Wydawnictwo C.H.BECK

Prawo konstytucyjne

TESTY BECKa

Bogumił Szmulik (red.)

TESTY BECKA

Prawo konstytucyjne

W sprzedaży:

P. Sarnecki

PRAWO KONSTYTUCYJNE RP, wyd. 8Podręczniki Prawnicze

B. Szmulik

SKARGA KONSTYTUCYJNA. POLSKI MODEL NA TLEPORÓWNAWCZYMMonografie Prawnicze

A. Szmyt (red.)

LEKSYKON PRAWA KONSTYTUCYJNEGO100 PODSTAWOWYCH POJĘĆEncyklopedie i Leksykony

B. Banaszak

PRAWO KONSTYTUCYJNE, wyd. 5Studia Prawnicze

B. Szmulik (red.)

USTROJE KONSTYTUCYJNE PAŃSTW WSPÓŁCZESNYCHTesty Becka

www.ksiegarnia.beck.pl

Wydawnictwo C.H.BECKWarszawa 2016

PRAWOKONSTYTUCYJNERedaktor:prof. Bogumił SzmulikProfesor Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawiei Społecznej Akademii Nauk w Warszawie

Autorzy:Maciej Borski, Magdalena Maksymiuk, Krystian Nowak, Agnieszka Pieniążek, Andrzej Pogłódek, Bogusław Przywora, Bartłomiej Starzec, Bogumił Szmulik

Wydawca: Joanna Ablewicz

Redakcja: Katarzyna Pudłowska

Korekta: Barbara Rucińska

Projekt okładki: Robert Rogiński

ISBN 978-83-255-8540-2

ISBN e-book 978-83-255-8541-9

© Wydawnictwo C.H.Beck 2016

Wydawnictwo C.H.Beck Sp. z o.o.ul. Bonifraterska 17, 00-203 Warszawa

Skład i łamanie: DTPArtDruk i oprawa: Totem, Inowrocław

Poszczególne rozdziały opracowali:

Rozdział I, II, VII Andrzej Pogłódek, Magdalena MaksymiukRozdział III, V Maciej BorskiRozdział IV, XVI Agnieszka PieniążekRozdział VI Maciej Borski, Bogusław PrzyworaRozdział VIII, IX Krystian NowakRozdział X Krystian Nowak, Agnieszka PieniążekRozdział XI Andrzej Pogłódek, Bogumił SzmulikRozdział XII, XIII Bogusław Przywora, Bogumił SzmulikRozdział XIV, XVII Bartłomiej StarzecRozdział XV Bogusław Przywora

�

Spis treści

Przedmowa ___________________________________________________________________ IXRozdział I. Nauka prawa konstytucyjnego. Geneza polskiego konstytucjonalizmu ________ 1

Nauka Prawa Konstytucyjnego ________________________________________________ 1Historia Polskiego Prawa Konstytucyjnego ______________________________________ 6Test _______________________________________________________________________ 15Odpowiedzi do testu ________________________________________________________ 23

Rozdział II. Konstytucja jako ustawa zasadnicza _____________________________________ 25Nazwa, pojęcie i cechy szczególne konstytucji __________________________________ 25Szczególna moc prawna konstytucji jako ustawy zasadniczej _____________________ 26Geneza konstytucji pisanych __________________________________________________ 27Funkcje konstytucji __________________________________________________________ 28Formy konstytucji ___________________________________________________________ 29Gwarancje konstytucji _______________________________________________________ 31Tryb uchwalania i zmiany Konstytucji __________________________________________ 32Test _______________________________________________________________________ 35Odpowiedzi do testu ________________________________________________________ 44

Rozdział III. Źródła prawa _______________________________________________________ 45Pojęcie źródeł prawa ________________________________________________________ 45Pojęcie źródeł prawa konstytucyjnego _________________________________________ 46Ogłaszanie aktów normatywnych _____________________________________________ 47Ustawa ____________________________________________________________________ 47Ratyfikowana umowa międzynarodowa ________________________________________ 49Rozporządzenie ____________________________________________________________ 50Akty prawa miejscowego ____________________________________________________ 51Akty prawa wewnętrznego __________________________________________________ 52Źródła niepisanego prawa konstytucyjnego ____________________________________ 52Test _______________________________________________________________________ 53Odpowiedzi do testu _______________________________________________________ 66

Rozdział IV. Podstawowe zasady ustroju państwa ___________________________________ 67Zasada suwerenności narodu _________________________________________________ 68Zasada niepodległości i suwerenności państwa _________________________________ 68Zasada demokratycznego państwa prawnego __________________________________ 70Zasada społeczeństwa obywatelskiego ________________________________________ 71Zasada podziału władz_______________________________________________________ 73Zasada społecznej gospodarki rynkowej _______________________________________ 75Zasada przyrodzonej godności człowieka ______________________________________ 76

�I

Spis treœci

Test _______________________________________________________________________ 77Odpowiedzi do testu ________________________________________________________ 86

Rozdział V. Podstawy statusu prawnego człowieka i obywatela _____________________ 87Podstawowe pojęcia z zakresu praw jednostki ______________________________ 87Podmiot praw i wolności _______________________________________________ 88Zasady przewodnie statusu jednostki _____________________________________ 90Środki ochrony praw i wolności __________________________________________ 92Dopuszczalne ograniczenia praw i wolności ________________________________ 93Konstytucyjne obowiązki jednostki _______________________________________ 94Test ________________________________________________________________ 95Odpowiedzi do testu _________________________________________________ 111

Rozdział VI. Prawo wyborcze ______________________________________________ 113Zagadnienia wstępne _________________________________________________ 114Zasady prawa wyborczego ____________________________________________ 115Systemy wyborcze ___________________________________________________ 118Organizacja wyborów ________________________________________________ 119Kampania wyborcza __________________________________________________ 121Głosowanie _________________________________________________________ 122Gwarancje praworządności wyborów ____________________________________ 123Test _______________________________________________________________ 124Odpowiedzi do testu _________________________________________________ 132

