej Wsplnoty Islandzkiej fundament stosunkw spoecznych na wyspie.

Sagi powstaway od XII po XV wiek, w pnej epoce pisano ksigi zbierajce, kompilujce i amplifikujce wczeniejsze opowieci (jak np. Hauksbk czy Flateyjarbk). Istotne dla dziejw religii pojedyncze wzmianki rozsiane s po wielu rdach, ale nieomal wszystkie znane nam wiksze teksty s ju tylko literackimi lub uczonymi opracowaniami i zapisami pogaskich wierze. Niektre z nich zawieraj jednak zaczerpnite z nich autentyczne formuy rytualne.

Szczeglnym, bardzo wanym rdem poznania skandynawskiego pogastwa jest onomastyka. W nazwach miejscowych i w imionach wasnych przetrwao bowiem wiele ladw dawnych wierze. Kulturowy krajobraz Skandynawii peen jest nazw, w ktrych zachoway si imiona dawnych bogw, take takich, ktrzy - jak Ullr - w rdach pisanych pojawiaj si ju tylko sporadycznie i sprawiaj wraenie postaci traccych na znaczeniu.

Bardzo wanym rdem jest wreszcie ikonografia. Karl Hauck (1978, 361401) zdoa odnale na zotych brakteatach z okresu wdrwek ludw motywy z mitw, ktrych tre zapisano dopiero wiele wiekw pniej. Wicej trudnoci interpretacyjnych sprawiaj malekie zote blaszki, zwane gullgubber (M. Watt 1999, 133-142), znajdowane w najwaniejszych miejscach kultowych z VIII wieku, takich jak Sorte Muld czy Gudme. Wrd przedstawianych na

24

nich motyww pojawia si czsto wyobraenie pary ludzi pci przeciwnej poczonych w ucisku, co prbuje si czy z kultem Freja. Nie do koca jasne s te sceny przedstawione na pochodzcych z tego samego mniej wicej czasu gotlandzkich kamieniach obrazkowych (bildstenar), ktrych interpretacja rwnie nie jest najczciej jednoznaczna (S. Lindqvist 1941-1942; E. Nylen, J.P. Lamm 1991). Wrd przedstawionych na nich motyww dostrzec jednak mona przedstawienie Sleipnira, omionogiego konia Odyna, postacie Walkirii witajcych z miodem w rogu przybywajcych do Walhalli wojownikw, a nawet scen skadania na otarzu ofiary z czowieka. Motywy z mitologii skandynawskiej znalazy swe przedstawienia nawet na dekoracjach chrzecijaskich krzyy ze skolonizowanej przez Skandynaww wyspy Man, pooonej pomidzy Wielk Brytani i Irlandi. W pniejszych ju czasach, na dwunastowiecz-nym drewnianym portalu z norweskiego kocioa klepkowego z Hylestad odnajdujemy sceny z mitu o Sygurdzie (L.P. Supecki 2002, 192).

Badania archeologiczne, niekiedy bardzo wane dla poznania zagadnie kultu, dla poznania skandynawskiej mitologii nie maj istotnego znaczenia.

wiat mitycznych istot pogaskiej Skandynawii wydaje si by o wiele bogatszy ni gdzie indziej. Oprcz bogw dzielcych si na dwa plemiona zaludniay go rne rodzaje Olbrzymw, Elfy, Kary, duchy lokalne (landvaettir), rozmaite nadnaturalne istoty eskie, demony, potwory, mityczne zwierzta, pbo-scy herosi czyli ludzie o szczeglnych walorach, zwizani pokrewiestwem z bogami, a wreszcie zwyczajni ludzie: tak ywi, jak i zmarli. Trudno rozstrzyga, czy to bogactwo jest cech szczegln mitologii skandynawskiej, czy te raczej zawdziczamy je wzgldnej obfitoci rde, dziki ktrym lepiej poznajemy istoty, ktre w innych mitologiach rwnie istniay i odgryway wan rol, lecz dysponujemy o nich skpymi lub adnymi wiadomociami. Ale i w badaniach religii nordyckiej wag rnorodnoci panujcej wrd istot nadnaturalnych doceniono dopiero niedawno. Wczeniej zauwaano wprawdzie istnienie Bogi, Olbrzymw, Elfw i Karw, ale przyznawano im drugorzdn rol, skupiajc uwag na bogach w zgodzie z dziewitnastowieczn wizj klasycznych, patriarchalnych panteonw. Tymczasem w religii i mitologii Skandynawii mskie" sprawy wadzy, adu i wojny byy tylko czci duo szerszego systemu wierze, w ktrym rwnie wane, jeli nie waniejsze miejsce zajmoway kobiece" kwestie narodzin, ycia i mierci, podnoci i urodzaju, a take magii, wrb i przeznaczenia. I o tych problemach traktuje moja ksika.

Nie zdoabym jej napisa bez wieloletnich bada nad kultur dawnej Skandynawii prowadzonych w Instytucie Archeologii i Etnologii PAN we wsppracy z Wadysawem Duczk z Institut fr Arkeologi Uniwersytetu w Uppsali i Peterem Springborgiem z Det Arnamagnaeanske Sammling Uniwersytetu w Kopenhadze.

1. POCZTEK I K O N I E C WIATA W M I T O L O G I I

N O R D Y C K I E J Ryc. 3. Scena skadania ofiary z czowieka

Obraz niebytu istniejcego przed powstaniem tego wiata przedstawia wizja wieszczki w Voluspa. Poproszona przez Odyna, by opowiedziaa o tym, co zdarzyo si najdawniej, tak daleko, jak tylko siga pamici, wspomina najpierw swoich piastunw Olbrzymw i dziewi wiatw, istniejcych wczeniej ni ten, ktry trwa obecnie, ale ju minionych. Wieszczka pamita nawet czasy, gdy jesion Yggdrasill, o wiata i drzewo przeznaczenia (mitvidr), znajdowa sije-szcze jako nasienie gdzie gboko w pierwotnej materii kosmosu 1. wiat, ktrego jeszcze nie byo, wyglda tak:

W dobie praczasw, by tylko Ymir, Nie byo piasku ni morza, ani chodnych fal, Nie byo ziemi, ni niebios (iordfannz aeva ne upphiminn); Bya tylko otcha (gap var ginnunga) - i adnych traw^.

Jest to wizja pierwotnego chaosu opisywana podobnie przez wszystkich Germanw, by nie siga w porwnaniach dalej. Obrazy, pokazujce seri zaprzecze, czego nie byo, gdy nie istnia jeszcze wiat, i podkrelajce za pomoc tej samej formuy, e nie byo wwczas ni ziemi, ni niebios", a czasem te nawet i wd 3, pojawiaj si w rdach starogrnoniemieckich4, starosaskich

1 Podstawy takiej interpretacji drugiej strofy Voluspa, opartej gwnie na analizach Jensa Petera Schjdta i Gro Steinsland, podaj poniej.

2 Voluspa 3, za Codex Regius. W wersji z Hauksbk i w Eddzie Snorriego zamiast stwierdzenia z Codex Regius, i w czasach prawieku istnia jednak Ymir (that er Ymir byggdi), dowiadujemy si, e nie byo wwczas nic (thai er ecci var) - tak lekcj przyjmuje w nowym wydaniu Voluspa Jon Helgason.

