Wojciech SADY

SPR O RACJONALNO NAUKOW Od Poincargo do Laudana

2008 Spis treci

PRZEDMOWA ...................................................................................................................................3 O NARODZINACH DWCH WIELKICH NURTW W FILOZOFII NAUKI DWUDZIESTEGO WIEKU...............................................................................................................4

A. IDEA NAUKI JAKO WIEDZY PEWNEJ .............................................................................................4 B. MECHANIKA KLASYCZNA A FILOZOFIE RACJONALISTYCZNE I EMPIRYSTYCZNE ............................7 C. KANTOWSKA FILOZOFIA NAUKI ..................................................................................................10 D. POWSTANIE GEOMETRII NIEEUKLIDESOWYCH A KANTOWSKA TEORIA POZNANIA .......................12 E. KRYZYS W FIZYCE NA PRZEOMIE XIX I XX W. I JEGO ZNACZENIE FILOZOFICZNE .....................14 F. KU PROGRAMOWI EMPIRYZMU LOGICZNEGO...............................................................................16 G. KONSTRUKTYWISTYCZNA FILOZOFIA NAUKI I JEJ WIELKIE PROBLEMY .......................................17 BIBLIOGRAFIA ...........................................................................................................................23

KONWENCJONALISTYCZNA FILOZOFIA NAUKI HENRI POINCARGO .......................28 A. AKSJOMATY GEOMETRII JAKO KONWENCJE ................................................................................29 B. O ROLI PROSTYCH FAKTW I POCZUCIA PIKNA..........................................................................30 C. ZASADY I PRAWA DOWIADCZALNE............................................................................................34 D. CZY WYNIKI DOWIADCZE MOG ZDETRONIZOWA ZASADY?..................................................37 E. CZY I W JAKIM SENSIE NAUKA POZNAJE WIAT?..........................................................................42 BIBLIOGRAFIA ...........................................................................................................................45

WPROWADZENIE DO EMPIRYZMU LOGICZNEGO..............................................................47 A. EMPIRYCI, A PRZEDE WSZYSTKIM ERNST MACH.......................................................................53 B. NOWA LOGIKA I JEJ FILOZOFIA, A PRZEDE WSZYSTKIM TRAKTAT LOGICZNO-FILOZOFICZNY WITTGENSTEINA .............................................................................................................................56 C. OD MACHA I WITTGENSTEINA DO PROGRAMU FILOZOFII NAUKOWEJ .........................................64 D. ZASADA WERYFIKOWALNOCI....................................................................................................68 E. SPR O NATUR ZDA OBSERWACYJNYCH ..................................................................................70

2

F. CO UJAWNIA ANALIZA LOGICZNA TEKSTW NAUKOWYCH? ........................................................76 G. KU NAUCE ZJEDNOCZONEJ ..........................................................................................................86 I. DODATEK. NOMOLOGICZNO-DEDUKCYJNY MODEL WYJANIANIA NAUKOWEGO .......................105 BIBLIOGRAFIA .........................................................................................................................108

FALSYFIKACJONIZM KARLA POPPERA .............................................................................118 A. TEORIE A ZDANIA BAZOWE .......................................................................................................121 C. MIAE TEORIE I SUROWE SPRAWDZIANY .................................................................................127 D. REGUY ANTYKONWENCJONALISTYCZNE.................................................................................131 E. ROZWJ WIEDZY JAKO WARUNEK KONIECZNY JEJ NAUKOWOCI ..............................................134 F. O ZBLIANIU SI NAUKI DO PRAWDY.........................................................................................137 BIBLIOGRAFIA .........................................................................................................................140

THOMAS S. KUHN O NAUCE NORMALNEJ I REWOLUCJACH NAUKOWYCH ..........144 A. IDEOLOGIA OBIEGOWEGO SCJENTYZMU A HISTORIA NAUKI ......................................................147 B. NAUKA NORMALNA I UPRAWIAJCE J WSPLNOTY NAUKOWE................................................150 C. MACIERZ DYSCYPLINARNA I JEJ PODSTAWOWE SKADNIKI.......................................................152 D. NAUKA NORMALNA I JEJ PROBLEMY .........................................................................................157 E. ANOMALIE I REAKCJE NA NIE ....................................................................................................159 F. KRYZYS I BADANIA NADZWYCZAJNE.........................................................................................161 G. NIEWSPMIERNO MACIERZY DYSCYPLINARNYCH ...............................................................164 H. O MECHANIZMIE REWOLUCJI NAUKOWYCH ..............................................................................166 I. A MOE JEDNAK KRYTERIA RACJONALNOCI? ...........................................................................170 J. DLACZEGO NAUKOWY OBRAZ WIATA NIE STAJE SI CORAZ PRAWDZIWSZY?............................172 BIBLIOGRAFIA .........................................................................................................................175

METODOLOGIA NAUKOWYCH PROGRAMW BADAWCZYCH IMRE LAKATOSA ..179 A. KRYTERIA RACJONALNOCI A HISTORIA NAUKI ........................................................................182 B. PROGRAM BADAWCZY: TWARDY RDZE, PAS OCHRONNY, HEURYSTYKA.................................185 C. KRYTERIA OCENIANIA PROGRAMW BADAWCZYCH .................................................................190 D. JAK DOCHODZI DO REWOLUCJI NAUKOWYCH? ..........................................................................194 E. OBIEKTYWNE RACJE CZY PSYCHOSOCJOLOGICZNE PRZYCZYNY? ..............................................198 F. CZY I W JAKIM SENSIE NAUKA ZBLIA SI DO PRAWDY?............................................................200 BIBLIOGRAFIA .........................................................................................................................202

PAUL FEYERABEND: OD ZMODYFIKOWANEGO POPPERYZMU DO ANARCHIZMU METODOLOGICZNEGO .............................................................................................................204

A. TEORETYCZNY PLURALIZM JAKO WARUNEK ROZWOJU WIEDZY................................................206 B. WROGOWIE ROZWOJU...............................................................................................................210 C. KU ANARCHIZMOWI METODOLOGICZNEMU...............................................................................213 D. WSZYSTKO SI PRZYDA ............................................................................................................216 E. U KRESU RACJI STOI PERSWAZJA...............................................................................................222 F. JAK OBRONI SPOECZESTWO PRZED NAUK? ........................................................................225 BIBLIOGRAFIA .........................................................................................................................229

MODELE RACJONALNOCI LARRY LAUDANA.................................................................231 A. PROGRAM RACJONALNEGO WYJANIANIA ROZWOJU WIEDZY NAUKOWEJ.................................232 B. ROZWIZYWANIE PROBLEMW JAKO CEL NAUKI......................................................................235 C. WIEDZA, METODY I WARTOCI..................................................................................................242 D. O ZAKRESIE ZASTOSOWA ORZECZNIKA "RACJONALNY" .........................................................248 BIBLIOGRAFIA .........................................................................................................................250

3

PRZEDMOWA

Zebrane w tej ksice teksty pocztkowo miay stanowi nieco przydugi wstp do innej pracy, w ktrej wykadabym te pogldy wasne. Rozrosy si jednak tak bardzo, e celowe stao si opublikowanie ich oddzielnie, w formie oglnego wprowadzenia do przedmiotu. Aby uatwi lektur osobom bez specjalistycznego przygotowania filozoficznego dodaem w tekcie nieco elementarnych wyjanie. Ksika dotyczy najwaniejszego, w moim przekonaniu, sporu filozoficznego, jaki toczy si w drugiej poowie dwudziestego wieku, a cho nie doczeka si rozstrzygnicia - podobnie jak kady inny spr w ramach tej dyscypliny - to na trwae zmieni nasze wyobraenia o naturze wiedzy naukowej i mechanizmach jej rozwoju.