Rozdział VII. Instytucje demokracji bezpośredniej ______________________________ 133Referendum ogólnokrajowe ___________________________________________ 135Referendum lokalne __________________________________________________ 137Test _______________________________________________________________ 142Odpowiedzi do testu _________________________________________________ 150

Rozdział VIII. Sejm i Senat _________________________________________________ 151Kadencja Sejmu i Senatu _______________________________________________ 152Organizacja wewnętrzna Sejmu i Senatu __________________________________ 153Formy organizacji posłów (senatorów) ___________________________________ 155Kompetencje Sejmu i Senatu ___________________________________________ 155Zgromadzenie Narodowe _____________________________________________ 159Status posła i senatora ________________________________________________ 160Test _______________________________________________________________ 162Odpowiedzi do testu _________________________________________________ 174

Rozdział IX. Prezydent ___________________________________________________ 175Test _______________________________________________________________ 182Odpowiedzi do testu _________________________________________________ 192

Rozdział X. Rada Ministrów _______________________________________________ 193Pozycja ustrojowa Rady Ministrów ______________________________________ 193Skład Rady Ministrów ________________________________________________ 194Powołanie Rady Ministrów ____________________________________________ 195Odpowiedzialność Rady Ministrów i jej członków __________________________ 196

�II

Spis treœci

Test ______________________________________________________________ 198Odpowiedzi do testu _________________________________________________ 207

Rozdział XI. Organy sądownicze i status sędziów ______________________________ 209Status sędziego ____________________________________________________________ 212Udział obywateli w sprawowaniu wymiaru sprawiedliwości _____________________ 215Organy sądownicze ________________________________________________________ 218Sąd Najwyższy ____________________________________________________________ 219Sądy powszechne __________________________________________________________ 221Sądy administracyjne _______________________________________________________ 222Sądy wojskowe ____________________________________________________________ 224Sądy wyjątkowe i tryb doraźny ______________________________________________ 226Krajowa Rada Sądownictwa _________________________________________________ 227Test ______________________________________________________________________ 230Odpowiedzi do testu _______________________________________________________ 239

Rozdział XII. Trybunał Konstytucyjny. Wybrane zagadnienia ________________________ 241Uwagi wstępne ____________________________________________________________ 241Szczególna pozycja Trybunału Konstytucyjnego i sędziów sądu konstytucyjnego ___ 243Organy Trybunału Konstytucyjnego __________________________________________ 246Zakres kompetencji Trybunału Konstytucyjnego _______________________________ 247Rodzaje kontroli konstytucyjności prawa i środki prawne uruchamiające kontrolę Trybunału Konstytucyjnego _________________________________________ 248Orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego _______________________________________ 250Test ______________________________________________________________________ 250Odpowiedzi do testu _______________________________________________________ 256

Rozdział XIII. Odpowiedzialność konstytucyjna. Trybunał Stanu _____________________ 257Podstawy ustrojowe Trybunału Stanu _________________________________________ 258Zakres przedmiotowy i podmiotowy odpowiedzialności przed Trybunałem Stanu _ 260Postępowanie w sprawie ponoszonej odpowiedzialności przed Trybunałem Stanu _ 262Katalog sankcji wymierzanych przez Trybunał Stanu ____________________________ 265Test ______________________________________________________________________ 267Odpowiedzi do testu _______________________________________________________ 271

Rozdział XIV. Organy kontroli i ochrony prawa ____________________________________ 273Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji __________________________________________ 273Najwyższa Izba Kontroli ____________________________________________________ 275Rzecznik Praw Obywatelskich ______________________________________________ 277Rzecznik Praw Dziecka _____________________________________________________ 279Prokurator Generalny ______________________________________________________ 281Test ______________________________________________________________________ 283Odpowiedzi do testu _______________________________________________________ 293

Rozdział XV. Samorząd terytorialny ______________________________________________ 295Uwagi wstępne ____________________________________________________________ 296Źródła prawa w samorządzie terytorialnym w świetle Konstytucji RP ____________ 297Struktura organów samorządu terytorialnego w świetle Konstytucji RP ___________ 298

�III

Spis treœci

Podstawowe zasady ustrojowe dotyczące organizacji samorządu terytorialnego ___ 299Zadania samorządu terytorialnego w świetle Konstytucji RP _____________________ 302Nadzór i kontrola nad samorządem terytorialnym w świetle Konstytucji RP ______ 303Test _______________________________________________________________ 305Odpowiedzi do testu _________________________________________________ 309

Rozdział XVI. Stany nadzwyczajne __________________________________________ 311Pojęcie stanu nadzwyczajnego _________________________________________ 311Zasady wprowadzania stanów nadzwyczajnych ____________________________ 312Stan wojenny _______________________________________________________ 313Stan wyjątkowy _____________________________________________________ 315Stan klęski żywiołowej ________________________________________________ 316Test _______________________________________________________________ 318Odpowiedzi do testu _________________________________________________ 326

Rozdział XVII. Polska w Unii Europejskiej ____________________________________ 327Test _______________________________________________________________ 335Odpowiedzi do testu _________________________________________________ 341

IX

PRZEDMOWA

Wykład z Prawa konstytucyjnego zajmuje w programie studiów prawniczych znaczące miejsce. Stanowi on jeden z kluczowych przedmiotów wykładanych naj-częściej na pierwszym roku studiów, pozwalając na wyposażenie jego słuchaczy w niezbędny aparat pojęciowy, umożliwiający zrozumienie wielu obowiązujących i wprowadzanych rozwiązań ustrojowych. Wiedza z omawianego zakresu powin-na też pokazać studentowi zmienność instytucji polityczno-ustrojowych i wskazy-wać mankamenty obecnie obowiązujących rozwiązań.

