Prognoza oddziaływania na środowisko Programu Współpracy Transgranicznej

Polska – Białoruś - Ukraina, 2014-2020

2

Zestawienie skrótów

BAT – Best Available Technics Najlepsza Dostępna Technika

DPI - Duże Projekty Infrastrukturalne, czyli projekty obejmujące wszystkie roboty, działania lub usługi,

które mają spełniać niepodzielną funkcję o konkretnym charakterze

ENI - European Neighbourhood Instrument Europejski Instrument Sąsiedztwa

GDOŚ – Generalna Dyrekcja Ochrony Środowiska

GHG – gazy szklarniowe, pochłaniające promieniowanie długofalowe Ziemi i atmosfery

KE Komisja Europejska

OOS – Ocena Oddziaływania na Środowisko

OSO, PLB – Obszary sieci Natura 2000 zgodne z tzw. Dyrektywą Ptasią

PIOŚ – Państwowa Inspekcja Ochrony Środowiska

Program PBU - Program Współpracy Transgranicznej Polska-Białoruś-Ukraina

RS - Rozporządzenie screeningowe – Rozporządzenie Rady Ministrów w sprawie przedsięwzięć mogących

znacząco oddziaływać na środowisko (2010) zgodne z Dyrektywą Rady 85/337/EWG, trzykrotnie

zmienianą

SEA - Strategic Environmental Impact Assessment - Środowiskowa Ocena Strategiczna

SOO, PLH - Obszary sieci Natura 2000 zgodne z tzw. Dyrektywą Siedliskową

TO - Thematic objective(s), cele tematyczne, czyli grupy celowe wymienione przez Komisję Europejską

(Reg. 232/2014 ) w dokumencie ustanawiającym ENI

UE Unia Europejska

Ustawa OOŚ - Ustawa z dnia 3 października 2008 r o udostępnianiu informacji o środowisku i jego

ochronie, udziale społeczeństwa w ochronie środowiska oraz ocenach oddziaływania na środowisko

ZPP – Zielone Płuca Polski jako część systemu Zielonych Płuc Europy – porozumienie ponadregionalne NE

Polski i terenów ościennych.

ZR – zrównoważony rozwój

3

I. WPROWADZENIE

I. 1. Podstawy programowe i formalne

Polska, jako członek UE zobowiązana jest do stosowania ocen oddziaływania na środowisko jako

instrumentu dotyczącego realizacji planowanych przedsięwzięć oraz uzgadniania dokumentów

strategicznych mogących znacząco oddziaływać na środowisko oraz obszary sieci Natura 2000. Oceny

wpływu na środowisko planów, programów i innych dokumentów strategicznych przeprowadzane w UE

zgodnie z regulacjami obejmującymi horyzontalnie wszystkie państwa członkowskie, są podstawowym

narzędziem do kontroli zarządzania ochroną środowiska oraz respektowania zasad zrównoważonego

rozwoju. Tym samym uznane zostały jako podstawowy element wprowadzania programów pomocowych

we wszystkich dziedzinach, gdzie aspekt środowiskowy może mieć znaczący udział. W szczególności

dotyczy to projektów wsparcia regionalnego, do której to grupy zalicza się Europejski Instrument Sąsiedzki

(ENI).

Program Współpracy Transgranicznej Polska-Białoruś-Ukraina 2014-2020 ((Program PBU, Program) w

ramach Europejskiego Instrumentu Sąsiedztwa (EIS) kontynuuje i rozszerza współpracę na obszarze

pogranicza trzech zaangażowanych państw, która dotychczas rozwijana była w ramach Programu

Sąsiedztwa Polska-Białoruś-Ukraina INTERREG IIIA/Tacis CBC 2004-2006 (Program Sąsiedztwa) i EISP

PWT Polska-Białoruś-Ukraina 2007-2013..Zakłada się, że Program zakończy się w 2024 r. a fizyczna

realizacja projektów w 2022 r. Zasięg terytorialny tych programów jest bardzo podobny, cele zbliżone,

natomiast wymiar materialny i finansowy stopniowo coraz mniejszy. Zasady funkcjonowania Programów

Współpracy Transgranicznej regulują dokumenty stworzone w UE przez Parlament i KU w 2014 roku

(232/2014, 236/2014 i 897/2014).

Prognoza oddziaływania na środowisko projektu Programu Współpracy Transgranicznej Polska – Białoruś

– Ukraina na lata 2014 – 2020, (dalej: Prognoza) wykonana została na zamówienie organu rządowego

opracowującego strategiczny dokument główny zgodnie z zapisami Ustawy z dnia 3 października 2008 r o

udostępnianiu informacji o środowisku i jego ochronie, udziale społeczeństwa w ochronie środowiska oraz

ocenach oddziaływania na środowisko (Ustawa OOŚ). Prognoza, wykonywana jest jako oddzielny

dokument równolegle do prac nad Programem z koniecznym opóźnieniem. Jest ona etapem w procedurze

oceny wpływu na środowisko polityk, planów i programów także zapisanej w Ustawie OOŚ

implementującej w tym przypadku Dyrektywę UE.

Postępowanie w sprawie oceny oddziaływania na środowisko skutków realizacji polityk, strategii, planów i

programów należy do narzędzi realizacji zasady trwałego i zrównoważonego rozwoju - jednej z

4

podstawowych konstytucyjnych zasad ustroju państwa polskiego oraz jednej z fundamentalnych zasad

Wspólnoty Europejskiej Należy ono do tzw. horyzontalnego prawa UE, co oznacza, że wszystkie kraje

członkowskie mają obowiązek wprowadzić taką procedurę. Stosowne zapisy znajdują się w Dyrektywie nr

2001/42/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 27 czerwca 2001 r. w sprawie oceny wpływu

niektórych planów i programów na środowisko, która weszła w życie 21 lipca 2004 r. Wynika z nich

jednoznacznie, że projekt Programu PBU musi podlegać takiej ocenie. Ustalenia o charakterze współpracy

międzynarodowej państw sąsiedzkich mogą bowiem zawierać różnego rodzaju aspekty mające znaczenie

dla stanu i działań na rzecz ochrony środowiska, w szczególności rozstrzygać o podejmowaniu

przedsięwzięć mogących znacząco oddziaływać na środowisko. W sferze merytorycznej Prognozy

obowiązują liczne Ustawy i Rozporządzenia RP określające standardy środowiskowe oraz tryb

postępowania administracyjnego w szeroko rozumianym zarządzaniu ochroną środowiska. Ze względu na

ich bogactwo nie przytacza się ich tutaj wszystkich. Szczególne znaczenie, ze względu na charakter obszaru

mają wymienione niżej. Wszystkie te regulacje ulęgały częstym zmianom, co wymaga śledzenia zapisów

aktualnych.

Ustawa Prawo ochrony środowiska z 2008 r (Dz.u. 25 poz.150)

Ustawa o ochronie przyrody z 2009 (Dz.U. 151 poz. 1220),

Ustawa o lasach z 2005 r. (Dz.U. 45 poz. 435),

Ustawa Prawo wodne z 2005 r. (dz.U. 239, poz. 2019)

Ustawa Prawo Geologiczne i Górnicze z 2005 r (Dz.U. 228 poz. 1947)

Ustawa Prawo Budowlane z 2010 r (Dz.U. 243 poz. 1623)

Ustawa o odpadach z 2010 r. (Dz.U. 185 poz. 1243).

Ustawa o substancjach chemicznych i ich mieszaninach z 2011 r (Dz.U. 63 poz. 322)

Ustawa o substancjach preparatach chemicznych z 2001 r (Dz.U. 11 poz. 84)

Ustawa o zbiorowym zaopatrzeniu w wodę i zbiorowym oczyszczaniu ścieków z 2001 r (Dz.U. 123 poz.

858)

Ustawa o utrzymaniu czystości i porządku w gminach z 2005 r (Dz.U. 236 poz. 2008)

Rozporządzenie Rady Ministrów z 2010 r w sprawie przedsięwzięć mogących znacząco oddziaływać na

środowisko (Dz. U. 213 poz. 1327)

Rozporządzenie Ministra Środowiska z 2002 r w sprawie rodzajów instalacji mogących powodować

znaczne zanieczyszczenie poszczególnych elementów przyrodniczych albo środowiska jako całości (Dz.U.

122, poz. 1055)

Aktualne regulacje prawne dotyczące ochrony środowiska są dostępne na stronach internetowych

Ministerstwa Środowiska. Należy wreszcie stwierdzić, że procedura SEA zyskuje w Polsce na znaczeniu,

5

jako narzędzie pozwalające na szeroki udział społeczeństwa oraz wskazywanie dróg postępu zgodnie z

zasadami rozwoju zrównoważonego.

I.2. Cel i zakres prognozy

Celem Prognozy jest określenie oddziaływania na środowisko skutków realizacji Programu PBU w

uzgodnieniu z trzema partnerami Programu. Ustawa OOŚ przewiduje ustalenie zakresu Prognozy (tzw.

scoping) jako jednego z obowiązkowych etapów procedury oceny. Organ administracji publicznej

opracowujący projekt dokumentu lub wprowadzający zmiany do przyjętego już dokumentu musi uzgodnić z

właściwymi organami zakres i stopień szczegółowości informacji wymaganych w Prognozie oddziaływania

na środowisko. W tym przypadku zakres taki został oficjalnie określony przez Generalną Dyrekcję Ochrony

Środowiska w nawiązaniu do zapisów ustawowych. Stanowisko wyraził także Główny Inspektor Sanitarny.

Prognoza jest zgodna z tymi zaleceniami.

Celem opracowania Prognozy oddziaływania na środowisko projektu Programu PL-BY-UA na lata 2014-

2020, jest zatem całościowa analiza możliwego oddziaływania na poszczególne komponenty środowiska,

działań przewidzianych w projekcie Programu, określenie potencjalnych niekorzystnych skutków oraz

analiz możliwych działań alternatywnych, łagodzących lub kompensujących. Dokumentacja Prognozy

oddziaływania na środowisko projektu Programu na lata 2014-2020 (zwanej dalej Prognozą), stanowi

element strategiczny oceny oddziaływania na środowisko.

Zgodnie z ustaleniami pomiędzy: Ministrem Infrastruktury i Rozwoju w Polsce, Ministerstwem

Zasobów Naturalnych i Ochrony Środowiska Białorusi oraz Ministerstwem Ekologii i Zasobów

Naturalnych Ukrainy, strategiczna ocena oddziaływania na środowisko Programu będzie przeprowadzona

przez Centrum Projektów Europejskich pod nadzorem resortu infrastruktury i rozwoju, według przepisów

polskiego prawa. Podstawą prawną opracowania Prognozy oddziaływania na środowisko projektu

Programu, będzie zatem ustawa z dnia 3 października 2008 r. o udostępnianiu informacji o środowisku i

jego ochronie, udziale społeczeństwa w ochronie środowiska oraz o ocenach oddziaływania na środowisko

(ustawa OOŚ) (Dz.U.2013.1235 j.t., ze zm.), zgodna z wymogami dyrektywy 2001/42/WE z dnia 27

czerwca 2001 r. w sprawie oceny wpływu niektórych planów i programów na środowisko (Dyrektywa

SOOS) oraz ze względu na Białoruś i Ukrainę Konwencja o ocenach oddziaływania na środowisko w

kontekście transgranicznym, sporządzona w Espoo dnia 25 lutego 1991 r. (Dz.U.1999.96.1110).

Zgodnie z art. 46 ustawy OOŚ (Dz.U.2013.1235 j.t., ze zm.) przeprowadzenie strategicznej oceny

oddziaływania na środowisko wymagane jest dla polityk, strategii, planów lub programów w dziedzinie

przemysłu, energetyki, transportu, telekomunikacji, gospodarki wodnej, gospodarki odpadami, leśnictwa,

6

rolnictwa, rybołówstwa, turystyki i wykorzystywania terenu, opracowywanych lub przyjmowanych przez

organy administracji, wyznaczających ramy dla późniejszej realizacji przedsięwzięć mogących znacząco

oddziaływać na środowisko. Do takich należy Program i w związku z tym organ opracowujący projekt

takiego dokumentu zobowiązany jest do sporządzenia do niego Prognozy oddziaływania na środowisko.

Zgodnie z art. 51 ustawy OOŚ (Dz.U.2013.1235 j.t., ze zm.) Prognoza obejmuje następujący zakres:

1. Wprowadzenie

1.1. Cel opracowania Prognozy

1.2. Podstawy prawne i uzgodnienie zakresu Prognozy z właściwymi organami

1.3. Metoda sporządzania Prognozy

2. Analiza projektu Programu

2.1. Informacja o zawartości, celach i działaniach zawartych w projekcie Programu

2.2. Cele ochrony środowiska ustanowione na szczeblu międzynarodowym, UE i krajowym, istotne z

punktu widzenia projektu Dokumentu

3. Powiązania projektu Programu z dokumentami na poziomie międzynarodowym i krajowym

3.1. Analiza zgodności z dokumentami strategicznymi międzynarodowymi i UE

3.2. Analiza zgodności z dokumentami strategicznymi Polski na szczeblu krajowym i regionalnym

3.3. Analiza zgodności z dokumentami strategicznymi Białorusi na szczeblu krajowym i regionalnym

3.4. Analiza zgodności z dokumentami strategicznymi Ukrainy na szczeblu krajowym i regionalnym

4. Analiza stanu środowiska na obszarze objętym projektem Programu

4.1. Krajobraz i ukształtowanie powierzchni

4.2. Wody powierzchniowe (zasoby wodne, gospodarka wodna)

4.3. Klimat i jakość powietrza

4.4. Przyroda, różnorodność biologiczna, lasy, obszary chronione

4.5. Walory kulturowe, zabytki i dziedzictwo kulturalne i historyczne, dobra materialne

4.6. Sieć osadnicza, ludność i migracje

4.7. Zdrowie i warunki/jakość życia ludzi

4.8. Zagospodarowanie terenu, transport i infrastruktura, gospodarka (w szczególności turystyka i rekreacja,

edukacja, rynek pracy, zarządzanie granicami), użytkowanie terenów

4.9. Istniejące problemy ochrony środowiska istotne z punktu widzenia realizacji projektu Programu

5. Ocena skutków w przypadku braku realizacji Programu

6. Prognoza oddziaływania na środowisko, w tym przewidywane znaczące oddziaływania

6.1. Oddziaływania na komponenty środowiska (przyroda, ludzie, wody, powietrze, powierzchnia ziemi i

zasoby naturalne, krajobraz, klimat, zabytki i dobra materialne)

7

6.2. Ocena oddziaływań skumulowanych

6.3. Analiza możliwości oddziaływania transgranicznego projektu Programu

6.4. Analiza oddziaływań działań objętych projektem Programu

7. Problemy, niepewności i braki informacji

8. Rekomendacje (ogólne i szczegółowe dostosowane do charakteru Programu) rozwiązań mających na celu

zapobieganie i ograniczanie negatywnych oddziaływań na środowisko wynikających z realizacji Programu

9. Zalecenia dotyczące brakujących rozwiązań pro-środowiskowych

10. Propozycje metod oceny skutków realizacji projektu Programu oraz częstotliwości ich przeprowadzania

11. Prezentacja rozwiązań alternatywnych do rozwiązań zawartych w Programie wraz z uzasadnieniem ich

wyboru oraz opis metod dokonania oceny prowadzącej do tego wyboru albo wyjaśnienie braku takich

rozwiązań

12. Propozycje metod i sposobu prowadzenia monitoringu skutków realizacji Programu w zakresie jego

oddziaływania na środowisko

13. Wnioski i rekomendacje

14. Streszczenie w języku niespecjalistycznym

Wymienione elementy składowe Prognozy mogą być agregowane, a w przypadku braku związku z

charakterem Programu, pomijane lub sprowadzane do formalnych konstatacji.

I.3. Zagadnienia proceduralne

Odpowiedzialnym za wykonanie Prognozy jest organ administracji publicznej opracowujący projekt

dokumentu. Po wykonaniu Prognozy organ opracowujący projekt dokumentu poddaje go wraz z Prognozą

opiniowaniu przez te same organy, które uzgadniały zakres Prognozy. O ile jednak w przypadku

decydowania o konieczności wykonania oceny oraz o zakresie Prognozy, formą współdziałania organów

było odpowiednio porozumienie i uzgodnienie — a więc obydwa o charakterze współdecydowania, to w

przypadku projektu dokumentu poddawany jest on jedynie opinii organu ochrony środowiska -

współdziałanie przybiera tutaj formę niewiążącą. Jest odwrotnie niż w przypadku ocen dla przedsięwzięć,

gdzie organy ochrony środowiska tylko opiniują konieczność wykonania oceny i jej zakres, natomiast

uzgodnienie dotyczy samego rozstrzygnięcia w sprawie. Kwestia ta jest szczególnie istotna w przypadku

dokumentu o charakterze strategii międzynarodowej, jakim jest Program PBU, gdzie ostateczne decyzje

akceptujące mają bardzo wysoką rangę.

Organami administracji publicznej właściwymi do uzgadniania zakresu i szczegółowości informacji

wymaganych w Prognozie oddziaływania na środowisko dla postępowań w sprawie oceny oddziaływania na

8

środowisko przeprowadzanych przez centralny organ administracji publicznej oraz opiniowania projektów

tych dokumentów są Generalny Dyrektor Ochrony Środowiska działający w strukturze Ministerstwa

Środowiska oraz Główny Inspektor Sanitarny. Ze względu na geograficzny charakter dokumentu

strategicznego zastosowanie mają także zapisy o oddziaływaniach transgranicznych.

Po wykonaniu Prognozy dalsze konsultacje i ewentualne modyfikacje muszą obejmować oba dokumenty

traktowane jaku iunctim (Program i Prognoza)

I.4. Metody pracy nad Prognozą

Prognoza dotyczy skutków środowiskowych wdrożenia Programu. Dyskusja nad Prognozą powinna

koncentrować się wyłącznie na kwestiach środowiskowych i szerzej, nad relacją Programu w stosunku do

celów i zasad zrównoważonego rozwoju. W tych warunkach podstawową metodą zastosowaną w Prognozie

jest analiza porównawcza teleologicznych zapisów Programu z przyjętymi przez Państwa PBU wzorcami

zarządzania ochroną środowiska i wdrażania zrównoważonego rozwoju. Wzorce te wynikają z formalnie

akceptowanych dokumentów (traktatów, konwencji, dyrektyw, ustaw i porozumień). Analiza porównawcza

przeprowadzona została deskrypcyjną metodą bonitacji i rankingu z ekspercko ustanowionym poziomem

akceptowania ewentualnych różnic pomiędzy wzorcami i zapisami. Wykonano to drogą zestawiania tabel i

matryc. Program PBU nie zawiera szczegółowego zapisu konkretnych działań materialnych, wprowadza

listę podstawowa i rezerwową 19 przedsięwzięć o charakterze inwestycyjnym i organizacyjnym. Lista ta

jest załącznikiem do Programu PBU.

W trakcie prac nad Prognozą przygotowano, jako oddzielne opracowanie, koncepcję metodyki. Ma ona

charakter wytycznych dla podobnych Prognoz, a wiec wymienia wszystkie możliwe podejścia treściowe i

metodyczne. W konkretnych warunkach dokumentu strategicznego fundamenty metodologiczne mogą ulec

ograniczeniu.

I.5. Udział społeczeństwa

Uruchomienie procesu partycypacji społecznej może następować w dowolnym momencie przed

zatwierdzeniem dokumentu. Z uwagi na cel całego postępowania niezbędne jest, aby nastąpiło to w

momencie, gdy Prognoza jest już wykonana. Nie znaczy to jednak, aby ustawodawca nakazywał, by miało

to miejsce tylko raz. Na tle tego przepisu organ może przeprowadzać procedurę udziału społeczeństwa na

każdym etapie oceny. Istotne znaczenie dla przedmiotowego dokumentu mają także regulacje prawne

dotyczące publicznego dostępu do informacji dotyczących środowiska, a w szczególności Dyrektywa nr

9

2003/4/WE z dnia 28 stycznia 2003 r w sprawie publicznego dostępu do informacji dotyczących środowiska

i uchylająca dyrektywę rady 90/313/EWG (Dz. U. UE L 41 z dnia 14.02.2003), stosowny zapis w Prawie

OOS oraz postanowienia Konwencji z Espoo, ratyfikowanej przez wszystkie uczestniczące w Programie

kraje, a także przez UE (Konwencja o ocenach oddziaływania na środowisko w kontekście transgranicznym

z 1991 r.) , postanowienia Konwencji z Aarhus (Konwencja o dostępie do informacji, udziale społeczeństwa

w podejmowaniu decyzji oraz dostępie do sprawiedliwości w sprawach dotyczących środowiska z 1998).

Należy zauważyć, ze dla Programu PBU Konwencja z Aarhus zajmuje szczególną pozycję nie jest to

bowiem „zwykła” konwencja z dziedziny ochrony środowiska. Mniej dotyczy ona samej ochrony

środowiska, bardziej natomiast prawa człowieka do czystego środowiska. W tym sensie prawo do

informacji, do udziału w podejmowaniu decyzji i dostępu do sądownictwa w ochronie środowiska są często

określane jako „następna generacja” praw człowieka i jako takie stanowią kluczowy element realizacji

zasady zrównoważonego rozwoju. Mamy tu do czynienia z okolicznością, kiedy kraje o bardzo odmiennych

źródłach prawa mogą wspólnie działać wykorzystując wazony dokument międzynarodowy o

ponadczasowym charakterze.

Praktycznym zaleceniem dla organu przygotowującego Program jest przeprowadzenie publicznych debat

nad projektem obu dokumentów (Programu i Prognozy) i wykorzystanie zgłoszonych uwag przy

zestawianiu ostatecznych wersji. Ze względu na międzynarodowy charakter, debaty te powinny odbywać się

z udziałem reprezentacji społeczeństwa polskiego, białoruskiego i ukraińskiego. Projekty dokumentów

muszą być udostępnione społeczeństwu polskiemu, na co najmniej 21 dni np. poprzez umieszczenie ich na

stronach internetowych.

Wyniki konsultacji społecznych winny być zreferowane w oddzielnym sprawozdaniu zawierającym

stawiane pytania oraz odpowiedzi na nie. Możliwe jest agregowanie odpowiedzi lub przywoływanie

zapisów w Strategii lub Prognozie.