Tego typu ksiki albo krel szerok panoram stanowisk, wymieniaj dziesitki i setki postaci, albo koncentruj si na mylicielach nielicznych, za to najwaniejszych. Cho wybraem to drugie - atwiejsze - rozwizanie, to i tak natrafiem na bardzo liczne trudnoci. Wiele jest w pismach klasykw filozofii i metodologii nauki niejasnoci, kady pozostawi bez odpowiedzi szereg zasadniczych pyta, jakie powstaj w zwizku z jego koncepcj. Aby ograniczy t ksik do rozsdnych rozmiarw nad wieloma wtpliwociami przechodziem do porzdku, pominem te milczeniem liczne kwestie co do ktrych dany autor w rnych miejscach swoich prac zdaje si sobie przeczy. W zwizku z tym moje wywody przybieraj niejednokrotnie posta mniej lub dalej idcej interpretacji. Zakadaem, e powinna to by interpretacja yczliwa, ktra dyskutowane pogldy stara si, czsto bez nadmieniania o tym wprost, poprawi. Ale kada interpretacja jest ryzykowna, za kryteria poprawnoci pogldw maj charakter mniej lub bardziej subiektywny. Z drugiej strony pozwalaem sobie niekiedy na dosadne krytyki. Ci, ktrym trudno to zaakceptowa, niech t ksik odo i przystpi do lektury prac oryginalnych - co zawsze przynosi wicej poytku ni czytanie opracowa.

Spord omawianych w tej ksice mylicieli jedynie empiryci logiczni programowo dbali o precyzj sformuowa, ale w ich przypadku z kolei najmniej wiadomo, jak odnie wywody filozoficzne do realnych teorii naukowych czy do tego, co si robi uprawiajc nauk. W pierwotnej wersji tej ksiki rozdziau o nich miao nie by. Oglnie rzecz biorc, empiryzm logiczny, a take jego dwie wane kontynuacje - standardowa koncepcja teorii naukowych i niezdaniowe, strukturalistyczne ujcie teorii naukowych - maj charakter raczej filozoficzny. (Standardowej koncepcji nie omawiam, z wyjtkiem potrzebnego dla zrozumienia dalszych rozwaa modelu wyjaniania naukowego Hempla-Oppenheima; zainteresowane osoby atwo mog uzupeni ten brak czytajc ksiki wymienione w bibliografii. Pominem te niezdaniowe ujcie teorii naukowych Patricka Suppesa, Josepha D. Sneeda, Wolfganga Stegmllera i innych - jego prezentacja nadaaby ksice zbyt specjalistyczny charakter, za sens filozoficzny i metodologiczny tego ujcia nie jest dla mnie jasny.) Byy to prby zrozumienia natury wiedzy naukowej, natomiast metody uprawiania nauki zwolennikw tych koncepcji interesoway jedynie marginalnie. Pozostae koncepcje omawiane w tej ksice koncentruj si na zagadnieniach metodologicznych. Ich autorzy akceptowali konstruktywistyczn filozofi nauki - ktrej zasad, majcych posta jedynie pobienego szkicu, aden nie prbowa bliej sprecyzowa - po czym

4

skupiali si na zagadnieniu sposobw uprawiania nauki i mechanizmw jej rozwoju. Najwaniejszy spr toczy si o to, czy istniej - a jeli tak, to jakie - uniwersalne reguy akceptacji, odrzucania lub wyboru koncepcji teoretycznych, tak aby podejmowane w tym wzgldzie decyzje zasugiway na miano racjonalnych.

Jeszcze jedno wyjanienie. Ograniczyem si do omwienia pogldw wybranych mylicieli z zakresu metodologii nauk przyrodniczych, zwaszcza tych, ktre porednio lub bezporednio wi si z zagadnieniem racjonalnoci. Pominem wic niemal cakowicie wane prace Poincargo i Lakatosa w dziedzinie filozofii matematyki, koncepcje Poppera i Feyerabenda z zakresu filozofii spoecznej, Popperowsk koncepcj trzech wiatw (w szczeglnoci jego ujcie zagadnienia ciaa i ducha), a wreszcie pniejsze prace Kuhna dotyczce znacze terminw i ich zmian. Poza zagadnienie tytuowe wykraczaj dodane w poszczeglnych rozdziaach uwagi o pogldach omawianych metodologw na to, czy i w jakim sensie wiedza naukowa jest prawdziwa (coraz prawdziwsza, prawdopodobnie prawdziwa). Te uwagi s jednak niekompletne, za reprezentatywne omwienie caego zagadnienia wymagaoby doczenia koncepcji szeregu innych filozofw nauki, a zwaszcza Nancy Cartwright, Ronalda Giere, Iana Hackinga, Ilkka Niiniluoto, Chrlesa Sandersa Peircea, Hilarego Putnama, Wilfrieda Sellarsa, Basa van Fraassena.

Odnoniki literaturowe zamieszczam jedynie w przypadku cytatw, podajc w nawiasie kwadratowym rok wydania oryginau i rozdzia lub paragraf cytowanego tekstu, co uatwi znalezienie odpowiedniego fragmentu w rnych wydaniach, zarwno oryginalnych jak i w przekadach; jeli w tym samym akapicie cytat z danej pracy pojawia si po raz drugi, podaj tylko numer paragrafu, a jeli i ten si powtarza, pozostawiam cytat bez odnonika. Niekiedy poprawiam istniejce tumaczenia polskie aby zachowa jednolito terminologiczn caoci lub usun translatorskie uchybienia.

Wojciech Sady Czchw, Lublin, Zielona Gra 1999

O NARODZINACH DWCH WIELKICH NURTW W FILOZOFII NAUKI DWUDZIESTEGO WIEKU

Wstp

a. Idea nauki jako wiedzy pewnej

Nauki przyrodnicze w dzisiejszym tego sowa znaczeniu s nader osobliw odmian wiedzy ludzkiej. Niczego, co by w istotny sposb przypominao mechanik Newtona, teori kwantw bd teori ewolucji Darwina, nie znajdziemy w tradycjach kulturowych Indii czy Chin, za w ramach kultury europejskiej nauka istnieje poczwszy od XVII wieku. Wiele oczywicie mona mwi o zasugach Arystotelesa w zakresie fizyki i biologii, o osigniciach chaldejskich i greckich astronomw, o pracach Archimedesa, Herona z Aleksandrii i Jana Filiponosa, Hipokratesa i Galena, arabskich przyrodnikw IX-XII w. i

5

franciszkaskich nominalistw z XIV w., Kopernika i Wesaliusza. Wszystko to naley jednak do prehistorii nauk, a cho nie sposb wyobrazi sobie, aby na przykad fizyka nowoytna moga powsta zarwno bez prac Arystotelesa, jak i tych modyfikacji, jakim jego koncepcje poddali twrcy teorii impetusu (Filiponos, Avempace, Buridan i inni), a take bez greckiej geometrii, to rozsdnie jest przyj, e o fizyce jako nauce naley mwi od XVII wieku poczwszy. Przyjm te, wiadom arbitralnoci tego typu decyzji, e chemia jako nauka zaistniaa w XVIII w., biologia w XIX w., oraz i nie jest jasne, czy psychologia i socjologia zasuguj dzi na miano nauk. (W odniesieniu do statusu psychologii, socjologii i ich odgazie stawiane s dwa rne pytania, a mianowicie: 1o czy te dyscypliny speniaj domniemane kryteria, ktre decyduj o naukowoci fizyki; 2o czy kryteria rzetelnoci badawczej w dyscyplinach humanistycznych w ogle powinny by takie same jak te odnoszce si do przyrodoznawstwa?)

Wybitni myliciele pocztku XVII w. dobrze zdawali sobie spraw z tego, e przyszo im y w czasach wielkiego przeomu: scholastyczny obraz wiata lea w gruzach, rozsypyway si zwizane z nim systemy wartoci i trzeba byo to wszystko czym zastpi. Dotkliwie odczuwajc powsta pustk mnoyli przeto wyzwania do stworzenia Nowej Nauki, a czasem prbowali dokona tego samodzielnie. Wrd wczesnych prorokw Wielkiej Rewolucji Naukowej szczegln pozycj zajli Francis Bacon i Ren Descartes (Kartezjusz).