Prezentowana publikacja podzielona została na siedemnaście rozdziałów. Ob-jęto nimi zagadnienia będące przedmiotem uniwersyteckiego wykładu kursowe-go z Prawa konstytucyjnego. Tak więc oddana do rąk Czytelnika książka przedsta-wia przede wszystkim obecnie obowiązujące rozwiązania ustrojowe. Ujęty w niej materiał został zasadniczo pogrupowany w oparciu o systematykę obowiązującej Konstytucji RP. Przy czym monografię rozpoczynają rozdziały poświęcone zagad-nieniom teoretycznym oraz historii polskiego konstytucjonalizmu. Niestety wy-znaczone ramy objętościowe poszczególnych rozdziałów nie pozwoliły zawrzeć w nich wszystkich interesujących zagadnień związanych z ustrojem naszego kra-ju. Przede wszystkim pominięte zostały wątki ustrojowo-porównawcze, te jednak zainteresowany Czytelnik może odnaleźć w wydanej nakładem Wydawnictwa C.H.Beck publikacji z serii Testy Becka: „Prawo Konstytucyjne Porównawcze”. Au-torzy dokonali licznych selekcji, czy uogólnień w pracy nad materiałem. Rozdzia-ły zostały jednak wyposażone w obszerne odesłania bibliograficzne, dzięki którym zainteresowany Czytelnik z łatwością będzie mógł pogłębić swoją wiedzę w intere-sującym go aspekcie. Po każdym z rozdziałów zamieszczono test. Ogółem Czytelnik znajdzie w tym opracowaniu ponad 800 pytań testowych wraz z kartami odpowie-dzi. Taka ilość pytań pozwala na objęcie nimi nie tylko podstawowych zagadnień związanych z tematyką monografii, ale także pytań posiadających charakter roz-szerzony.

Inicjatywa napisania tej pracy zrodziła się w Katedrze Prawa Konstytucyjne-go Porównawczego i Współczesnych Systemów Politycznych WPiA UKSW. Grono Autorów obejmuje pracowników tejże Katedry oraz inne osoby z nią współpracu-jące. Jako taka stanowi ona kontynuację wcześniej opracowanych – w dużej mierze w tym samym gronie – takich prac jak „Historia Doktryn Politycznych i Prawnych” oraz wspomnianego już „Prawa Konstytucyjnego Porównawczego” czy „Ustrojów Konstytucyjnych państw współczesnych”.

�

Autorzy wyrażają nadzieję, że oddana do rąk Czytelnika pozycja będzie dla Nie-go pomocą w przygotowaniu do egzaminu z Prawa konstytucyjnego oraz pokrew-nych przedmiotów, takich jak Konstytucyjny system organów państwowych, Za-sady ustroju politycznego państwa, System polityczny RP wykładanych na takich kierunkach jak prawo, administracja, politologia oraz szeroko pojmowane studia związane z bezpieczeństwem.

Bogumił Szmulik

Przedmowa

�Andrzej Pogłódek, Magdalena Maksymiuk

Rozdział I Nauka prawa konstytucyjnego.

Geneza polskiego konstytucjonalizmu

Literatura: B. Banaszak, Porównawcze prawo konstytucyjne współczesnych państw demokratycznych, War-szawa 2007; B. Banaszak, Prawo konstytucyjne, Warszawa 2004; B. Banaszak, A. Preisner, Wprowadzenie do prawa konstytucyjnego, Wrocław 1992; S. Bożyk, Kronika sesji (zjazdów) katedr i zakładów prawa konsty-tucyjnego (1959–2008), [w:] Nauka prawa konstytucyjnego w Polsce. W pięćdziesięciolecie Zjazdów Katedr i Zakładów Prawa Konstytucyjnego, M. Grzybowski, A. Szmyt (red.), Gdańsk 2008; C. Calinoiu, G. Ducule-scu, V. Duculescu, Drept constitutional comparat. Traktat, Vol. I, Bucureşti 2007; C. Ionescu, Drept constitutio-nal comparat, Bucureşti 2008; P. Kierończyk, Wprowadzenie do nauki prawa konstytucyjnego dla studentów administracji, Gdańsk 2008; J. Kuciński, Z zagadnień współczesnej demokracji politycznej, Warszawa 2005; R.R. Ludwikowski, Prawo konstytucyjne porównawcze, Toruń 2000; P. Sarnecki (red.), Prawo konstytucyjne II Rzeczypospolitej. Nauka i instytucje, Kraków 2006; P. Sarnecki, Stan nauki prawa konstytucyjnego w Pol-sce, PiP 2010, Nr 7; W. Skrzydło, Stan nauki prawa konstytucyjnego (uwagi do wystąpienia prof. K. Woj-tyczka), [w:] Dwadzieścia lat transformacji ustrojowej w Polsce, M. Zubik (red.), Warszawa 2010; W. Sokole-wicz, Prawo konstytucyjne państw socjalistycznych jako przedmiot badania nauki zachodniej, SP 1990, Nr 2; W. Szyszkowski, Prawo konstytucyjne a nauka polityczna, Acta UNC. Nauki Polityczne 1974, Nr 61; E. Zwierz-chowski, Wprowadzenie do nauki prawa konstytucyjnego państw demokratycznych, Katowice 1992; M. ������лов�� �. �����в���� �. �����в���. �����в��. �����в�������в���� Сравнително� �о�н�тит��ио�нно� �раво� �о�н�тит��ио�нно� �раво��о�н�тит��ио�нно� �раво� �раво��раво��� Со�фия� ������ ������ Р.�. �����������.�. ������������. �����������. ������������������������ C������������ ��������-������������ ��������- ��������-��������-ц������ ����� ����������: ��е�но�е �о��о��ие�� �о��то�в�на��о�н� ������е�но�е �о��о��ие�� �о��то�в�на��о�н� ���� �о��о��ие�� �о��то�в�на��о�н� �����о��о��ие�� �о��то�в�на��о�н� ������ �о��то�в�на��о�н� �����о��то�в�на��о�н� �����на��о�н� ����на��о�н� ������о�н� �����о�н� ���� ����; В.М. Гессен, О����ы ��������ц�����г� �����, П����г��д 1918; В. ����н��. ����н������н��, П���ц��ы ��������ц�����г� �����,П���ц��ы ��������ц�����г� �����, ��������ц�����г� �����,��������ц�����г� �����, �����,�����,, Мо���ва ����� �����

NAUKA PRAWA KONSTYTUCYJNEGO

Pojęcie i przedmiot prawa konstytucyjnego

Przedmiotem regulowanym przez prawo konstytucyjne są dwie podstawowe sfe-ry stosunków społecznych. Po pierwsze, są to relacje na linii człowiek–państwo (prawa i wolności człowieka), po drugie zaś, stosunki związane z władzą państwową (orga-nizacja państwa i władzy państwowej). Rzecz jasna ten podstawowy podział nie wy-czerpuje sfer objętych przez prawo konstytucyjne. Przedmiotem regulowanym przez owe prawo są najważniejsze, zawarte w ustawie zasadniczej, stosunki społeczne, które powstają i rozwijają się w różnych sferach życia społeczeństwa i państwa. Zauważyć można, że na poszczególnych etapach historycznych różnią się one cechami, a także stabilnością stosunków społecznych regulowanych normami konstytucyjnoprawnymi.

Podstawowa rola prawa konstytucyjnego w systemie prawnym państwa uza-sadniona jest szczególną wagą i znaczeniem stosunków społecznych, które regu-luje, a także uniwersalizmem norm prawnokonstytucyjnych. Stanowi ona bowiem zawsze punkt wyjścia dla innych gałęzi prawa. Bywa, że odróżnia się „prawo kon-

� Andrzej Pogłódek, Magdalena Maksymiuk

stytucyjne” od „prawa konstytucji”. Prawo konstytucji to system organów państwa opisany w ustawach zasadniczych. Jest to pojęcie węższe od prawa konstytucyjne-go, które znacznie szerzej określa swoje granice, wychodząc poza konstytucję oraz bazując na pojęciu ustroju politycznego jako synonimie konstytucji. Można je także określić jako prawo konstytucyjne sensu largo (w znaczeniu szerszym) i prawo kon-stytucyjne sensu stricto (w znaczeniu węższym).

Należy odróżnić prawo konstytucyjne jako:1) gałąź prawa – ogół obowiązujących norm, zasad zachowania. Prawo konstytucyj-

ne jest gałęzią prawa, która zawiera normy prawne tworzące określony system władzy państwowej, w celu ochrony podstawowych praw i wolności człowie-ka. Wskazuje na znalezienie balansu między władzą, niezbędną dla organiza-cji społeczeństwa, a wolnością. Prawo konstytucyjne zajmuje wobec tego cen-tralne miejsce w systemie prawa oraz stanowi jądro całego systemu prawnego. Leży ono u podstaw wszystkich pozostałych gałęzi prawa. Normy innych gałęzi prawnych (np. prawo cywilne, karne, administracyjne) nie mogą być sprzeczne z normami prawa konstytucyjnego. Prawo konstytucyjne zawiera podstawowe zasady systemu prawnego każdego państwa;

2) naukę – system naukowo uzasadnionych poglądów i wiedzy o gałęzi prawa konstytucyjnego, specyfice i praktyce jej wykonywania;

3) przedmiot nauczania – systematyczny wykład najważniejszej wiedzy nauki pra-wa konstytucyjnego oraz praktyki jego realizacji w RP (z uwzględnieniem spe-cyfiki metody regulacji prawnej).

Nazwa

Prawo konstytucyjne nie jest jedynym pojęciem, które wskazuje na tą gałąź pra-wa. Obok niej widnieją także inne określenia jak prawo państwowe oraz prawo po-lityczne. Z początku nazywano je prawem politycznym. Nazwę tę upowszechnił w 1762 r. J.J. Rousseau, nadając swojemu najsłynniejszemu dziełu „Umowie Społecz-nej” podtytuł „Zasady prawa politycznego”. W Polsce po raz pierwszy pojęcia tego użył F. Kasperek w podręczniku „Prawo polityczne ogólne z uwzględnieniem na-uki o państwie i prawa austryjackiego” wydanego we Lwowie w 1887 r. W okre-sie międzywojennym nazwę tę stosowali H. Starzyński oraz S. Starzewski. W Polsce odrzucona ona jednak została po II wojnie światowej. Pojęcie to nadal używane jest w krajach frankofońskich, naprzemiennie z pojęciem prawo konstytucyjne. Podkre-ślało ono polityczną istotę instytucji regulowanych przez normy należące do tej ga-łęzi prawa czy wreszcie polityczny charakter samego prawa.

Prawo państwowe

Określenie to wywodzi się z niemieckiego pojęcia Staaatsrecht. Używane było w Polsce w okresie socjalistycznym. Obecnie zachowało się w Rosji, choć coraz czę-

Rozdział I. Nauka prawa konstytucyjnego. Geneza polskiego konstytucjonalizmu

�Andrzej Pogłódek, Magdalena Maksymiuk

ściej ustępuje miejsca nazwie prawo konstytucyjne. Tym pojęciem nazywał swoje podręczniki Z. Cybichowski w okresie międzywojennym. Używano go również po II wojnie światowej. Pojęcie prawa państwowego podkreśla związek przedmiotu przez nie regulowanego z ustrojem państwa.

Prawo konstytucyjne to nazwa sięgająca swoimi tradycjami 200 lat, która wy-wodzi się z Francji. Pojęcia prawo konstytucyjne w okresie międzywojennym uży-wał W. Komarnicki. Urzędowo nazwa ta ukazała się w Polsce w 1975 r. Współcześnie używa się również terminu prawo ustrojowe.