II. ZAKRES PROGRAMU PBU

Prognoza przywołuje tylko te elementy Programu, które dotyczą kwestii środowiskowych. Nie jest zatem

konieczne opisywanie genezy Programu i jego związku z dokumentami strategicznymi nie tyczącymi się

kwestii środowiskowych i nie poddawanymi procedurze oceniania środowiskowego. Poza

zainteresowaniem Prognozy znajdują się także zagadnienia proceduralne nie mające związku z ochroną

środowiska i nie powodujące istotnych dla środowiska zagrożeń. Także problematyka budżetu Programu,

dopóki nie wiąże się z konkretnymi działaniami materialnymi, nie jest omawiana i analizowana. Należy

jednak stwierdzić, że zakres finansowy Programu jest bardzo ograniczony i rozłożony w czasie, co przy

10

trzech krajach-beneficjentach oznacza sumy bardzo umiarkowane, wykluczające prowadzenie znaczących

przedsięwzięć. Jednostkowe sumy umowne dotyczące zgłaszanych projektów także nie będą wysokie,

mimo, że liczba projektów jest niewielka.

Programem PBU jest delimitowany administracyjnie i obejmuje główne regiony wsparcia i regiony

przyległe. W Polsce są to podregiony główne: krośnieński i przemyski (w województwie podkarpackim),

białostocki, łomżyński i suwalski (w województwie podlaskim), bialski i chełmsko-zamojski (w

województwie lubelskim), ostrołęcko-siedlecki (w województwie mazowieckim) oraz podregiony

przyległe: rzeszowski i tarnobrzeski (w województwie podkarpackim) oraz puławski i lubelski (w

województwie lubelskim). Na Białorusi obwodami głównymi są grodzieński i brzeski, a przyległymi

miński (łącznie z Mińskiem) oraz homelski. Wreszcie część ukraińska składa się z trzech obwodów

głównych: lwowskiego, wołyńskiego i zakarpackiego, a obwody przyległe to rówieński, tarnopolski oraz

iwanofrankowski. Mapa z zaznaczeniem tych obszarów zamieszczona jest w Programie; w Prognozie

granice widoczne są na mapie terenów chronionych.

Pomimo wyróżniania regionów głównych i przyległych, instytucje pochodzące z obu tych części i

ubiegające się o dofinansowanie z Programu są traktowane jednakowo.

Całkowita powierzchnia tak wyznaczonego terenu wynosi 316 300 km2 , z czego na Białorusi leży 44%, na

Ukrainie 32% i w Polsce 24%. Sąsiadami, poza pozostałymi terytoriami układających się państw jest Litwa

i Słowacja (sąsiedztwo z dwoma krajami) oraz Węgry, Rumunia i Rosja (sąsiedztwo z jednym krajem).

Wyczerpujące informacje demograficzne, gospodarcze, społeczne, dotyczące dziedzictwa kulturalnego oraz

niektóre przyrodnicze zawiera Program.

Projekt programu jest dokumentem zwartym i eksponującym problematykę potencjalnie interesującą

wszystkie trzy strony i jednocześnie korespondującą z ENI. W szczególności Program PBU ściśle nawiązuje

do trzech grup strategicznych z zapisów Instrumentu ENI, są to:

A. Promowanie rozwoju gospodarczego i społecznego w regionach po obu stronach wspólnej granicy;

B. Rozwiązywanie wspólnych wyzwań dotyczących środowiska, zdrowia publicznego i bezpieczeństwa;

C. Promocja lepszych warunków i zasad zapewniających mobilność osób, towarów i kapitału.

Zidentyfikowano cele tematyczne czyli grupy celowe (TO) wraz z wewnętrznymi priorytetami, jako

potencjalne zagregowane kierunki rozwojowe. Program przyczynia się do wszystkich wyżej wymienionych

celów strategicznych oraz do zidentyfikowanych potrzeb regionalnych poprzez finansowanie realizacji

niekomercyjnych projektów odnoszących się do następujących czterech TO i poświęconych im priorytetów:

1. Promocja kultury lokalnej i zachowanie dziedzictwa historycznego (TO3)

Priorytet 1.1 Promocja lokalnej kultury i historii

Priorytet 1.2 Promocja i zachowanie dziedzictwa naturalnego

11

2. Poprawa dostępności regionów, rozwoju trwałego i odpornego na klimat transportu oraz sieci i systemów

komunikacyjnych (TO7)

Priorytet 2.1 Poprawa i rozwój usług transportowych i infrastruktury

Priorytet 2.2 Rozwój infrastruktury technologii informacyjno-komunikacyjnych

3. Wspólne wyzwania w obszarze bezpieczeństwa i ochrony (TO8)

Priorytet 3.1 Wsparcie dla rozwoju ochrony zdrowia i usług socjalnych

Priorytet 3.2 Podejmowanie wspólnych wyzwań związanych z bezpieczeństwem

4. Promocja zarządzania granicami oraz zarządzanie bezpieczeństwem, mobilnością i migracjami (TO10)

Priorytet 4.1 Wsparcie dla efektywności i bezpieczeństwa granic

Priorytet 4.2 Poprawa operacji zarządzania granicami, procedur celnych i wizowych

TO3 ma na celu ochronę i propagowanie dziedzictwa kulturowego i historycznego regionów

transgranicznych, wzmacnianie powiązań kulturowych i współpracy, poprawę wizerunku regionu i

atrakcyjności oraz zwiększanie aktywności społeczności lokalnych. Istnienie dobrze utrzymanych obiektów

dziedzictwa kulturowego i przyrodniczego jest ściśle związane z rozwojem turystyki transgraniczne, w tym

tak oczekiwanej kwalifikowanej. Turystyka została zdefiniowana jako sektor o najwyższym potencjale

generujących przychody i będącym rosnącym źródłem zatrudnienia i inwestycji, w szczególności na

obszarach wiejskich. W celu lepszego wykorzystania dziedzictwa regionalnego i zwiększenia liczby

turystów zarówno przyjeżdżających jak i lokalnych, wymagana jest poprawa stanu różnorodnych miejsc o

potencjale kulturalnym i naturalnym, poprawa ładu przestrzennego oraz dalszy rozwój infrastruktury

turystycznej. Priorytety będą koncentrować się na poprawie stanu fizycznego "obiektów" kultury i

dziedzictwa naturalnego, a także na działaniach "miękkich". Rozwój infrastruktury fizycznej powinien być

wspierany poprzez wzmocnienie kontaktów i sieci między zainteresowanymi stronami w sektorach kultury i

turystyki. Ponadto, atrakcyjność turystyki i wzrost w sektorze są silnie uzależnione od różnorodności i

jakości usług turystycznych, wizerunku regionu i właściwego rozpowszechnienia sezonowej działalności

turystycznej. W związku z powyższym działania mające na celu promocję i dywersyfikację produktów

turystycznych będą również objęte tym TO. Działania obejmują również finansowanie projektów o małym

budżecie. Jednorazowa wartość dotacji na rzecz takiego projektu nie może być wyższa niż 60 000 euro.

W priorytecie 1 dotyczącym promocji lokalnej kultury i historii indykatywne przedsięwzięcia mogą być

następujące: inicjatywy i wydarzenia dotyczące promocji i zachowania lokalnej kultury i historii;

projekty mające na celu wsparcie, promocję i zachowanie tradycyjnego rzemiosła, rękodzieła i

umiejętności; projekty promujące walory turystyczne; dotyczące przygotowania i realizacji inwestycji w

infrastrukturę turystyczną i usługi zwiększające użytkowanie dziedzictwa kulturowego w turystyce;

tworzenie produktów turystycznych, z poszanowaniem konieczności ochrony dziedzictwa kulturowego;

12

stymulowanie współpracy międzyinstytucjonalnej w zakresie dziedzictwa historycznego i kulturowego;

konserwacja, zachowanie i adaptacja lub rozwijanie dziedzictwa kulturowego do celów turystycznych oraz

społecznych, kulturalnych, edukacyjnych i innych; szkolenia i wymiana personelu mające na celu: poprawę

umiejętności w zakresie zarządzania dziedzictwem kulturowym, rozwój wspólnych produktów i usług

turystycznych, marketing zasobów dziedzictwa z obszaru programu itp. Jak z powyższego wynika są to

wszystko działania służące prośrodowiskowej aktywizacji terenu.

W priorytecie 2. Promującym zachowanie dziedzictwa naturalnego także znajdujemy działania zgodne z

taką aktywizacją. Mowa o przedsięwzięciach, takich jak: inicjatywy i wydarzenia dotyczące promocji i

zachowania dziedzictwa naturalnego; tworzenie produktów turystycznych odnoszących się do ochrony

dziedzictwa naturalnego; rozwój umiejętności i współpracy pomiędzy władzami lokalnymi i regionalnymi

w zakresie zarządzania zasobami naturalnymi; rozwój strategii transgranicznych służących zachowaniu i

wykorzystywaniu krajobrazu; inwestycje w infrastrukturę środowiskową, w szczególności zarządzanie

ściekami i wodą, szkolenia i wymiana personelu mające na celu poprawę umiejętności w zakresie

zarządzania dziedzictwem naturalnym, rozwoju wspólnych produktów i usług turystycznych, marketingu

zasobów dziedzictwa z obszaru programu i innych umiejętności powiązanych; budowa, przebudowa lub

modernizacja infrastruktury służąca zwiększeniu wykorzystania dziedzictwa naturalnego na rzecz turystyki,

włączając uzupełniającą infrastrukturę turystyczną. W ramach TO3 planowana jest również realizacja

Dużych Projektów Infrastrukturalnych (DPI) związanych z modernizacją historycznych obiektów

architektury.

TO7 czyli poprawa dostępności regionów, rozwój trwałego i odpornego na klimat transportu oraz sieci i

systemów komunikacyjnych wiąże się ze słabym skomunikowanie oraz niewystarczającą ilość sieci

komunikacyjnych i systemów, co utrudnia kontakty transgraniczne i zakłóca ruch tranzytowy, a w

konsekwencji obniża atrakcyjność regionu dla inwestorów. Przewiduje się finansowanie działań

związanych z poprawą dostępności transportowej, rozwojem transportu przyjaznego dla środowiska,

budową i modernizacją sieci łączności i systemów oraz poprawą infrastruktury informacyjnej i

komunikacyjnej na obszarze objętym Programem. Widoczna jest koncentracja na rozwoju dróg lokalnych

oferujących istotne efekty transgraniczne i oddziaływanie. W Programie zapisano indykatywne

przedsięwzięcia w ramach obu priorytetów. Zauważyć tam należy wspólne działania wspierające

zrównoważony rozwój miast i regionów oraz rozwój i poprawę przyjaznych dla środowiska

niskoemisyjnych systemów transportu (włączając zmniejszanie poziomu hałasu.

Wspólne wyzwania w obszarze bezpieczeństwa i ochrony (TO8) powinny poprawić stosunkowo niską

jakość życia mieszkańców w wielu aspektach, począwszy od trudnych warunków materialnych i gorszego

dostępu do rynku pracy, poprzez niewystarczającą dostępność infrastruktury socjalnej aż do ograniczonego

13

dostępu do służby zdrowia. Koresponduje to ze strategicznym celem B współpracy transgranicznej EIS

"Wspólne wyzwania w obszarze ochrony środowiska, zdrowia publicznego i bezpieczeństwa". Istotne jest

włączenie do drugiego priorytetu tego TO inicjatyw w zakresie zapobiegania katastrofom naturalnym i

człowieka oraz podnoszenia kwalifikacji pracowników w podejmowaniu działań ratowniczych.

W części dotyczącej granic (TO 10) ważne jest przeciwdziałanie rozprzestrzenianiu się chorób ludzi,

zwierząt i roślin ponad granicami, a także przeciwdziałanie i eliminacja nielegalnego handlu rzadkimi i

zagrożonymi gatunkami. Ponadto wspierane będą działania poświęcone małemu ruchowi granicznemu.

W priorytecie 1 „Wsparcie dla efektywności i bezpieczeństwa granic” zapisano indykatywnie inicjatywy

służące adaptacji i rozbudowy istniejących przejść granicznych dla ruchu pieszego i rowerowego; a w 2.

Priorytet 2: „Poprawa operacji zarządzania granicami, procedur celnych i wizowych” dostrzec można

działania wspierające zarządzanie granicami w zakresie zapobiegania i zwalczania nielegalnej migracji i

handlu. Planowana jest również realizacja DPI związanych z modernizacją infrastruktury przejść

granicznych.

W ramach Programu, DPI są wybierane wyłącznie w ramach procedury bezpośredniej i procedura ta ma

dziedzinie monopol de jure albo de facto oraz

określonego rodzaju podmiotu ze względu na jego kompetencje techniczne, wysoki poziom specjalizacji lub

uprawnienia administracyjne.

Zatwierdzona lista DPI znajduje się w załączniku do Programu żadne inne projekty nie mogą być wybrane

w ramach procedury bezpośredniej. Tym samym lista przedsięwzięć mogących znacząco oddziaływać na

środowisko została a priori wyczerpana. Pozostała część Programu obejmuje działania „miękkie” lub z

komponentem infrastrukturalnym o finansowym wymiarze do 2,5 mln euro, o małym lub o znikomym

oddziaływaniu środowiskowym, przeważnie pozytywnym.

Zatem celem ogólnym Programu jest odpowiedni do wspólnych wyzwań regionu zrównoważony społeczny

i ekonomiczny rozwój dokonywany z wykorzystaniem transgranicznej współpracy i integracji. Zapis taki

jest bliski ogólnym hasłom zrównoważonego rozwoju, gdyż aspekty ekonomiczne i społeczne są

nieodłącznym, choć nie wyłącznym elementem takiego rozwoju. Można już tu stwierdzić, że ten główny cel

jest programowo zgodny z szeroko rozumianą ochroną środowiska i wdrażaniem zasad zrównoważonego

rozwoju. Z drugiej strony powyższe zapisy wyraźnie koncentrują się na poprawie struktur obsługujących

granice i w mniejszym stopniu na wsparciu infrastruktury „turystycznej” (kultura, dostępność, sanitacja).

W sumie chodzi o wzrost konkurencyjności obszarów przygranicznych. Problem relatywnego zacofania

gospodarczo-społecznego terenów przygranicznych nie jest obcy ani Polsce, ani Białorusi, ani Ukrainie.

14

Program dokumentuje ten stan i zawiera najnowsze dane, sygnalizujące wciąż utrzymujący się niekorzystny

trend.

Z ekologicznego punktu widzenia należy zauważyć tu dwa aspekty. Wzrost konkurencyjności w sensie

przestrzennym w Europie odbywa się obecnie przy wyraźnym wzroście poziomu infrastruktury

sozotechnicznej oraz pojawianiu się kryteriów zrównoważonego rozwoju w stosunku do działalności

gospodarczej. Ponadto obszary opóźnione rozwojowo zwiększają swą konkurencyjność przede wszystkim

dzięki rozwojowi sfery usług, w tym zwłaszcza usług niematerialnych. Oba te aspekty mogą wywołać

korzystne skutki środowiskowe. Może to być osiągane dzięki poprawie dostępności obszaru.

Bardzo istotnym z ekologicznego punktu widzenia są działania przewidziane w priorytecie 3.1 i 3.2.

dotyczącym, szerzej zapisując, poprawę jakości życia. Mowa tu wprost o poprawie stanu środowiska,

przede wszystkim w rozumieniu emisyjnym oraz o poprawie bezpieczeństwa cywilnego i bezpieczeństwa

granic. Priorytety te bezpośrednio i zdecydowanie wspierają realizację zasad zrównoważonego rozwoju.

Ochrona środowiska w obszarze przygranicznym oznacza także wspólne zarządzanie najcenniejszymi

obszarami przyrodniczymi, które w znaczącej liczbie położone są transgranicznie.

W przypadku TO3 także wspierane są zasady zrównoważonego rozwoju, bo wprowadzane są inicjatywy

lokalne, które mogą być realizowane przez samorządy dobrze znające uwarunkowania środowiskowe.

Priorytety są z jednej strony silnie związane z położeniem geopolitycznym regionu, z drugiej z jego

przyrodniczą i demograficzną bogatą specyfiką oraz z tradycją, kulturą oraz historią.

Bezpośrednie odniesienie do treści ekologicznych umieszczono w dwóch krótkich podrozdziałach programu

dotyczących stanu środowiska oraz zadań w zakresie jego poprawy. Zwrócono uwagę na słabą

infrastrukturę urządzeń do ochrony środowiska na obszarach o małej gęstości zaludnienia oraz bardzo

wysokich walorach i zasobach środowiskowych. Nisko ocenia się poziom świadomości ekologicznej, co

wynika także ze słabości ruchów obywatelskich (NGOs). Kierunki zmian to wzmocnienie standardów

życia, także poprzez proste zwiększenie dostępu do wolnych zasobów i poprawienie ładu przestrzennego. W

sferze aktywności gospodarczej największe perspektywy ma podwyższenie znaczenia produktu

turystycznego, usprawnienie gospodarki odpadami i gospodarki wodno-ściekowej. W Programie nie

zawarto priorytetów czysto związanych z ochroną środowiska. W szczególności pomija się inwestycje

energetyki odnawialnej oraz inne innowacje technologiczne służące tej ochronie.

Zwrócono także uwagę na rolę ustanowionych niedawno obszarów NATURA 2000 będących

najważniejszym „rusztem” przyrodniczym terenu oraz na projekty tworzenia dwu i trójstronnych

rezerwatów biosfery. Dwa takie tereny już istnieją na trójgranicznych obszarach pomiędzy Polską,

Białorusią i Ukrainą (Polesko-Szacki) oraz Polską, Ukrainą i Słowacją (Karpacki)). Zwraca się uwagę na

wciąż niedostateczne rozpoznanie walorów środowiska, zwłaszcza biotycznego.

15

Analiza SWOT obejmuje także aspekty środowiskowe, trafnie je nazywając. W Prognozie załączono

głębszą, środowiskową analizę SWOT.

Program zawiera cele tematyczne czyli grupy celów środowiskowych ulokowanych w zapisie TO oraz

priorytetów. Pierwsza grupa to cele artykułowane bezpośrednio: zawarty w celu głównym rozwój

zrównoważony, ochrona środowiska oraz jakość życia, zawsze rozumiana jako niezbędny czynnik postępu

w dziele zrównoważonego rozwoju. Pośrednio celami takimi jest umiejętne zwiększenie dostępności terenu

wraz z rozwojem usług niematerialnych (turystyka, ale też zarządzanie obszarami cennymi przyrodniczo).

Cele prośrodowiskowe mogą się także wiązać z priorytetami dotyczącymi ochrony granic i usprawnień

transgranicznycjh. Program zdecydowanie deklaruje, że konkretne przedsięwzięcia (przede wszystkim

drogowe) będą realizowane z wyraźnym akcentem prośrodowiskowym. Projekty niekorzystne

środowiskowo nie będą dopuszczone do realizacji.

III. STAN ŚRODOWISKA NA OBSZARZE PROGRAMU

III.1. Ogólna charakterystyka środowiska obszaru PBU

Obszar PBU należy do Europy Wschodniej, ukształtowanej przede wszystkim na prekambryjskiej

platformie, gdzie młodsze utwory zalegają na sztywnym i generalnie płaskim podłożu. Wynikają z tego

korzystne warunki asejsmiczne oraz nizinny charakter większości terenu. Antyklinorium karpackie jest

niewielkim urozmaiceniem w tej generalnej budowie. Południkowa rozciągłość terenu zdecydowała o

istotnych kontrastach termicznych pomiędzy chłodnymi rubieżami północnymi a kotlinami podkarpackimi.

Cechą charakterystyczną jest przejściowość oceaniczno-kontynentalna klimatu z niewielką przewagą

opadów letnich oraz podwyższoną (w stosunku do reszty Europy) amplitudą roczną temperatury powietrza

(powyżej 230

C). Obszar PBU jest odwadniany do Bałtyku (dorzecza Wisły, i Niemna), Morza Czarnego

(dorzecza Dniepru, Bohu i Dniestru, a niewielkie fragmenty także przez Cisę do Dunaju). W północnej

części występują obszary bezodpływowe o niewielkiej relatywnie powierzchni. Przeważają rzeki średnio i

małowodne, liczne są krajobrazy hydrogeniczne, w znacznej części osuszone i zdrenowane. Bogata

roślinność zarówno leśna jak i łąk wyróżnia teren na tle bliższego i dalszego otoczenia. Wynika to także z

bogactwa rodzajów, typów i podtypów gleb, w tym gleb najwyższych klas bonitacyjnych (czarnoziemy na

lessach, czarne ziemie, rędziny). Obszar PBU jest bogaty kulturowo, etnicznie i historycznie.

Analizowany obszar o powierzchni porównywalnej ze średnim krajem europejskim nie jest jednorodny pod

względem jakości środowiska. W epoce globalizacji, ale jednocześnie centralizacji, większego znaczenia

nabierają obszary charakteryzujące się unikatowymi cechami środowiska przyrodniczego i kulturowego.

16

Owa odrębność i wyjątkowość staje się wartością samą w sobie, którą trzeba chronić, ale także roztropnie

wykorzystywać. Pogranicze polsko-białorusko-ukraińskie jest takim unikatowym obszarem, który może

stać się polskim swoistym „towarem” eksportowym i jednocześnie okazją do szybszego postępu społeczno-

ekonomicznego. Cechy wyróżniające ten obszar stanowią szczególny, złożony oraz niezwykle atrakcyjny,

choć nie do końca poznany produkt. Mowa o:

• niskiej gęstości zaludnienia dostosowanej do warunków naturalnych; występowaniu obszarów mało

zmienionej przyrody mało znanej nawet w krajach objętych współpracą;

• czystym, najczystszym w tej części Europy powietrzu;

• dobrej jakości wód, zanieczyszczonych praktycznie tylko ściekami komunalnymi;

• wyjątkowej różnorodności systemu przyrodniczego; bogactwie ekosystemów hydrogenicznych, ale też

zbiorowisk pontyjskich; obecności gatunków rzadkich, dla których trzeba organizować specjalne

systemy ochrony;

• atrakcyjnych kompleksach lasów (w tym pierwotnych puszcz), jezior i użytków zielonych;

• możliwości obcowania z przyrodą, nie zmienioną przez cywilizację;

• bogactwie kultur, tradycji i obyczajów;

• dobrej tradycyjnej i zdrowej kuchni; dobrych warunkach do produkcji zdrowej żywności i lokalizacji

„zielonego przemysłu”.

III.2. Charakterystyka sozologiczna

Najważniejsze zagrożenia środowiska wynikają z realizacji wielkoobszarowych, generalnie nietrafionych

przedsięwzięć z gatunku ”przekształcania przyrody”, co było sztandarowym wyzwaniem epoki realnego

socjalizmu państwowego realizowanego we wszystkich krajach Programu PBU.