Sowo "nauka" tradycyjnie funkcjonowao jako synonim wiedzy rzetelnej. W cigu wiekw wikszo filozofw "wiedz" - a tym bardziej "nauk" - skonna bya nazywa jedynie takie pogldy, ktre byyby nie tylko prawdziwe, ale o ktrych wiedzielibymy, e takie s. Nie wystarczy prawda odgadnita szczliwym trafem - nauka to zbir twierdze dowiedzionych. Idea pewnoci przywieca zarwno Baconowi, jak i Kartezjuszowi. (czya ich te nadzieja, e Now Nauk bdzie mona stworzy w cigu jednego pokolenia.) Powstawao w zwizku z tym pytanie o metod zdobywania wiedzy pewnej i konkluzywnego odrniania prawdy od faszu. Reguy metodologiczne, ktrych zaczto gorliwie poszukiwa, miay poza obrb nauki usun hipotezy, czyli nie dowiedzione domysy. (Bacon zezwala wprawdzie w pewnych sytuacjach na stawianie hipotez, ale zaraz potem nakazywa je eliminowa za pomoc eksperymentw rozstrzygajcych, tak aby w nauce zostaway jedynie prawdy dowiedzione.) Dalej drogi Kartezjusza i Bacona rozchodziy si: radzili budowa Now Nauk na przeciwstawne sposoby.

Kartezjusz (Rozprawa o metodzie, 1637; Medytacje o pierwszej filozofii, 1641) pooy podwaliny pod nowoytny racjonalizm. (Nie wolno myli tego uycia sowa "racjonalizm" z "racjonalnoci" stanowic zasadniczy temat tej ksiki.) Racjonalici radykalni gosz, e rozum jest jedynym rdem lub probierzem wiedzy; racjonalici umiarkowani twierdz, e rozum peni gwn rol w procesie zdobywania wiedzy lub odrniania prawdy od faszu. Z punktu widzenia zdrowego rozsdku racjonalizm, nawet w wersji umiarkowanej, sprawia wraenie absurdu: jeli chcemy zdoby wiedz np. o tym, jakie gatunki drzew rosn w Bieszczadach, to na nic si nie zda rozmylanie na ten temat, trzeba natomiast pojecha tam i popatrze (lub spyta kogo, kto to widzia). Trzeba jednak pamita, e racjonalici "wiedz" nazywaj co innego ni sum wiadomoci o gatunkach

6

bieszczadzkich drzew czy o zwyczajach godowych jeleni. Wiedza, jakiej poszukuj, dotyczy ma w pierwszym rzdzie "istoty", a nie "zjawisk". Jeli nasz rozum w jaki sposb rozpoznaje prawdy, to dotycz one nie poszczeglnych faktw, ale najistotniejszych i najbardziej oglnych wasnoci bytu. O ile prawdy te jawi si umysowi - jak powiada Kartezjusz - "jasno i wyranie", to s niepodwaalne. Jeli prawdziwe s wszystkie przesanki, to wynikanie logiczne gwarantuje prawdziwo wniosku - a zatem prawd jest to wszystko, co logicznie wynika z prawd pojmowanych jasno i wyranie.

Kartezjusz poszukiwa twierdze najoglniejszych, ktrych prawdziwo jawi si rozumowi jako oczywista, od nich za, za pomoc niezawodnych regu dedukcji, przechodzi do twierdze mniej oglnych. Gosi, e wyprowadzi w ten sposb m. in. prawa ruchw, tez o istnieniu cia staych, cieczy, gazw, ognia i eteru, a nieistnieniu prni, zasady, zgodnie z ktrymi oddziaywania midzy ciaami zachodz zawsze przez pchnicie, za materia jest nieskoczenie podzielna; uwaa te, e zdoa wyjani kulisto cia niebieskich i tory planet. Dopiero w przypadku twierdze niskiego poziomu oglnoci uznawa potrzeb odwoywania si do wynikw dowiadcze w celu dokonania wyboru midzy dopuszczanymi przez zasady czystego rozumu alternatywami. Tak czy inaczej, mimo pocztkowej popularnoci jego program filozoficzny okaza si cakowitym fiaskiem. Jedn po drugiej zakwestionowano rzekome Kartezjaskie oczywistoci (David Hume wykaza, e za pewnik nie sposb uzna nawet tezy "myl, wiec jestem", stanowicej fundament caego systemu autora Medytacji o pierwszej filozofii), stwierdzono niepoprawno prowadzonych przeze rozumowa, wewntrzn sprzeczno niektrych "wnioskw" (co Izaak Newton wykaza w odniesieniu do teorii wirw eteru). Wszystko te wskazuje na to, e tych kilka twierdze, ktre zdobyy pniej uznanie (np. prawo zachowania iloci ruchu, uwaane czsto za prototyp Newtonowskiego prawa zachowania pdu), Kartezjusz sformuowa na podstawie obserwacji, a potem zmyli rzekome rozumowania aby wprowadzi owe twierdzenia do swego dedukcyjnego systemu.

Francis Bacon (Novum Organum, 1620) by jednym z pierwszych nowoytnych empirystw. Empiryci radykalni gosz, e dane zmysowe s jedynym rdem lub probierzem wiedzy; empiryci umiarkowani twierdz, e dane zmysowe peni gwn rol w procesie zdobywania wiedzy lub odrniania prawdy od faszu. Z punktu widzenia zdrowego rozsdku empiryzm wydaje si pogldem trafnym, tym bardziej, e "wiedz" dla empirysty jest nie (rzekoma) wiedza o "istocie" rzeczywistoci, ale potoczna znajomo faktw, w wyrafinowanej postaci przeobraajca si w wiedz naukow. Zdaniem Bacona, jak powiedziano, empiryzm mia dostarcza przepisw na uzyskiwanie wiedzy pewnej. rdo pewnoci miay stanowi zdania rzetelnie opisujce wyniki dowiadcze ("historie naturalne i eksperymentalne") oraz reguy udoskonalonej indukcji (tzw. eliminacyjnej, skodyfikowanej w postaci tablic obecnoci, nieobecnoci i stopni), za pomoc ktrych dokonuje si ostronych uoglnie, wykorzystujc w roli przesanek zarwno opisy faktw dowiadczalnych, jak i uzyskane wczeniej twierdzenia nieco niszego stopnia oglnoci. W ten sposb Bacon zamierza uzyskiwa niezawodne twierdzenia dotyczce "formy danej wasnoci", a take opisy "ukrytego procesu przebiegajcego nieprzerwanie od widocznej przyczyny sprawczej i widocznej materii do nadanej jej formy" dla cia

7

ulegajcych zmianom, a "ukrytej struktury cia" w przypadkach braku zmian (1620, cz. II, 1).

Mimo krcych tu i wdzie na ten temat mitw (rozpowszechnionych niegdy zwaszcza przez Thomasa Reida), nie tylko nikt nie zdoa uzyska wartociowych naukowo wynikw za pomoc sformuowanych przez Franciszka Bacona regu metodologicznych, ale nawet nie udao si ustali, czy i jaki zachodzi zwizek midzy Baconowskimi "formami" bd "ukrytymi strukturami i procesami" a sposobami, na jakie zjawiska ujmuj nowoytne nauki przyrodnicze. Dzi wielu twierdzi, e Bacon by w istocie metodologiem tego, co okrela si mianem magii naturalnej, a zatem jako prorok nowoytnej nauki by prorokiem faszywym.

b. Mechanika klasyczna a filozofie racjonalistyczne i empirystyczne

W cigu kilku nastpnych dziesicioleci, w wyniku prac m. in. Galileusza, Keplera, Huygensa, Borelliego, Boylea, Hookea i innych, powstay podstawy fizyki nowoytnej. Ukoronowaniem caego procesu byo opublikowanie w 1687 r. Philosophiae naturalis principia mathematica (Zasady matematycznej filozofii przyrody) Izaaka Newtona. Rycho wyoony na kartach tego dziea system mechaniki zyska, w powszechnej opinii, status wzorcowej teorii naukowej: jeli odtd jakakolwiek teoria miaa pretendowa do miana naukowej, to musiaa pod pewnymi istotnymi (cho wyranie nie zidentyfikowanymi) wzgldami przypomina Newtonowsk mechanik. Stao si tak nie w rezultacie debat filozoficznych, ale z powodu bezprecedensowych sukcesw mechaniki jeli chodzi o wyjanianie i przewidywanie zjawisk, a take skuteczno praktycznych zastosowa teorii. Filozofowie nie tylko nie dostarczyli jakichkolwiek argumentw na rzecz przyznania mechanice statusu (wzorcowej) teorii naukowej, ale ich reakcja na ni bya wrcz odwrotna.