Pojawienie się prawa konstytucyjnego w systemie gałęzi prawa

Prawo konstytucyjne pojawiło się wraz z powstaniem pierwszych zorganizowa-nych wspólnot państwowych. Co ważne, stanowi jedną z najstarszych gałęzi pra-wa. Wyróżnić można kilka podstawowych okresów rozwoju prawa konstytucyjne-go (ustrojowego):1) prawo państwowe w starożytności. Pierwsze państwa, jak poświadczają źró-

dła historyczne, pojawiły się w V–VI w. p.n.e. Ówczesnymi centrami państwo-wości stały się: na przełomie IV–III w. p.n.e. – starożytny Egipt, w rejonie doliny Nilu, ok. III w. p.n.e. Sumerzy, w okolicach rzek Tygrys i Eufrat, i kolejno Babi-lon, starożytne Indie, starożytne Chiny, Grecja czy Rzym. Władcy, wydając swo-je pierwsze akty, mieli na celu uregulowanie organizacji władzy. Dotyczyło to niektórych kwestii stosunków z ludnością. Wówczas nie dzielono jeszcze pra-wa na publiczne i prywatne. Znaczącym poziomem rozwoju wyróżniało się pra-wo państwowe w dawnej Helladzie. Należy tutaj zwrócić uwagę przede wszyst-kim na ojczyznę demokracji – Ateny. Starożytny Rzym również wniósł wiele do rozwoju nauki prawa przez chociażby wspomniany podział prawa na publiczne i prywatne;

2) prawo państwowe w średniowieczu. W tym czasie postępowało szybsze roz-dzielanie prawa państwowego od innych gałęzi. Rozdrobnienie feudalne, trwa-jące nieustanne wojny, zmuszały władców do intensywnego zajmowania się prawotwórstwem w sferze organizacji władzy państwowej, określenia jej suwe-renności i stosunku monarchy z poddanymi. Znaczącą rolę w rozwoju prawa konstytucyjnego miały wydawane przez władców przywileje, przyznające spo-łeczeństwu określone prawa i swobody, a także pojawienie się pierwszych zgro-madzeń stanowych;

3) prawo państwowe (konstytucyjne) w nowożytności (XVI–XIX w.). W tym okresie pojawiły się pierwsze teoretyczne rozprawy dotyczące organizacji władzy państwowej. W drugiej połowie XVII w. powstały podstawy monar-chii konstytucyjnej w Anglii. Pod koniec XVIII w. zaś pierwsze ustawy zasad-nicze (Stany Zjednoczone w 1787 r.; Polska w 1791 r.; Francja w 1791 r.). Już te dokumenty regulowały zarówno aspekty ustrojowe, jak i prawa człowieka. W XIX w. kolejne państwa przyjmowały nowe prawa konstytucyjne. Dokład-nie ten czas można uważać za okres tworzenia prawa konstytucyjnego jako

Nauka Prawa Konstytucyjnego

� Andrzej Pogłódek, Magdalena Maksymiuk

wiodącej gałęzi prawa w systemach konkretnych państw. W tym okresie pra-wo państwowe, z jednej strony, oddzieliło się od innych gałęzi prawa, a z dru-giej strony przeobraziło się w wiodącą gałąź prawa, nazywaną prawem kon-stytucyjnym;

4) współczesne (najnowsze) prawo państwowe (konstytucyjne). Po II wojnie światowej kolejne państwa przyjęły konstytucję. Rozpad ZSRR i obozu socjali-stycznego pod koniec lat 80. i na początku lat 90. XX w. spowodował uchwalenie nowych konstytucji w latach 90. W tym też okresie zaznaczył się także silniejszy wpływ standardów międzynarodowych na prawo konstytucyjne.

Metody badania prawa konstytucyjnego

Prawo konstytucyjne może być poznawane naukowo za pomocą kilku metod badawczych:1) metody analizy formalnoprawnej: wyjaśnia treści badanego materiału norma-

tywnego;2) metody prawnoporównawczej: ukazuje podobieństwa między instytucjami

ustrojowymi różnych państw, wskazuje jakie rozwiązania w prawie ustrojowym są najbardziej efektywne;

3) metody historycznoprawnej: bada rozwój i ewolucję instytucji ustrojowych na przestrzeni historii;

4) metody systemowej: pozwalającej na spojrzenie na instytucje ustrojowe jako wzajemnie ze sobą powiązanych elementów machiny państwowej;

5) metody statystycznej: pokazuje efektywność obowiązujących rozwiązań praw-no-ustrojowych.

Źródła prawa konstytucyjnego

Najważniejszym źródłem prawa konstytucyjnego jest Konstytucja. Problema-tyce Konstytucji poświęcony jest Rozdział II. Konstytucja jako ustawa zasadnicza. Oprócz niej, do źródeł prawa konstytucyjnego należą ustawy oraz rozporządze-nia z mocą ustawy wydane zgodnie z art. 234 Konstytucji RP. Ustawa uchwala-na jest przez parlament w szczególnym trybie. Jest ona traktowana jako akt par-lamentu, nie można ustanowić jej w drodze referendum, nawet wydanego przez głowę państwa. Oznacza to, że w jej stanowieniu muszą brać udział dwie izby (Sejm i Senat). Służy ona ustanawianiu norm zarówno o charakterze generalnym, jak i abstrakcyjnym. Może regulować każdą materię, o ile ma ona charakter aktu ogólnego, a normy prawne ustanawia się zgodnie z konstytucją i prawem między-narodowym. Ustawy mają jednakową moc prawną, jednak wyróżnia się ustawy z uwagi na przedmiot regulacji czy tryb uchwalenia – ustawy budżetowe, finan-sowe, ratyfikujące umowy międzynarodowe. Mogą one być zmienione, uchylone

Rozdział I. Nauka prawa konstytucyjnego. Geneza polskiego konstytucjonalizmu

�Andrzej Pogłódek, Magdalena Maksymiuk

lub zawieszone tylko przez inną formę ustawową1. Rozporządzenie z mocy ustawy – art. 234 Konstytucji RP – akt o mocy ustawy, który wydaje prezydent, tylko pod-czas stanu wojennego i w momencie niemożności zebrania się Sejmu. Prawo wy-dawania – na wniosek Rady Ministrów – podlegają zatwierdzeniu przez Sejm na najbliższym posiedzeniu. Nie może natomiast zmieniać Konstytucji, ordynacji wy-borczej do Sejmu, Senatu i organów samorządowych, ustawy o wyborze prezyden-ta i ustawy o stanach nadzwyczajnych. Bywa, że także zwykłe rozporządzenia za-wierają postanowienia należące do obszaru dociekań nauki prawa ustrojowego. Stanowią one powszechnie obowiązujące akty prawne wydane na podstawie upo-ważnienia zawartego w ustawie i w zakresie w niej wskazanym.