3 L.P. Supecki 1995, 158-167; L. Lnnroth 1981; por. te W.H. Vogt 1936, 325-335. 4 W Wessobruner Gebet brzmi ona: ,4ateroni uuasnoh ufhimit'. Por. L. Lnnroth 1981,310-311.

26

i staroangielskich5. Formua jest prastara i w podobnej formie odnajdujemy j ju w Rygwedzie (X, 129, l ) 6 . Take w Metamorfozach (I, 5-8) Owidiusza czytamy:

Ante mare et terras et, quod tegit omnia, caelum unus erat toto naturae vultus in orbe, quem dixere Chaos...

C wic wwczas byo? Wedug Voluspa (3) przed powstaniem wiata istnie miaa jedynie otcha - Ginnungagap 7. Wyobraano j sobie jako wypenion magicznymi mocami czelu 8. Z opisu Skandynawii u Adama z Bremy wynika, e Ginnungagap umieszczano daleko na pnocy, gdzie na kracach Oceanu Lodowatego, i obawiano si, e pochania ona wszystko, co si do niej zbliy. Harald hardrde mia podczas swej wyprawy na Pnoc jedynie dziki wielkiemu wysikowi wiolarzy unikn wcignicia w jej odmty 9. Tak jednak wyglda miaa otcha Ginnungagap w wiecie ju istniejcym. Pierwotnie miaa by nieomal wszystkim.

Pogastwu obca jest jednak myl o powstaniu wiata z niczego 1 0. A poniewa trudno byo sobie wyobrazi istnienie samej tylko otchani, ktrej kresw nie oznacza nic bardziej konkretnego, Snorri Sturlusson (Gylf 3-5) na pnoc od Ginnungagap na samym dole dziewitego wiata" (nidr len niunda heim") umieci lodowaty Niflheim z lecym w nim rdem Hvergelmir, ktrego nazwa oznacza kipicy kocio" 1 ' . Na poudniu za ulokowa ognisty Muspelheim,

5 W Heliand (2886) brzmi: ,prda endi uphimir. W staroangielskiej formule: eordan ic bidde andupheofon. Patrz: W. Meid 1992, 496.

6 .V. Strm 1975, 245.

7 Inne rda do kwestii Ginnungagap patrz w: R. Simek 1995, 132-133; .V. Strm (1975, 245) znalaz bliskie analogie do Ginnungagap we wspomnianej tu ju strofie z Rygwedy (X. 129, 1). Trzecia strofa Voluspa zdaje si wskazywa na powstanie wiata z niczego. Rwnie Snorri prbowa by moe zbudowa wizj stworzenia wiata ex nihilo, dopasowujc nordyckie wierzenia do chrzecijaskiego pogldu na kosmogoni, pogldu skdind obcego mitologii nordyckiej i innym mitologiom pogaskim; patrz M. Clunies Ross 1994, 155, 159.

8 Wskazuje na to etymologia, patrz J. de Vries 1930-1931, 41-66. 9 Wizja Adama z Bremy (IV, 39) jest wprawdzie w tym miejscu podszyta klasyczn erudycj

(ewidentne nawizanie do Eneidy VIII, 245), ale umieszczona w scholionie glossa: Dicitur iste locus in eorum ydyomate Ghimmendegop nie pozostawia wtpliwoci, e u rde opisu leay rodzime wierzenia skandynawskie; por. G. Storm 1890, 340-350.

1 0 Snorri prbowa chrzecijask ide stworzenia przez Boga wiata z niczego wprowadzi do nordyckiej kosmogonii; dobrym tego dowodem jest jego wersja trzeciej strofy z Voluspa, gdzie zamiast ar var alda that er Ymir byggdi" czytamy ,&r var alda that er ekki var" (w dawnym praczasie, kiedy nic nie byo; Gylfaginning 4); por. A. Holtsmark 1964, 28.

U R. Simek 1995, 205. Nazwa wyranie nawizuje do gorcych rde wulkanicznych na Islandii, A. Holtsmark 1964. 29.

27

peen aru, blasku ognia i pomieni; wada tam Surtr (czarny") czuwajc na jego granicy 1 2. Jest to demon, ktry w ragnarok przyniesie klsk bogom i spowoduje zagad wiata, podpalajc go swym ognistym mieczem 1 3. Nic nie wskazuje natomiast na to, by przed pocztkiem wiata istnieli bogowie.

Wedug Snorriego z lecego w Niflheimie rda Hvergelmir wypyway liczne rzeki 1 4 nazwane wsplnym mianem Elivagow 1 5, ktre wpyway do Ginnungagap i zamarzay. Tam, gdzie ar natrafia na ld, zrodzio si ycie. Z kropli kapicych z topicych si lodw oywionych przez ciepo pynce z Muspel-heimu powsta Praolbrzym Ymir (Gylf. 4-5). W Vafthrudnismal (29-33) nosi on imi Aurgelmir 1 6, a o jego powstaniu dowiadujemy si nieco wicej:

Z Elivagu cieky krople jadu, a urs z nich Olbrzym; od niego rd ich cay pochodzi, dlatego jest tak okrutny.

W tej wic wersji jadowite krople piekielnej, zawiatowej rzeki 1 7 , krzepnc, tworz osob Praolbrzyma. W wizji powstania Ymira z ognia gorcej, suchej i jasnej krainy Muspellu i z wody pyncej z zimnego, wilgotnego i ciemnego Niflheimu dopatrywa si mona obecnoci praelementw mskich i eskich. Moe to by wtek o dawniejszej genezie, ni sdzi wielu badaczy (np. M. Clu-

12 Podobny schemat termicznych biegunw Snorri zastosowa w Ynglinga sadze (1) do opisu ksztatu bardziej realnego ju wiata, rozcigajcego si pomidzy zimn Rosj, czyli Wielk Szwecj (Svithjod inn mikil) na pnocy, a gorc Afryk na poudniu.

13 Surtr ze swoim ognistym mieczem (sverd loganda) przypomina tu wyranie Serafina z ognistym mieczem (gladium flammeum), ktry w chrzecijaskiej mitologii pojawi si ma przy kocu wiata, A. Holtsmark 1964, 29.

1 4 Nazwy rzek Snorri znalaz w ich wyliczeniu w Grimnismal. wybierajc takie, ktre pasoway do jego obrazu Niflheimu, patrz A. Holtsmark 1964, 29.

1 5 Etymologia wy wodzona jest od el. burza, niepogoda" i vagr, morze", oznacza ma burzliwe morze" (J. de Vries 1962, 99-100; R. Simek 1995, 87) i odnosi si raczej do praoceanu okalajcego wiat ni do rzek. Prawdopodobna wydaje si tu moliwo wywiedzenia pierwszego czonu nazwy od elli (staro), co pozwalaoby uzna Elivag za wod staroci" - nazw rzeki oddzielajcej wiaty ywych i zmarych; przywoa tu mona imi Elli, babki Geirroda, z ktr w zawiatach Thor przegrywa zawody w zapasach; patrz niej, s. 153.

1 6 Etymologia od aurr, mokrego, jasnego piasku lub gliny o wyranych konotacjach sakralnych, tak J. de Vries 1962, 20; por. R. Simek 1995, 32. Ju Snorri (Gylf. 6) utosamia, cakiem susznie, Ymira z Aurgelmirem.