Największe szkody dokonane zostały w stosunku do powierzchni ziemi i pokrywy glebowej. Podole i

Wołyń to tereny o gęsto rozmieszczonych wyrobiskach poeksploatacyjnych, na Polesiu liczne są tereny

całkowicie zniszczonej gleby torfowej. Wody powierzchniowe są silnie zeutrofizowane, w tym także

odcinki źródłowe. Praktycznie nie występują rzeki o przydatności do bezpośredniego spożycia, choć z

drugiej strony wód całkowicie zdegradowanych praktycznie nie ma. Poprawia się jakość wody w jeziorach,

z których około 30% zaliczyć można za niezagrożonych degradacją. Obszar PBU obecnie nie wykazuje

większych stref podwyższonych stężeń zanieczyszczeń. Występują tylko źródła lokalne zanieczyszczeń

pospolitych (energetycznych i transportowych). Zagrożenie transportem jest obecnie umiarkowane lub

słabe. Co do zagrożeń przemysłowych, to obszar ten charakteryzuje się przeciętnym lub niskim jego

oddziaływaniem na atmosferę, hydrosferę, pedosferę i biosferę. Nie są znane z tego terenu sygnały o

17

zdrowotnych następstwach zagrożeń fizyko-chemicznych związanych z przemysłem. Najpoważniejsze

ogniska emisji przemysłowej i jednocześnie obszary zdegradowane geochemicznie znajdują się po

ukraińskiej stronie Roztocza (Zagłębie Jaworowskie). Polski okręg wydobycia węgla (Łęczna – Bogdanka)

oraz cementowy (Chełm) nie wyrządził znaczniejszych szkód ekologicznych. Grodno jest osrodkiem

znaczących emisji z zakładów produkcji nawozów sztucznych.

Istotne znaczenie może mieć perspektywa budowy elektrowni jądrowej na Białorusi.

Lokalnie występują odpady toksyczne, które nie zostały unieszkodliwione oraz skutki generalnie źle

prowadzonej gospodarki odpadami komunalnymi. Z drugiej strony wiele miejscowości ma formalnie lub

potencjalnie cechy uzdrowisk.

Parametry populacyjne (florystyczne i faunistyczne) wykazując dużą zmienność regionalną w ramach

obszaru PBU osiągają najwyższe wartości w rejonie Puszczy Białowieskiej, Augustowskiej i Karpackiej, a

także w Dolinie Bugu, Narwi, Biebrzy, górnego Dniestru, Cisy. Szczególnie cenna jest flora hydrofilna i

kserotermiczna. Faunistycznie wyróżniają się ssaki, gady i ptaki drapieżne oraz wodno-błotne.

Stan obiektów krajobrazu kulturowego nie jest zadawalający. Większość lokalnych zabytków, w tym

zespołów urbanistycznych, jest zdewastowanych lub zaniedbanych. Często nieczytelny jest też układ

osiedleńczy, będący na tym terenie ważną atrakcją krajobrazową.

Łącząc wymienione poprzednio cechy krajobrazów PBU oraz zagrożenia oceniane ogólnie stwierdza się, że

mamy tu do czynienia z wartościowym środowiskiem o wysokich walorach, które często są tylko

potencjalne – ich wyeksponowanie wymaga prac remediacyjnych i rewitalizacyjnych.

Ilościowa charakterystyka sozologiczna obszaru PBU została przedstawiona w tablicy poniżej.

Scharakteryzowano sytuację w zakresie zagrożeń fizyko-chemicznych i niektórych biologicznych. Dane

poniższe zestawione z warunkami przeciętnymi w Polsce potwierdzają ogólną diagnozę o czystości

powietrza, gleb i dobrym stanie biosfery przy poważnych zapóźnieniach sanitarnych.

TABLICA I. Wybrane charakterystyki imisyjne obszaru PBU

Komponent związany ze

stanem środowiska

Charakterystyczne lub

średnie wartości na

obszarze PBU

Relacje w stosunku do

reszty kraju (Polski)

Tendencja

obecnych

zmian –

1 Imisja gazowa SO2 0,1 S98,9/D24 stężenia 3-krotnie niższe powolny dalszy

spadek

2 Imisja gazowa NOX

0,25 Sa/Da dwukrotnie niższe stężenia stabilizacja,

lokalnie

powolny

18

wzrost

3 Imisja gazowa CO poniżej 0.05 S8max/D8max,

praktycznie nie

występuje

zdecydowanie niższe

stężenia uśrednione

przestrzennie, lokalne

zagrożenia

zanikanie

ognisk

lokalnych

4 Imisja pyłowa

PM10 0,5 μg/m3 2,5-krotnie niższe stężenia fluktuacje

5 Mokra depozycja siarczanów

do gleby

615 mg S/m2 najniższa w Polsce, około

40% poniżej średniej

powolny

spadek

6 Azotany i azotyny w wodach

gruntowych

> 15 mg NO3/dm3 średnia krajowa stabilizacja

7 Odpady komunalne na

mieszkańca

255 kg/mk/rok 15% mniej szybki wzrost

8 Odpady komunalne na

wysypiskach nielegalnych

oraz poza miejscami

składowania i przerobu

około 85 kg/mk/rok około dwukrotnie więcej bez zmian

9 Jakość wody w ujęciach

indywidualnych

80% ujęć z wodą skażoną

bakteriologicznie

W Polskiej części obszaru

PBU ponad połowa ujęć

jest skażona

bakteriologicznie

brak poprawy

10 Hałas uciążliwy w obszarach

zabudowanych

Wskaźnik uciążliwości

akustycznej ruchu

drogowego – 1 (jeden)

Południowa Polska – 3,

środkowa 2-2,5

wzrost,

lokalnie szybki

11 Zagrożenie lasów

szkodnikami owadzimi

pierwotnymi i wtórnymi

słabe Na obszarze północnej,

południowej, środkowej i

zachodniej Polski silne i

przeciętne

stabilizacja

12 Zagrożenie promieniowaniem

jonizującym

Godzinna dawka

promieniowania gamma

68 nGy/h

W Polsce od 63 do 85

nGy/h

stabilizacja

19

Objaśnienia: 1. relacja przeciętnych stężeń miarodajnych dobowych (percentyle) do wartości średnich

dopuszczalnych dobowych; 2. relacja średnich wartości rocznych do dopuszczalnych rocznych; 3. relacja

średniej maksymalnej koncentracji 8-godzinnej do wartości dopuszczalnych; 4. PM – pył o frakcji poniżej

10μm; 5. w przeliczeniu na siarkę; 8. szacunek wynikający z bilansu odpadów składowanych; 10.

województwo podlaskie jest uważane za najmniej narażone na hałas komunikacyjny i dane z tego

województwa przyjmowane są jako porównawcze (wskaźnik 1), podobne warunki panują w województwie

lubelskim; 12. dawka absorbowana przez kilogram ( w tym przypadku gleby) przez godzinę wyrażana w

Dżulach – gray (1 Gy = J/kg).

Wykorzystano dane z raportów PIOŚ „Stan środowiska w Polsce” – ostatni z 2013 r. oraz najnowszych

internetowych raportów wojewódzkich przygotowywanych przez WIOŚ (podlaskie, lubelskie,

podkarpackie). Ostatnie dane dotyczą 2012-2013 r.

Do powyższej charakterystyki należy dodać uwagi związane z wielkimi klęskami ekologicznymi.

Wschodnie rubieże obszaru na Białorusi oraz na Ukrainie przeżyły jedną z największych tragedii

ekologicznych – awarie reaktora jądrowego w Czarnobylu i następstwa uwolnienia radionuklidów. Do dziś

znaczne przestrzenie, zwłaszcza w Obwodzie Homelskim są uważane za skażone i praktycznie nie są

wykorzystywane. Ogniska skażeń wystąpiły także na Ukrainie i w zdecydowanie mniejszym stopniu w

północno-wschodniej Polsce. Poziom zagrożenia nadal jest lokalnie znaczący, co ogranicza produkcje

roślinną oraz wykorzystanie runa leśnego, żywych zasobów wód itd.

Poważne, negatywne skutki środowiskowe miały prowadzone na tych terenach intensywne prace

melioracyjne. Przeprowadzono je w XX stuleciu we wszystkich krajach, najwięcej na Polesiu, mniej na

Podlasiu i Wołyniu. Zniszczono wtedy tysiące hektarów bezcennych torfowisk niskich, w tym

przepływowych i w dewastacyjnym stylu uregulowano wiele rzek niszcząc ich wartościowe przyrodniczo

koryta i doliny.

Powyższe cechy w ujęciu generalnym są konstytutywne dla przygranicznej części omawianego obszaru

PBU, chociaż są wewnętrznie, subregionalnie i lokalnie silnie zróżnicowane.

Przytoczone w kolumnie drugiej przeciętne charakterystyki środowiskowe obszaru PBU należy traktować

jako wyjściowe do przeprowadzanych w przyszłości ewaluacji. Po dane szczegółowe należy sięgać do

oficjalnych zestawień państwowego monitoringu środowiska (w Polsce i odpowiednio na Białorusi i

Ukrainie). Należy stwierdzić, że we wszystkich krajach współpracy dane takie są obecnie dostępne i

wiarygodne.

III.3. Ochrona przyrody

20

Po polskiej stronie obszaru znajduje się osiem istniejących Parków Narodowych (Wigierski, Biebrzański,

Narwiański, Białowieski, Poleski, Roztoczański, Bieszczadzki i Magurski), co najmniej jeden projektowany

(Przemyski), kilkanaście parków krajobrazowych, ponad sto pięćdziesiąt rezerwatów i wiele innych form

konserwatorskiej ochrony przyrody (obszary chronionego krajobrazu, pomniki przyrody, stanowiska

dokumentacyjne, użytki ekologiczne, zespoły przyrodniczo-krajobrazowe). Na omawianym terenie są

Rezerwaty Biosfery UNESCO (Białowieski, Jezioro Łuknajno, Karpaty Wschodnie i Polesie Zachodnie),

jeden obiekt Światowego Dziedzictwa UNESCO (Puszcza Białowieska), obszary wodno-błotne chronione

na mocy ratyfikowanej przez Polskę Konwencji Ramsarskiej (Jezioro Łuknajno, Dolina Rospudy,

Biebrzański, Wigierski, Poleski i Narwiański Park Narodowy). Bieszczadzki i Białowieski Park Narodowy

uhonorowane są Dyplomem Europy jako jedyne w Polsce. Po stronie białoruskiej podobnie wysokiej

wartości są parki narodowe: Białowieski, Naroczyński, Polesia Nadbużańskiego oraz Prypecki. Szczególne

znaczenie mają ustanowione obszary NATURA 2000, należące zarówno do „ptasich – OSO” jak i

„siedliskowych” – SOO. Sieć NATURA 2000 obejmuje w polskiej części obszaru PBU wszystkie wyżej

wymienione Parki Narodowe, a ponadto długą listę obiektów, wyszczególnioną w poniższej tabeli. W sumie

obszary NATURA 2000 obejmują poniżej 11 % polskiej części terenu PBU (8 000 z 75 912 km

2).

Dokładne wyliczenie tej powierzchni jest trudne ze względu na liczne obszary położone na granicy PBU.

Należy podkreślić, że w skali Europy, a nawet świata, ta część Środkowej Europy posiada wartości

przyrodnicze, rozumiane ekologicznie i krajobrazowo, niezwykle rzadkie, szczególnie cenione tak u

przyrodników, jak i turystów, będące jednocześnie unikalnymi zasobami różnorodności biologicznej

(zarówno siedliskowej, jak i gatunkowej, genetycznej oraz krajobrazowej). Na pograniczu oceanicznej i

kontynentalnej Europy wykształciły się na podłożu o genezie glacjalnej i fluwioglacjalnej geoekosystemy

nizinne pojezierzy, pradolin, niskich gór i wyżyn z akcentami pontyjskimi. Mozaika mezoregionalna jest tu

wyjątkowo duża, wywołana różnicami podłoża, a przede wszystkim odmiennością stosunków

klimatycznych i wodnych, w tym zasilania. Taką przyrodę utrzymuje przejściowy klimat z cechami

atlantyckimi i kontynentalnymi, z dużą zmiennością warunków pogodowych i uwarunkowany znaczna

rozciągłością południkową w części Europy o znacznych kontrastach atlantycko-azjatyckich. Cechą istotną

jest także równoleżnikowa rozciągłość przy jednoczesnej zwartości hydrologicznej (przede wszystkim

dorzecza Bugu i Narwi). Jedynym poważnym zakłóceniem jedności przyrodniczej tej krainy są całkowicie

sztuczne granice administracyjne, sztuczne także ze społecznego punktu widzenia.

Na omawianym obszarze wyróżnić trzeba siedem transgranicznych obszarów o wyjątkowych walorach

przyrodniczych i kulturowych - obszarów o szczególnej wartości. To kolejno, od północy: Zespół puszcz

otaczających Kanał Augustowski (Augustowska, Grodzieńska i Dajnawska), Puszcza Białowieska, Pobuże

Podlaskie, Polesie Włodawskie, Obniżenie Dubieńskie, Roztocze, Przemyski łuk Sanu i Bieszczady z

21

pogórzami.. Program powinien koncentrować najważniejsze działania tyczące się ochrony środowiska

właśnie tam. Obszary te zajmują ponad połowę strefy przygranicznej PBU i sięgają do granic przyjętej

delimitacji PBU.

W obrębie obszaru objętego Programem na Ukrainie znajduje się kilkanaście terenów o wysokim statusie

ochronnym, przy czym ukraińska kategoryzacja nie odpowiada klasyfikacji IUCN, która stosuje UE i

Polska. Wymieniamy tu zatem trzy jednostki znajdujące się bezpośrednio przy granicy z Polską:

Rezerwat ścisły Roztocze, Jaworowski Part Narodowy oraz Nadsański Park Krajobrazowy. Inne obiekty

zaznaczono na mapce.

Z tego, przeglądowego opisu wynika, że cały analizowany obszar leży w bezpośrednim sąsiedztwie

niezwykle wartościowych terenów. Tylko na bardzo niewielkich odcinkach granicy na północ od Kuźnicy,

w rejonie Wysokich (Białoruś) oraz w rejonie Bełza i Jaworowa (Ukraina) krajobraz nie jest wybitnie

atrakcyjny – w tym ostatnim przypadku ze względu na eksploatację górniczą – kolejny problem do

uwzględnienia w dalszej współpracy. Tak więc mieszkańcy omawianego obszaru mają do cennych miejsc

przyrodniczych nie więcej niż 25 km, a najczęściej poniżej 15-tu. Należy tu dodać, że tereny przygraniczne,

nawet prawie bezleśne, odznaczają się urokiem nienaruszonej struktury ekstensywnych agrocenoz, co było

przyczyną ustanowienia przy granicy od strony polskiej obszarów chronionego krajobrazu. Przykładami

takich terenów, czekających na odkrycie i powiązanie z sąsiadem jest Grzęda Sokalska (po polskiej stronie

Lasy Dołhobyczowskie i Dolina Bugu wpływającego do Polski) oraz długi odcinek strefy pogranicznej z

Białorusią od Kruszynian na południu przez Krynki do Kuźnicy. Należy zauważyć, że obszar NATURA

2000 PLB20000 „Puszcza Knyszyńska” w wersji Ministerstwa Środowiska nie sięga do granicy, ale na

„Shadow list”, czyli zestawieniu proponowanych przez polskie organizacje ekologiczne nowych obszarach

NATURA 2000 akceptowanym przez Komisję Europejską, następuje kontakt tego obszaru z Białorusią

pomiędzy Narejkami i Łapiczami, a więc praktycznie na całym odcinku, gdzie rzeką graniczną jest bardzo

atrakcyjna przyrodniczo Świsłocz (w propozycji inwestycji jest most na tej rzece). Wreszcie odnotować

trzeba, że granica pomiędzy Białorusią i Ukrainą w sąsiedztwie Polski też przechodzi przez tereny cenne

(Polesie Zachodnie, sąsiedztwo Szackiego PN). Podobnie jest z granicą Białorusko-Litewską (dolina

Niemna) oraz Ukraińsko-Słowacką (Bieszczady).

Należy zauważyć, że wymienione obszary o bardzo wysokich walorach przyrodniczych, tylko w części

północnej i południowej, silnie wiążą się z systemem ochrony krajobrazu i przyrody w Polsce. Mowa o

kontynuacji strefy pojeziernej od Puszczy Augustowskiej przez Pojezierze Ełckie i dalej na zachód, a także

ciągiem południowo-zachodnim przez dolinę Biebrzy i Narwi.

TABLICA II. Zestawienie obszarów NATURA 2000 w granicach Programu PBU

22

*Objaśnienie: PLB – obszary specjalnej ochrony ptaków, PLH – specjalne obszary ochrony siedlisk, PLC - obszary specjalnej

ochrony ptaków i specjalne obszary ochrony siedlisk, których granice się pokrywają.

** Objaśnienie do nazw podregionów: b - białostocki, bp – bialskopodlaski, c- chełmski, k – krośnieński, l – lubelski, ł –

łomżyński, o- ostrołęcki, p – przemyski, r – rzeszowski

s – siedlecki , su - suwalski, t – tarnobrzeski, z- zamojski

23

Numer * Nazwa Nazwa

podregionu**

PLB

200006

Ostoja Biebrzańska b-su-ł

PLH

200003

Ostoja Suwalska b-su

PLH

200001

Jeleniewo b-su

PLH

200004

Ostoja Wigierska b-su

PLH

200008

Dolina Biebrzy b-su, ł

PLH

200002

Narwiańskie bagna b-su, ł

PLH

200014

Schrony Brzeskiego Rejonu Umocnień b-su

PLH

140013

Wydmy Lucynowsko-Mostowieckie o-s

PLB

280008

Puszcza Piska ł, o-s

PLB

280007

Puszcza Napiwodzko-Ramudzka o-s

PLB

200001

Bagienna Dolina Narwi b-su, ł, o-s

PLB

200002

Puszcza Augustowska b-su

PLB

200003

Puszcza Knyszyńska b-su

PLB

140014

Dolina Dolnej Narwi ł, o-s

PLB

140005

Dolina Omulwi i Płodownicy o-s

24

PLB

140007

Puszcza Biała o-s

PLB

140001

Polesie l, bp

PLB

140004

Dolina Środkowej Wisły l

PLH060015 Płaskowyż Nałęczowski l

PLH

060005

Dolina Środkowego Wieprza l

PLC

200004

Puszcza Białowieska b-su

PLH

060021

Świdnik l

PLH

060007

Gościeradów l

PLH

060031

Uroczyska Lasów Janowskich l, c-z, r-t

PLB

140006

Małopolski Przełom Wisły l

PLB

060015

Zbiornik Podedworze bp

PLB

060014

Uroczysko Mosty-Zahajki bp

PLB

060001

Bagno Bubnów bp

PLB

060020

Zbiornik w Nieliszu c-z

PLB

060013

Dolina Górnej Łabuńki c-z

PLB

060012

Roztocze c-z

PLB Zlewnia Górnej Huczwy c-z

25

060017

PLB

060021

Dolina Sołokiji c-z

PLB

060018

Dolina Szyszły c-z

PLB

180005

Puszcza Sandomierska r-t

PLB

180003

Góry Słonne k-p

PLC

200002

Ostoja w Dolinie Górnej Narwi b-su

PLC200003 Przełomowa Dolina Narwi ł

PLH

140011

Ostoja nadbużańska b-su, ł, bp

PLB

140001

Dolina Dolnego Bugu b-su, ł, bp

PLH

140007

Kantor Stary o-s

PLH

060001

Chmiel l

PLH

060012

Olszanka l

PLH

060013

Ostoja Poleska l, b-p

PLH

060054

Opole Lubelskie l

PLH

060055

Puławy l

PLH

060053

Terespol bp

26

Numer * Nazwa Nazwa

podregionu**

PLH

060018

Stawska Góra c-z

PLH

060024

Torfowisko Sobowice c-z

PLH

060004

Dobryń bp

PLH

060039

Dobużek c-z

PLH

060003

Debry c-z

PLH

060042

Dolina Szyszły c-z

PLH

060044

Niedzieliska c-z

PLH

060025

Dolina Sieniochy c-z

PLH

060020

Sztolnie w Senderkach c-z

PLB

140002

Dolina Liwca o-s, bp

PLB

060003

Dolina Środkowego Bugu bp, c-z

PLH

060035

Zachodniowołyńska Dolina Bugu c-z

PLH

140004

Dąbrowy Seroczyńskie o-s,l

PLH060002 Czarny Las bp

PLH

060008

Hubale c-z

27

PLH

060010

Kąty c-z

PLH

060011

Krowie Bagno bp

PLH

060019

Suśle Wzgórza c-z

PLB

060006

Lasy Parczewskie l

PLH

060009

Jeziora Uściwierskie L, bp

PLH

060006

Gliniska c-z

PLH

060027

Wygon Grabowiecki c-z

PLH

060016

Popówka c-z

PLH

060017

Roztocze Środkowe c-z

PLB

060004

Dolina Tyśmienicy l

PLB

060002

Chełmskie torfowiska węglanowe c-z

PLH

060023

Torfowiska Chełmskie c-z

PLB

060007

Lasy Strzeleckie c-z

PLB

060008

Puszcza Solska c-z, r-t, k-p

PLB

060005

Lasy Janowskie c-z

PLH

060014

Pastwiska nad Huczwą c-z

28

PLH

180006

Kołacznia r-t

PLH

060022

Święty Roch c-z

PLH

060026

Wodny Dół c-z

PLH

060028

Zarośle c-z

PLH

060029

Żurawce c-z

PLB

180001

Pogórze Przemyskie r-t

PLH

180017

Horyniec k-p

PLH

180008

Fort Salis Soglo k-p

PLH

180001

Ostoja Magurska k-p

PLH

120033

Bednarka k-p

PLH

180016

Rymanów k-p

PLH

180018

Trzciana k-p

PLH

180009

Sztolnie w Węglówce k-p

PLH

180011

Jasiołka k-p

PLH

180015

Łysa Góra k-p

PLC

180001

Bieszczady k-p

29

Rys. 1 Konserwatorska ochrona przyrody na obszarze PBU

Korytarz Bugu jest miejscami bardzo wąski i gęsto poprzecinany strukturami antropogennymi. Na południu

daleki, ale ograniczony, zasięg na zachód ma strefa związana z Roztoczem - Puszcza Solska, Lasy

Janowskie. Dopiero Bieszczady, poprzez łańcuch Karpat, wiążą się z resztą południa kraju. Oznacza to, że

utrzymanie i rozwijanie w ramach współpracy PBU południkowej łączności ekologicznej wzdłuż granicy, a

zwłaszcza na odcinkach „hydrogenicznych” jest ważnym elementem zwartości polskiego krajobrazu

Wielkoobszarowe tereny

chronione (Parki Narodowe,

Krajobrazowe oraz tereny o

równorzędnym statusie

30

przyrodniczego. Traktując obszar PBU jako system przestrzenny, można wyznaczyć dla niego te osie

przyrodnicze, które wymagają największych zabiegów mających na celu z jednej strony ochronę przyrody i

dziedzictwa kulturowego, a z drugiej promocji turystycznej oraz zrównoważonej aktywizacji gospodarczej.