Ważnym źródłem prawa konstytucyjnego (ustrojowego) są regulaminy parla-mentarne. Stanowią one akty wewnętrzne przyjmowane przez obie izby parlamen-tu (zasada autonomii wewnętrznej parlamentu). Regulują one szereg zagadnień związanych z wewnętrzną organizacją i pracą organu ustawodawczego. Postano-wienia istotne dla prawa konstytucyjnego są także zawarte w Regulaminie Trybu-nału Konstytucyjnego.

Do innych źródeł prawa konstytucyjnego możemy zaliczyć prawo zwyczajo-we, rozumiane jako normy prawne powstałe w wyniku długotrwałego stosowa-nia zwyczajowo przyjętych rozwiązań i mające moc obowiązującą taką, jak prawo stanowione. Jednak istotne znaczenie odgrywają one jedynie w ustrojach państw, w których praktyka ustrojowa mogła przez wieki podlegać długotrwałej ewolucji (np. Wielka Brytania). Także zwyczaj konstytucyjny, czyli ustabilizowana, długo-trwała i powtarzalna praktyka postępowania w jakiejś sytuacji, rodząca domnie-manie, że w razie gdy taka sama sytuacja zaistnieje w przyszłości, postąpi się w ten sam sposób, stanowi źródło prawa konstytucyjnego. Powstaje tam, gdzie regula-cja prawna nie jest wyczerpująca. W odróżnieniu od prawa zwyczajowego, stanowi on tylko określony sposób postępowania, nie jest jednak normą prawną i jego na-ruszenie nie wywoła sankcji prawnej. Precedensy konstytucyjne to jednorazowe, świadome rozstrzygnięcie w praktyce jakiejś sytuacji, z nadzieją że w przyszłości będzie się postępować tak samo. Coraz istotniejszą rolę jako źródło prawa konsty-tucyjnego odgrywa także orzecznictwo sądowe w szczególności orzeczenia Trybu-nału Konstytucyjnego. Nie powinny one dodawać niczego nowego do treści norm prawnych, a tylko precyzować ich znaczenie i sposób stosowania w konkretnych sytuacjach. Rozstrzygnięcie sądowe musi być jednak wykonane przez adresatów, a rozstrzygnięciu takiemu przyznaje się moc powszechnie obowiązującą (art. 190 Konstytucji RP).

Normy prawa konstytucyjnego, to wyrażone w Konstytucji, ustawach i innych źródłach prawa konstytucyjnego, zasady postępowania w sferze regulowanej przez tę gałąź prawa. Mają charakter zarówno norm prawa materialnego, jak i formalne-go. Normy materialne określają uprawnienia i obowiązki. Normy formalne określa-ją sposób realizacji norm materialnych. Wśród nich możemy wyróżnić: normy pro-

1 E. Gdulewicz (red.), Konstytucyjny system organów państwowych, Lublin 2009, s. 83–84.

Nauka Prawa Konstytucyjnego

� Andrzej Pogłódek, Magdalena Maksymiuk

ceduralne w sensie ścisłym (określające procedurę, tryb wykonywania kompetencji nadanych normami materialnymi), normy rewizyjne (określające sposób zmiany konstytucji), normy kreacyjne (określające tryb powołania organów) i tzw. formal-ne gwarancje praw i wolności jednostki (np. środki prawne służące ich ochronie). Oprócz tego w regulacji konstytucyjnej wyróżnia się także normy programowe, czyli te postanowienia ustawy zasadniczej, które wyznaczają kierunek polityki pań-stwa, oraz cele jakie ma realizować.

Normy prawa konstytucyjnego zbudowane są tak jak inne normy prawne. Skła-dają się więc z hipotezy (część normy prawnej, która wskazuje na warunki, przy których ta norma podlega realizacji), dyspozycji (część normy prawnej, która za-wiera sposób postępowania) i sankcji (część normy prawnej, w której wskazuje się na skutki niewypełnienia dyspozycji normy prawnej).

Dla nauki prawa konstytucyjnego ważne jest także pojęcie stosunków konstytu-cyjnoprawnych. Są to stosunki społeczne regulowane przez prawo konstytucyjne. Podmiotem tych stosunków mogą być zarówno jednostki (obywatele, cudzoziem-cy, bezpaństwowcy), jak i podmioty zbiorowe (organy państwowe, organizacje spo-łeczne).

HISTORIA POLSKIEGO PRAWA KONSTYTUCYJNEGO

Pierwsza Rzeczypospolita

Genezy rozwoju prawa konstytucyjnego w Polsce można poszukiwać już w Kon-stytucji Nihil Novi z 1505 r., przyjętej w Radomiu za panowania króla Aleksandra I Jagiellończyka. Akt ten ograniczał uprawnienia prawodawcze monarchy stanowiąc, że nowe ustawy mogą być wydane wyłącznie za zgodą Sejmu. Organ ów składał się zaś z trzech stanów sejmujących: Króla, Senatu i Izby Poselskiej. Kolejnym waż-nym aktem ustrojowym były Artykuły Henrykowskie przyjęte po śmierci Zyg-munta Augusta w 1573 r. Tworzyły one podstawę ustroju Polski, aż do 24.10.1795 r. Zgodnie z nimi stan szlachecki miał zagwarantowane zachowanie przywilejów. We-dług nich król miał zwoływać Sejm Walny co 2 lata na 6 tygodni, a w razie nagłej potrzeby powinien zwołać Sejm Nadzwyczajny. Król miał mieć do pomocy Radę Doradczą, która składać się miała z 16 senatorów rezydentów. Miał być wybierany tylko poprzez wolną elekcję, a polityki (wewnętrzną i zagraniczną) oddano pod kon-trolę Sejmu. Król bez zgody senatorów z dworu królewskiego nie mógł podejmować istotnych decyzji politycznych. Przyznano wolność wyznania obywatelom, a także zezwolono na prawo do rokoszu w przypadku złamania przez króla zobowiązań.