1 7 Niflheim, skd wypywaj Elivagi, jest identyczny z Hel. R. Boyer 1981, 189. Zarwno Niflheim jak i Ginnungagap s zarazem dobrymi odpowiednikami chrzecijaskiego pieka, por. A. Holtsmark 1964, 28-29. Elivag jest za albo nazw zawiatowej rzeki (jednej), albo wspln nazw wielu rzek, wypywajcych z zawiatw, albo te Oceanu, patrz wyej, przyp. 15.

28

nies Ross 1994, 152-158), podejrzewajcych jego chrzecijaskie pochodzenie. Regis Boyer (1981, s. 190) sugeruje, e pierwotna wersja tego mitu kryje si za przekazem Tacyta (Annates XIII, 57) o wojnie pomidzy Hermundurami i Chat-tami. Walczyli oni o posiadanie brzegu rzeki, bdcego miejscem, ktre miao by najblisze niebu, gdzie bogowie najchtniej wysuchiwali prb ludzi (pro-pinquare caelo precesue mortalium a deis nusquam proprius audiri). Co waniejsze, tam wanie, za przyczyn przeciwnych sobie elementw, ognia i wody (ex contrariis inter se elementis, igne atue aquis), wytrca si miaa sl.

Ymira wykarmia prakrowa Audumla, ktra podobnie jak Ymir uksztatowa si miaa z kropli topniejcego lodu 1 8 . Jej imi oznacza (J. de Vries 1962, 18), e bya bogata (audr), moe nie tylko w mleko, i e nie miaa rogw (humla). Z jej wymion pyny cztery rzeki mleka. Motyw mitycznej prakrowy mitologia nordycka dzieli z mitologi irask i hindusk (.V. Strm 1975, 245). Podobna do Audumli bya te grecka koza Amalteja, ktra wykarmia nowo narodzonego Zeusa, a jej zamany podczas zabawy z maym bogiem rg jest niczym innym jak rogiem obfitoci (P. Grimal 1987, 25-26). Posta krowy - ywicielki bogw i dawczyni dostatku mona czy z osob bogini ziemi, czsto pojawiajcej si w krowiej, choby czciowo tylko, postaci jak wolooka" Hera u homeryckich Grekw. Bogini ziemi bywaa te obdarzana takimi atrybutami, jak krowi zaprzg germaskiej bogini Nerthus (R. Simek 1995, 30). I z ziemi wanie wedug staroytnych Germanw mia zosta zrodzony praprzodek bogw Tuisto. Inn postaci Audumli jest w mitologii nordyckiej koza Heidrunn, ktra miaa swe miejsce w Walhalli (Grm. 25; Gylf. 38). ywi si ona limi Laeradu i tym si rni od Audumli, e z jej wymion nie pynie mleko, a pitny mid, ktrym racz si przebywajcy w siedzibie Odyna einherjar (walczcy w pojedynk"). A z wtkiem kozy - dawczyni dobrobytu czy si to, co z istotami darzcymi dostatkiem czone jest zawsze: w Hyndluljod (4647) olbrzymka Hyndla zarzuca Freji, i ta wasa si het po nocach (...) jak koza Heidrunn, co za kozami biega".

Ymir by przodkiem Olbrzymw-Hrimthursw, najstarszego plemienia na wiecie (J. de Vries 1956, 243). Gdy spa i si spoci, pod pach jego lewej rki zrodzili si mczyzna i kobieta, a jego jedna noga z drug spodziy mu bez stosunku z Olbrzymka" szeciogowego syna 1 9 . Od Olbrzymw pochodzili te po kdzieli pierwsi bogowie, Odyn, Wili i We, synowie Olbrzymki Bestii i Bura.

18 Gylf. 6. O powstaniu Audumli mwi jedynie Snorri. 19 Vfm. 32-33; Gylf. 5. Wszystkie dzieci praolbrzyma byy Olbrzymami, cilej Hrimthursami,

co wyranie zaznacza Snorri. B.-M. Nsstrm (2001, 23) bdnie dostrzega w nich przodkw rodzaju ludzkiego. O tym, e dzieci Praolbrzyma (wg Snorriego Ymira, wg Vafthrudnismal Aurgelmira) byy typowymi Olbrzymami wiadczy podkrelenie przez Vafthrudnismal tego, i syn Aurgelmira mia sze gw.

29

Bestia natomiast bya crk Olbrzyma Bolthorna (dottir Bolthorn iotuns". Gylf. 6). Odyn przez skaldw nazywany by wic synem Bestii 2 0. Warto tu zauway, e aliteracje w imionach Buriego, Bura, Bestii i Bolthorna (R. Boyer 1981, 138) wskazuj na dawn metryk i wzajemny zwizek tych postaci. Podobnie zreszt powizane s ze sob imiona Odyna i jego braci, Wilego i We, z t rnic, e miano Odyna, pierwotnie Wotana, przyjo ju w Skandynawii nowsz posta, podczas gdy imiona jego braci, nie grajcych w mitologii nordyckiej szczeglnie wanej roli, pozostay w dawnej, spetryfikowanej formie.

Pochodzenie bogw od strony mskiej nie miao natomiast nic wsplnego z Olbrzymami. W tej linii elementem czcym pocztki bogw z pocztkami Olbrzymw jest jedynie krowa Audumla. Ta bowiem, gdy karmia Ymira i musiaa czym si ywi, lic sone, zmroone i pokryte szronem kamienie, miaa w cigu trzech dni wydoby z pralodu praprzodka bogw zwanego Buri - jego imi oznacza ojca". Pierwszego dnia ukazay si wosy, drugiego dnia gowa, trzeciego za cay, gotowy i najwyraniej czekajcy tylko na pojawienie si na wiecie Buri (Gylf. 6). Burr, czyli syn", by synem Buriego i wspomnianym tu ju ojcem Odyna. O matce Buriego nie wiemy nic. Moe bya ni jaka 01-brzymka, ale jest to jedynie przypuszczenie nie znajdujce oparcia w rdach.

Bogowie Odyn, Wili i We zabili Ymira, cho by on ich wasnym przodkiem w linii macierzystej. Ymir sta si wic pierwsz istot, ktra umara, a jego mier mona uzna za praofiar. W krwi Ymira utopili si wszyscy pierwsi Olbrzymi z wyjtkiem Bergelmira i jego ony. Ci uniknli utopienia w potopie wsiadajc na ludr - najprawdopodobniej wydrony pie - i od nich dopiero pochodz nastpni, wspczeni" Hrimthursowie 2 '. Wedug Vafthrudnismal (29) Bergelmir by synem Thrudgelmira i wnukiem Aurgelmira, tosamego z Ymirem. Oznacza to, e pokolenie Bergelmira byo trzecim pokoleniem Olbrzymw, paralelnym do pokolenia Odyna - trzeciego pokolenia bogw. W tej wic dopiero generacji rozchodz si ostatecznie drogi obu plemion, i za ich czasw powstaje wiat w swojej obecnej formie.

Bogowie bowiem wrzucili ciao Ymira do Ginnungagap i stworzyli z niego wiat. W Vafthrudnismal (21) czytamy:

2 0 sun Bestlu". Tak ju Einarr skalaglamm, Velekkla 4:1. Lindquist 1929, 44. 21 Vfm. 35, Gylf. 7. E.O.G. Turville-Petre (1964, 276) wskazuje na wiele niewyjanionych pro

blemw zwizanych z tym mitem, ktry wbrew pozorom nie jest kopi biblijnej opowieci o potopie. Znaczenie stwa ludr, przedmiotu, na ktrym olbrzym i jego ona znaleli ocalenie, cho nie do koca jasne, odczytuje si na og jako trumna lub mary. Interpretuj je za J. de Vriesem (1962, 367) jako prymitywn td. Warto tu zauway, e pierwotne trumny miay czsto posta wydronych pni drzewa i byy podobne do todzi dubanek".