Południkową osią jest graniczny Bug. Największe perspektywy rozwoju mają dwie równoleżnikowe strefy:

Kanał Augustowski rozumiany jako rozgałęziona turystyczna droga wodna pomiędzy Biebrzą i Niemnem

oraz Roztocze rozumiane jako atrakcyjny szlak turystyczny pomiędzy Lublinem i Lwowem. Ten

przyrodniczy „ruszt” sprzyja utrzymaniu zwartości obszarów chronionych w sieci NATURA 2000.

31

Rys. 2. Transgraniczne obszary chronione i jednocześnie potencjalnie konfliktowe: III. Trzy Puszcze

Augustów – Grodno z Kanałem, IV – Puszcza Białowieska, V – Przełom Bugu; Drohiczyn-Brześć, VI –

Polesie Zachodnie, VII – Roztocze, VIII – Beskidy Wschodnie, Karpaty Trzech Narodów. Nie

zaznaczony, potencjalny: Dolina Środkowego Sanu: Przemyśl – Truskawiec.

32

III.4. Wybrane obszary z potencjalnymi konfliktami ekologicznymi i problemy utrzymania zwartości

przyrodniczej obszaru.

Rozszerzanie obszarów ochrony konserwatorskiej powoduje różnego rodzaju konflikty społeczne z

udziałem miejscowego społeczeństwa, organizacji ekologicznych i administracji. Odnotować należy fakt nie

powołania w Polsce ani jednego parku krajobrazowego od ośmiu lat i skuteczne zablokowanie rozszerzenia

parków narodowych. Węzłem konfliktu na obszarze PBU jest Puszcza Białowieska, w mniejszym stopniu

Pogórze Przemyskie. Najtrudniejszym problemem jest gospodarka leśna, której ograniczanie wymagane

przez przepisy dotyczące terenów chronionych (w tym także obszarów NATURA 2000) odczytywane jest

jako strata gospodarcza i obniżenie dochodów. Dobrym sposobem na łagodzenie tych konfliktów są Leśne

Kompleksy Promocyjne. Trzy takie rozległe tereny leśne leżą na obszarze PBU. To właśnie Puszcza

Białowieska, Lasy Janowskie oraz Lasy Bieszczad. Prowadzona jest tam proekologiczna gospodarka

drzewostanem, przy zachowaniu gospodarczych funkcji lasu i eksponowaniu zasobów i wartości

pozatartacznych.

Strefami potencjalnych znaczących zagrożeń środowiska pozostaje okolica Jaworowa (Ukraina) oraz

przygraniczne tereny tranzytowe: okolice Brześcia i Medyki.

W ostatnim okresie wzrasta liczba źródeł konfliktu pomiędzy zadaniami gospodarczymi (zwłaszcza

służącymi społeczeństwu bezpośrednio) a ochroną przyrody. Dobitnym przykładem z tego terenu jest Via

Baltica i obwodnica Augustowa, a ostatnio także rozbudowa białostockiego węzła drogowego. Program

PBU, a także inne dokumenty strategiczne dotyczące tej części Polski (a także krajów sąsiedzkich) powinny

wyraźnie określać pozycje obszarów chronionych, zwłaszcza układów sieciowych, eliminując poważne

zagrożenia mogące wystąpić w rezultacie realizacji dokumentu strategicznego. Można wskazać na dwa

kierunki takich zagrożeń:

Fizyczny, związany z rozbudową infrastruktury oraz działalności gospodarczej w określonych

miejscach;

Instytucjonalno-programowy związany z reorientacja priorytetów zagospodarowania

przestrzennego, struktury gospodarczej, standardów technicznych oraz polityki ekonomicznej.

Program nie stwarza takich zagrożeń, nie tylko ze względu na to, ze jest dość skromny finansowo i

rzeczowo, ale też ze względu na centralnie umieszczone priorytety prośrodowiskowe.

Należy przyjąć, ze obszarami szczególnie wrażliwymi, a wiec potencjalnie konfliktowymi w obliczu

wprowadzania tam zarówno miękkich, jak i konkretnych projektów inwestycyjnych będą węzły

przyrodniczo-turystyczne transgraniczne, z których dwa SA już formalnie ukształtowane (Białowieski i

33

Zachodnio-Poleski. Załączono schematyczną mapkę tych terenów zaczerpniętą z opracowania

G.Rąkowskiego Transgraniczne obszary chronione na wschodnim pograniczu Polski, IOŚ 2000.

IV. CELE OCHRONY ŚRODOWISKA I ICH UWZGLĘDNIENIE W PROGRAMIE

IV.1. Metoda określenia celów strategicznych zrównoważonego rozwoju na pograniczu PBU

Określenie tych celów przyjęto jako drogę do wykazania spójności Programu PBU z celami i zasadami

ochrony środowiska i zrównoważonego rozwoju. W trakcie przygotowywania Programu dokonano

wzajemnej wymiany informacji, co do przyjmowanych w trzech krajach zasad, zatem zapisy Programu są

ich wykładnią.

Analiza dokumentów strategicznych zawierających problematykę ochrony środowiska i zrównoważonego

rozwoju mających odniesienie do Programu PBU jest ustawowym elementem wykonywanej prognozy

programu, gdyż wskazuje miejsce dokumentu w systemie strategii pro środowiskowych i pozwala na

zapisanie celów, których wypełnienie jest jedną z miar oceny dokumentu przez prognozę. Przedstawiono je

w układzie historyczno – supletycznym, to znaczy z postępującym eksponowaniem celów ważniejszych, by

sprawnie wyłonić istotne cele. Kluczowe terminy i określenia budujące zapis celów wytłuszczono.

Wyróżniono Strategie europejskie ze szczególnym uwzględnieniem UE, a także polskie dokumenty

strategiczne, krajowe i regionalne. Zwrócono uwagę na strategie rozwoju wschodnich terenów

przygranicznych, w tym dokumenty strategiczne dotyczące ZPP. Omówiono także dokumenty białoruskie i

ukraińskie.

Cele ochrony środowiska ustanowione na szczeblu międzynarodowym, krajowym i regionalnym grupują się

obecnie w dwóch zasadniczych nurtach: oddalania zagrożeń globalnych, w tym tych związanych z

wyczerpywaniem się zasobów planety oraz związanych z szeroko rozumianym bezpieczeństwem

ekologicznym oraz świadomością ekologiczną jednostki działającej w określonej społeczności. Celem

głównym, uniwersalnym, jest podążanie zgodne z ideą i zasadami zrównoważonego rozwoju, co

praktycznie powtarzają wszystkie współczesne dokumenty strategiczne.

IV.2. Grupa celów światowych i międzynarodowych

Od apelu U’Thanta (1969), Deklaracji Sztokholmskiej (1972) oraz wczesnych programów ochrony

środowiska ONZ (UNEP), a zwłaszcza strategii ochrony przyrody (1980), Światowej karty przyrody (1982)

34

i Raportu „Nasza wspólna przyszłość” (1987), spotkania ministrów z Europy w Bergen, ekologicznego

Orędzie Noworocznego Papieża(1990) i wreszcie dokumentów Konferencji ONZ „Środowisko i Rozwój”,

która znana jako Szczyt Ziemi odbyła się w Rio de Janeiro w 1992 roku aktualne, są sformułowane tam

zasady koniecznych praw i obowiązków, warunkujące osiągnięcie nowego ekologicznego ładu na Ziemi

oraz lepszej jakości życia. Szczególnie powszechny stał się zbiór zasad zrównoważonego rozwoju zwany

Agenda 21. Mowa tam także o potrzebie stałej współpracy wszystkich państw i ludzi na rzecz

zrównoważonego rozwoju w celu zachowania, ochrony i przywracania zdrowia i integralności

ekosystemu Ziemi. Zasadniczy cel Programu PBU – rozwój obszarów przygranicznych trzech państw jest

także zgodny z zasadami zrównoważonego rozwoju i nowoczesnej ochrony środowiska, gdzie awans

ekonomiczny ludzi uważa się za niezbędny warunek wzrostu świadomości ekologicznej, a więc szanse

na społeczną akceptację koniecznych ograniczeń w użytkowaniu zasobów środowiska.

Dokumenty z Rio powszechnie wprowadziły klasyczne dziś zasady odpowiedzialności za straty

środowiskowe oraz podstawowe kryteria zrównoważonego rozwoju, a także do dziś skutecznie wdrażane

instrumenty zarządzania ochroną środowiska. Najważniejszym z takich narzędzi, które będą

wykorzystywane w programie PBU są oceny środowiskowe, zarówno dla pojedynczych przedsięwzięć jak i

wykonywane w stosunku do dokumentów strategicznych. W Rio narodziły się dwie najważniejsze

konwencje dotyczące ochrony środowiska, niezwykle ważne dla współpracy transgranicznej. Mowa o

Konwencji o różnorodności biologicznej oraz Ramowej Konwencji w sprawach zmian klimatu. Trzeba tu

zwrócić uwagę, że od Szczytu w Rio poszukuje się dodatkowych rozwiązań prawno-politycznych

mogących zastąpić nie zawsze podpisywane i ratyfikowane konwencje i traktaty. Poważną rolę ma

regionalizacja – przy trudnościach znalezienia rozwiązań globalnych można zawierać porozumienia

regionalne. Dobrym przykładem jest Konwencja Helsińska dotycząca Morza Bałtyckiego (dotyczy ona

także PBU, ponieważ wszystkie trzy kraje leżą w zlewisku tego morza). Zbliżony charakter może mieć

porozumienie Zielonych Płuc Europy, które także obejmuje analizowany obszar. Te, w pewnym sensie,

zastępcze inicjatywy programowe związane są z małą skutecznością działań ONZ .

Kolejnym zbiorem źródeł teleologicznych jest Milenijny Raport ONZ dotyczący Celów Rozwoju

zawierający osiem celów głównych. Ósmy z nich wiąże się z potrzebą ustanawiania i realizowania

krajowych strategii zrównoważonego rozwoju do roku 2005.W 2001 roku ukazała się podpisana przez kraje

europejskie i północno-atlantyckie Deklaracja Amsterdamska o zmianach globalnych dotycząca

koniecznych reakcji na nie. Najważniejszym sformułowaniem tej deklaracji jest postulat rozumienia tych

zmian nie jako prostego paradygmatu przyczynowo – skutkowego, ale jako procesu z charakterystycznymi

progami i zmianami. Uznano, że Ziemia jako system wyszła daleko poza zasięg naturalnej zmienności

występującej przez ostatnie setki tysięcy lat. Zatem potrzebne są etyczne i polityczne ramy globalnego

35

zarządzania i strategii zagospodarowania Ziemi jako systemu. Deklaracja Amsterdamska jest

najpoważniejszym ostrzeżeniem tego typu przed ostatnim Raportem Klimatycznym Międzyrządowego

Zespołu ds. Zmian Klimatu Klimatu (IPCC 2007). W praktyce oznacza, że wszelkie programy, plany i

polityki muszą odnosić się do niezamierzonych i postępujących zmian w środowisku globalnym i lokalnym.

Te i inne wyzwania legły u podstaw organizacji Szczytu Ziemi w Johanesburgu w 2002 roku.. Dla

Programu PBU warte odnotowania są zasady odpowiedzialności przedsiębiorców i biznesu za stan

środowiska, które powinny być wprowadzone do praktyki współpracy. Zostały one zapisane w łownym

dokumencie „Deklaracji Środowisko i Rozwój”. Jako najnowszy dokument o charakterze światowym,

porządkującym relacje cywilizacji ze środowiskiem jest tzw. Karta Ziemi, lub inaczej umowa najmu z

Ziemią przygotowana w Brnie w 2004 roku przez uczestników europejskiej regionalnej konferencji ONZ.

Jest to Deklaracja w przeważającej części o charakterze filozoficznym, ale dobrze określa ograniczoność

naszych dzisiejszych działań oraz potrzebę odnowy naturalnego porządku świata jako warunku długotrwałej

egzystencji człowieka i jego kultury. Hasła tej Deklaracji bardzo dobrze pasują do celów Programu PBU,

gdzie eksponuje się zrównoważony rozwój ekonomiczny.

Szczególną uwagę należy skierować na Konwencję o dostępie do informacji, udziale społeczeństwa w

podejmowaniu decyzji oraz dostępie do sprawiedliwości w sprawach środowiska, z Aarhus (1998).

Polska ratyfikowała około 20 konwencji tyczących się ochrony środowiska, niektóre z nich są

uszczegółowione w prawodawstwie unijnym, a więc ściśle implementowane do prawa polskiego. Można

przyjąć, że poza konkretnymi procedurami transgranicznymi oraz kilkoma rozporządzeniami UE

specyfikującymi ograniczenia z powodów środowiskowych, wszystkie trzy kraje akceptują nowoczesne

zasady zawarte w konwencjach oraz porozumieniach europejskich (np. ustanawianych przez Radę Europy).

A zatem, dokument musi być z nimi zgodny.

IV.3. Cele unijne

Część z nich ma swe źródła w europejskiej aktywności na rzecz ochrony środowiska i rozwoju

zrównoważonego omówionej powyżej. Szczególna rolę ma tu Rada Europy, OECD oraz regionalne agendy

ONZ. Podstawowymi dokumentami strategicznymi tyczącymi się ochrony środowiska Unii Europejskiej są

wspólnotowe programy ochrony środowiska, które zaczęto formułować od 1973 roku.

W zakresie zagadnień objętych projektem Programu Współpracy Transgranicznej jednym z

najważniejszych dokumentów jest Strategia Europa 2020 - strategia na rzecz inteligentnego i

zrównoważonego rozwoju sprzyjającego włączeniu społecznemu i jeden z jej projektów wiodących -

36

Europa efektywnie wykorzystująca swoje zasoby. Relację tych dokumentów w ramach Strategii Europa

2020 oraz innych dokumentów strategicznych UE przedstawiono na niżej zamieszczonym wykresie.

Rys. 3 Strategia Europa 2020 , Źródło: EEA Environment and Human health 2012 za Rappolder, 2012

Z punktu widzenia ochrony środowiska ważnym dokumentem jest Siódmy ogólny unijny program działań

w zakresie środowiska naturalnego do 2020 r. (7 EAP) „Dobra jakość życia z uwzględnieniem ograniczeń

naszej planety”. Przypomnijmy jeszcze, ze poprzedni, szósty program działań Wspólnoty w dziedzinie

ochrony środowiska na lata 2001-2010 miał hasło „Środowisko 2010: nasza przyszłość, nasz wybór”.

Wyznaczał on cztery priorytety wymienione poniżej.

Powstrzymanie niekorzystnych zmian klimatu i przeciwdziałanie ich następstwom.

Przyroda i bioróżnorodność; ochrona rzadkich zasobów biotycznych i krajobrazowych.

Środowisko i zdrowie, bezpieczeństwo ekologiczne obywateli.

Zrównoważone wykorzystanie zasobów naturalnych i nowa, skuteczna gospodarka odpadami.

Programy te wyraźnie zwracają się ku potrzebie wzmocnienia międzynarodowych ram instytucjonalnych,

tworzeniu regionalnych struktur, lepszej koordynacji pomiędzy państwami członkowskimi a także w ramach

innych struktur europejskich. Program wiąże się z zaprezentowaną na posiedzeniu Rady Europy w

Goeteborgu w 2001 roku strategią zrównoważonego rozwoju UE „Zrównoważona Europa dla lepszego

świata”. Ma ona trzyczęściową strukturę wykonawczą, gdzie w pierwszym etapie zakłada się zestawienie

37

przekrojowych, międzyresortowych propozycji i rekomendacji prowadzących do poprawy skuteczności

polityki i osiągnięcia zrównoważonego rozwoju. Chodzi o to by polityki sektorowe wzmacniały się

nawzajem, a nie rozchodziły, a polityka regionalna była prekursorem i najlepszym przykładem takiej

integracji. W drugiej fazie przewiduje się ustanowienie konkretnych instrumentów a w trzecim

implementację i ewaluację. Z 6 programem wiąże się Siedem Strategii Tematycznych perspektywa głęboko

sięgających w pierwsze dziesięciolecia XXI stulecia. Priorytetowe znaczenie dla PBU ma Strategia

Racjonalnego Gospodarowania Zasobami Naturalnymi, Strategia Ochrony Gleb oraz Strategia Ochrony

Jakości Powietrza.

Na konferencji ministrów ochrony środowiska w Lucernie (1993) przyjęto Program działań na rzecz

ochrony środowiska dla Europy Środkowej i Wschodniej. Może to być wzór do działań na rzecz

zrównoważonego rozwoju w Programie PBU. Program z Lucerny zawiera zasady liczenia strat w

środowisku i ustanawiania priorytetów, wskazuje niezbędne reformy w polityce ochrony środowiska w tym

tworzenie lepszych instytucji, zajmuje się finansowaniem ochrony środowiska wymieniając obiekty

priorytetowego finansowania. Przede wszystkim jednak zajęto się najszerzej, jak do tej pory, problemami

transgranicznymi, regionalnymi m.in. Program rozwija kwestię zarządzania obszarami podmokłymi oraz

ochrony różnorodności biologicznej na obszarach przygranicznych. Ważne dla PBU są także zapisy o

emisjach transgranicznych, promieniowaniu jonizującym, handlu odpadami. Bezpośredni, bardzo aktualny

związek z Programem PBU mają ustalenia dotyczące europejskiej sieci ekologicznej Natura 2000.

Szczególny charakter tych obszarów, częściowo ustanowionych już w Polsce wynika z zapisów Dyrektywy

Rady Nr 79/409 EWG z 2 kwietnia 1979 roku w sprawie ochrony dzikiego ptactwa, zwanej Dyrektywą

Ptasią (Dz. U. WE L 103 z 25.04.1979 ze zmianami), Dyrektywy Rady Nr 92/43 EWG z 21 maja 1992 r. w

sprawie ochrony siedlisk naturalnych i dzikiej fauny i flory zwanej Dyrektywą Siedliskową (Dz.U. WE L

206 z 22.07.1992 ze zmianami) oraz decyzji Komisji Nr 97/266 EWG z 16 września 1996 roku w sprawie

zakresu informacji o obszarach systemu Natura 2000 (Dz.U. WE L 243 z 24.09.1996). W rezultacie tych

uregulowań, spójna sieć obszarów chronionych powstaje na całym obszarze wspólnoty europejskiej od

2004 r. W skład tej sieci wchodzą obszary specjalnej ochrony (OSO) ustanawiane zgodnie z Dyrektywą

Ptasią oraz specjalne Obszary Ochronne (SOO) ustanawiane zgodnie z Dyrektywą Siedliskową. Obszary

takie zostały w Polsce wyznaczone i zatwierdzone (OSO), zgłoszone (SOO) oraz negocjowane na wniosek

organizacji pozarządowych (OSO i SOO). Tworzą one system obejmujący kilkanaście procent powierzchni

kraju, w tym wszystkie parki narodowe, część parków krajobrazowych i rezerwatów oraz dość znaczną

powierzchnię dotychczas praktycznie nie chronioną. Problem ustanowienia i utrzymania tych obszarów jest

jednym z fundamentalnych kwestii dzisiejszej ochrony przyrody w Polsce. w polskiej części obszaru

wsparcia programu znajduje się 95obszarów Natura 2000, których zgodne ze standardami europejskimi

38

utrzymanie wprost wymaga współpracy z Rosją, Litwą, Białorusią i Ukrainą. Konkretne miejsca zostały

opisane w części przyrodniczej.

Przykładem europejskiego programu międzynarodowego jest Ramowa konwencja ochrony i rozwoju

Karpat. Polska jest jej sygnatariuszem, a Ukraina, jako strona tej Konwencji, przygotowuje okresowe

sprawozdania z wypełniania jej celów mające rangę dokumentów państwowych. Cele konwencji są

zdecydowanie ekologiczne. Chodzi o trwałe zachowanie bezpieczeństwa środowiskowego gór i pogórzy,

racjonalną gospodarkę leśną i wodną (w rozumieniu zlewniowym, a wiec w zgodzie z Ramową Dyrektywą

Wodną) a także o prowadzenie stałej rejestracji (monitoringu) zmian w ekosystemach górskich. Dokumenty

związane z tą Konwencją jednoznacznie wskazują na proekologiczne przeznaczenie terenu, w tym we

współpracy z sąsiadami. Realizacja celów Konwencji zajmują się organy administracji regionalnej,

koordynatorem międzynarodowym jest Ministerstwo Ochrony Środowiska Przyrodniczego i

Bezpieczeństwa Jądrowego Ukrainy.

IV.4. Cele środowiskowe zapisane w polskich dokumentach strategicznych o zasięgu ogólnokrajowym

oraz ocena ich znaczenia dla Programu PBU

Wśród 28 postulatów Ustaleń Okrągłego Stołu (1989) znalazł się także obszerny zapis dotyczący

współpracy przygranicznej z propozycjami tworzenia funkcjonalnych obszarów bilateralnych na styku

cennych przyrodniczo obszarów leżących w Polsce i bezpośrednio za jej granicami. Ustalenia te

wykorzystano w dalszych dokumentach programowych ochrony środowiska w Polsce. Za ważne dla

Programu PBU uznać należy także zadeklarowane wtedy przyjęcie zasad ekorozwoju w Polsce, przyjęcie

nowego modelu gospodarki leśnej, przeprowadzenie powszechnej inwentaryzacji przyrodniczej (niestety

zaniechanej) oraz utworzenie ekologicznego systemu obszarów chronionych (w pełnym tego słowa

znaczeniu system ten dopiero obecnie jest dopięty).