Wkrtce po publikacji dziea Newtona ujawni si - nieuleczalny, jak si okazao - konflikt midzy kryteriami, jakie na wiedz rzeteln nakadali zarwno racjonalici, jak i empiryci, a praktyk badawcz i wynikami docieka naukowcw-przyrodnikw. Jako pierwsi przystpili do ataku kartezjanie. Krytykowali Newtona za wprowadzenie koncepcji prni - podczas gdy Kartezjusz "wydedukowa", e prnia istnie nie moe; innym intelektualnym przestpstwem twrcy matematycznej filozofii przyrody byo w ich oczach zignorowanie Kartezjaskiego "dowodu", i oddziaywanie midzy ciaami moe zachodzi jedynie w wyniku bezporednich pchni. Te krytyki byy wynikiem nadinterpretacji: Newton ani nie zakada istnienia prni, ani nie twierdzi, e oddziaywania zachodz na odlego, za zaproponowany przeze - jako hipoteza - model eteru gstniejcego w miar wzrostu odlegoci od cia wakich spenia, przynajmniej na pierwszy rzut oka, oba wspomniane wymogi Kartezjusza.

Niezalenie jednak od tych szczeglnych sporw, rola dowiadcze w naukach przyrodniczych, zarwno w procesie dochodzenia do teorii, jak i jej sprawdzania, bya zbyt oczywista aby racjonalizm mg pretendowa do roli metodologii fizyki, chemii czy biologii - takich, jakie faktycznie w XVII wieku i pniej powstay. Nawet jeli bdziemy podkrela np. rol matematycznego mistycyzmu w dociekaniach Keplera, to bez najmniejszych

8

wtpliwoci opracowa on swj model ruchw planetarnych dopasowujc wartoci odpowiednich funkcji do wynikw obserwacji astronomicznych zgromadzonych przez Tychona Brahe. Za oczywistym powodem akceptacji jego modelu nie bya ani rozumowa oczywisto, ani postrzegane przez rozum pikno teoretycznej konstrukcji, ale zgodno wynikajcych z modelu przewidywa z tym, co widziano na niebie. Rycho te racjonalizm przesta peni jakkolwiek rol jako metodologia nowej nauki, za filozofowie-racjonalici (zwaszcza Hegel) stali si w oczach naukowcw i scjentystw symbolem reakcyjnego obskurantyzmu lub bezbrzenej gupoty.

Jednak i empiryzm nie by w stanie peni roli metodologii nauk przyrodniczych takich, jakie byy. Po pierwsze, empiryci nigdy nie zdoali w sposb konsekwentny wyjani genezy i natury wiedzy matematycznej. Rozgldajc si wok siebie nie dostrzegamy liczb, czego, co odpowiadaoby znakom dodawania lub rwnoci, a tym bardziej algebraicznych zmiennych itd., nie widzimy te (nieskoczenie maych) punktw czy (nieskoczenie cienkich i nieskoczenie dugich) linii prostych, o jakich mowa w geometrii. Mona oczywicie twierdzi, i widzc grup ptakw na gazi jestemy w stanie dostrzec, e jest ich tyle samo co np. palcw jednej doni i tyle samo, co rosncych nieopodal drzew itd. i e na podstawie tego typu dowiadcze tworzymy sobie pojcia liczb. Za widzc kilka ptakw na jednej gazi i kilka na drugiej, moemy poj natur dodawania. Widzimy "mniej wicej" proste krawdzie mebli czy cian budynkw, a take niewielkie kropki - i mona domniemywa, e z takich dowiadcze wywodzimy, przez abstrakcj, pojcia geometryczne. A jednak jest to pogld nie do utrzymania. Twierdzenia matematyki maj bowiem charakter twierdze koniecznych, a takiego charakteru dowiadczenie nada im nie moe. Patrzc na kruka widzimy, e jest czarny, ale mamy przy tym poczucie, i posiada on t barw w sposb przypadkowy, a rwnie dobrze mgby by beowy. Chobymy widzieli ju milion krukw i kady z nich byby czarny, to bez trudu moemy pomyle, i nastpny ujrzany kruk bdzie np. ty, a nawet e te bd wszystkie kruki, jakie ujrzymy w przyszoci. Tymczasem w ogle nie potrafimy pomyle, aby pi lub siedem nie byo rwne dwanacie, zarwno w pewnym konkretnym przypadku, jak i zawsze i wszdzie. Podobnie mamy poczucie, i nie mogoby by tak, aby przez dwa punkty nie przechodzia jedna i tylko jedna linia prosta. W ogle nie potrafimy powiedzie, jakie to dowiadczenia wiadczyyby o tym, e pierwiastek kwadratowy z dwch jest liczb niewymiern, za liczb pierwszych jest nieskoczenie wiele. A przecie kady, kto pojmuje dowody tego typu twierdze, uznaje je za prawdy niewzruszone. Gdyby za uparty empirysta twierdzi, i takie twierdzenia wynikaj logicznie z twierdze poznanych - w okrelonym w poprzednim akapicie sensie - dowiadczalnie, to naleao by go spyta, czy reguy wnioskowania rwnie mona wywie z danych zmysowych. Z tych i innych powodw fakt istnienia matematyki zawsze wykorzystywany by jako koronny argument na rzecz racjonalizmu. (Pamitajmy, e najwikszy ze staroytnych racjonalistw, Platon, czerpa zasadnicze inspiracje z pitagorejskiej matematyki, a obaj najwybitniejsi racjonalici czasw nowoytnych, Kartezjusz i Leibniz, byli te genialnymi matematykami.

Zapewne z powodu tego typu trudnoci empirysta Francis Bacon zabrania matematyzacji Nowej Nauki. Nie zwaajc na jego zakazy, Galileusz i Newton przeksztacili fizyk w nauk matematyczn. Mao tego, Newton posuy si rachunkiem rniczkowym, opartym

9

o wybitnie nieempiryczne pojcie wielkoci nieskoczenie maych. To z kolei wywoao protesty empirysty Georgea Berkeleya (Traktat o zasadach poznania ludzkiego, 1710). C z tego, skoro na fizykach te dyrektywy nie wywary najmniejszego wraenia, a protesty filozofw w powszechnej opinii zwrciy si przeciwko nim - byo przecie oczywiste, i fizyka swe bezprzykadne sukcesy zawdziczaa najwyraniej temu, e zostaa zmatematyzowana.

Inna wielka trudno empiryzmu w konfrontacji z nauk nowoytn polegaa na tym, e teorie fizyczne wyraane s za pomoc terminw takich, jak sia, masa, pole elektromagnetyczne, pierwiastek chemiczny, atom. Nie oznaczaj one rzeczy, cech czy relacji danych nam we wraeniach zmysowych, a w aden sposb, mimo wytrwaych w tym wzgldzie wysikw, nie udao si ich znaczenia do poziomu wrae zredukowa. Zapewne dlatego Bacon nader powcigliwie przyjmowa - a czasem oskara o nienaukowo - prawie wszystkie wspczesne sobie koncepcje, ktre z naszego punktu widzenia stanowiy milowe kroki wiodce do nowoytnego przyrodoznawstwa, a wic heliocentryzm Kopernika, wywody Galileusza o ruchach cia czy teori krenia krwi Harveya. Taki te by podstawowy powd, dla ktrego zarwno Berkeley, jak i David Hume (Traktat o naturze ludzkiej, 1739-1740) odmwili fizyce klasycznej prawa do miana wiedzy. Zdaniem Berkeleya, naukowcy bezprawnie przyjmuj istnienie materii. Zdaniem Humea przesdem jest leca u podstaw newtonowskiej fizyki wiara w istnienie niezmiennych zwizkw przyczynowych, Pogld na wiat oferowany przez nauki przyrodnicze jest, w jego opinii, mieszanin wiedzy i wiary (wiemy, e Soce wanie wschodzi, ale jedynie wierzymy w to, i wzejdzie jutro). A jednak o wiele wiksze zaufanie budzia i budzi u wspczesnych ludzi fizyka (z niebywa skutecznoci przewidujca chwil kolejnego wschodu Soca czy jego zamie) biologia ni wywody Davida Humea.