30

Z ciaa Ymira ziemia zostaa stworzona, a z koci gry. Niebiosa z czaszki zimnego jak szron jotuna, a z krwi morze.

Grimnismal (40-41) dodaje tu wicej elementw, a stworzenie ziemi zostaje zestawione ze stworzeniem morza:

Z ciaa Ymira ziemia zostaa stworzona, a z krwi morze. Gry z koci, z wosw lasy, a z czaszki niebiosa.

Z rzs jego stworzyli przyjani bogowie Midgard synom czowieczym. A z mzgu jego zowrogie zrobiono chmury wtedy wszystkie.

Snorri {Gylf. 8), idc za Vaftrudnismal i Grimnismal opowiada, jak z krwi Ymira powstao morze i jeziora, z ciaa ziemia, z koci gry, a z siekaczy i zbw trzonowych skay. Bardziej szczegowo opisuje powstae z czaszki Olbrzyma sklepienie niebieskie, ktre wedug Snorriego miao si opiera w punktach kardynalnych na czterech supach, a pod kadym z nich mia zosta postawiony jeden z kierunkowych" Karw: Austri (wschodni"), Westri (zachodni"), Nordri (pnocny") i Sudri (poudniowy") 2 2.

Dalej Snorri wspomina o powstaniu cia niebieskich - te jednak bogowie stworzyli z pomieni Muspelheimu. Opis stworzenia wiata koczy si wzmiank, jak porodku otoczonego przez niezgbiony i nieprzebyty Ocean krgu ziemi, bogowie wosami z brwi Ymira odgrodzili Midgard, by Olbrzymi nie mieli do dostpu. W ten sposb bogowie zmienili chaos w kosmos.

Wtek stworzenia wiata z ciaa pierwszej istoty jest dobrze znany w mitologiach wedyjskiej i iraskiej, gdzie praolbrzym nazywa si Yama (podobnie jak Ymir) lub wystpuje jako praczowiek Purusza 2 3.

W staroytnoci u Germanw poudniowych odpowiednikiem Ymira by zrodzony z ziemi" Tuisto (Tacyt, Germania, 2). Synem Tuistona by Mannus, pierwszy czowiek i zarazem ojciec mitycznych przodkw plemion Ingweonw, Hermionw i Istweonw (Tacyt, Germania, 2 i 9; por. Pliniusz, IV, 96, 99). Jed-

2 2 Wyznaczenie czterech punktw kardynalnych nie oznacza, jak chce A. Holtsmark (1964, s. 32-33), i sklepienie niebios miao ksztat czworoktny, a jedynie orientuje jego przestrze.

23 .V. Strm 1975, 244; por. G. Widengren 1965, 5258; J. Gonda 1960, 183187. Ten sam motyw Aleksander Gieysztor (1982, 8687) odnalaz w ruskim Stichu o goubinoj knigie, wedug ktrego wiat mia powsta z ciaa chrzecijaskiego Boga, a ludzie z ciaa praojca Adama, lecz rne stany z rnych jego czci.

31

nego z nich mona utoamia z Yngvi-Frejem, drugiego z Irminem, w redniowieczu czczonym u Sasw 2 4 , trzeci - jego imi brzmie musiao *Ist - nie pozostawi po sobie dalszych ladw w rdach.

Trj pokoleniowy schemat genealogii bogw jest wic w zasadzie wsplny dla staroytnych Germanw i wczesnoredniowiecznych Skandynaww. U tych ostatnich w bardzo czytelnej formie pojawia si na Gotlandii w micie pocztkw zamieszkujcej wysp wsplnoty, zachowanym w Gota sadze (1), gdzie praprzodkiem ludu jest Thjlvar (tosamy z norroskim Thjalfim 2 5), jego synem jest Havde, a wnukami Gute, Graip i Gunnfjaun. Najwaniejsza rnica pomidzy mitem pocztkw bogw w mitologii nordyckiej i tym samym mitem u staroytnych Germanw w przekazie Tacyta nie ley w tym, e Tuisto zrodzony by z ziemi, Buri ze zmroonych kamieni, a Ymir z lodu. Tak czy inaczej powstali oni z pierwotnej materii tego wiata (etymologia imienia tosamego z Ymirem Aurgelmira oznacza zreszt istot zrodzon z mokrego piasku lub gliny). Bardziej istotny jest fakt, e posta praprzodka mitologia nordycka podzielia na dwie osoby i obok Ymira, dokadnie odpowiadajcego Tuistonowi i innym Praolbrzymom, wprowadza innego jeszcze praprzodka, wylizanego z lodu praojca bogw Buriego - najwyraniej po to, by przynajmniej w linii mskiej genealogia bogw nie miaa nic wsplnego z Olbrzymami. Ten wtek rozdzielenia konkurencyjnych linii bogw i Olbrzymw czytelny jest w pytaniu Odyna w Vafthrudnismal (28): Czy starsi s Asowie, czy potomkowie Ymira, stworzeni w prawieku?". Przyczyn tak wyranego wyodrbniania linii genealogicznej Asw od linii Olbrzymw stao si przekonanie, i Olbrzymi byli istotami niszymi, symbolicznie eskimi", a Asowie - wyszymi i dominujcymi, symbolicznie mskimi" 2 6. Jak pokazuje Hymiskvida (9), Asw uwaano pomimo to za potomkw Olbrzymw" (attnidr iotna).

Etymologia imienia Tuistona dowodzi, e pierwsza istota bya biseksualna. Wolfgang Meid (1992, 496-497) odnalaz w nim rdze *tuis (indoeuropejskie *dwis, por. ac. bis) i stwierdzi, e Tuisto oznacza istot dwoist. Taka zreszt w rnych mitologiach czsto bywa natura pierwszej istoty. Nic wic dziwnego,

24 Obiekcje R. Simka (1995, 216-217) czy wobec sabego w sumie powiadczenia Irmina jako boga Sasw i innej moliwoci tumaczenia znaczenia Irminsul (nie jako sup Irmina" ale jako wielki sup") odrzucam, uznajc, e znaczenie Irmin - wielki" dobrze pasuje jako imi dla boga, a wtedy Irminsul moe by jednoczenie wielkim supem zwizanym z wielkim bogiem. K. Heim (1953, 183) idzie moim zdaniem za daleko, cakowicie negujc istnienie boga Irmina.

2 5 Patrz niej, s. 135. 26 Takie wartociowanie postaci bogw i olbrzymw pokazuje przekonujco M. Clunies Ross

1994, passim, gwnie 103-143.

32

e Snorri {Gylf. 5) podaje o Ymirze, e pod jego ramieniem zrodzili si mczyzna i kobieta, a jego nogi same zrodziy mu syna. Imi Ymira, germaskie *Ju-mijaz, zawiera ten sam rdze *jem co imi Yama i oznacza istot podwjn, w dalszym swym rozwoju take bliniacz (jak indyjska para praprzodkw, rodzestwo Yama i jego siostra Yami); przywoa tu mona irlandzkie sowo emon (W. Meid 1992, 497) i aciskie gemini.