Najlepszym i najważniejszym okazał się dokument - Polityka Ekologiczna Państwa, przyjęty przez Sejm w

maju 1991 roku. Na podstawie tego dokumentu Sejm przyjął w maju 1991 roku uchwałę w sprawie polityki

ekologicznej. Zawiera ona do dziś aktualne zasady wzmocnienia roli ochrony środowiska i działań

ekorozwojowych w celu poprawy jakości życia Polaków oraz zachowania zasobów przyrody, w

szczególności dokument ten wskazuje pilne potrzeby unowocześnienia pakietu legislacji środowiskowej,

prowadzenia wyceny strat środowiskowych, co powinno prowadzić do stymulowania proekologicznych

zachowań podmiotów gospodarczych, ustalenia zasad kształtowania bezpieczeństwa ekologicznego,

rozwoju systemu edukacji ekologicznej itd. Te i inne zapisy PEP I pozwoliły na sformułowanie w

następnych latach szczegółowych i nowoczesnych dokumentów strategicznych. Część z nich bezpośrednio

39

odnosi się do obszarów zainteresowania Programu PBU, a wszystkie analizują potrzeby, które powinny być

uwzględnione w tym Programie. Niestety w 2014 roku dokument ten przestał obowiązywać, a część

zapisów trafiła do innych strategii branżowych (energetyczno-środowiskowej oraz rolniczej) a także do

Narodowej Strategii Rozwoju 2020 (2012 r) i do Długookresowej Strategii Rozwoju Polska 2030 (2013 r.).

Odnotować trzeba trafne i długo oczekiwane zapisy Krajowej Strategii ochrony i umiarkowanego

użytkowania różnorodności biologicznej wraz z programem działań (2003), gdzie istotną rolę przypisano

ochronie pradolin i innych dolin rzecznych oraz obszarów hydrogenicznych będących największym

bogactwem obszaru PBU.

Odrębne znaczenie ma Narodowa Strategia Rozwoju Regionalnego 2010-2020. Regiony, Miasta, Obszary

wiejskie. Dokument ten zajmuje się także problemem zapóźnień rozwojowych wschodniej Polski.

Podstawowymi dokumentami regionalnymi tyczącymi się ochrony środowiska są wojewódzkie programy

ochrony środowiska wraz z planami gospodarki odpadami oraz plany przestrzennego zagospodarowania

województw. Są to dokumenty aktualizowane co cztery lata, wciąż jeszcze mało spójne. W 2008 ukazała się

nowa edycja Polityki Przestrzennego Zagospodarowania Kraju. Jest to dokument prawidłowo wskazujący

konieczność wszechstronnego awansu obszaru PBU z uszanowaniem zasad zrównoważonego rozwoju.

Zawarta w tych dokumentach problematyka ekologiczna, ekorozwojowa i pro zdrowotna ważna dla celów

Programu PBU obejmuje bardzo szeroką gamę zagadnień. Polityka ekologiczna powinna dokonywać się

poprzez zmiany modelu produkcji i konsumpcji tzn. zmniejszanie materiałochłonności,

energochłonności, wodochłonności i stosowanie dobrych praktyk oraz przyjaznych środowisku technik.

Zapisy te umieszczone są także w strategiach alternatywnych oraz Prognozach skutków środowiskowych,

zwłaszcza wtedy, gdy w dokumentach rządowych problematyka środowiskowa została potraktowana

słabiej.

Aspekty ekologiczne powinny być obligatoryjnie włączane do polityk sektorowych a także programów

rozwoju regionalnego i lokalnego. Ten ważny postulat wciąż jest niedostatecznie wypełniany, w

szczególności na obszarze PBU jest traktowany typowo deklaratywnie. I tak np. rynek powinien być

aktywizowany do działań na rzecz środowiska. M.in. mowa tu o tworzeniu „zielonych zawodów”(czyli

wymagających mniejszego sięgania po zasoby naturalne, generujących mniej odpadów i ograniczających

emisję zagrożeń do środowiska), partnerstwo z biznesem, kształtowaniu postaw konsumentów, likwidacji

subsydiów szkodliwych dla środowiska, zarządzaniu środowiskowym, odpowiedzialności za skutki

środowiskowe realizowanych przedsięwzięć. W zakresie wzmocnienia instytucjonalnego szczególnie

ważne dla Programu PBU jest wprowadzenie proekologicznych administracji zlewniowych (zgodnie z

wdrażaną w Polsce Ramową Dyrektywą Wodną UE) oraz wzmocnienie, a może nawet zreformowanie

40

służb inspekcji środowiska. Spodziewać się należy, że ta druga reforma nastąpi w czasie realizacji

Programu.

Bardzo ważne jest tu przekazanie tym wzmocnionym komórkom zadań związanych z realizacją

najważniejszych międzynarodowych konwencji ekologicznych. Mowa w kolejności ustanawiania o

Konwencji: o obszarach wodno-błotnych, Ramiarskiej z 1971 r., o międzynarodowym handlu dzikimi

zwierzętami, Waszyngtońskiej z 1973 r., ramowej Narodów Zjednoczonych w sprawie zmian klimatu z

1992 r., o różnorodności biologicznej z 1992 r., o kontroli transgranicznego przemieszczania i usuwania

odpadów niebezpiecznych, Bazylejska z 1992 r. , o ochronie i użytkowaniu cieków transgranicznych z 1992

r., Europejska Konwencja Krajobrazowa z 1997 r i inne.

Kwestie związane z komunikacją społeczną także wymagają usprawnienia. W Polsce formalnie system ten

już działa, ale daleki jest od doskonałości. Przy niskiej świadomości ekologicznej rolników, a wiec grup

społeczno-zawodowych przeważających na obszarze PBU, punkt ten jest szczególnie istotny. Chodzi tu nie

tylko o sprawne udostępnianie informacji o środowisku przez urzędy administracji publicznej, ale o

powołanie i zapewnienie funkcjonowania stałych ciał konsultacyjnych zajmujących się problematyką

ekologiczną. Z formalnego punktu widzenia kwestie te są w Polsce dostatecznie dobrze regulowane w

przepisach oraz Konwencji z Aarhus.

Problematyka ładu przestrzennego i racjonalnego użytkowania terenu – to jedno z najważniejszych

zadań w znacznym stopniu warunkujące sukces Programu PBU. Obecne przepisy prawa oraz praktyka

planistyczna są bardzo złe. W dziedzinie współpracy międzynarodowej priorytetowo należy traktować

współpracę dwustronną w dziedzinie ochrony środowiska z tymi państwami, które są lub mogą w

najbliższym czasie stać się naszymi strategicznymi partnerami. W dziedzinie ochrony dziedzictwa

przyrodniczego i racjonalnego użytkowania zasobów przyrody polskie dokumenty strategiczne podnoszą

kwestię wzrostu lesistości (do 30%), ochronę terenów wodno-błotnych, utworzenie sieci obszarów Natura

2000 oraz poprawę stanu czystości wód powierzchniowych.

W dziedzinie zrównoważonego wykorzystania surowców, materiałów, wody i energii ważne są działania

na rzecz kontroli wodochłonności, energochłonności i materiałochłonności, tworzenie bazy danych o pro

środowiskowych technologiach (wykorzystując kryteria BAT). Odrębnym zagadnieniem jest wykorzystanie

odnawialnych źródeł energii.

Była Polska Polityka Ekologiczna zdecydowanie wspiera zasady bezpieczeństwa ekologicznego i

sprawiedliwości ekologicznej. Poza kwestiami jakości wód, w tym pitnych, powietrza i standardów

usuwania odpadów, rosnące znaczenie mają nowoczesne systemy ochrony przed hałasem,

promieniowaniem elektromagnetycznym, obecnością szkodliwych chemikaliów w środowisku oraz

unikanie poważnych awarii przemysłowych. Jednym z priorytetowych, chociaż nie zawsze dostrzeganych,

41

zadań dla Programu PBU w tej grupie powinno być przeciwdziałanie antropogennym przyczynom

globalnego ocieplenia oraz łagodne dostosowywanie się do już obserwowanych jego następstw.

Potencjalny zakres projektów PBU wskazuje na możliwość wspierania takich działań. Oszczędność energii i

redukcja emisji GHG odbywać się będzie przede wszystkim w skali regionalnej i lokalnej, w ramach

współpracujących samorządów i dzięki podnoszeniu poziomu świadomości ekologicznej.

IV.5. Wybrane cele ochrony środowiska ze strategii regionalnych

Założenia strategiczne Zielonych Płuc Polski oraz szerzej Zielonych Płuc Europy –są bardzo dobrym

wzorcem dla działań programowych PBU. Wiążą się także z celami zapisanymi w dokumentach

wojewódzkich i euroregionalnych (np. Euroregionu Karpaty). Obszar ZPP obejmuje znaczną część PBU,

charakter krajobrazu (poza fragmentem górskim) jest zbliżony. W Strategii ZPP sformułowano cele rozwoju

i priorytety zgodne z zapisami województw. Można je zestawić wspólnie z zapisami strategii wojewódzkich

oraz karpackiej w następującym porządku:

tworzenie warunków do zachowania i wzmocnienia ekosystemów oraz ochrony wód, a także

ochrony i racjonalnego gospodarowania zasobami naturalnymi (ekorozwój);

tworzenie możliwości cywilizacyjnego awansu społeczności lokalnych, w tym poprawy jakości

życia;

aktywizacja gospodarcza zharmonizowana z wymaganiami środowiska przyrodniczego (trwały,

zrównoważony rozwój).

Pośredni związek z celami ochrony środowiska maja także:

podniesienie poziomu cywilizacyjnego poprzez rozwój edukacji;

wprowadzanie nowych, w tym ekoinnowacyjnych technologii;

rozwój turystyki krajowej i międzynarodowej o najwyższym standardzie;

rozwój rolnictwa ekologicznego, stanowiącego kluczowy element rolnictwa zintegrowanego

opartego na wielofunkcyjnym modelu rozwoju obszarów wiejskich, uwzględniający rozwój agroturystyki;

pełne zaspokojenie potrzeb w zakresie zaopatrzenia ludności i gospodarki w wodę oraz energię,

przy równoczesnych zabezpieczeniach systemów unieszkodliwiania ścieków i odpadów.

IV.6. Cele zawarte w wybranych strategicznych dokumentach białoruskich i ukraińskich

Białoruś oraz Ukraina należą do krajów akceptujących zasady zrównoważonego rozwoju. Jest to widoczne

w dokumentach oficjalnych a także w oficjalnie wypowiadanych stanowiskach na konferencjach

42

międzynarodowych. Wystarczy wspomnieć o odbytej W Kijowie w 2003 roku europejskiej konferencji

środowiskowej. Kraje te zwracają uwagę na potrzebę zachowania ogólnego bezpieczeństwa ekologicznego

oraz na aspekty dobrej tradycji, związki z kulturą i indywidualną jakością życia. Stosowane w tych

krajach procedury ochrony środowiska nie są, co prawda, zgodne z przyjętymi w UE, ale w wielu

przypadkach mają zbliżone założenia. Dotyczy to np. kontroli stanu środowiska, wykonywania ekspertyz

środowiskowych, utrzymywania i powoływania obszarów i obiektów chronionych, stawiania standardów

regionalnych i lokalnych przed niektórymi gałęziami gospodarczymi (turystyka, gospodarka wodna i leśna).

Na liście dokumentów strategicznych Ukrainy związanych z przedmiotem niniejszej Prognozy przede

wszystkim znajduje się przyjęta w lipcu 2006 r. przez Radę Ministrów Strategia Rozwoju Regionalnego do

2015 roku. Dokument ten przygotowany został w układzie diagnozy prospektywnej uzupełnionej

wytycznymi regionalnymi i branżowymi. Dysproporcje rozwoju poszczególnych regionów Ukrainy

analizuje się zarówno historycznie jak i teleologicznie szczególną uwagę zwracając na potencjał

demograficzny, ale też przyrodniczy. Strategia upatruje przyczyny zapóźnienia rozwoju także w aspektach

środowiskowych takich jak niedostatki infrastruktury komunalnej (zwłaszcza dostępu do wody) oraz

brakach w racjonalnym wykorzystaniu zasobów środowiska. Podkreśla się potrzebę innego spojrzenia na

ochronę przeciwpowodziową (ważny aspekt współpracy PBU) oraz ekologizację rolnictwa. Zachodnie

regiony przygraniczne uznane zostały za wymagające znaczących przemian, w tym korespondujących z

celami Programu PBU (rozwój turystyki, ochrona przyrody, gospodarka wodna). Cele przemysłowe i to z

udziałem przemysłu znacząco oddziaływującego na środowisko wyznaczono jedynie w przypadku Wołynia

(są tu ważne złoża mineralne fosforytów i miedzi) oraz lwowskiego okręgu przemysłowego.

Wyeksponowane są postulaty ochrony i turystycznego zagospodarowania Karpat i Pogórzy.

Ukraina przygotowała własny dokument dotyczący współpracy przygranicznej (Państwowy Program

rozwoju współpracy transgranicznej na lata 2007-2010., GMU , Kijów, 27.12.2006) oraz nowelizowaną

wersję z 2010 roku na lata 2011-2015 zatwierdzoną przez GMU. 1.12.2010, № 1088. Dotyczy on

wszystkich krajów sąsiedzkich i zakłada podpisywanie dwu i trójstronnych Programów podobnych do

Programu PBU. Zwraca on uwagę na konieczność zrównoważonego korzystania z zasobów środowiska

oraz szanowania spuścizny przyrodniczej.

Obecnie prawną podstawą zarządzania ochroną środowiska jest Ustawa z dnia 21.12.2010 r. "O

podstawowych zasadach (Strategii) polityki ekologicznej Ukrainy do 2020 roku " Wykorzystuje ona zapisy

poprzednio przywołanych dokumentów. Białoruś ma długą i dobra tradycję w przygotowywaniu

strategicznych dokumentów ochrony środowiska. Należy wspomnieć przede wszystkim o uchwalonej już w

1992 roku Ustawie Republiki Białoruś o ochronie środowiska naturalnego (№ 1982-XІІ). Na Białorusi

obowiązuje Krajowy Plan Działań na rzecz ochrony środowiska na lata 2011-2015 zatwierdzony przez

43

Gabinet Ministrów Ukrainy w 2011 r (№577-p). Podstawowe znaczenie w dziedzinie ochrony środowiska

ma Koncepcja ochrony bioróżnorodności przyrodniczej, której już II wersja obowiązuje od 8 lat. Jest to

bardzo obszerny dokument uchwalony przez Parlament, daleko wykraczający poza proste rozumienie

tytułu. Oprócz zasad i planów utrzymania białoruskiej przyrody w możliwie dobrym stanie, kreśli on zasady

współistnienia działalności gospodarczej i ochrony krajobrazu, stawia wysokie wymagania przed

projektującymi nowe inwestycje, głosi potrzebę racjonalizacji wykorzystania zasobów środowiska.

Białoruś ma także dokument strategiczny dotyczący rozwoju regionalnego o podobnym charakterze do

ukraińskiego z jeszcze silniejszym akcentem na potrzeby ekologiczne oraz podnoszenie jakości życia i

zdrowia. Należy zwrócić uwagę na dwa istotne elementy wpływające na praktykę ochrony środowiska w

tym kraju. Po pierwsze Białoruś dysponuje bardzo fachowo przygotowanym kompletem inwentaryzacji o

charakterze ekofizjogragficznym pozwalającym trafnie planować zabiegi gospodarcze i budownictwo w

ogóle. Po drugie na Białorusi funkcjonuje podobna do europejskiej procedura OOS, realizowana jednak w

systemie wyłącznie zależnym od administracji.

IV.7. Ocena zgodności Programu PBU z zapisami dokumentów strategicznych i wyłonionymi na ich

podstawie celami

Powyższa, skrócona prezentacja dokumentów krajowych, bilateralnych, międzynarodowych oraz

globalnych, pozwoliła na zestawienie najważniejszych celów strategicznych związanych z ochroną

środowiska i wdrażaniem zrównoważonego rozwoju. Zostały one zapisane poniżej.

Cel główny

Wdrażanie idei, zasad i narzędzi zrównoważonego rozwoju, w myśl zaproponowanego określenia „z

cywilizacji nieograniczonych potrzeb i ograniczonych zasobów do cywilizacji racjonalnych potrzeb i

wykorzystania nieograniczonego bogactwa możliwości zrównoważonego korzystania ze środowiska”.

Cele odniesienia

1. Powstrzymanie globalnych zagrożeń środowiska, przede wszystkim zmian klimatu, utraty bogactwa

różnorodności biologicznej, głównie poprzez działania promocyjne oraz pośrednie.

2. Tworzenie i utrzymywanie sieci sytemu ochrony przyrody: konserwatorskiej - przestrzennej,

gatunkowej i siedliskowej z myślą o zapewnieniu trwałości bogactw natury przy tworzeniu szans

skorzystania z sąsiedztwa z tymi bogactwami przez miejscową ludność oraz regiony i kraje.

3. Zapewnienie coraz to wyższego poziomu ochrony życia i zdrowia, poprzez poprawę jakości

żywności i wody oraz oddalanie zagrożeń nadzwyczajnych.

44

4. Ograniczanie łapczywego konsumeryzmu i wzrostu oferty produktów zbędnych oraz odpadów

poprzez wpływ na styl życia.

5. Instytucjonalne oraz indywidualne skuteczne zadbanie o tradycje i wizerunek regionu.

6. Stopniowe włączanie do standardów kultury obcowania z przyrodą.

7. Rozwiązanie problemów wywołanych pospolitymi zagrożeniami środowiska degradującymi

przestrzeń oraz zasoby: przede wszystkim związanych z następstwami zrzutów ścieków,

uwalnianiem odpadów oraz emisjami szkodliwych substancji do atmosfery, gleby i hydrosfery.

8. Wprowadzanie coraz wyższych standardów bezpieczeństwa ekologicznego we wspólnym wysiłku

społeczeństwa, podmiotów gospodarczych oraz administracji z uwzględnieniem także katastrof

naturalnych.

9. Wzmocnienie roli społeczeństwa, w tym samorządów i organizacji pozarządowych w planowaniu

przeznaczenia przestrzeni i wyborze kierunków rozwoju.

10. Tworzenie warunków do wykorzystywania wszelkiej wiedzy i doświadczeń w promowaniu i

wspieraniu prośrodowiskowych form działalności gospodarczej.

11. Zdecydowane rozszerzenie współpracy międzynarodowej, zwłaszcza sąsiedzkiej w celu wspólnego

rozwiązywania problemów środowiskowych, przestrzennych a także zrównoważonej gospodarki.

12. Podnoszenie świadomości ekologicznej i regionalnej.

13. Zapewnienie odpowiedniego finansowania ochrony środowiska przy realizacji działań.

Generalnie należy stwierdzić, że proponowany Program wspiera działania przyczyniające się do

zastępowania wykorzystania zasobów nieodnawialnych zasobami odnawialnymi, albowiem promuje

ekstensywny, ale nowoczesny, sposób wykorzystania tych zasobów oraz dbanie o ich odnawialność jako

gwarancję dobrobytu.

Podkreślić należy zgodność Programu z zapisami dokumentów strategicznych odnoszących się do ochrony

konserwatorskiej oraz gatunkowej. Należy stwierdzić, że Program nie narusza uzgodnień dotyczących sieci

obszarów NATURA 2000 w Polsce, umożliwia zapewnienie im korzystnych buforów (otulin) ze strony

wschodniej dzięki ściślejszej współpracy transgranicznej.

Wdrożenie Programu powinno przyczynić się do poprawy stanu środowiska na obszarach obecnie

zagrożonych i zdegradowanych oraz do ustabilizowania systemu ochrony krajobrazu i przyrody

rozumianych konserwatorsko. W szczególności powinny umocnić się systemy ochrony konserwatorskiej

najwyższych klas (Parki Narodowe, obszary NATURA 2000 i rezerwaty) położone w strefie

przygranicznej. Warunki ochrony gatunkowej poza tymi terenami nie poprawią się ze względu na

spodziewany rozwój infrastruktury komunikacyjnej, a więc fragmentacji terenów nie objętych ochroną.

45

Zakłada się, że wszystkie wymienione w liście przedsięwzięcia będą zgodne z zapisanymi priorytetami oraz

zasadami gospodarowania, a efektami wdrożenia Programu będą pozytywne zmiany w następujących

dziedzinach:

racjonalnego wykorzystania zasobów, zwłaszcza przestrzeni i zasobów biosfery;

korzystnej zmiany trendów konsumpcyjnych;

wprowadzania technologii i technik przyjaznych środowisku;

poprawy ładu przestrzennego;

podnoszenia świadomości i wiedzy ekologicznej.

Podobny obraz uzyskano konstruując środowiskową ocenę SWOT zamieszczoną w ZAŁĄCZNIKU I.

Program PBU w większości aspektów odnosi się do podstawowych haseł i zasad zrównoważonego rozwoju

(ZR). Większość zapisów ZR jest z nim zgodna. Dokumentuje to poniższa tabela. Wyszczególnione zasady

są zaczerpnięte z preambuły do dokumentów końcowych konferencji Narodów Zjednoczonych

„Środowisko i Rozwój” w Rio de Janeiro w czerwcu 1992 roku. Niektóre oczywiste zasady pominięto, inne

rozbudowano w związku z postępem w dziedzinie wdrażania tych zasad oraz ze względu na związek z

Programem PBU.

TABLICA III. Relacje Programu PBU do głównych zasad zrównoważonego rozwoju

Zasada zrównoważonego rozwoju Relacja do Programu PBU

Wszyscy ludzie mają prawo do zdrowego i twórczego życia

w harmonii z przyrodą.

Program traktuje tak zarówno

mieszkańców regionu, jak i przybyszy

Państwa zobowiązują się, że ich działalność nie spowoduje

zniszczeń środowiska naturalnego innych państw, w tym

ościennych.

Jedna z podstaw Programu

Prawo i działalność gospodarcza powinny być tak

prowadzone by zapewnić potrzeby rozwojowe współczesnych

ale też zasoby środowiska dla przyszłych pokoleń.

Fundament ZR. Program zakłada taki

właśnie rozwój.

Ochrona środowiska musi być traktowana łącznie z innymi

procesami rozwojowymi.

Wdrażanie Programu powinno wskazać

potrzebę takiego działania. Dziś jest to

46

zasada zwykle nie przestrzegana.

Likwidacja ubóstwa jest integralnym zadaniem

zrównoważonego rozwoju, służy ochronie środowiska w

każdym aspekcie.

Ubóstwo jest problemem na obszarze

PBU. Należy dostrzec związki

pomiędzy nim i ZR.

.

Należy eliminować modele produkcji i konsumpcji

zakłócające zasady ZR.

Program nie dotyczy bezpośrednio tej

kwestii, ale wspiera np.

ekoinnowacyjność.