Ostatni wan prb zbudowania empirystycznej metodologii nauk podj, opierajc si na nieco wczeniejszej pracy Johna Herschela (Wstp do bada przyrodniczych, 1830), John Stuart Mill (System logiki dedukcyjnej i indukcyjnej, 1843). Mill - ktry by raczej filozofem spoecznym i ekonomist ni logikiem i filozofem - rwnie od wiedzy naukowej wymaga pewnoci. Poczucie pewnoci, jakie budz w nas twierdzenia matematyczne, tumaczy tym, e s one indukcyjnymi uoglnieniami opartymi na tak wielkiej liczbie obserwacji, e wtpliwoci staj si praktycznie niemoliwe. Prba ta, wedug panujcej dzi opinii, nie powioda si. Pewno prawom nauki stara si Mill, podobnie jak dwa stulecia wczeniej Bacon, zapewni za pomoc kanonw indukcji eliminacyjnej, ktrych zastosowanie miao by w jego metodologii ograniczone do ustalania niezmiennych zwizkw przyczynowo-skutkowych. Jednake kanony - zgodnoci, rnicy, poczony zgodnoci i rnicy, zmian towarzyszcych i reszt - jako metody odkrywania praw przyrody okazay si cakowicie nieprzydatne. A jako metody uzasadniania pewnoci adnej, jak to wykazay pniejsze analizy logikw, zapewni nie byy w stanie (zwaszcza ze wzgldu na nierozstrzygalno pytania, czy uwzgldniono w rozumowaniach wszystkie moliwe przyczyny lub skutki badanego zjawiska). Co wicej, teorie fizyczne czy biologiczne bynajmniej nie ograniczaj si, jak powiedziano, do ustalania zwizkw midzy obserwowaln przyczyn a obserwowalnym skutkiem, a zatem w wietle metodologii Milla

10

wikszo z twierdze formuowanych przez przyrodnikw powinna by uznana za tezy spekulatywnej filozofii, lecz nie nauki.

Podsumowujc, empiryzm nie zdoa wskaza metody zdobywania wiedzy pewnej, a w dodatku prowadzi do zakwestionowania prawa nauki - takiej, jak faktycznie po Newtonie tworzono - do miana wiedzy.

c. Kantowska filozofia nauki

Pierwszym wybitnym filozofem, ktry nie tylko zaakceptowa fizyk klasyczn tak, jak ona faktycznie bya, ale uzna j wrcz za ucielenienie ideau wiedzy pewnej by - prawie sto lat po publikacji zasad Newtonowskiej mechaniki! - Immanuel Kant (Krytyka czystego rozumu, 1781, 2 wyd. 1787). A skoro ani racjonalizm, ani empiryzm nie zdoay tego faktu wyjani, to Kant zaproponowa swoist syntez ich obu. Polegaa ona z grubsza rzecz biorc na tym, e to wszystko, co skada si na mechanik klasyczn, a czego z dowiadcze wywie nie sposb, uznane zostao za dostarczane przez poznajcy umys.

Poniewa lece u podstaw teorii Newtona twierdzenia geometrii euklidesowej maj charakter konieczny, a adna wiedza oglna oparta na dowiadczeniu takiego charakteru mie nie moe, to znaczy, e s one nam wrodzone. Wygodnie jest to wyjani przywoujc dokonane przez Johna Lockea (Rozwaania dotyczce rozumu ludzkiego, 1690) rozrnienie wasnoci pierwotnych i wasnoci wtrnych. Barwy, jak powiada nauka, nie s czym, co istnieje w wiecie zewntrznym wobec naszych umysw: to my postrzegamy rzeczy jako barwne, barwy powstaj w oczach i mzgu jako - zalena od ich budowy - reakcja na pewne wasnoci wiata docierajcego do naszych renic. Barwy s wasnociami wtrnymi. Natomiast stosunki geometryczne to wasnoci pierwotne: wielkoci i ksztaty rzeczy dane we wraeniach s wiernym odzwierciedleniem wasnoci rzeczy samych w sobie (tzn. istniejcych niezalenie od naszych aktw poznawczych). Kant, za Berkeleyem, odrzuci Lockowskie rozrnienie, a wyprowadzi std wnioski budzce metafizyczny dreszcz: wiat rzeczy istniejcych poza poznajcym umysem - rzeczy w sobie - nie jest przestrzenny (podobnie jak nie jest barwny), to my postrzegamy rzeczy jako rozmieszczone w przestrzeni, przestrze jest form zmysowoci. W twierdzeniach geometrycznych odzwierciedlaj si przestrzenne relacje, w jakie wyposaamy rzeczy w aktach postrzegania - i dlatego jeli te twierdzenia rozumiemy, to wiemy, e w sposb niepodwaalnie prawdziwy stosuj si do tego, co widzimy.

Rzeczy w sobie nie istniej te w czasie: czas jest drug form zmysowoci, czym, w co wyposaamy rzeczy w sobie w aktach postrzegania. Odzwierciedleniem jednostajnie pyncego - w poznajcych umysach, nie w wiecie - czasu jest cig liczb naturalnych i std bierze si konieczny charakter twierdze arytmetyki (a w konsekwencji nadbudowanych nad ni algebry i analizy).

Z rzeczy w sobie, ujtych w formy zmysowoci, powstaj dane zmysowe (zjawiska). Prawa fizyki wywodzimy z wynikw dowiadcze, lecz nie z samych danych zmysowych, a z dowiadcze zinterpretowanych za pomoc wrodzonego nam systemu kategorii (poj substancji, przyczyny i innych). Kant pisa: "rozum wnika w to tylko, co sam wedle swego

11

pomysu wytwarza" i dlatego te "winien z zasadami swych sdw i na czele i skoni przyrod do dania odpowiedzi na jego pytania (...) Inaczej bowiem obserwacje, przypadkowe i nie prowadzone wedle jakiego uprzednio obmylonego planu, nie wi si ze sob w adnym koniecznym prawie". Fizyka przeobrazia si w nauk dziki "pomysowi, aeby zgodnie z tym, co rozum sam wkada w przyrod, szuka w niej (a nie imputowa jej) tego, czego si od niej musi nauczy, a o czym sam przez si nie byby nic wiedzia" (1787, Przedmowa do drugiego wydania). Zdaniem Kanta, Wielka Rewolucja Naukowa dokonaa si raz i na zawsze: przez wieki prowadzono na temat przyrody zwodnicze spekulacje, a wreszcie zastosowano do bada wrodzone nam pojcia - i szybko uzyskano system wiedzy pewnej. Niebagateln cen, jak Kant musia zapaci za t (rzekom, jak si potem okazao) pewno, byo ograniczenie zakresu wiedzy naukowej do zjawisk, podczas gdy rzeczy w sobie pozostay poza zasigiem poznania ludzkiego.