Niezgodne z normalnym porzdkiem rzeczy zrodzenie pierwszych istot przez ich praprzodka, ktry mimo to nie staje si kobiet, zostao ostatnio trafnie okrelone jako mit mskiej partenogenezy" (M. Clunies Ross 1994, 152). Nie zwaajc na argumenty zwolenniczek tej tezy, nie da si jednak z osoby praprzodka usun elementw androgynii, tkwicych gboko w etymologiach imion postaci odgrywajcych w rnych wersjach tego mitu gwn rol.

Voluspa (3) pocztkowo opisuje stan przed powstaniem wiata jako niebyt (otcha Ginnungagap), z ktrego bogowie wydobywaj ziemi 2 7. Nota bene jest to wtek, w ktrym bogowie pojawiaj si na scenie dziejw nie wiadomo skd. Voluspa opisuje wic stworzenie wiata inaczej ni Snorri i jego gwne w tym miejscu rda, Vafthrudnismal i Grimnismal. Pierwotny niebyt lub chaos trwa:

A Bura synowie wydwignli wiat Oni te Midgard wspaniay stworzyli; Soce z poudnia owietlio skay, A ziemia zakwita zielonym czosnkiem.

Voluspa (4) odwouje si tu do innej wersji mitu stworzenia, w ktrej bogowie wydobywaj wiat raczej z wd praoceanu (cho nie wspomina si o nim wprost), nieli z niebytu Ginnungagap. Jedna z prb interpretacji mitu o walce Heimdalla z Lokim im wanie przypisuje wydwignicie z prawd pierwszego ldu. lady istnienia takiego mitu zachoway si zreszt w szcztkowej formie u Germanw na kontynencie 2 8. Podobnie stworzenie wiata opisuj ludowe mity sowiaskie. Jest to motyw szeroko rozpowszechniony w caej Eurazji 2 9. Dokonanie aktu stworzenia Voluspa przypisuje jednak tym samym bogom, ktrzy w wersji Snorriego tworz wiat z ciaa Ymira, czyli synom Bura: Odynowi, Wi-liemu i We. Innym wtkiem wartym podkrelenia jest w Voluspa wizja ki pokrywajcej nowo narodzony wiat, poronitej zielonym czosnkiem, rolin wit, magiczn i lecznicz, dajc podno i zdrowie, odradzajc i odma-

27 Wizja ta znajduje dobr paralel w mitologii judeochrzecijaskiej (Genesis 1, 1-10), pod ktrej niemaym wpywem znajdowa si pogaski skdind autor Voluspa.

28 K. Heim 1953, 285; wtek ten szczegowo bada K. Schier 1963, 303-334; tene 1965, 586. 29 A. Gieysztor 1982, 77-87; R. Tomicki 1976, 47-66.

33

dzajc30. Motyw zielonych k rosncych w siedzibach bogw znajduje potwierdzenie w jednym z najdawniejszych rde skaldycznych. W dziesitowie-cznym Hakonarmal Eyvinda skaldaspillir Walkiria Skogul zabiera polegego krla Hakona Dobrego do groena heima goda" - zielonych siedzib bogw 3 1 .

Bogowie nadali swojemu wiatu ksztat na boniach Ida - Idavllr. Sdzimy, e to one wanie byy ow zielon k, poronit czosnkiem 3 2. Bogowie stworzyli wwczas rachub czasu, i wtedy dopiero zacz on swj bieg, z wszystkimi tego konsekwencjami. Pierwotnie take i w tej materii panowa chaos

Wedug Voluspa (6) bogowie zasiedli na swoich stolcach przeznaczenia" (rkstolar) i zdecydowali, by odpowiednio nazwa noc i dni bezksiycowe (ntt oc nidiom), ranek i poudnie, poranek i popoudnie - wszystko po to, aby mona byo liczy czas. Vafthrudnismal (11-14, 25) dodaje tu nazwanie przez bogw Dnia (Dagr) i Nocy (Natta). Wz Daga cign ma ko Skinfaxi (o janiejcej grzywie"), a Natty Hrimfaxi (o oszronionej grzywie"). Pierwszy, przynajmniej wedug Snorriego, jedzie po niebie wz Natty, jako e Germanie liczyli czas wedug nocy, a nie dni. Snorri szerzej te opisuje pochodzenie i rodzinne koligacje obojga - w przypadku Natty nawizuj one wyranie do zawiatw -wspominajc Dellinga (wieccy"), ojca Daga, i Norfiego, ojca Natty (etymologia wskazuje na jego zwizek z nieszczciem, co czy go z zawiatami). Natta miaa wedug Snorriego za pierwszego ma Naglfariego (imi powiadczone poza tym jedynie jako nazwa statku zmarych), z ktrym miaa syna Au-da, drugim jej mem mia by Anar, z ktrym miaa crk Jrd 3 3 . W Vafthrudnismal (27) wspomina si take, e ojcem Zimy (Vetr) by Vindsvalr, a Lata (Sumar) - Svasudr. Ciaa niebieskie byy wic personifikowane, podobnie jak noc i dzie. Wzmianka Cezara (De hello gallico VI, 50) o czci Soca, Wulkana (og-

3 0 O kultowej roli czosnku wiadczy formula linalaukaR (len i czosnek), powiadczona we wczesnym napisie runicznym z Flksand i potwierdzona w kontekcie rytualnym w Volsa thaltr. W. Heizmann 1992, 365-396.

3' Hakonarmal 13: I. Lindquist 1929, 14; lub Skj. B. l , 59. 3 2 Nazwa Idavllr (gdzie vllr = bonie) pochodzi od id, raczej nie w znaczeniu pracy", co na

daje nazwie sens miejsca, gdzie tworzy si wane dziea (jak chce M. Clunies Ross 1994, 161), ale raczej, jak sdz, w znaczeniu miejsca lnicego" (eisa), do takiej interpretacji dy J. de Vries 1962, 283. Moe wic bonia janiay wie zieleni?

3 3 Tak Snorri, Gylf. 10, po czci za Vfm. 25.

(Vsp. 5):

Soce nie wiedziao, gdzie ma mied swj dom, gwiazdy nie wiedziay, gdzie swe miejsca maj, i Miesic nie wiedzia, jak wielk ma moc.

34

nia?) i Ksiyca, ktra miaa zastpowa staroytnym Germanom kult bogw wiadczy o dawnoci motywu personifikacji cia niebieskich i zwizanych z nimi zjawisk 3 4. Warto te zauway (R. Boyer 1981,100), e wrd nazw znakw runicznych pojawiaj si Sol - Soce (runa s) i Dagr - dzie (runa d).

Wedug Voluspa (6) bogowie umiecili Ksiyc na niebie po to, by mona byo liczy czas; podobnie Vafthrudnismal podkrela, e nw i chudncy ksiyc stworzyli po to, by mona byo liczy lata - wskazuje to wyranie na stosowanie kalendarza ksiycowego. Wedug tego Vafthrudnismal (23) Ksiyc (Mani) by synem niejakiego Mundlifariego. Siostr Maniego i crk Mundlifa-riego bya za Sol (Soce) 3 5. Snorri (Gylf. 11) twierdzi, i oboje yli pierwotnie na ziemi, a byli tak pikni, e ojciec nazwa ich tymi wanie imionami, a Sol mia wyda za m za niejakiego Glena 3 6. Porwnanie dzieci z ciaami niebieskimi miao tak zezoci bogw, e umiecili oboje na niebiosach, nakazujc Sol, by kierowaa komi cigncymi wz ze socem, ktre bogowie stworzyli z pomieni Muspelheimu, by owietlao ziemi. Odtd oboje poruszaj si po sklepieniu niebieskim na wozach cignitych przez konie.