W latach 1767–1768 podczas sejmu nazwanego „Repinowskim”, uchwalono tzw. prawa kardynalne. Dotyczyły one zasad ustroju demokracji szlacheckiej. Dzię-ki nim szlachta utrzymała liberum veto na sejmach, wolną elekcję, prawo wypo-wiadania posłuszeństwa królowi (zawiązywanie konfederacji czy rokoszu), a tak-że liczne przywileje np. w sprawowaniu urzędów oraz własności dóbr ziemskich,

Rozdział I. Nauka prawa konstytucyjnego. Geneza polskiego konstytucjonalizmu

�Andrzej Pogłódek, Magdalena Maksymiuk

władzy nad chłopstwem czy nietykalność osobistą. Gwarantem tych praw zosta-ła Katarzyna II. Prawa nie dopuszczały możliwości zmiany, a zaczerpnięte zostały duchem z Artykułów Henrykowskich. W kolejnych latach prawa te uzyskały gwa-rancję Rosji, Prus i Austrii, co spowodowało ingerencję państw ościennych w spra-wy wewnętrzne. Uchylone zostały przez Sejm Czteroletni, zaś przywrócone w ra-mach Sejmu Grodzieńskiego.

Pierwszą spisaną konstytucją była Konstytucja z 3.5.1791 r. Jej tekst zawiera się we wstępie i 11 artykułach. Ustanowiono ją dla likwidacji wad systemu, który opar-ty był na wolnej elekcji i demokracji szlacheckiej. Konstytucja ta nadała nowy ustrój państwa – monarchię dziedziczną, ale zachowała jego federacyjny charakter. Okre-ślała równość Korony i Wielkiego Księstwa Litewskiego. Odebrała prawo do głosu i podejmowania decyzji państwowych gołocie (szlachcie bez ziemi). Zachowała zaś podział stanowy, lecz szlachta i mieszczanie zostali zrównani politycznie, a chło-pów powzięto pod ochronę państwa. Co warto podkreślić, zniosła liberum veto, któ-re wyszło z użycia już 27 lat wcześniej. Postanowienia władzy wskazywały na do-minację władzy ustawodawczej nad wykonawczą. Utrzymany został dwuizbowy Sejm. Izba poselska uzyskała dużo większe kompetencje, stając się reprezentan-tem narodu. Co ważne, jej postanowienia osłabiły pozycję monarchy (akty wyda-ne przez króla wymagały pod względem ważności kontrasygnaty odpowiedniego ministra), której jednak udało się zachować prawo nominacji najwyższych urzędni-ków i prawo łaski. Dzięki jej zapisom powstały kolegialne ministerstwa pod nazwą Komisje Wielkie. Konstytucja obowiązywała jedynie rok, do zawiązania konfedera-cji targowickiej, która ją unieważniła.

Prawa kardynalne uchwalone zostały również w 1793 r. Określały one, że wła-dzę najwyższą i prawodawczą sprawuje Sejm, składający się z senatu i stanu rycer-skiego, na czele z królem. Zachowano własność Praw Feudorum (lenn). Określono, że na terenach Królestwa Polskiego uznano za wieczyście panujący obrządek religij-ny rzymsko-katolicki. Prawa kardynalne zakazywały powoływania na tron cudzo-ziemca, ale również zstępnych panującego króla. Wprowadzono zakaz zawierania umów o cesji, czy oderwania jakiejś części terytorium od Rzeczypospolitej, co gwa-rantowało niepodzielność terytorium. Prawa króla pozostawały w mocy zgodnie z pacta conventa i postanowieniami ówcześnie obradującego Sejmu. Wskazano na równość wobec prawa, jednak wyróżniono przywileje szlachty, ale i ich obowiązki i prawa wobec chłopów1.

Okres zaborów

Początek XIX w. to czas Księstwa Warszawskiego, które powstało na mocy trak-tatu z Tylży. Zawarł go w 1807 r. Napoleon z Prusami. Państwo to charakteryzowa-ło się ograniczoną suwerennością. Był to swego rodzaju bastion Francji najbardziej

1 J. Sawicki, Wybór tekstów źródłowych z historii państwa i prawa polskiego, t. I, cz. 2, s. 137–147.

Historia Polskiego Prawa Konstytucyjnego

� Andrzej Pogłódek, Magdalena Maksymiuk

wysunięty na wschód, który skupiony był wokół tzw. Wielkiego Cesarstwa. W tym czasie Napoleon Bonaparte nadał mu Konstytucję 22.7.1807 r. w Dreźnie. Regulo-wała ona podstawy funkcjonowania Księstwa, a wzorowana była w dużej mierze na ustroju Cesarstwa Francuskiego. Ważnym wskazania był zapis art. IV w brzmieniu: „Znosi się niewola. Wszyscy obywatele są równi przed obliczem prawa. Stan osób pozostaje pod opieką trybunałów”. W tym przypadku „niewola” znaczyło poddań-stwo. Chłopi tym samym stali się wolni, jednak nie przyznano im praw równym panom. Ustrój miał na celu zachowanie silnej pozycji władcy. Postanowiono oprzeć ją na szlachcie ziemiańskiej oraz burżuazji miejskiej. Wprowadzono dziedziczność tronu, a monarcha miał kierować rządem. Istniały dwie izby sejmowe nazwane Se-natem i Izbą Poselską. Senat tworzyli biskupi, wojewodowie i kasztelanowie mia-nowani przez króla. W skład Izby Poselskiej wchodzili posłowie szlacheccy, którzy wybierani byli na sejmikach, oraz deputowani wybierani ze zgromadzeń gmin-nych, a także członkowie Rady Stanu. Kompetencje Sejmu można było określić mia-nem bardzo okrojonych. Zajmował się on bowiem podatkami, prawem cywilnym i karnym oraz sprawami monetarnymi, nie miał jednak żadnych uprawnień kontro-lnych w stosunku do rządu. Inicjatywa ustawodawcza należała do Rady Stanu. Do zadań Sejmu należało jedynie przyjmowanie lub odrzucanie projektów. Senat miał zaś kontrolować przestrzeganie konstytucji oraz procedury ustawodawczej przez Izbę Poselską. Stwierdzali oni również ważność wyborów. Nową instytucją stała się Rada Stanu, która to powzięta została na wzór francuskiego porządku prawnego. Składał się na nią król, w jego zastępstwie Prezes Rady, i czterej referendarze. Opra-cowywali oni projekty ustaw sejmowych i dekretów królewskich, rozstrzygali spo-ry kompetencyjne między organami sądowymi i administracyjnymi, a także spory wynikłe między obywatelami a administracją o naruszenia prawa w sprawach po-datkowych itp.1.