Kant uwaa, e wszystkie sdy dziel si w sposb rozczny i wyczerpujcy na trzy klasy. Klas pierwsz stanowi sdy analityczne, w ktrych znajduj wyraz znaczenia poj, np. "trjkt ma trzy boki", "Tarnica jest nazw szczytu grskiego". S one puste poznawczo, dotycz znacze, a nie wiata. Na klas drug skadaj si sdy syntetyczne a posteriori, ktre mwi co o wiecie, a wiemy, e s prawdziwe albo faszywe, na podstawie dowiadczenia, np. "Tarnica jest wysza od Pooniny Caryskiej". Na takie dwa rodzaje dzieli sdy Hume, Kantowska rewolucja w filozofii w wielkiej mierze polegaa na uznaniu istnienia trzeciej klasy sdw - tej, ktrej wprowadzenie i akceptacja byy potrzebne aby fizyka Newtona zacza jawi si, w przyjtym wwczas sensie, jako nauka, czyli jako system wiedzy pewnej. (Hume uwaa je za metafizyczne, za domieszk do systemu wiedzy naszych instynktownych przyzwyczaje lub przesdw.) S to sdy syntetyczne a priori - sdy, ktre mwi co o wiecie, ale o ktrych wiemy, e s prawdziwe, niezalenie od dowiadczenia. Sdy syntetyczne a priori rozpadaj si z kolei na trzy grupy. Na pierwsz skadaj si twierdzenia arytmetyki (oraz nadbudowanych nad ni algebry i analizy matematycznej), np. "5 + 7 = 12". Grup drug stanowi twierdzenia geometrii, np. "suma ktw dowolnego trjkta wynosi 180o". Do grupy trzeciej nale zasady, jak to Kant okrela, czystego przyrodoznawstwa, np. "przy wszelkich zmianach zjawisk materia trwa, a jej ilo w przyrodzie pozostaje staa", "wszystkie zjawiska s uwarunkowane przyczynowo zgodnie z niezmiennymi prawami" (wanie takie sdy jako nieprawomocne - metafizyczne - krytykowali empiryci). Std, po dodaniu pewnych elementw empirycznych, miao si dedukowa najoglniejsze prawa w rodzaju trzech praw dynamiki Newtona. Te wnioskowania Kant usiowa przeprowadzi w pracy Metaphysische Anfangsgrnde der Naturwissenschaft (Metafizyczne podstawy nauk przyrodniczych, 1786), a nastpnie pod sam koniec ycia, jednak - co znamienne zwaywszy dalszy bieg wydarze - zadowalajcych wynikw nie uzyska.

Aczkolwiek cay system Krytyki czystego rozumu (cho ju nie Krytyki praktycznego rozumu, 1788) powsta w wyniku refleksji nad mechanik klasyczn - przy zaoeniu, podkrelmy to raz jeszcze, e jest to system wiedzy pewnej - to rozwaania Kanta miay charakter, by tak rzec, oglnofilozoficzny; nie opracowa on regu metodologii nauk przyrodniczych. Odpowiednie reguy metodologiczne sformuowa - na podstawie sabej znajomoci Kanta i dobrej jak na owe czasy wiedzy z zakresu historii nauki - William

12

Whewell (Philosophy of the Inductive Sciences Founded upon their History, 1840): wraenia zmysowe dostarczaj materii naszej wiedzy, oglne pojcia, ktrych rdem jest intuicja, stanowi jej form. Whewell zbyt dobrze zna histori nauki aby zgodzi si z opini Kanta o jednorazowoci rewolucji naukowej. Zaproponowa zamiast tego koncepcj zblion do Platoskiego obrazu przypominania sobie, krok po kroku, wiedzy wrodzonej: nasze intuicje rozwijaj si w wyniku sugestii pyncych z dowiadcze i dyskusji midzy uczonymi. Teorie maj wic charakter hipotetyczny. Whewell wierzy jednak, e u kresu hipotezy znikn, a pozostanie wycznie wiedza pewna. Sformuowa kilka kryteriw pozwalajcych rozpoznawa, e zbliamy si, krok po kroku, do Prawdy; najwaniejsze chyba spord nich to 10 wzrost oczywistoci aksjomatw budowanych z coraz doskonalszych poj, 20 zgodno indukcji (consilience of inductions), czyli to, co dzi okrela si mianem postpujcej unifikacji wiedzy. S to kryteria najwyraniej niekonkluzywne. Sam Whewell - ktry by anglikaskim pastorem i wpywowym teologiem - swoj wiar w postp nauk ku prawdom dowiedzionym opiera ostatecznie na wierze w to, e Bg nas nie oszukuje, a wrcz stworzy tak aby umoliwi nam pogo za Prawd. Gdy tego rodzaju wiary zabraknie, jego filozofia nauki gwarancji pewnoci nam nie dostarcza.

Podczas gdy filozofowie na prno borykali si z problemem pewnoci wiedzy naukowej i teorii matematycznych, zarwno w fizyce, jak i w geometrii zaszy procesy, ktre miay wykaza zudno samego ideau pewnoci - i doprowadziy do narodzin koncepcji epistemologicznych i metodologicznych zupenie nowego rodzaju. Zacznijmy omwienie tej historii od krtkiego szkicu przeobrae naukowego obrazu wiata.

d. Powstanie geometrii nieeuklidesowych a kantowska teoria poznania

Euklides, czowiek, o ktrym prawie nic nie wiadomo, spisa najsynniejszy podrcznik wszechczasw, Elementy, okoo 300 r. p.n.e. Podsumowa w nim osignicia geometrw greckich, doda zapewne nieco dokona wasnych, uj za cao w posta pierwszego, jaki znamy, systemu aksjomatycznego. Przyj za podstaw cztery proste i oczywiste twierdzenia, a mianowicie: (1) od dowolnego do dowolnego innego punktu mona przeprowadzi dokadnie jedn prost, (2) prost ograniczon (czyli odcinek) mona przedua nieograniczenie w obie strony, (3) z dowolnego punktu mona zatoczy okrg o dowolnym promieniu, (4) wszystkie kty proste s sobie rwne. Potem wykaza, i kilkadziesit innych twierdze, ju nie tak prostych i zwykle nieoczywistych, z tych czterech wynika logicznie - czyli e mona ich na tej podstawie dowie. Nie zdoa jednak za pomoc czterech aksjomatw dowie szeregu innych twierdze uwaanych powszechnie za prawdziwe, co skonio go do wprowadzenia na dalszych stronach Elementw aksjomatu pitego, ktry w pniejszych, rwnowanych logicznie sformuowaniach brzmi (5) przez dowolny punkt przechodzi jedna i tylko jedna prosta rwnolega do prostej danej, lub (5) suma ktw dowolnego trjkta wynosi 1800. Euklides mia wtpliwoci, czy pity aksjomat jest dostatecznie oczywisty; nie zdoa jednak ani dowie go na podstawie czterech pierwszych, ani si bez niego oby. Podobne wtpliwoci drczyy geometrw przez cae stulecia, a jednak wszelkie prby usunicia kopotliwego aksjomatu bd znalezienia w jego miejsce innego, dostatecznie oczywistego, zawiody. Z drugiej strony nie znaleziono w systemie opartym na piciu

13

aksjomatach sprzecznoci, za twierdzenia systemu znakomicie zgadzay si z wynikami pomiarw przestrzennych, co doprowadzio licznych uczonych i filozofw do przekonania, e system geometrii Euklidesa jest ucielenieniem ideau wiedzy pewnej, dotyczcej przestrzeni fizycznej, w ktrej yjemy. (Pniejsze prace wykazay, e rozumowania Euklidesa oparte byy na pewnych milczco przyjtych przesankach, w rezultacie trzeba byo, aby sprosta rozwinitym w midzyczasie reguom dowodzenia, ukad aksjomatw rozszerzy. Te kwestie moemy tu pomin.)

Przez cae stulecia empiryci toczyli spr z racjonalistami o natur wiedzy geometrycznej. Pniej w spr wczyli si kantyci. Spierajce si strony zazwyczaj zgodnie zakaday, e geometria Euklidesa jest jedyn moliw i jest prawdziwa w sposb niepodwaalny. Tymczasem w latach 1820-ch pracujcy niezalenie Nikoaj obaczewski i Janos Bolyai sformuowali podstawy systemu geometrii, w ktrym przez punkt obok prostej przechodzi wicej ni jedna prosta rwnolega do prostej danej, a suma ktw trjkta jest mniejsza od 1800 (tym mniejsza, im wiksze jest pole jego powierzchni). Cztery pierwsze aksjomaty Euklidesa - a zatem te wszystkie twierdzenia, ktre s niezalene od aksjomatu pitego - pozostaway w nowym systemie w mocy. W 1854 r. Georg Riemann zastpi pity aksjomat - zachowujc pozostae - twierdzeniem, zgodnie z ktrym nie istniej proste rwnolege (kade dwie proste na paszczynie gdzie si przetn), a suma ktw trjkta jest wiksza od 1800 (tym wiksza, im wiksze jest pole jego powierzchni). Cho, podobnie jak w przypadku geometrii Euklidesa, nie udao si dowie niesprzecznoci tych nowych ukadw aksjomatw, to rycho wykazano, e jeli system Euklidesa jest niesprzeczny, to nowe geometrie s rwnie niesprzeczne i na odwrt. (Warto doda, e spor cz obu geometrii nieeuklidesowych sformuowa Girolamo Saccheri w dziele Euclides ab omni naevo vindicatus, 1733. Bdnie zinterpretowa jednak sens wasnych dokona: poprawne wnioski, jakie wyprowadzi z zaprzeczenia pitego aksjomatu Euklidesa, uzna za niedorzecznoci dowodzce - metod reductio ad absurdum - prawdziwoci tego aksjomatu.)