Wedug Grimnismal (37-38) wz Sol cign konie Arvakr (wstajcy o czasie") i Alsvidr (najszybszy") a samo soce zasania chodna tarcza, zwana Svalin (zimna"). Snorri (Gylf. 11) powoujc si na autorytet nie wymienionych z imienia skaldw pisze o dwch elaznych przesonach chodzcych (isarna-kol) umieszczonych na karkach tych koni. Gdyby bowiem soce wiecio na ziemi bezporednio zgorzayby, wiem, gry i morza, gdyby tarcza opada" (Grm. 37-38). Odpowiadajca Sol germaska bogini Soca pojawia si w Drugim zaklciu merseburskim jako Sunna (R. Simek 1995, 381). Motyw wozu sonecznego, na ktrym spoczywa tarcza osaniajca wiat przed arem, jest wyjtkowo dawny i mona go wywodzi a z epoki brzu, z ktrej pochodzi wzek soneczny z Trundholm, dobrze ilustrujcy o tysiclecia pniejsze przekazy Grimnismal i Snorriego.

Mani kieruje biegiem ksiyca, w czym pomaga mu maj Bil i Hiuki, crka i syn Vidfinna (ktrych Mani zabra kiedy z ziemi), dwigajcy na swych plecach miark Saegr i kij Simul co mona zobaczy z ziemi" patrzc na Ksiyc.

34 Niniejsza wzmianka Cezara jest niestety przedmiotem bardzo rozbienych interpretacji, patrz J. de Vries 1956, 355-361; K. Heim 1913, 255-258.

35 Alvismal (13-16) podaje zestawienie nazw, jakimi nazywano jakoby te ciaa niebieskie w rnych wiatach.

36 O tej postaci nie wiemy kompletnie nic, poza Snorrim istnienie Glena potwierdza jedynie kenning Soca (Sol) Glens bedja (maonka Glena) w Lausavisur skalda Skuliego (Skj. IB, 284), patrz M. Kristensen 1930-1931, 70.

35

Opowie Snorriego wyranie nawizuje tu do ludowej legendy o ludziach na Ksiycu 3 7. W jakim stopniu taki obraz Ksiyca jako boga jest dawny i autentyczny, trudno powiedzie, kilka skaldycznych kenningw wskazuje wyranie, i Maniego, a zapewne i jego pomocnikw, uwaano za Olbrzymw 3 8.

Obu ciaom niebieskim zagraaj dwa wilki, Hati Hrodvitnirson i Skll (Grm. 39). Snorri {Gylf. 12) pisa, e Soce biey prdko po nieboskonie, jak gdyby si lkao. Przyczyn jego (cilej jej) strachu jest wilk Skll, ktry pragnie j schwyta i pore. Drugi z wilkw, Hati Hrodvitnirson, chce za schwyta Ksiyc i kiedy mu si to uda. Wedug Voluspa (4041) oba wilki s dziemi jakiej Olbrzymki i wilka Fenrira (L.P. Supecki 1994, 72-73).

Mity wizane byy take z gwiazdami. Snorri (Skaldskap 56) podaje, e Odyn dla pocieszenia Skadi z oczu jej zabitego przez Thora ojca uczyni dwie gwiazdy, rzucajc je na niebo. W Harbardsljod (19) stworzenie z nich gwiazd przypisuje sobie natomiast Thor. Gwiazd sta si te mia uamany palec z nogi Aurvandila (Skaldskap. 17). Opowie o nim przytoczona przez Snorriego w formie anegdoty doczonej do opowieci o uzdrowieniu Thora, rannego w pojedynku z Hrungnirem, ma dawne korzenie i od pocztku wie si z gwiazdami. W rdach anglosaskich Aurvandil pojawia si bowiem jako Erendel. U Saksona Gramatyka (Ul, 6, 1-3) pod imieniem Horvendilusa jest on wikingiem wadajcym nad Jutlandi, ktry zwycia w pojedynku norweskiego krla Collerusa. Co wicej, jest ojcem Amletha, pierwowzoru szekspirowskiego Hamleta. W Niemczech wystpuje jako Orendel. Imi Aurvandila mona zestawi z aciskim aurora (i pokrewnymi mu sowami w innych jzykach) i wiza z gwiazd porann - Jutrzenk3 9.

Po stworzeniu rachuby czasu bogowie zbudowali swoje witynie: hrg i hof z drewna wznieli wysoko" (Vsp. 7). Nie dowiadujemy si, ktry z nich dokona tego dziea (w wiecie odrodzonym po ragnarok witynie bogw zbudowa ma Wali) 4 0. Snorri (Gylf. 14) za wzniesione wtedy witynie uznaje

37 R. Simek, 1995, 256. Dlaczego A. Holtsmark (1964, s. 33) w postaciach Bili i Hiukiego zobaczya personifikacji nowiu i peni, nie potrafi zrozumie.

38 M. Kristensen 1930-1931, 70. Mona tu jeszcze doda, e imiona ojcw Daga i Natty, Dellinga i Narfiego przypominaj typowe imiona Karw, a Alfrodul, jedno z heiti Sol (Soca) wskazywa moe na jej zwizki z Elfami.

39 J.de Vries 1957,137-138; G. Dumzil 2000, 276-281. 40 W tym za wiecie wedug Snorriego (Gylf. 17) szczegln rol peni ma Valaskjalf (skd

ind, sdzc po nazwie, siedziba Waliego) zbudowany przez Odyna, ktry tam wanie ma swj Hlidskjalf, wedug Grimnismal (6) ktry z Asw (nazwa mwi, e by to Wali!) zbudowa go w pocztkach wiata.

36

Gladsheim, ktry mia by hofem bogw i Vingolf, okrelony przeze jako hrg bogi (A. Holtsmark 1964,43).

Wtedy te Asowie tworzyli bogactwa (aud smidodo) i dali pocztek najwaniejszym kunsztom, a przynajmniej sztuce kowalskiej, tworzc odpowiednie dla niej narzdzia (Vsp. 7; Gylf. 14).

Voluspa (9-18) wie powstanie Karlw i ludzi z czasem tworzenia porzdku wiata. Do dwch rodzajw istot pierwotnych, Olbrzymw i Asw, powstaych przed zbudowaniem wiata z ciaa Ymira bez widocznego udziau jakiego ich stwrcy doczaj teraz dwa nowe rodzaje istot. Kary i ludzie podobni s do siebie przez sposb powoania ich do ycia. I jedni, i drudzy powstaj z uksztatowanej ju materii wiata i swe powstanie zawdziczaj osobom swoich stwrcw. Gwn rnic stanowi fakt, e w mitologii nordyckiej (nie inaczej jak w Biblii) rodzaj ludzki od pocztku stworzony jest w dwojakiej postaci mczyzny i kobiety, z wszystkimi tego konsekwencjami. Tymczasem wrd Karw istnieje jedynie pe mska 4 1 .