Rozwój nauki i techniki powinien wspomagać wdrażanie

zrównoważonego rozwoju.

Rola nauki i techniki została

wyeksponowana, także w sensie

proekologicznym.

Dostęp do informacji o stanie środowiska i działaniach na

rzecz jego poprawy a także udział społeczeństwa w

rozwiązywaniu kwestii środowiskowych jest fundamentem

wdrażania ZR.

Nastąpi wyraźny wzrost form i

intensywności komunikacji społecznej.

Państwa powinny wzbogacać prawne podstawy ochrony

środowiska korzystając z dorobku międzynarodowego, ale

zachowując odrębność narodową i kulturalno-regionalną.

Zasada ta szczególnie dotyczy

Programu PBU.

Relacje międzynarodowe służące ochronie środowiska

powinny odbywać się dzięki dwu i wielostronnym

porozumieniom, dotyczy to np. kwestii wymiany handlowej,

ale też odpowiedzialności za szkody środowiskowe,

wspólnego zapobiegania zagrożeniom regionalnym i

globalnym, sprzeciwianiu się i zapobieganiu transferowi

substancji i technologii powodujących poważne zagrożenie

środowiska.

Aspekty te powinny znaleźć się w

szczegółowych zapisach o współpracy a

także stanowić materialny, trwały

rezultat tej współpracy

47

Wewnętrznym instrumentem kontroli środowiskowej

powinien być system ocen oddziaływania na środowisko, dla

konkretnych inwestycji, planów, programów i strategii.

Prognoza stanowczo to sugeruje.

Należy budować system natychmiastowego powiadamiania o

nadzwyczajnych zagrożeniach środowiska, także w

stosunkach międzynarodowych.

Postulat do wdrażania w Programie.

Należy dostrzegać znaczenie tradycji i kultury we wdrażaniu

ZR.

Jedno z fundamentalnych założeń

Programu.

Rozwiązywanie wszelkich sporów środowiskowych powinno

odbywać się na drodze pokojowej, z zachowaniem zasad

demokratycznego dialogu i poszanowaniem tych i innych

deklaracji zrównoważonego rozwoju.

Zacieśnienie kontaktów może

„otworzyć” listę takich konfliktów.

Muszą być rozwiązywane w zapisany

obok sposób.

Zasoby środowiska świata, zarówno odnawialne jak i

nieodnawialne, powinny być traktowane jako dobro

ogólnoludzkie i wykorzystywane zgodnie z zasadami ZR bez

względu na uwarunkowania gospodarcze, społeczne i

polityczne.

Teza do działań edukacyjnych w

ramach Programu.

Korzystając z wyszczególnionych na podstawie dokumentów strategicznych celów ochrony środowiska

oraz zrównoważonego rozwoju poniżej przedstawiono ocenę wypełnienia tych celów przez Program.

Można tam znaleźć liczne związki bezpośrednie i pośrednie (wymagające uzupełniających działań) z

głównym celem, jakim jest wdrażanie idei i zasad zrównoważonego rozwoju. Można także wskazać także

pewne zagrożenia. Obrazuje to poniższa tabela, w której umieszczono podstawowe priorytety Programu.

TABLICA IV. Priorytety PBU a idea i zasady zrównoważonego rozwoju

Rozwój zrównoważony, idea i zasady główne

48

Priorytety PBU

wyróżnione z

czterech TO

Bezpośrednie związki z

Programem

Związki pośrednie

wymagające

dodatkowych działań,

wyszczególnienie tych

działań

Zagrożenia i słabe strony

Programu

1.1 Promocja

lokalnej kultury i

historii

Dotyczą terenów o

określonych wartościach

kulturowych

Wschodnie rubieże Polski

uważane są za skarbnice

kultury

Konkurencja może odbywać

się według klasycznych

kryteriów ekonomicznych,

co okaże się niekorzystne

dla zasobów środowiska.

1.2 Promocja i

zachowanie

dziedzictwa

naturalnego

Wykorzystanie wiedzy,

jest dla środowiska

korzystna. Ochrona

krajobrazu jest

integralnym zadaniem

przyrodniczo-kulturowym.

Awans intelektualny

społeczeństwa oraz

wzrost dobrobytu

wspierają cele

ekologiczne.

Zagrożenie związane z

odsuwaniem projektów

mniej „przebojowych”

2.1 Poprawa i

rozwój usług

transportowych i

infrastruktury

Turystyka kwalifikowana

jest zdecydowanie

proekologiczna, pozostała

bez trudu może unikać

szkód środowiskowych.

Drogi są na tym terenie

niezbędnym elementem

rozwoju turystyki.

Turystyka wywołuje

korzystne zmiany na

rynku pracy, w dziedzinie

ładu przestrzennego, w

zakresie bezpieczeństwa

ekologicznego. Dostęp

jest tu wstępnym

warunkiem.

Lokalne skupiska turystyki

pobytowej. Niskie standardy

infrastruktury turystycznej

na obszarach o szczególnych

wartościach. Zagrożenia

podczas realizacji dróg.

Fragmentacja przestrzeni

2.2. Rozwój

infrastruktury

technologii

informacyjno-

komunikacyjnych

Poprawa bezpieczeństwa

transportu, w tym

osobowego. Mniejsze

marnotrawstwo energii i

przestrzeni.

Poprawa zwartości

systemów planistycznych.

Brak istotnych zagrożeń.

3.1 Wsparcie dla

rozwoju ochrony

zdrowia i usług

socjalnych

Lepsze warunki życia, to

także wsparcie

pozamaterialnych

aspektów życia (więc

Zwiększenie

zainteresowania

zrównoważonym

rozwojem jako ideą i

Niebezpieczeństwo

wkraczania niektórych grup

ludności w sferę

nadmiernego

49

łagodnych dla

środowiska)i osłabienie

taniego konsumeryzmu.

stylem życia. wyczerpywania zasobów.

3.2. Podejmowanie

wspólnych wyzwań

związanych z

bezpieczeństwem

Bezpieczeństwo

ekologiczne jest

niezbywalnym

komponentem ZR

W dłuższej perspektywie

aktywna organizacyjno-

technicznie ochrona

środowiska przynosi także

rozległe korzyści

gospodarcze

Infrastruktura

sozotechniczna niezbędna na

obszarach PBU wywołuje

konflikty społeczne

prowadzące do zachwiania

wsparcia dla zasad ZR

4.1 Wsparcie dla

efektywności i

bezpieczeństwa

granic

Trudno dostrzec

bezpośrednie korzyści dla

ZR

Korzyści dla ekorozwoju

związane z kontrolą

wymiany towarowej, w

tym przeciwdziałaniu

przewozowi substancji

niebezpiecznych i

odpadów

Szereg zagrożeń dla

przyrody związanych z

infrastrukturą graniczną

4.2 Poprawa operacji

zarządzania

granicami, procedur

celnych i wizowych

Trudno dostrzec

bezpośrednie korzyści dla

ZR

Pośrednie korzyści dla

proekologicznej turystyki

kwalifikowanej

Brak bezpośredniego

odniesienia do ekoturystyki

transgraniczne i współpracy

transgranicznych obszarów

chronionych

Dla czytelniejszego odbioru powyższej tabeli zestawiono spis celów odniesienia ochrony środowiska i

zrównoważonego rozwoju istotnych przy analizie możliwych następstw wdrażania Programu PBU.

Kursywą wpisano możliwe relacje Programu PBU do tych celów/

1. Powstrzymanie globalnych zagrożeń środowiska, przede wszystkim zmian klimatu, utraty bogactwa

różnorodności biologicznej, głównie poprzez działania promocyjne oraz pośrednie. Możliwe

stymulowanie działań niekorzystnych dla klimatu i różnorodności biologicznej(drogi i wzmożenie

ruchu kołowego) i odwrotnie: możliwość wspierania działań służących ochronie klimatu i

różnorodności biologicznej (informacja o zagrożeniach, sanitacja).

2. Tworzenie i utrzymywanie sieci sytemu ochrony przyrody: konserwatorskiej - przestrzennej,

gatunkowej i siedliskowej z myślą o zapewnieniu trwałości bogactw natury przy tworzeniu szans

skorzystania z sąsiedztwa z tymi bogactwami przez miejscową ludność oraz regiony i kraje. Wpływ

50

Programu na trwałość systemów ochrony przyrody poprzez konsekwentne stosowanie procedur

OOS.

3. Zapewnienie coraz to wyższego poziomu ochrony życia i zdrowia, poprzez poprawę jakości

żywności i wody oraz oddalanie zagrożeń nadzwyczajnych. Lepsza informacja o zagrożeniach,

realna szansa na poprawę warunków zdrowotnych w regionie.

4. Ograniczanie łapczywego konsumeryzmu i wzrostu oferty produktów zbędnych oraz odpadów

poprzez wpływ na styl życia. Ograniczona możliwość pozytywnego oddziaływania na postawy

konsumenckie i proekologiczne, pośrednie wsparcie poprzez zastosowanie procedur komunikacji

społecznej.

5. Instytucjonalne oraz indywidualne skuteczne zadbanie o tradycje i wizerunek regionu. Stopień

wykorzystania w Programie pozytywnych odniesień do historii, tradycji i regionalnych

uwarunkowań związanych ze stosunkiem do przyrody i zasobów środowiska. Ten ważny aspekt ma

w przyjętym Programie jedynie znaczenie deklaratywne.

6. Stopniowe włączanie do standardów kultury obcowania z przyrodą. Możliwość wprowadzenia do

Programu oraz organizacji zarządzania tym Programem prośrodowiskowych: kryteriów, ocen,

promocji itd.

7. Rozwiązanie problemów wywołanych pospolitymi zagrożeniami środowiska degradującymi

przestrzeń oraz zasoby: przede wszystkim związanych z następstwami zrzutów ścieków,

uwalnianiem odpadów oraz emisjami szkodliwych substancji do atmosfery, gleby i hydrosfery.

Możliwy wpływ na sanitację warunków wodno-ściekowych.

8. Wprowadzanie coraz wyższych standardów bezpieczeństwa ekologicznego we wspólnym wysiłku

społeczeństwa, podmiotów gospodarczych oraz administracji z uwzględnieniem także katastrof

naturalnych. Wpływ Programu na ograniczenie przyczyn i skutków awarii i katastrof

środowiskowych.

9. Wzmocnienie roli społeczeństwa, w tym samorządów i organizacji pozarządowych w planowaniu

przeznaczenia przestrzeni i wyborze kierunków rozwoju. Możliwość racjonalizacji działań

planistycznych, lokalizacyjnych itp. w gminach i innych podstawowych jednostkach terytorialnych

obszaru PBU, zwłaszcza w rejonach planowanych inwestycji.

10. Tworzenie warunków do wykorzystywania wszelkiej wiedzy i doświadczeń w promowaniu i

wspieraniu prośrodowiskowych form działalności gospodarczej. Postęp w dziedzinie dostępu i

wykorzystania wiedzy służącej ochronie środowiska i rozwojowi zrównoważonemu.

11. Dalsze rozszerzanie współpracy międzynarodowej, zwłaszcza sąsiedzkiej w celu wspólnego

rozwiązywania problemów środowiskowych, przestrzennych a także zrównoważonej gospodarki.

51

Pozytywny wpływ na inicjatywy sąsiedzkie, w tym transgraniczne o pozytywnych następstwach

środowiskowych.

12. Podnoszenie świadomości ekologicznej i regionalnej. Możliwość poprawy obecnie niskiej

świadomości ekologicznej mieszkańców.

13. Zapewnienie odpowiedniego finansowania ochrony środowiska przy realizacji działań. Niewielki

wzrost możliwości dostępu do środków na przedsięwzięcia proekologiczne.

14. Zgromadzenie dobrych materialnych przykładów realizacji przedsięwzięć w pełni zgodnych ideowo

i proceduralnie z ochroną środowiska i zrównoważonym rozwojem. Możliwość wykorzystania ich do

edukacji ekologicznej na obszarze PBU, a także w trzech krajach.

Wreszcie można korzystając z powyższej analizy sformułować kilka jednoznacznych opinii o relacjach

pomiędzy Programem a ideami zrównoważonego rozwoju. Omówiona wyżej strategia zrównoważonego

rozwoju UE znajduje w Programie wyraźne odniesienie, więcej wsparcie regionalne. Wyraża się to przede

wszystkim w zrównoważonym rozumieniu awansu społecznego i ekonomicznego i łagodnym traktowaniu

przestrzeni i zasobów. Idee te wspiera także wyraźne skierowanie działań w stronę samorządów. Trzeba

zauważyć, że przewidywane w priorytetach działania wzajemnie się wspomagają kierując się duchem

zrównoważonego rozwoju. Jest tak zwłaszcza z działaniami na rzecz rozwoju turystyki, energetyki

odnawialnej, rolnictwa i leśnictwa przyjaznych środowisku, gospodarki wodnej. Można wyrazić opinię, że

realizacja Programu przyczyni się do złagodzenia występujących na tym terenie konfliktów ekologicznych,

do lepszego i oszczędniejszego wykorzystania zasobów środowiska, skierowania tendencji konsumpcyjnych

i struktury produkcji i usług w stronę łagodniejszą dla środowiska i jednocześnie korzystniejszą dla ludzi.

Pod względem metodycznym w Programie znajdują się prawidłowe oceny i diagnozy prospektywne

eksponujące zasady zrównoważonego rozwoju na tle zidentyfikowanego stanu, a związek pomiędzy tym

stanem, Prognozą, priorytetami i zabiegami ewaluacyjnymi jest logiczny i supletyczny.

V. PRZEWIDYWANE ZNACZĄCE ODDZIAŁYWANIE NA ŚRODOWISKO ZWIĄZANE Z

WDRAŻANIEM PROGRAMU

Program PBU na lata 2014-20 zakłada współfinansowanie 19. przedsięwzięć. Zlokalizowane są we

wszystkich krajach i będą realizowane przez podmioty publiczne, także w partnerstwie publiczno-

prywatnym. Zdecydowana większość konkretnych inwestycji dotyczy drogownictwa (budowa i

modernizacja dróg dogranicznych i rokadowych, usprawnienia techniczne węzłów, przeprawa mostowa).

Drugą, mniejszą grupą są usprawnienia informacyjno-komunikacyjne, w tym systemy szybkiego

52

powiadamiania przydatne także przy nadzwyczajnych zagrożeniach środowiska, a także organizacyjne

dotyczące ochrony granic i ułatwień tranzytowych i migracyjnych. Jedno przedsięwzięcie dotyczy

zabiegów sanitacyjnych zlewni jeziora Świtaź.

Planowane prace drogowe obejmują stosunkowo krótkie odcinki dróg poza grupą standardu ekspresowego.

Zatem, żadna z tych inwestycji nie należy do mogących zawsze znacząco oddziaływać na środowisko

zgodnie z Rozporządzeniem screeningowym. Więc wykonanie raportu OOS w trakcie procedury OOS nie

jest w ich przypadku obligatoryjne. Część przedsięwzięć drogowych zaliczona będzie do tzw. II grupy,

czyli mogących potencjalnie znacząco oddziaływać na środowisko. Dla tej grupy obowiązek wykonywania

Raportu OOS wskaże w postanowieniu Wójt lub Burmistrz. Na obecnym etapie trudno określić, które to

będą inwestycje drogowe, należy się spodziewać, że wszystkie, gdyż podane lokalizacje znajdują się w

nieznacznych odległościach od obszarów Natura 2000, a jedna graniczy z takim obszarem. Dotyczy to

obiektów po stronie polskiej, lub granicznych. W takich lokalizacjach Raport OOS wymagany jest w celu

analizy możliwości zagrożenia spójności i wartości populacyjnej obszaru OSO lub SOO.

Zgodnie z zasadami prowadzenia takich ocen uwzględnione być powinny wszystkie znaczące

oddziaływania na środowisko oraz zabytki, w tym oddziaływania bezpośrednie, pośrednie, wtórne,

skumulowane, krótkoterminowe, średnioterminowe i długoterminowe, stałe i chwilowe. Powinna być

dokonana systemowa identyfikacja oraz oceniona istotność potencjalnych zagrożeń i skutków

środowiskowych związanych z realizacją każdego z analizowanych zadań i planów realizacji priorytetów

PBU – to jest celem prognozy, z równolegle prowadzonymi analizami ekonomicznymi i społecznymi.

Wyodrębnione być powinny oddziaływania na biosferę i krajobraz z formalnym wydzieleniem wpływu na

obszary NATURA 2000. W szczególności w przypadku oddziaływania na takie obszary uwzględnić należy:

utratę siedlisk i ich fragmentację;

zmniejszenie różnorodności biologicznej;

wpływ na gatunki zagrożone;

wpływ na korytarze przyrodnicze, migracje ssaków w makroskali (w kontekście korytarzy o

znaczeniu kontynentalnym);

zmiany sposobu użytkowania gruntów, zmiany jakości krajobrazu;

wpływ na gleby i struktury geologiczne oraz na reżymy hydrologiczne, ze szczególnym

uwzględnieniem zagrożenia użytkowych poziomów wodonośnych oraz ujęć wód;

globalne, regionalne i lokalne zanieczyszczenia powietrza wraz z ich konsekwencjami dla klimatu,

ekosystemów i zdrowia;

zanieczyszczenia gleb, wód powierzchniowych i podziemnych o zasięgu lokalnym i

regionalnym wraz z ich skutkami dla ekosystemów i zdrowia;

53

wzrost natężenia hałasu i jego skutki dla osiedli ludzkich oraz siedlisk zwierząt;

zmiany w poziomie bezpieczeństwa przeciwpowodziowego.

Należy wyrazić opinię, że planowane inwestycje drogowe będą w niewielkim stopniu oddziaływały na

cenne obszary przyrodnicze podczas eksploatacji ze względu na umiarkowany ruch. Oddziaływania podczas

realizacji można ograniczyć. Natomiast większość z lokalizacji jest w potencjalnym konflikcie z mniej lub

bardziej oddalonymi obszarami OSO. W szczególności należy liczyć się z potrzebą fachowej oceny

oddziaływań na awifaunę (szlaki migracyjne) oraz hiropterofaunę.

Program obejmuje obszar przygraniczny, wiec aspekt transgraniczny jest oczywisty. Kraje sygnujące

Program nie wypracowały jeszcze trybu uzgadniania inwestycji przygranicznych mogących znacząco

oddziaływać na środowisko w kraju narażenia. Procedury takie ustaliła UE i są respektowane w znacznej

części Europy. Należy dążyć do podpisania podobnych porozumień. Co do realnych warunków pojawienia

się transganicznych istotnych aspektów związanych z wdrażaniem Programu, to w sensie strategicznym

takich zagrożeń nie dostrzeżono. Program łagodzi politykę rozwoju w stronę kierunków

prośrodowiskowych oraz wprowadza elementy retardacyjne do wyszczególnionych działań. W zakresie

przedsięwzięć materialnych problemy transgraniczne mogą pojawić się w przypadku przepraw mostowych

granicznych oraz prac dotyczących wykorzystania wód rzek granicznych (niektóre kwestie regulują tu

porozumienia dwustronne o eksploatacji rzek granicznych – np. Komisja Bugu). Swoista formą procedury

transgranicznej są także porozumienia w sprawie zasad udostępniania turystycznego granicznych obszarów

chronionych. Tak więc nie istnieją przesłanki do wdrażania procedury transgranicznej OOS.

System sanitacji Jeziora Świtaź w warunkach prawa polskiego uruchomiłby pełną procedurę OOS wraz z

postępowaniem wodno-prawnym. W przypadku Białorusi trudno przewidzieć wymagania nadzoru

administracji lokalnej w tym względzie.

Programu PBU nie spowoduje znaczących zmian w środowisku przyrodniczym omawianego terenu w

rozumieniu uszczuplania zasobów i walorów środowiska abiotycznego i biotycznego, a także krajobrazu

kulturowego. W tym ostatnim zakresie spodziewać się należy zmian pozytywnych dzięki wzmocnieniu

działań na rzecz poprawy ładu przestrzennego. Stosunkowo większe zagrożenia pojawić się mogą w

rezultacie realizacji niektórych zadań inwestycyjnych. W tym ostatnim przypadku spodziewać się należy

oddziaływań pośrednich przede wszystkim poprzez zapotrzebowania na usługi transportowe, produkcje

energii oraz lokalne materiały budowlane. Może to spowodować kumulowanie się zagrożeń na terenach o

charakterze węzłów logistycznych obszaru PBU (Grodno, Białystok, Brześć, Przemyśl, Lwów). Podczas

realizacji konkretnych zadań będą to głównie zagrożenia okresowe, krótkookresowe. Należy stwierdzić, ze

struktura przyrodnicza terenu sprzyja oszczędzającej środowisko działalności w zakresie organizacji

systemów infrastrukturalnych, zarówno krajowych i międzynarodowych, jak i lokalnych. Sprzyjającą

54

okolicznością jest także występowanie dużych obszarów o charakterze buforowym dających możliwość

prowadzenia manewrów lokalizacyjnych. Program zakłada także pewną koncentrację realizacji

materialnych w sąsiedztwie granic – można tam wskazać miejsca i rejony, gdzie takie przedsięwzięcia nie

będą miały znaczących negatywnych skutków środowiskowych. Podczas prac wdrożeniowych należy zająć

się sprawą preferencji przestrzennych dla proponowanych działań – Prognoza nie może tego zadania

wypełniać, gdyż problem jest nie tylko ekologiczny.

Szczególną dbałość należy zwrócić na powszechnie występujące zagrożenie ze strony inwestycji liniowych

– fragmentację krajobrazu, a więc także ekosystemów i siedlisk.

Poniżej zestawiono spodziewane korzyści, zagrożenia środowiskowe oraz zalecane zabiegi mitygacyjne

związane z zapisanymi priorytetami Programu PBU. W pierwszej tabeli zamieszczono korzyści dla

środowiska.

TABLICA V. Zagrożenia środowiskowe i środki mitygacyjne związane z priorytetami PBU

Zagrożenia dla

środowiska

Uwagi i uwarunkowania Środki mitygacyjne

Nowe lokalizacje

na terenach

cennych

przyrodniczo

Poważniejsze inwestycje

skoncentrowane tylko w pasie

przygranicznym

Środki mitygacyjne związane z

procedurami OOS oraz

nowoczesne miejscowe plany

przestrzennego zagospodarowania.