Tak wic z punktu widzenia logiki - z uwagi na wymg niesprzecznoci - te alternatywne systemy byy rwnorzdne. Innego rozumowego kryterium wyboru midzy trzema systemami geometrii nie dostrzegano. Mona byo te szuka kryteriw dowiadczalnych pozwalajcych na rozstrzygnicie, ktra geometria jest prawdziwa w klasycznym tego sowa znaczeniu (czyli zgodna z rzeczywistoci). T drog podyo w drugiej poowie XIX wieku grono wybitnych matematykw i filozofw, a wrd nich sam Georg Riemann, ktry w synnym artykule z 1854 r. pisa: "Tych wasnoci, ktre odrniaj przestrze od innych moliwych do pomylenia kontinuw, dostarczy moe jedynie dowiadczenie". Carl Gauss jako eksperyment rozstrzygajcy zaproponowa pomiary ktw, pod jakimi z kadego z trzech szczytw grskich wida dwa pozostae. Gdyby suma ktw okazaa si np. wiksza od 1800 (o warto przekraczajc bd pomiaru), dostarczy to miao silnych argumentw (a moe nawet dowodu) na rzecz tezy, e przestrze fizyczna ma charakter riemannowski. Wszystkie pomiary daway jednak, w granicach bdw, warto rwn 1800, co wiadczy mogo o tym, e albo przestrze fizyczna jest euklidesowa, albo e uyty trjkt nie jest dostatecznie duy by przy osiganej dokadnoci pomiaru rnica

14

moga wyj na jaw. Prowokowao to do pracy nad ulepszeniem przyrzdw pomiarowych z jednej, a szukaniem wikszych trjktw z drugiej strony.

Samo pojawienie si alternatywnych systemw dowodzio, e twierdzenia geometrii nie maj charakteru sdw koniecznych - a takie byo jedno z podstawowych zaoe Kantowskiej epistemologii. Za propozycja empirycznego rozstrzygnicia, ktra geometria jest prawdziwa, oznaczaa demonta duej czci konstrukcji wzniesionej na kartach Krytyki czystego rozumu. Doprowadzio to z jednej strony do odrodzenia si w filozofii matematyki empiryzmu, z drugiej za pojawi si jego wielki konkurent - ale nim o tym co powiemy, scharakteryzujmy w najwikszym skrcie kryzysow sytuacj, w jakiej pod koniec XIX w. znalaza si fizyka.

e. Kryzys w fizyce na przeomie XIX i XX w. i jego znaczenie filozoficzne

Wielkie reperkusje filozoficzne mia te stan, w jaki pod koniec XIX wieku popada panujca niepodzielnie w fizyce od dwch stuleci mechanika klasyczna. Narodzinom tego systemu nie towarzyszyo poczucie pewnoci; bya ju mowa o tym, e np. pojcie oddziaywania na odlego, jakim faktycznie (cho nie bez psychologicznych oporw) posuy si Newton, napotkao powane sprzeciwy. Potem jednak nastpia seria fenomenalnych sukcesw mechaniki jeli chodzi o wyjanianie i przewidywanie licznych i jakociowo bardzo rnych zjawisk, zwieczona w 1846 r. udanym przewidywaniem istnienia nie obserwowanej wczeniej planety Neptun. Te sukcesy doprowadziy w kocu uczonych i filozofw do przekonania, e mechanika klasyczna jest teori prawdziw, a nawet pewn. Rwnoczenie rozpowszechni si mechanicyzm jako pogld, e mechanika klasyczna stanowi podstaw caej fizyki, a nawet caej nauki: ostateczne wyjanienie zjawisk przyrodniczych polega na ich redukcji do procesw mechanicznych, na zbudowaniu modelu, ktre dane zjawisko przedstawiaby jako rezultat pooe i ruchw cia podlegych prawom dynamiki Newtona. Tymczasem w cigu XIX w. system mechaniki, cho zrazu nie zdawano sobie z tego sprawy, zacz stopniowo si rozpada.

Najpierw Fresnel po 1816 r. przekona fizykw, e wiato ma natur falow, co pocigao za sob, zwaywszy na ontologi postulowan przez mechanik, tez o istnieniu eteru, czyli podlegego trzem prawom dynamiki Newtona orodka, w ktrym biegn fale. Nie udao si jednak, mimo uporczywych w tym wzgldzie wysikw, wyposay eteru w takie mechaniczne wasnoci, aby fale zachowyway si w nim - zgodnie z prawami mechaniki - tak jak tego wymagay wyniki dowiadcze optycznych. Odkrycia Oersteda (1819) i Ampera (1820) dotyczce oddziaywa midzy magnesami i prdami elektrycznymi prowadziy do wniosku, e siy elektryczne zale nie tylko od odlegoci midzy adunkami, ale te od ich wzajemnej prdkoci; odkrycie indukcji elektromagnetycznej przez Faradaya (1831) sugerowao znw, i te siy zale ponadto od wzajemnych przyspiesze cia naelektryzowanych. Tak w kadym razie gosia najwaniejsza w poowie XIX w. teoria zjawisk elektromagnetycznych, sformuowana przez Webera (1846). Rodzio to liczne trudnoci wewntrzteoretyczne, zwaszcza w zestawieniu z rodzc si wwczas zasad zachowania energii. Prb wyjcia z impasu bya elektrodynamika Maxwella, oparta na tezie o istnieniu niewidzialnego, podlegego prawom mechaniki klasycznej orodka, przenoszcego oddziaywania elektromagnetyczne (a take zaburzenia falowe, z

15

ktrych cz Maxwell utosami w 1861 r. ze wiatem). Skoczyo si na tym, e Maxwell sformuowa ukad rwna, niesychanie podny jeli chodzi o wyjanianie i przewidywanie zjawisk, znw jednak zabrako modelu domniemanego orodka - eteru - ktry wczyby zjawiska elektromagnetyczne (cznie z optycznymi) do zakresu zastosowa mechaniki.

Wreszcie pod koniec XIX w. poczy si mnoy odkrycia dowiadczalne, z ktrymi ju zupenie nie potrafiono si upora za pomoc koncepcji klasycznych. Z jednej strony bya to seria nieudanych prb wykrycia spodziewanego (przy pewnych zaoeniach) wpywu ruchu Ziemi wzgldem eteru na przebieg zjawisk optycznych i elektromagnetycznych na jej powierzchni, ktrym pocztek day obserwacje Arago (1810), a ich kulminacj stanowi eksperyment Michelsona (1881) i Michelsona-Morleya (1887). Z drugiej strony byy to dane dotyczce widma promieniowania cia czarnych, efektu fotoelektrycznego i zmian ciepa waciwego cia staych w niskich temperaturach. Doszy do tego odkrycia promieniotwrczoci, a m. in. - do czego jeszcze wrcimy - nieograniczonego, jak si wydawao, wydzielania si energii z radu; na prno te starano si zidentyfikowa rdo energii gwiazd.