Jako pierwsze powstay Kary. Voluspa (9) nie mwi wprost, e stworzyli ich bogowie (regiri), ale to wanie sugeruj sowa:

Na stolcach losu wszyscy rzdzcy Zasiedli witych czarw bogowie, Radzc kto winien wadc Karw stworzy42

z Brimira krwi i z Blaina koci.

Odpowiedzi na kogo pado nie poznajemy, ale kolejna strofa opisuje efekty decyzji bogw:

Wtedy Mdsognir stworzony zosta! gwny wrd Karw, a drugi Durin; ci na ksztat ludzki zrobili z ziemi ju rzesz Karw, jak rzecze Durin.

Brimira i Blaina uznaje si zgodnie za tosamych z Ymirem, co potwierdza Snorri (Gylf. 14). Poniewa za ciao Ymira stao si tworzywem, z ktrego powstay ziemia i woda, to powstanie karw z Brimira krwi i z Blaina koci" nie

4 1 Dyrgia, forma eska od dvergr (karze) pojawia si dopiero w pnej Thjalar Jns sadze. patrz G. Steinsland 1983, 85.

4 2 Jako wadc karw" tumacz sowa dverga drttin, powszechnie tumaczone jako rzesz karw". Genetivus dverga nie jest tu przedmiotem sporu, sdz jednak, e drltinn to nie accusative pluralis od drtt (rzesza, tum) jak przyjto w wikszoci tumacze i analiz, ale accusativus singularis od drttinn, wadca", co lepiej pasuje do sensu strof 9-10 Voluspa, gdzie bogowie tworz jedynie naczelnika Karw Mdsognira i jego pomocnika Durina, a ci dopiero zajmuj si stworzeniem tumu Karw.

37

kci si z wtkiem ich powstania z ziemi. Snorri twierdzi wrcz, i Kary za spraw bogw wylgy si jak robaki w ciele zabitego Ymira i tam yy, tyle e z woli bogw obdarzone zostay ludzkim rozumem i postaci, i bytuj do dzi' w tym ksztacie w ziemi i w skaach. Snorri redagujc swoj relacj o powstaniu Karw na podstawie Voluspa zmieni zawarty w niej motyw powstania Karw z ziemi" na ich powstanie w ziemi". W ten sposb nawet pocztki ycia ludu Karw sprowadzone zostay pod ziemi. Motyw sposobu stworzenia Karw (abstrahujc od analogii do stworzenia Adama przez Boga Ojca) znajduje paralel w opowieci o ulepieniu przed pojedynkiem Thora z Hrungnirem glinianego Olbrzyma Mokkurkalfiego.

Kary wystpuj w mitologii nordyckiej jako istoty mdre i uzdolnione w rzemiosach, a szczeglnie w kowalstwie i zotnictwie. Wszystkie mityczne atrybuty bogw s ich dzieem. Przejmuj wic od bogw ich kompetencje w tej dziedzinie. Jako istoty obdarzone ludzk postaci i intelektem s Kary istotami bliskimi bogom i ludziom (M. Clunies Ross 1994, 164), zarazem jednak podziemny tryb ycia i zamiowanie do pracy wskazuje na ich podobiestwo do Olbrzymw. Nie mona si wrcz oprze wraeniu, e Asowie, wynalazcy kowalstwa, stwarzajc Kary powouj do ycia istoty, ktre maj ich uwolni od pracy.

Po opisie stworzenia Karw przez Mdsognira i Durina Voluspa (11-16) w tak zwanym dvergatal (wyliczeniu Karw) wymienia ich imiona. Potem pie nawizuje do sceny przedstawiajcej obrady bogw. Wieszczka opowiada (Vsp. 17-18):

Wtedy trzej z owej przybyli rzeszy mocni i miociwi Asowie, do domu; znaleli na ldzie, w niemocy lecych. Aska i Embl, wolnych od losu.

Ducha nie mieli, rozumu nie posiadali, ciepa ni gosu, ni podobiestwa do bogw. Ducha da Odyn, rozum dal Hoenir, ciepo da Lodurr i podobiestwo do bogw.

Stworzenie ludzi byo wic po czci dzieem bogw, cilej trzech Asw -Odyna, Hoenira i Lodura. Wedug Snorriego Sturlusona (Gylf. 9) stwrcami byli jednak synowie Bura", czyli Odyn i jego bracia Wili i We. Pisze on tak: Gdy synowie Bura szli wzdu morskiej play, znaleli dwa pnie; wzili je i uczynili z nich ludzi; pierwszy da im dech i ycie, drugi rozum i ruch, trzeci wygld, mow, such i wzrok; dali im ubir i imiona, mczyzna nazywa si odtd Ask, a kobieta Embla, i od nich pochodzi rd ludzki", ktry zamieszkuje w Midgar-dzie. Zauwamy, e Snorri nie powtarza tu wiernie wersji z Voluspa. Nie tylko

38

nie zgadzaj si, poza Odynem, osoby stwrcw (Snorri mia jednak jakie wtpliwoci co do swej wersji, wyranie unikajc nazywania Wiliego i We po imieniu, std pojawiaj si oni jako drugi" i trzeci" z bogw). Snorri opisuje te innymi sowami wikszo boskich darw, i co waniejsze, wprowadza wtek obdarzenia ludzi szatami i imionami. Voluspa o szatach milczy, a swoje imiona w tej wersji mitu Ask i Embla po prostu maj.

Kto ich jednak stworzy, czy te raczej oywi? Wedug Voluspa (18) Odyn, Hoenir i Lodurr, wedug Snorriego Odyn, Wili i We. Kusi wic, aby Hoenira utosami z jednym z braci Odyna, a Lodura z drugim. Poza mitem stworzenia Aska i Embli Lodurr wspomniany zosta jedynie w kenningu Odyna Lodurs vinr (przyjaciel Lodura") u Eyvinda skaldaspillir (Haleygiatal 10). Prbuje si go identyfikowa z Lokim, poniewa Odyn wystpuje czsto w triadzie z Hoeni-rem i Lokim, ktrego imi brzmi podobnie jak miano Lodura. Frapujce jest te podobiestwo imienia Lodura do runicznego logathore powiadczonego na fibuli z Nordendorf koo Augsburga (7. wiek), logathore wystpuje tam wraz z Wo-tanem (Woden) i Donarem (zapisanym jako wigithonar, albo od vigja, wtedy uwicajcy Donar", albo od vega, wtedy Donar walki").

Pewne w obu przekazach mwicych o powstaniu ludzi jest tylko jedno -bez darw, jakimi bogowie ich obdarzyli, nie mogli rozpocz ycia. Byli w zasadzie surowcem, z ktrego bogowie ich stworzyli, tak jak wczeniej z ciaa Ymira stworzyli wiat (G. Steinsland 1983, 88). Podobiestwo Aska i Embli do materii chaosu przed stworzeniem wiata podkrela opis tego, czego pierwsi ludzie nie mieli, przypominajcy swoj budow wyliczank, czego nie byo zanim powsta wiat (Vsp. 3). Ask i Embla mieli jednak od pocztku pewien ksztat. Byli z grubsza uformowanymi z drzewa figurami ludzi, jeszcze nie ludmi, jak by mona sdzi czytajc pobienie Voluspa, ale te nie zwykymi pniami, jak chce Snorri. Na tak moliwo wskazuje 49. strofa Hvaml, gdzie Odyn stwierdza:

Szaty moje oddaem na boniu dwm ludziom z drewna; a im si wydao, e s wojami, gdy ubir dostali; wstyd jest byd goym mem.