Rozbudowa

ośrodków

pobytowych na

terenach cennych

przyrodniczo

Teoretyczna pojemność

turystyczna terenu jest

wykorzystana w kilkunastu

procentach, nie ma zagrożenia

nadmiernym rozwojem penetracji

turystycznej

Mitygacje wykorzystujące

standardy BAT, oraz certyfikacje

ekologiczne

Nowe trasy

dojazdowe do

nowych przejść

granicznych

zazwyczaj

wywołują

konflikty

Najpoważniejszy problem z

przekraczaniem cennych dolin

rzecznych oraz obszarów

hydrogenicznych (konflikty z

obszarami NATURA 2000 – vide

Rospuda)

BAT. IPCC. Standardy unijne dla

inwestycji liniowych. Łagodzace

zapisy planowania regionalnego i

strategicznego. Prognozy skutków

środowiskowych i ich implikacje.

55

środowiskowe,

Problemy z

lokalizacja

obiektów

gospodarki

odpadowej i

wodno-ściekowej

Potrzeba kompleksowego

programu ochrony środowiska i

wdrażania zasad zrównoważonego

rozwoju, konieczne wprowadzenie

ich do dokumentów strategicznych

sektorowych oraz planów

przestrzennego zagospodarowania

Wybrane zapisy BAT. Dyrektywa

IPPC. Konkretne zapisy i

rekomendacje Krajowego

Programu Gospodarki Odpadami i

Oczyszczania Ścieków. Plany

wojewódzkie, powiatowe i

gminne, a szczególnie zapisy

dyskusji nad nimi. Edukacja.

Granice szczelne

są istotna bariera

przyrodniczą,

nieszczelne z kolei

stwarzają

możliwość

nielegalnego

transportu

substancji

niebezpiecznych.

Sprawnie funkcjonujące granice

mogą ograniczyć oba te zagrożenia.

Mitygacje związane z procedurą

OOS. Techniczne ułatwienia dla

migrujących zwierząt. Informacja,

edukacja

Brak zagrożeń w

przypadku p-

rzedsiewzieć

„miękkich”

Transfer informacji w warunkach

PBU powinien przynieść prawie

wyłącznie korzyści środowiskowe

Zgodność z programami

środowiskowymi krajowymi,

regionalnymi i lokalnymi, ale też

uzupełnienia i innowacje

Niniejsza prognoza wskazuje na możliwe, związane z wdrażaniem Programu realizacje przedsięwzięć

mogących znacząco oddziaływać na środowisko i określa ogólnie pakiet zalecanych czynności

mitygacyjnych. Najpoważniejszą grupą takich potencjalnych przedsięwzięć jest infrastruktura liniowa

(drogi, kanalizacja, telekomunikacja). Inwestycje te mogą być poważnym zagrożeniem dla środowiska

biotycznego gdyż fragmentują krajobrazy i siedliska. Podstawowymi grupami niezbędnych działań

56

łagodzących jest roztropne planowanie ich przebiegu oraz prowadzenie studiów architektoniczno-

krajobrazowych na odcinkach newralgicznych. Należy także przestrzegać standardów unijnych (BAT,

IPPC). Znaczące efekty mogą dać nowoczesne technologie realizacji tego rodzaju infrastruktury.

W związku z przyjętym, stosunkowo równomiernym podziałem środków na priorytety, a wiec

postulowanego w trakcie dyskusji nad Programem, skierowania znaczących funduszy na zadania „miękkie”,

nie ma praktycznych możliwości realizowania w ramach PBU poważniejszych inwestycji

infrastrukturalnych ani produkcyjnych, które spełniały by kryteria dużych przedsięwzięć (finansowo).

Szczególne znaczenie będą miały zabiegi usprawniające przejścia graniczne, zwłaszcza związane z nowymi

lub modernizowanymi przeprawami mostowymi. Tu zasadą, która powinna być powszechnie wprowadzona

na tym cennym terenie jest budowa przepraw jako przekraczających doliny, a nie koryto. Rozwiązania takie

zaczynają być powszechne także w Polsce pomimo braku zrozumienia dla tej kwestii u decydentów.

Kolejną grupą spodziewanych inwestycji mających związek z ochroną środowiska jest branża gospodarki

wodno-ściekowej. Tu kierunek technologiczny powinien uwzględniać specyfikę osadnictwa i preferować

indywidualne sposoby oczyszczania ścieków oraz zespołowe lokalne wodociągi (Zlewnia Jeziora Świtaź).

Kategorycznie należy rozwiązywać problemy usuwania osadów ściekowych.

Program niestety nie zawiera przedsięwzięć polegających na likwidacji zastanych skażeń środowiska.

Poważnym zagrożeniem dla środowiska tych terenów jest obecność pozostałości po różnego rodzaju

obiektach przemysłowych, wydobywczych oraz paramilitarnych, które na tym terenie występują licznie i

często w niekorzystnych warunkach.

Trudno będzie także szybko oddalić liczne zagrożenia środowiskowe powodowane przez rolnictwo, które

co prawda ma na tym terenie w znacznym stopniu charakter ekstensywny, jednak wykazuje poważne

niedoinwestowanie w najprostsze urządzenia chroniące przed presją na wody, glebę i porządek

przestrzenny. Tu podstawowym sposobem unikania rosnących zagrożeń jest edukacja.

Możliwe zmiany stosunków morfologiczno-litologicznych, wodnych, geochemicznych, glebowych,

klimatycznych, jakości powietrza i środowiska akustycznego, klimatu akustycznego, oraz jakości

krajobrazu wynikają raczej z generalnych przekształceń powłoki krajobrazowej, a zwłaszcza z

postępujących zmian klimatycznych. Na obszarze PBU nie należy spodziewać się raptownych zmian.

Pewne zmiany spodziewane są w zakresie różnorodności biologicznej. Nastąpi konsolidacja obszarów

chronionych, w tym zwłaszcza, systemów chroniących siedliska i taksony (zgodnie z założeniami

rezerwatów biosfery oraz sieci NATURA 2000). Jednocześnie może obniżać się różnorodność w

bezpośrednim sąsiedztwie granic oraz wzdłuż preferowanych tras, także turystycznych. W dziedzinie

jakości gospodarki odpadami i gospodarki wodno-ściekowej spodziewać się należy postępu szybszego niż

obecnie. Zwłaszcza chodzi tu o jakościowe zmiany w dziedzinie segregacji odpadów komunalnych in situ

57

oraz wzrostu poziomu odzysku i recyklingu. W dziedzinie gospodarowania wodą oczekiwane są pozytywne

zmiany dotyczące jakości wody do picia (dziś po stronie polskiej, liczne jeszcze ujęcia indywidualne

wykazują, w co najmniej 3/4 przypadków, wodę niezdatną do użytku domowego). Powinien zmniejszyć się

bardzo niekorzystny stosunek zwodociągowanych domów do objętych kanalizacją i oczyszczaniem.

Pojawić się powinny proste systemy oczyszczania i zwracania do środowiska wód i surowców

wykorzystywanych w rolnictwie i usługach około rolniczych. Program PBU tylko w niewielkim stopniu

wspomaga te korzystne procesy.

Powyższa ocena dotyczy spodziewanych rezultatów całościowego wdrożenia Programu, ale też wyniku

realizacji prawdopodobnych przedsięwzięć materialnych w racjonalnym rozmiarze i przy równomiernym

ich rozmieszczeniu. Można stwierdzić, że w żadnej kategorii komponentów nie dostrzeżono

niebezpieczeństwa pogłębienia się negatywnych trendów wywołanych realizacją Programu. Pogorszenie się

warunków klimatyczno-wodnych w latach 2010-2030 jest praktycznie nieuniknione, odwrócenie trendu

wymaga działań o szerszym zasięgu. Najtrudniejsze będą zagrożenia związane z postępującymi zmianami

klimatu i co za tym idzie ze zmianami zasobów wodnych. Program nie jest w stanie zawrócić tych

tendencji. Ważne jest, że potencjalnie proponowane przedsięwzięcia uwzględniają potrzebę ochrony

przyrody i krajobrazu, i będą sprzyjać tworzeniu oraz właściwemu funkcjonowaniu systemów obszarów

chronionych, w tym sieci Natura 2000. Tu pozytywne efekty spodziewane są we wszystkich krajach.

TABLICA VI Ocena trendu zmian środowiskowych według wyróżnionych działań oraz przed i po

wdrożeniu Programu PBU

Lp Komponent/działanie Obecny trend

zmian

Przedsięwzięcia

inwestycyjne

Przedsięwzięcia

„miękkie”

Trend zmian

po wdrożeniu

Programu*

1 Jakość powietrza ∆ ▼

∆∆

∆∆

2 Jakość wód

powierzchniowych

∆ Ο

∆

∆∆

3 Jakość wód podziemnych ▼ ▼

Ο

∆

4 Zasoby wód ▼ ▼ Ο

▼▼

5 Jakość pokrywy glebowej Ο ▼ ▼ ▼

58

6 Zasobność przestrzeni

rolniczej

Ο ▼

Ο

▼▼

7 Lasy, jakość i zasobność Ο Ο

∆

∆

8 Świat roślinny,

różnorodność i zasobność

▼

▼▼▼ Ο

▼▼

9 Fauna, różnorodność i

stan siedlisk

▼ ▼▼

Ο

▼

10 Klimat akustyczny ▼▼▼ ▼▼

Ο

▼

11 Warunki klimatyczne,

zagrożenia naturalne

atmosfery i obiegu wody

▼ ▼

Ο

▼▼

12 Krajobraz jako całość ▼ ▼▼ ∆

∆

13 Krajobraz kulturowy i ład

przestrzenny

▼ Ο

∆∆

∆

14 Zarządzanie ochroną

środowiska

Ο ∆

∆∆ ∆∆

15 Zagrożenie awariami i

katastrofami

cywilizacyjnymi

▼▼ ▼

∆∆

∆

16 Stan powierzchni ziemi,

odpady i tereny

zdegradowane

O Ο ∆∆

∆

17 Monitorowanie zmian

środowiskowych

∆ ∆

∆∆ ∆∆

18 Świadomość ekologiczna,

edukacja środowiskowa i

sprawne zarządzanie

∆ ∆

∆∆ ∆∆∆

59

ochroną środowiska

Ο brak istotnych zmian ▼, ▼▼, ▼▼▼zmiany negatywne, niewielkie, wyraźne, znaczące ∆ , ∆∆, ∆∆∆

zmiany pozytywne niewielkie, wyraźne, znaczące * Uwagi: Negatywny trend zmian prognozowany w

pozycjach 4, 8, 9 i 11 wynika ze spodziewanych skutków globalnego ocieplenia, a nie realizacji Programu.

Program może temu przeciwdziałać w bardzo ograniczonym stopniu. Powyższa ocena dotyczy

spodziewanych rezultatów całościowego wdrożenia Programu, ale też wyniku realizacji prawdopodobnych

przedsięwzięć materialnych w racjonalnym rozmiarze i przy równomiernym ich rozmieszczeniu. Można

stwierdzić, że w żadnej kategorii komponentów nie dostrzeżono niebezpieczeństwa pogłębienia się

negatywnych trendów wywołanych realizacją Programu. Pogorszenie się warunków klimatyczno-wodnych

w latach 2010-2025 jest praktycznie nieuniknione, odwrócenie trendu wymaga działań o szerszym zasięgu.

Najtrudniejsze będą zagrożenia związane z postępującymi zmianami klimatu i co za tym idzie ze zmianami

zasobów wodnych. Program nie jest w stanie zawrócić tych tendencji. Ważne jest, że potencjalnie

proponowane przedsięwzięcia uwzględniają potrzebę ochrony przyrody i krajobrazu, i będą sprzyjać

tworzeniu oraz właściwemu funkcjonowaniu systemów obszarów chronionych, w tym sieci Natura 2000. Tu

pozytywne efekty spodziewane są we wszystkich krajach.

Oddzielną kwestią jest pytanie, czy proponowany Program i związane z nim działania materialne zmniejszą

zagrożenie dla zdrowia wynikające ze stanu środowiska. Odpowiedź generalnie jest pozytywna, gdyż należy

spodziewać się postępującej sanitacji warunków życia na wsi i w małych miastach oraz zmniejszenia

zagrożeń typowych (aerosanitarnych, odpady).

Wreszcie należy spodziewać się, że realizacja Programu wzmocni służby ochrony środowiska oraz

administrację odpowiedzialną za wdrażanie zasad zrównoważonego rozwoju.

Śledząc zmiany z omawianym regionie, także wywołane wdrażaniem kolejnych programów współpracy

PBU, można przedstawić orientacyjną prognozę zmian warunków środowiskowych z uwzględnieniem

następstw realizacji przedsięwzięć „miękkich” oraz konkretnych inwestycji wspólnie uzgodnionych. Można

przyjąć tezę, że polskie starania o wyraźną przewagę projektów „miękkich” są ze względów

środowiskowych słuszne.

VI. ŚRODKI MITYGACYJNE, WARIANTY. MONITORING ŚRODOWISKA I EWALUACJA

PROGRAMU

VI.1. Środki łagodzące i monitoring środowiska

Program PBU jest skonstruowany zasadniczo w zgodzie z zasadami, których dotrzymywanie zdecydowanie

ogranicza niekorzystne tendencje w zmianach warunków środowiskowych.

60

Należy jednak starać się wprowadzić organizacyjne zabiegi pozwalające łagodzić ewentualne zagrożenia

środowiskowe związane z wdrażaniem Programu. Mowa tu o:

ewaluacji efektów ekologicznych wdrażania Programu, zgodnie z zaleceniami przedstawionymi niżej;

szerokim udziale społeczeństwa przy podejmowaniu decyzji o przeznaczeniu środków na poszczególne

zadania;

weryfikacji Programu w paruletnich odstępach;

Na etapie oceny strategicznej mogą być przedstawione dobrane do określonych warunków możliwe i

zalecane działania minimalizujące, kompensujące i monitoringowe związane z konkretnymi

przedsięwzięciami mogącymi znacząco oddziaływać na środowisko.

Program PBU umożliwia zapobieganie, ograniczanie i kompensację przyrodniczą negatywnych

oddziaływań na środowisko, mogących być rezultatem realizacji dokumentu. Więcej, daje asumpt do

trójstronnych uzgodnień i standaryzacji. A więc planowane, w rezultacie wdrażania Programu PBU

przedsięwzięcia, mogą przyczynić się do równoważenia rozwoju poprzez stosowanie charakterystycznych

dla poszczególnych sektorów środków eliminujących albo zmniejszających negatywne oddziaływanie na

środowisko.

W sensie przestrzennym rozwijanie kierunków równoleżnikowych jest korzystniejsze dla środowiska niż

kierunków południkowych. Kwestia monitorowania stanu środowiska w trakcie realizacji zadań Programu

PBU jest na tym terenie szczególnie istotna, ale rozmiary Programu nie umożliwiają wprowadzenia

odrębnego systemu badań i pomiarów. Należy wykorzystać istniejący system Państwowego Monitoringu

Środowiska realizowany przez Głównego Inspektora Ochrony Środowiska i instytucje mu podległe. Można

to uczynić poprzez zestawianie co dwa lata tablic w rodzaju pokazanej powyżej (Tab. V). Realizacja

programu monitoringu środowiska odbędzie się z wykorzystaniem służb ochrony środowiska, których

bardzo ważną rolę we wdrażaniu Programu należy stale dostrzegać.

VI.2. Warianty i modyfikacje Programu PBU, zagrożenia realizacyjne. Ewaluacja

Środki przeznaczone na działania materialne są zdecydowanie ograniczone, co ze środowiskowego punktu

widzenia oddala zagrożenia i pozwala na rezygnacje z wariantowania finansowego. Nie ma także

praktycznych możliwości zmiany listy uzgodnionych przedsięwzięć o charakterze inwestycyjnym.

Wariantowanie przedsięwzięć „miękkich” jest także niecelowe, gdyż ich wybór powinien odbywać się

poprzez procedury demokracji bezpośredniej z równorzędnym udziałem trzech stron. Polska nie powinna w

ten proces ingerować w stopniu większym niż należny (1/3).

61

Możliwa jest gra wariantowa związana z przyjętymi zasadami środowiskowego uzgadniania przedsięwzięć.

Wariantem prośrodowiskowym jest zastosowanie do wszystkich dużych przedsięwzięć procedur OOS, w

tym uwzględniających wpływ na obszary szczególnie cenne przyrodniczo (w Polsce obszary Natura 2000).

Wariantem racjonalnym byłaby procedura zgodna z przepisami krajowymi. Nie przeprowadza się tu analizy

tak wyróżnionych wariantów. Dyskusję na ten temat należy przeprowadzić w czasie konsultacji, a wyniki

wprowadzić do Prognozy.

Program jest niewymuszoną koncepcją rozwoju przygranicznego obszaru trzech państw nie wynikającym z

zobowiązań o charakterze politycznym czy gospodarczym. Zatem nie zawiera a priori programu działań

materialnych, które mogą być przyczyną zagrożeń. Program może, z woli społeczeństw trzech niezależnych

i suwerennych państw, być realizowany w całości, części lub zaniechany. Dlatego tworzenie dla niego

wariantów w większym stopniu uwzględniających aspekty środowiskowe, nie jest potrzebne.

Analiza wariantu nie podejmowania wdrażania Programu także się pomija. Taka opcja niesie zdecydowanie

niekorzystne skutki dla środowiska.

Program powinien być jednak wzbogacany w treści prośrodowiskowe w miarę uszczegóławiania

zapisanych działań oraz ustanawiania standardów i ograniczeń.

Program przeprowadza analizę oceny ryzyka realizacji. Konieczność przeprowadzenia stosownych procedur

środowiskowych (OOS) może doprowadzić do opóźnień, nawet znacznych. Dotyczy to tych odcinków dróg,

które sąsiadują z obszarami Natura 2000.

Wszystkie dokumenty strategiczne powinny posiadać system oceniania postępów w ich wdrażaniu. Program

zakłada takie postępowanie. Program zawiera trafne zalecenia dotyczące monitorowania i doskonalenia

zarówno całości jak i zespołu zadań z nim związanych. Zaproponowano także wskaźniki ewaluacyjne. W

szczególności , w przypadku TO7 oceniony będzie pozytywny efekt modernizacyjny skutkujący lepszymi

warunkami podróżowania transportem samochodowym (mniej spalin, oszczędność czasu). W przypadku

TO8 analizowane będą liczby mieszkańców obsługiwanych przez usprawnione systemy ochrony zdrowia

(czas dostępu, informacja itp.). Z punktu widzenia ochrony środowiska metody ewaluacyjne powinny być

proponowane wraz z pakietem wskaźników obejmujących aspekty ekologiczne i ekorozwojowe.

Wskazane jest wprowadzenie do procedur ewaluacyjnych przynajmniej dwóch grup kryterialnych: nowego

rachunku korzyści i strat ekologiczno-ekonomicznych oraz trendów dotyczących zagrożeń globalnych. Jest

tu wiele możliwości. Prognoza nie jest w stanie wszystkich proponować, zresztą w zapisie Programu może

wystarczyć zapewnienie, że takie podejście będzie w procesie ewaluacyjnym stosowane.

W zakresie zagrożeń globalnych szczególną uwagę należy zwrócić na problem globalnego ocieplenia, jako,

że rozwój gospodarczy, nawet tak jak w Programie PBU zrównoważony, może prowadzić do relatywnego

wzrostu emisji GHG (Greenhouse gases). Należy zatem przyjąć jako monitorujący, jeden z wielu

62

wskaźników łączących emisje gazów szklarniowych z parametrem charakteryzującym rozwój gospodarczy.

Wyjściem do konstrukcji i waloryzacji takiego podejścia powinna być ocena prognozowanych zmian emisji

gazów szklarniowych w sektorach gospodarczych. Niestety danych takich dla obszaru PBU nie ma.

Niezależnie od prowadzonych działań, emisja gazów cieplarnianych będzie coraz większa, chociażby ze

względu na transport, który wiąże się z priorytetowym wzrostem dostępności. Dzieje się tak za sprawą

coraz intensywniejszego rozwoju tego sektora i coraz większego udziału transportu drogowego. Z czasem,

wraz z udoskonalaniem technologii i poprawą jakości paliw wzrost ten będzie mniejszy. Częstotliwość i

zakres analizy dotyczącej oceny udziału transportu w bilansie gazów szklarniowych na obszarze PBU (w

tym zwłaszcza CO2) powinny być uzgodnione z Ministerstwem Środowiska, a w szczególności z Biurami

Konwencji Klimatycznej oraz EPER (monitoring emisyjny). Postuluje się wprowadzenie do Programu kilku

wskaźników uwzględniających aspekty środowiskowe, ściśle powiązanych z przytoczonymi wcześniej

celami odniesienia:

emisja ditlenku węgla w stosunku do PKB;

relacja pomiędzy stopniem zwodociągowania i skanalizowania (tzn. udziałem gospodarstw skąd

ścieki trafiają do oczyszczalni);

ruch na przejściach turystycznych.

Inne wskaźniki, w związku z charakterem proponowanych przedsięwzięć nie maja zastosowania.

W Polsce przyjmuje się, że dokumenty strategiczne powinny być oceniane co dwa lata, a co cztery

poddawane weryfikacji i uzupełnianiu. Takie zasady znajdują się w ustawach określających potrzebę

wykonywania tych dokumentów. Podstawowymi kryteriami oceny jest zawsze analiza aktualności celów –

w tym zakresie nie należy spodziewać się fundamentalnych zmian – cele środowiskowe (i zrównoważonego

rozwoju) są stabilne.

Inną kwestią jest sprawdzanie postępu we wdrażaniu Programu. Czyni się to dwojako: poprzez kontrolę

zadaniową (Program jest pisany zadaniowo) jak i poprzez kontrolę efektów. W pierwszym przypadku

sprawdza się zaistniałe fakty, w drugim ocenia skutki. W przypadku oceny środowiskowej ten typ oceny

jest szczególnie ważny i zasady dotyczące tej oceny powinny być uzgodnione w trakcie przyjmowania

dokumentu. Praktycznym rozwiązaniem przyjętym w ostatniej fazie zestawiania Programu jest

wykorzystanie do celów ewaluacyjnych corocznych sprawozdań z realizacji Programu. W sprawozdaniach

znajdą się zapisy dotyczące ochrony środowiska : przegląd projektów wyraźnie prośrodowiskowych, wynik

przeprowadzonych ocen oddziaływania na środowisko.

VI. ZAKOŃCZENIE

63

Dokument został przygotowany w zgodzie z zasadniczymi wyzwaniami zrównoważonego rozwoju i nie

zapowiada nasilenia zagrożeń środowiskowych w analizowanym obszarze. Przeciwnie, ustanowione

priorytety pozwalają prognozować zmniejszenie presji na środowisko. Także rozmiar finansowy Programu

jest umiarkowany i wyklucza duże inwestycje mogące znacząco oddziaływać na środowisko.