Wynik obrad Kongresu Wiedeńskiego w latach 1814–1815 określono czwartym rozbiorem ziem polskich. Królestwo Polskie zależne było od cara Aleksandra I, któ-ry to nakreślił i podpisał Konstytucję Królestwa Polskiego 27.11.1815 r. Zasady za-bezpieczały osobny byt państwowy Królestwu, prawa narodowe i wolnościowe. Równocześnie wskazano na ograniczenia społeczne, które miały na celu powstrzy-manie państwowości. Konstytucja ta charakteryzowała się większym liberalizmem niż Konstytucja Księstwa Warszawskiego. Pozostawiono zasadę równości wobec prawa oraz wolności osobistej, jednak przepisy administracyjne znacznie ją ogra-niczały. Szlachta została uprzywilejowana. Utrzymano szlachectwo rodowe oraz nadawane przez króla. Król miał początkowo wyłączność ustawodawstwa w zakre-sie konstytucji (tzw. dopełnienie konstytucji) poprzez statuty organiczne, które re-gulowały ustrój organów władzy. Kolejnym prawem przysługującym królowi było prawo sankcji wobec ustaw sejmowych. Pełnił on również całość funkcji rządowo--administracyjnych. Zastępcą króla był namiestnik. Obrady obu izb Sejmu miały być jawne. W skład Sejmu wchodził król, Senat i Izba Poselska. Senat analogicznie

1 J. Bardach, B. Leśnodorski, M. Pietrzak, Historia ustroju i prawa polskiego, Warszawa 1998, s. 345–359.

Rozdział I. Nauka prawa konstytucyjnego. Geneza polskiego konstytucjonalizmu

�Andrzej Pogłódek, Magdalena Maksymiuk

jak w Księstwie Warszawskim. Izba Poselska składała się ze 128 członków, w tym z 77 posłów wybieranych na sejmikach i 51 deputowanych gmin. Sejm zbierać się miał co 2 lata. Jego kompetencje obejmowały ustawodawstwo w prawie sądowym i administracyjnym. Stanowił on o podatkach, budżecie i systemie menniczym. Centralnym organem władzy i administracji była Rada Stanu, podzielona na Zgro-madzenie Ogólne i Radę Administracyjną1.

W ramach postanowień Kongresu Wiedeńskiego powołano Wolne Miasto Kra-ków, które zostało podporządkowane Cesarstwu Austrii, Królestwu Prus oraz Im-perium Rosyjskiemu. Już 3.5.1815 r. nadano mu wstępną konstytucję, która została napisana przez księcia A. J. Czartoryskiego, zaś 11.10.1818 r. ogłoszono jej wersję roz-szerzoną. Regulowała ustrój prawny Wolnego Miasta w latach 1815–1833. Kolejna konstytucja uchwalona została 11.11.1833 r. Akt ten zastąpił poprzednią ustawę za-sadniczą po powstaniu listopadowym i obowiązywał do 1846 r.

Po stłumieniu powstania listopadowego Rosjanie oraz sprawujący władzę feld-marszałek I. Paszkiewicz rozpoczął szereg represji w stosunku do instytucji pań-stwowych, a przede wszystkim uczestników powstania. Zawieszono prawa kon-stytucyjne, ograniczając autonomię Królestwa Polskiego. Stan ten trwał aż do 1832 r. kiedy to car Mikołaj I ogłosił Statut Organiczny dla Królestwa Polskiego, który zno-sił Konstytucję Królestwa Polskiego z 1815 r. Już w art. 1 wskazano, że Królestwo Polskie zostaje wcielone „na zawsze” do Rosji. Korona Królestwa miała zostać dzie-dziczona przez cara Mikołaja I, a następnie jego potomków. Koronacja odbywać się miała w Moskwie. Na podstawie tego dokumentu Królestwo Polskie inkorporowa-ne zostało w ramy Cesarstwa, i zaczęło istnieć jako jego prowincja. Według postano-wień zlikwidowano Sejm. Zniesiona została niezależność sędziów, a formacje Woj-ska Polskiego wcielone zostały do Armii Imperium Rosyjskiego. Kompetencje rządu zostały okrojone, a z Rady Stanu wyodrębniono Radę Administracyjną, która mia-ła zarząd nad Królestwem. Do kompetencji Rady Stanu (art. 29), która została pod-porządkowana Radzie Państwa Cesarstwa Rosyjskiego, należało m.in. planowanie budżetu, prace ustawodawcze, rozwiązywanie powstałych sporów kompetencyj-nych powstających pomiędzy władzami administracyjnymi a sądowymi czy kontro-lowanie budżetu. Akt ten, na podstawie art. 53–54, zapowiadał powołanie Zgroma-dzenia Stanów Prowincjonalnych, które miały mieć charakter doradczy. W statucie car zagwarantował takie wolności jak prawo przenoszenia się czy wolność wyzna-nia. Na jego podstawie gwarantowano zachowanie języka polskiego w urzędach, a także nie przerwano wydawania „Dziennika Praw Królestwa Polskiego”.

Druga Rzeczypospolita

Pierwsze prace ustrojowe nad przyszłą konstytucją niepodległej Polski trwały już podczas I wojny światowej. W 1915 r. na obszarze Królestwa Polskiego w wy-

1 J. Bardach, B. Leśnodorski, M. Pietrzak, Historia..., op. cit., s. 360–368.

Historia Polskiego Prawa Konstytucyjnego