Strofa wyranie nawizuje do opisanego u Snorriego epizodu obdarowania przez bogw pierwszych ludzi ubraniem i imionami. Problem nastrcza fakt, e dwaj ludzie z drewna (tremenn) s w Hvaml najwyraniej tej samej pci, skoro ubrani w szaty od razu poczuli si wielkimi wojownikami. Ale to wanie, e jest ich dwch (a starczyby jeden) wskazuje, e w jakiej pierwotnej wer-

39

sji tego epizodu wystpoway dwie osoby pci przeciwnej (G. Steinsland 1983, 99-103).

Drugim ciekawym elementem opowieci jest miejsce wydarze. W Voluspa bogowie znajduj Aska i Embl a landi" czyli na ldzie; podkrelenie tego faktu wskazuje na blisko przeciwiestwa ldu - morza. Snorri wyranie podkrela, e pnie leay na morskiej play. Badacze podejrzewaj, i Snorri jako Is-landczyk wyobraa je sobie jako wyrzucone na brzeg drewno dryftowe; o solidny pie rodzimego pochodzenia na Islandii trudno. Miejsce znalezienia pierwszych ludzi, mona sdzi (G. Steinsland 1983, 89), jest po prostu nowym ldem, wiatem stworzonym wanie przez bogw, pokrytym dziewicz, zielon k, ktrej echem mog by bonia, na ktrych w Hvaml (49) pojawiaj si dwaj ludzie z drewna.

Jakimi darami bogowie obdarzyli pierwszych ludzi, nie jest do koca jasne. Duch (nd) nie sprawia szczeglnych problemw, sowo to oznacza zdolno oddychania i zwizane z nim ycie, stan, gdy dusza przebywa w ciele. I tak rozumowa Snorri. Rozum (odr) oznacza zdolno mylenia, ale take zdolno do wpadania w trans szamaski i poetycki, oraz w bojowy amok, i od tego jego znaczenia pochodzi imi Odyna. Tymczasem, o dziwo, to nie Odyn daje odr ludziom, ale Hoenir. Najwicej problemw przysparzaj dary trzeciego z bogw. Trudnoci ze zrozumieniem, co znaczy w Voluspie sowo la, ktre tumacz (za J. de Vriesem 1962, 343) jako ciepo ycia, mia ju najwyraniej sam Snorri, ktry zamiast o la mwi o wzroku, suchu i mowie (w wielu tumaczeniach la oddaje si zreszt jako krew). Kolejny z darw Lodura, liti goda, tumaczono dotd jako dobre kolory" czyli rumiece, wskazujce na pulsujce w ciele ycie (E. Polome 1969, 265-290). Ostatnio jednak zauwaono, i fraza ta oznacza raczej podobiestwo pierwszych ludzi do bogw (godar), ich boski wygld (lita). I jest to tumaczenie przekonujce (G. Steinsland 1983, 99). Na czyje bowiem podobiestwo mieli stworzy ludzi bogowie, jak nie na swoje wasne? Podobnie rozumowa i autor Genezis.

Bogowie nie byli jednak w stanie okreli losw pierwszych ludzi, ktrzy tak dugo pozostawali pozbawieni przeznaczenia" (orloglaus) i przez to niezdolni do ycia, a day im go Nomy (Vsp. 20). Przybyy od rda Urd i nie tylko ustanowiy przeznaczenie caego wiata, ale take zakrelay ywotu lata urodzonym, gosiy ich los". Dopiero wtedy pierwsi ludzie mogli skorzysta z ycia. Pokazuje to, e siy bogw byy ograniczone i istniay moce wysze od nich (L.P. Supecki 1998, 169-179). Bogowie nie byli wic jedynymi twrcami ludzi. Nie oni zreszt sprawili, e na morskiej play pojawiy si dwa pnie,

40

ktre zmienili w ludzi, i to nie oni uksztatowali je z grubsza na ksztat ludzi z drewna" 4 3 .

Imi Aska (jesion) jest przejrzyste, a jego posta znajduje doskona analogi w opowieci Hezjoda z Pracy i dni" (I, 143-145) o stworzeniu przez Zeusa ludzi z jesionw. Warto tu zwrci uwag, e Ask jako jesion jest istot tego samego rodzaju co drzewo wiata - jesion Yggdrasill. Embla jako kobieta stwarza wicej problemw. Jej imi mona rozumie jako wiz (od almr, wiz), ale frapuje te podobiestwo do greckiego ampelos (winorol, co w przypadku pnocy rozumie by mona jako pncze, moe oplatajcy Aska bluszcz) 4 4. Wiz jest jednak moliwoci lepsz. Mit mwi wyranie o dwch pniach, a w kennin-gach skaldw czsto pojawiaj si porwnania ludzi (fakt, e tylko mczyzn) do pni drzew.

Wanym uzupenieniem mitu o pocztkach rodzaju ludzkiego jest opowie eddaicznej Rigsthuli o tym, w jaki sposb bg Heimdall, pojawiajc si na ziemi pod imieniem Riga, nada ludziom porzdek spoeczny podzc przodkw trzech podstawowych stanw, zdefiniowanych jednak w sposb odmienny od typowych indoeuropejskich schematw tego rodzaju 4 5. Dziaanie pod przybran postaci jest skdind typow cech Odyna. Spdzajc po trzy noce w ou swych gospodarzy, za kadym razem pomidzy mem i on, Rig-Heimdall sta si ojcem Thraela - personifikacji niewolnikw, Karla - uosobienia wolnych boendir (chopw-wojownikw) i Jarla - reprezentujcego monych, z ktrych dopiero pochodzi Konr - personifikujcy stan krlewski. Przez poka-

4 3 Kto dwa pnie wyrzebi, nie wiemy. Gro Steinsland (1983) postawia tez, i pierwotn posta ludzi stworzyy Kary, rzebic z grubsza w drzewie postacie Aska i Embli. Potem z rzeszy Karw wystpili Odyn, Hoenir i Lodurr i dali ludziom ycie. Przy takiej interpretacji ludzie s wsplnym dzieem Karw i Asw (a naleaoby jeszcze wspomnie Nomy, dajce Askowi i Embli ich przeznaczenie). Takie rozumienie strofy 10. Voluspa (gdzie stworzone przez Mdsognira i Dunna manlikon maj by wyrzebionymi z drzewa Askiem i Embl) wydaje si jednak nacigane; sceptycznie o tym byskotliwym skdind pomyle take M. Clunies Ross 1994, 160.

4 4 J. de Vries 1962, 15, 101-102; G. Steinsland 1983, 91. Ostatnio pojawi si pomys interpretacji mitu o Asku i Embli w kategoriach obrzdu niecenia ognia, gdzie Ask byby widrem ogniowym, a Embla desk (Gunnlog Josefson 2002) - ja jednak wol pozosta przy tradycyjnej interpretacji.

4 5 Stany s opisywane od podstawy, czyli poczynajc od najniszego, ktrym jest wyrzucany w Indiach poza struktur spoeczn stan niewolnikw, nie za odwrotnie. Boendir czyli chopi, w ortodoksyjnie trjfunkcyjnym schemacie nalecy do trzeciej funkcji spoecznej, okazuj si by w Skandynawii wojownikami (funkcja druga), a ostatnim opisanym stanem s jarlowie, troch wojownicy, troch