Program jest sformułowany realnie i powinien być dobrze odebrany przez pozarządowe organizacje

ekologiczne, a także obywateli dbających o jakość swego otoczenia. Jest zrozumiały, wiec będzie go łatwo

skierować do konsultacji, w trakcie których będzie można wzbogacić część zadaniową.

Funkcjonujące w Polsce, zgodne ze standardami unijnymi, instrumenty kontroli procesu inwestycyjnego

mogą w pełni zagwarantować bezpieczeństwo ekologiczne tych przedsięwzięć. Procedury takie działają

także Na Białorusi i na Ukrainie, zaleca się jednak aby dla projektów wspólnych stosowane były procedury

polskie (unijne).

Mniejsze projekty, zwłaszcza o charakterze „miękkim”, zgodne z priorytetami Programu PBU, będą

sprzyjać pogłębianiu świadomości ekologicznej.

Pozytywne znaczenie Programu dla ochrony środowiska i zrównoważonego rozwoju wzrośnie dzięki

wpisaniu do kryteriów aplikacyjnych uwarunkowań ekologicznych.

Prognoza została sporządzona zgodnie z zaleceniami organów ustawowo określających jej zakres. Omawia

strukturę, zawartość Programu i wyodrębnia cele prośrodowiskowe. W zasadniczej części analizuje

możliwe następstwa środowiskowe i związane ze zrównoważonym rozwojem wdrożenia zapisanych w

Programie priorytetów. Wszystkie priorytety poddano takiej analizie, a następnie wskazano zagrożenia,

jakie mogą się pojawić przy realizacji działań Programu. Prognoza zawiera także diagnozę prospektywną

stanu środowiska analizowanego terenu. Program wspiera tzw. zrównoważony wariant rozwoju pogranicza

polsko-białorusko-ukraińskiego. Został on omówiony w Prognozie i oceniony pod względem skutków

ekologicznych. Jest zdecydowanie korzystniejszy od tradycyjnych strategii rozwojowych, a także

dokumentów planistycznych.

Przewiduje się, że zapisy Prognozy służące ochronie środowiska uzupełnią projekt Programu, a zawarte w

niej argumenty ekologiczne będą przydatne przy promocji regionu..

VIII. Streszczenie w języku niespecjalistycznym prognozy oddziaływania na środowisko projektu

Programu Współpracy Transgranicznej Polska – Białoruś – Ukraina na lata 2014-2020

Podstawy formalne, cele i zakres

Prognoza oddziaływania na środowisko, zgodnie z prawodawstwem UE i zapisami polskiej Ustawy OOS

jest oddzielnym dokumentem stanowiącym załącznik do projektu Programu. W Polsce, dokument taki nosi

nazwę Prognoza oddziaływania na środowisko („Prognoza”), a zgodnie z Dyrektywą SEA nazywa się on

Raportem Środowiskowym. Prognoza została opracowana na podstawie wymienionej Ustawy oraz zgodnie z

64

zaleceniami organów, które na podstawie swoich statutowych kompetencji opiniują zakres i stopień

szczegółowości takich dokumentów. W tym przypadku zakres był opiniowany przez Generalnego

Dyrektora Ochrony Środowiska w Resorcie Ochrony Środowiska oraz Głównego Inspektora Sanitarnego

Po przygotowaniu projektu Prognozy, organ opracowujący projekt programu przekazuje zarówno projekt

Programu jak też Prognozę do zaopiniowania organowi, z którym uzgadniano zakres Prognozy.

Ze względu na geograficzny charakter dokumentu strategicznego należy wziąć pod uwagę również

zalecenia dotyczące oddziaływania transgranicznego (zgodnie z Ustawą OOŚ oraz Konwencją z Espoo).

Zgodnie z art. 43 ust. 2 POŚ oraz art. 6.4 Dyrektywy SEA udział społeczeństwa w postępowaniu w sprawie

oceny oddziaływania na środowisko programów i planów jest ważnym elementem tego postępowania.

Organ przygotowujący projekt programu powinien przeprowadzić proces konsultacji społecznych zarówno

projektu programu jak i prognozy oddziaływania na środowisko i uwzględnić wyniki tych konsultacji w

ostatecznej wersji programu i prognozy. Ze względu na międzynarodowy charakter programu, proces

konsultacji społecznych powinien objąć przedstawicieli społeczeństwa Polski, Białorusi i Ukrainy.

Celem Prognozy jest identyfikacja bezpośrednich, jak i pośrednich elementów potencjalnego oddziaływania

na środowisko Programu Współpracy Transgranicznej Polska – Białoruś – Ukraina 2014-2020 (PBU) w

uzgodnieniu z trzema partnerami programu.

W dokumencie tym omówiono strukturę i zawartość projektu Programu i wyróżniono cele środowiskowe.

W zasadniczej części przeanalizowano możliwe efekty środowiskowe i związane ze zrównoważonym

rozwojem wynikające z realizacji priorytetów i działań przyjętych w projekcie programu. Takiej ocenie

poddano wszystkie cele tematyczne (TO) oraz priorytety programu i na tej podstawie zidentyfikowano

zagrożenia, które mogą się pojawić wskutek ich wdrożenia. Dodatkowo, Prognoza zawiera prospektywną

diagnozę warunków środowiskowych analizowanego obszaru. Konkluzje wynikające z prognozy

oddziaływania na środowisko można podsumować w kilku zasadniczych punktach.

Metodyka analizy

Podstawową metodą zastosowaną w Prognozie jest analiza porównawcza teleologicznych zapisów

programu z przyjętymi przez Państwa PBU wzorcami zarządzania ochroną środowiska i wdrażania

zrównoważonego rozwoju. Wzorce te wynikają z formalnie zaakceptowanych dokumentów takich, jak

traktaty, konwencje, dyrektywy, ustawy i porozumienia, zarówno o zasięgu ogólnoświatowym, europejskim

jak i regionalnym. Analiza porównawcza przeprowadzona została metodą bonitacji i rankingu z określonym

poziomem akceptowania ewentualnych różnic pomiędzy wzorcami i regulacjami. Przeprowadzono to

metodą porównań między tabelami i matrycami.

65

Obszar programu

Obszar objęty programem obejmuje południowo-wschodnią część zlewni Bałtyku (z wyłączeniem

niewielkiej części obszaru Ukrainy) i jest delimitowany administracyjnie. W Polsce obejmuje południowe i

wschodnie pogranicze, analogicznie na Białorusi część zachodnią i centralną i na Ukrainie część zachodnią.

Powierzchnia całego obszaru objętego Programem wynosi 316,3 tys. km2, w tym obszar części:

polskiej 75,2 tys. km2 . białoruskiej 138,5 tys. km

2 i ukraińskiej 102,5 tys.km

2 .

Stan środowiska

Obszar programu jest jednym z najcenniejszych przyrodniczo regionów Europy. Stąd też, uzasadnione jest

takie ukształtowanie priorytetów rozwojowych, aby nie tworzyć zagrożeń dla jego zasobów przyrodniczych

czy też zaburzać równowagi między działalnością człowieka a potrzebami ochrony środowiska. Cechy

wyróżniające ten obszar stanowią szczególny, złożony, niezwykle atrakcyjny produkt. Mowa o:

· niskiej gęstości zaludnienia dostosowanej do warunków naturalnych; występowaniu obszarów

mało zmienionej przyrody mało znanych nawet w krajach objętych współpracą;

· czystym, najczystszym w tej części Europy powietrzu;

· dobrej jakości wód, zanieczyszczonych praktycznie tylko ściekami komunalnymi i działalnością

rolniczą;

· wyjątkowej różnorodności systemu przyrodniczego; bogactwie ekosystemów hydrogenicznych,

obecności gatunków rzadkich, dla których trzeba organizować specjalne systemy ochrony;

· atrakcyjnych kompleksach lasów (w tym pierwotnych puszcz), jezior i użytków zielonych;

· możliwości obcowania z przyrodą nie zmienioną przez cywilizację;

· bogactwie kultur, tradycji i obyczajów;

· dobrej tradycyjnej i zdrowej kuchni; dobrych warunkach do produkcji zdrowej żywności i

lokalizacji „zielonego przemysłu”.

Teren ten niestety nie jest wolny od zagrożeń ekologicznych.

Obszar PBU obecnie nie wykazuje podwyższonych stężeń zanieczyszczeń. Występują tylko źródła lokalne

zanieczyszczeń pospolitych (energetycznych i transportowych). Gospodarka odpadami komunalnymi,

szczególnie na obszarach wiejskich jest technicznie prymitywna i nieefektywna. Wody powierzchniowe są

silnie zeutrofizowane, w tym także odcinki źródłowe. Praktycznie nie występują rzeki o najwyższej klasie

przydatności do bezpośredniego spożycia, choć z drugiej strony wód całkowicie zdegradowanych

praktycznie nie ma. Poprawia się jakość wody w jeziorach, z których około 30% uznać można za

niezagrożone degradacją.

66

Co do zagrożeń przemysłowych, to obszar ten charakteryzuje się przeciętnym lub niskim oddziaływaniem

przemysłu na atmosferę, hydrosferę, pedosferę i biosferę. Poważnym zagrożeniem dla środowiska są

nieużywane różnego rodzaju obiekty przemysłowe, wydobywcze oraz paramilitarne, które na tym terenie

występują licznie i często pozostawione są w niekorzystnych warunkach powodując zniszczenia krajobrazu,

ziemi, wód i roślinności.

Wschodnie rubieże obszaru na Białorusi oraz na Ukrainie przeżyły jedną z największych tragedii

ekologicznych – awarię reaktora jądrowego w Czarnobylu. Do dziś znaczne przestrzenie, zwłaszcza w

Obwodzie Homelskim są uważane za skażone i praktycznie nie są wykorzystywane. Ogniska skażeń

wystąpiły także na Ukrainie i w zdecydowanie mniejszym stopniu w północno-wschodniej Polsce. Poziom

zagrożenia nadal jest lokalnie znaczący, co ogranicza produkcję roślinną oraz wykorzystanie zasobów

naturalnych.

Poważne, negatywne skutki środowiskowe miały prowadzone na tych terenach intensywne prace

melioracyjne, szczególnie na Polesiu. Obszar PBU wykazuje dużą różnorodność regionalną flory,

szczególnie w rejonie Puszczy Białowieskiej, Augustowskiej i Karpackiej, a także w Dolinie Bugu, Narwi,

Biebrzy, górnego Dniestru, Cisy. Faunistycznie najliczniej występują ssaki, gady i ptaki drapieżne oraz

wodno-błotne.

Na omawianym obszarze wyróżnić trzeba siedem transgranicznych obszarów o wyjątkowych walorach

przyrodniczych i kulturowych. To kolejno, od północy: Zespół puszcz otaczających Kanał Augustowski

(Augustowska, Grodzieńska i Dajnawska), Puszcza Białowieska, Pobuże Podlaskie, Polesie Włodawskie,

Obniżenie Dubieńskie, Roztocze, Przemyski Łuk Sanu i Bieszczady z pogórzami.

Najważniejsze obszary chronione zajmują ponad połowę strefy przygranicznej PBU. Warto zaznaczyć, że ta

część Europy Centralnej charakteryzuje się wyjątkowo rzadkimi zasobami naturalnymi, zarówno pod

względem ekologicznym jak i krajobrazowym, które trudno znaleźć w innych częściach Europy, czy nawet

świata. Stanowią one wyjątkową różnorodność środowiska i krajobrazu, cenioną przez przyrodników i

turystów.

Ostatnio utworzone obszary NATURA 2000, zarówno obszary specjalnej ochrony (OSO) ustanawiane

zgodnie z Dyrektywą Ptasią jak i specjalne obszary ochronne (SOO) ustanawiane zgodnie z Dyrektywą

Siedliskową, odgrywają na obszarze PBU szczególnie ważną rolę. Sieć NATURA 2000 pokrywa wszystkie

parki narodowe (6) a także długą listę innych obszarów (NATURA 2000 na obszarze PBU obejmuje 23

miejsca). Podobna liczba takich obszarów zlokalizowana jest także po białoruskiej i ukraińskiej stronie

granicy.

Priorytety programu

67

Projekt programu jest dokumentem zwartym i eksponującym problematykę potencjalnie interesującą

wszystkie trzy strony. Zidentyfikowano kilka potencjalnych zagregowanych kierunków rozwojowych.

Zostały one zapisane jako priorytety. Celem ogólnym programu jest zrównoważony społeczny i

ekonomiczny rozwój dokonywany z wykorzystaniem transgranicznej współpracy i integracji. Zapis taki jest

bliski ogólnym ideom zrównoważonego rozwoju.

Analiza społeczno-gospodarcza, na której opiera się struktura priorytetów i działań programu zawiera

bezpośrednie odniesienie do kwestii środowiskowych i działań koniecznych do ich poprawy. Analiza

podkreśla potrzebę poprawy infrastruktury ochrony środowiska i świadomości ekologicznej ludności

zamieszkującej obszar przygraniczny. Wskazuje również na możliwości budowania potencjału

rozwojowego w oparciu o zasoby przyrodnicze i niskie zanieczyszczenie obszaru przygranicznego.

Pierwszym priorytetem jest wzrost konkurencyjności obszarów przygranicznych. Z ekologicznego punktu

widzenia należy zauważyć tu dwa aspekty. Wzrost konkurencyjności w sensie przestrzennym w Europie

odbywa się obecnie przy wyraźnym wzroście poziomu infrastruktury sozotechnicznej oraz pojawianiu się

kryteriów zrównoważonego rozwoju w stosunku do działalności gospodarczej. Ponadto obszary opóźnione

rozwojowo zwiększają swą konkurencyjność przede wszystkim dzięki rozwojowi sfery usług, w tym

zwłaszcza usług niematerialnych. Oba te aspekty mogą wywołać korzystne lub neutralne skutki

środowiskowe. Priorytet ten ma być osiągany dzięki poprawie dostępności regionu (budowa i modernizacja

dróg) oraz usprawnienia ruchu transgranicznego. Istotne znaczenie mieć będą także zadania sanitacyjne oraz

ochrona i rewitalizacja obiektów kulturowych.

Oznacza to poprawę warunków sprzyjających rozwojowi turystyki, w tym kwalifikowanej.

Realizacja Programu wspiera współpracę transgraniczną i wymianę doświadczeń, także związanych z

ochroną środowiska.

Program ma zdecydowanie prośrodowiskowy charakter. Priorytety i działania są z jednej strony silnie

związane z położeniem geopolitycznym regionu, z drugiej z jego przyrodniczą i demograficzną specyfiką

oraz z tradycją, kulturą i historią.

W rezultacie nie nastąpi eskalacja zagrożeń środowiskowych na analizowanym obszarze. Przeciwnie, dzięki

programowi presja na środowisko zmniejszy się. Można stwierdzić, że realizacja programu przyczyni się do

złagodzenia występujących na tym terenie konfliktów ekologicznych.

Analiza dokumentów krajowych, bilateralnych, międzynarodowych oraz globalnych, pozwoliła na

zestawienie najważniejszych celów strategicznych związanych z ochroną środowiska i wdrażaniem

zrównoważonego rozwoju.

Program PBU w większości aspektów odnosi się do podstawowych haseł i zasad zrównoważonego rozwoju.

W specjalnych tabelach umieszczonych w pełnej wersji prognozy oddziaływania na środowisko zawarto

68

liczne bezpośrednie i pośrednie odniesienia do celu głównego, jakim jest wprowadzenie w życie idei i zasad

zrównoważonego rozwoju. Program wyraźnie wpisuje się w unijną strategię zrównoważonego rozwoju i co

więcej, wspiera jej realizację na szczeblu regionalnym.

Znaczące oddziaływanie na środowisko

W prognozie stwierdzono, iż wdrożenie Programu PBU nie spowoduje znaczących zmian w środowisku

przyrodniczym omawianego terenu. Przeciwdziałanie ewentualnym zagrożeniom odbywać się będzie na

podstawie ogólnie przyjętych metod i środków (np. ocen oddziaływania na środowisko przedsięwzięć).

Program nie zawiera zapisów, z których wynikałaby konieczność lub dążenia do realizowania dużych

inwestycji i związanych z nimi koncentracji populacji mogących znacząco oddziaływać na środowisko. Nie

ma także takich możliwości finansowych. Proponowana lista przedsięwzięć jest krótka (19 pozycji).

Wnioski

Dokument został przygotowany w zgodzie z zasadniczymi wyzwaniami zrównoważonego rozwoju i nie

zapowiada nasilenia zagrożeń środowiskowych w analizowanym obszarze. Przeciwnie, zapisane priorytety

pozwalają prognozować zmniejszenie presji na środowisko.

Zapisane w Prognozie uwagi i zalecenia pozwolą na lepszą realizację Programu z punktu widzenia ochrony

środowiska.

ZAŁĄCZNIK I

Środowiskowa ocena SWOT jako uzupełnienie oceny zawartej w Programie

Silne strony

Słabe strony

Znaczny udział terenów wartościowych przyrodniczo

we wszystkich trzech krajach , w tym formalnie

chronionych (zwłaszcza w Polsce)

Wysoka różnorodność biologiczna i geograficzna

(krajobrazowa), zarówno taksonalna jak i populacyjna,

duża liczba i powierzchnia stref ekotonalnych o bardzo

różnym charakterze

Istniejące i potencjalne obszary przyrody o

Sztuczne granice administracyjne

utrudniające logiczne działania na rzecz ochrony

przyrody, środowiska i wspieranie zasad

zrównoważonego rozwoju

Rozproszone osadnictwo wiejskie, niskie

standardy nowego budownictwa na wsi i w

małych miastach

Słabo ukształtowania sieć powiązań

69

wartościach międzynarodowych (NATURA 2000, M&B,

Ramsar itd.)

Dobra jakość powietrza oraz wód podziemnych,

liczne naturalne i mało zmienione ekosystemy, w tym

także nieleśne, zwłaszcza hydrogeniczne

Zachowane tradycje nie inwazyjnej kooperacji z

przyrodą, czyli zrównoważonego korzystania z jej

zasobów

Mała gęstość zaludnienia, adekwatna do zasobów i

wartości środowiska, pozwalająca na racjonalne

gospodarowanie przestrzenią

Rosnące zainteresowanie ośrodków naukowych i

akademickich oraz NGOs problematyką ekologiczną

pogranicza PBU

Związek terenu z ideą Zielonych Płuc Europy oraz

Stowarzyszeniem Zielone Płuca Polski

Wzrastająca aktywność regionalnych ośrodków

naukowych w dziadzienie ochrony środowiska,

zrównoważonego rozwoju i turystyki (Białystok, Olsztyn,

Lublin, Rzeszów, Pułtusk, Grodno, Mińsk, Lwów,

Równo)

Transgraniczne projekty otwarcia nowych regionów

turystycznych na obszarach o szczególnych walorach

przyrodniczych (Kanał Augustowski, Roztocze)

Rosnący popyt na turystykę „kresową” w Polsce oraz

wyjazdy do Polski z Białorusi i Ukrainy (turystyczne)

ekologicznych obszarów chronionych

Niski poziom rzeczywistej ochrony cennych

obszarów przed ingerencją cywilizacyjną, słabe

mechanizmy równoważenia strat w przyrodzie

Stosunkowo niska świadomość ekologiczna,

zwłaszcza wśród ludności wiejskiej oraz

użytkowników zasobów środowiska

Niedostateczne rozpoznanie przyrodnicze, w

tym także biosfery, zwłaszcza terenów

przygranicznych

Szczególnie zacofana gospodarka odpadami

oraz wodno-ściekowa, liczne ogniska zagrożeń

nadzwyczajnych

Brak transgranicznych procedur uzgadniania

i oceny przedsięwzięć mogących znacząco

oddziaływać na środowisko

Bezład przestrzenny, zwłaszcza w otoczeniu

większych miast, poważne problemy

infrastrukturalno-sozotechniczne w miastach

Szanse

Zagrożenia

Mobilizująca do współdziałania mozaika etniczna z

dążeniami do zacieśniania kontaktów pomiędzy

Polakami, Białorusinami i Ukraińcami; polskie tradycje w

Grodnie i Lwowie, Białoruskie w Białymstoku,

Szybki niekontrolowany rozwój, bez

ustanowionych standardów ekologicznych w

tym gwałtowny wzrost zainteresowania

rozwojem systemu transportowego, drogowego.

70

Ukraińskie w Przemyślu

Ochrona przyrody – wywołujący najmniej

problemów temat współpracy. Możliwość wspólnej

organizacji zarządzania cennymi przyrodniczo terenami.

Rosnąca świadomość instytucji rządowych,

samorządowych oraz mieszkańców potrzeby

wzmocnienia działań na rzecz oddalenia zagrożeń

globalnych, zwłaszcza dotyczących zmian klimatu i

stosunków wodnych

Możliwość szybkiego wdrożenia technologii

przyjaznych środowisku, zwłaszcza w dziedzinie

odnawialnych źródeł energii, sanitacji gospodarowania

woda, budownictwa

Dobre możliwości rozwoju SMP przy zachowaniu

standardów ekologicznych

Rozwój zielonych zawodów na wsi, w tym agro i

ekoturystyki oraz innej turystyki kwalifikowanej

Rozwój certyfikowanych ekologicznie

przedsięwzięć, w tym usług oraz produktów i obiektów

(także SZŚ: EMAS, ISO, LCA i inne)

Atrakcyjny teren do rozwoju zdalnych metod

waloryzacji środowiska i optymalizacji przeznaczenia

terenu

Aktywność instytucji zajmujących się edukacją

ekologiczną skierowaną na region PBU

Duże koszty fundamentalnych działań na rzecz

ochrony przyrody, zwłaszcza ochrony fauny in

situ

Za małe środki samorządów na wspieranie

inwestycji ekologicznych

Dalszy brak racjonalnych rozwiązań

legislacyjnych związanych z gospodarką

odpadami komunalnymi

Utrzymywanie się niskich dochodów

indywidualnych sprzyjające niezorganizowanej

eksploatacji przyrody (kłusownictwo,

dewastacja przestrzeni)

Groźba pojawienia się zagrożeń

nadzwyczajnych związanych z lokalizacją

obiektów z dużym ryzykiem dla środowiska

Możliwe trudności z zaadaptowaniem się do

warunków cieplejszego i suchszego klimatu,

zwłaszcza na terenach typowo rolniczych

wymagających stabilnych zasobów naturalnych