Pojawi si, w zwizku z autonomicznym faktycznie charakterem rwna Maxwella, alternatywny w stosunku do mechanistycznego, elektromagnetyczny obraz wiata. Przekonanie o powszechnym obowizywaniu praw mechaniki zostao te podwaone z innej strony. Rwnania mechaniki byy niezmiennicze wzgldem kierunku biegu czasu: gdyby czas pyn w drug stron, wszystko z punktu widzenia mechaniki dziaoby si tak samo, jak dzieje si teraz. Tymczasem w termodynamice pojawio si pojcie entropii (okrelone rwnaniem dS = dQ/T) jako fundamentalnej wielkoci charakteryzujcej procesy cieplne, a wielko ta miaa zawsze rosn - i w ten sposb kierunek upywu czasu zosta wyrniony. Dao to pocztek energetyzmowi (Wilhelm Ostwald i inni) jako jeszcze innemu alternatywnemu programowi badawczemu, ktrego zwolennicy ca fizyk usiowali oprze na pojciu energii. Pierre Duhem za fundamentem fizyki prbowa uczyni termodynamik klasyczn. W rezultacie podstawy teoretyczne, na jakich w XVIII i XIX wieku spoczywaa fizyka, zaczy si rozpada. Kryteria oczywistoci rozumowej (w sensie Kartezjusza czy Kanta) utraciy wszelk wiarygodno, a rezultaty eksperymentw coraz czciej zaskakiway uczonych - i zdaway si prowadzi w rozbiene strony.

Wspomniane odkrycia dowiadczalne i teoretyczne doprowadziy do kryzysu samych podstaw naukowego obrazu wiata. Zaczto wtpi w to, co - z przyzwyczajenia raczej ni na podstawie argumentw - od dwch stuleci uwaano za prawdy niewzruszone. Coraz wyraniej odczuwano potrzeb wzniesienia nowych podstaw, ale nie wiedziano zrazu, w jaki sposb tego dokona. Filozofowie nie bardzo rozumieli t now sytuacj w naukach i dalej rozwijali epistemologie a to kantowskie, a to heglowskie. Natomiast dla zainteresowanych filozofi naukowcw (rzadko si tacy trafiaj, ale ich liczba w sytuacjach kryzysowych ronie) stao si rycho jasne, e dotychczasowe teorie poznania (przynajmniej w ich tradycyjnych postaciach) nie s w stanie opisa lub wyjani tego, co si w nauce dziao. W tej sytuacji liczni matematycy - Georg Cantor, Gottlob Frege, David Hilbert, Luitzen E. J. Brouver, Henri Poincar i inni - oraz fizycy - a wrd nich Ludwig Boltzmann, Hermann Helmholtz, Heinrich Hertz, Ernst Mach, Wolfgang Ostwald - podjli

16

dociekania filozoficzne nad natur matematyki i nauk przyrodniczych, a take nad metodami uprawiania nauk. Niesychanie trudno ich pogldy w skrcie omwi, jako e ewoluoway one zarwno w wyniku dyskusji o charakterze filozoficznym, jak i pod wpywem szybko zmieniajcej si sytuacji w matematyce i w fizyce.

Dla dalszego rozwoju filozofii nauki decydujce okazay si idee sformuowane w latach 1880-ch przez Gottloba Fregego i Ernsta Macha z jednej, a Henri Poincargo z drugiej strony. Punkt wyjcia stanowiy w obu przypadkach krytyki Kantowskiego pojcia sdw syntetycznych a priori. Nie byy to, trzeba podkreli, krytyki oparte na dogbnej znajomoci Kanta. Dyskutowano raczej pewne obiegowe wersje kantyzmu takiego, jak go pojmowali przyrodnicy pod koniec XIX wieku, w klimacie intelektualnym bardzo ju zmienionym w stosunku do tego, w jakim powstao dzieo krlewieckiego filozofa. Ponisze uwagi bd mie posta nader schematyczn, a przedstawi nie tyle oryginalne argumenty, co ich konsekwencje dla dalszego rozwoju filozoficznej i metodologicznej refleksji nad nauk. Frege, Mach i Poincar krytykowali ide sdw syntetycznych a priori z rnych powodw, a sformuowane przy tej okazji idee prowadziy, jak miao si okaza, w dwie przeciwne strony. W ten sposb powstay oba wielkie nurty, jakimi popyny w dwudziestym wieku filozoficzne rozwaania nad podstawami nauk. Byy to nurty, by uy synnego terminu Kuhna (zob. rozdz. 4) niewspmierne: zwolennicy jednego i drugiego postrzegali nauk na odmienne sposoby, zadawali na jej temat inne pytania, rne byy zbiory odpowiedzi na te pytania dopuszczane przez (na og niewiadomie) przyjte zaoenia o bardzo oglnym charakterze, odmienne te kryteria poprawnoci proponowanych rozwiza.

f. Ku programowi empiryzmu logicznego

Pojawienie si nowej, matematycznej logiki, a przede wszystkim logicyzmu jako filozofii matematyki, doprowadzio koniec kocw do wskrzeszenia pogldu Humea, zgodnie z ktrym zdania wartociowe dziel si wyczerpujco i rozcznie na dwie grupy: analityczne i dowiadczalne (syntetyczne a posteriori).

Najpierw Frege w ksikach z 1879 i 1884 r. (zob. bibliografia do rozdz. 2) odrzuci kantowsk filozofi matematyki, a przede wszystkim pogld, e twierdzenia arytmetyki, np. 5 + 7 = 12, maj charakter syntetyczny. W przekonujcy sposb wykaza, e s to twierdzenia analityczne, prawdziwe na mocy znacze skadajcych si na nie terminw. Inna sprawa, e analityczno pojmowa nieco odmiennie ni Kant: analityczne jest w jego ujciu twierdzenie wyprowadzalne z praw logiki i definicji wystpujcych w nim terminw. Na temat statusu tez logicznych Frege si nie wypowiada, podkrela tylko, e nie s to uzyskane indukcyjnie prawa przyrody, ale "prawa praw przyrody", nie s to te psychologicznie pojte prawa mylenia, ale "prawa prawdy". Pniej zaproponowa pewn odmian platonizmu, zgodnie z ktr poza wiatem rzeczy zewntrznych wobec naszych umysw, a take poza wiatem przedstawie psychicznych, istnieje "trzecie krlestwo" myli, ktrych nie tworzymy, ale ktre ujmujemy. Np. ten, kto jako pierwszy pomyla twierdzenie Pitagorasa, uj co, co istniao zanim zostao odkryte i byo - bezczasowo - prawdziwe. Mona byo w zwizku z tym twierdzi (cho stanowisko samego Fregego pozostao w tej kwestii niejasne), e prawa logiki s prawdziwe na mocy zgodnoci z

17

pewnymi sytuacjami w trzecim wiecie. Dopiero Traktat logiczno-filozoficzny Wittgensteina (1921) przekona filozofw, e nie ma trzeciego krlestwa, za twierdzenia logiki s puste poznawczo (zob. poniej, 2b).

Natura geometrii sprawia filozofom wikszy kopot, bo przecie w kadym fizykalnym opisie wiata mowa jest o ksztatach i pooeniu rzeczy, o trajektoriach ich ruchw itd., a to wszystko przy zaoeniu zgodnoci twierdze geometrycznych z wasnociami przestrzeni. Z drugiej strony, jak ju powiedziano, wszystkie prby empirystycznego wyjanienia genezy i natury geometrii zawiody. Frege uznawa w zwizku z tym twierdzenia geometryczne za syntetyczne a priori w sensie Kanta. W kocu odrzucono ten jego pogld, a to dziki rozrnieniu geometrii matematycznej i geometrii fizycznej. Ta pierwsza jest zbiorem twierdze analitycznych, prawdziwych na mocy znacze skadajcych si na nie terminw; znaczenia te okrelone s przez aksjomaty bdce - zgodnie z pogldem Hilberta i Poincargo - ukrytymi definicjami. Dlatego prawdziwoci twierdze geometrii matematycznej dowodzi si bez porwnywania ich ze wiatem - bo te jako takie niczego o wiecie nie orzekaj. Geometria fizyczna powstaje z matematycznej przez przyporzdkowanie terminom geometrycznym odpowiednich obiektw w wiecie (np. uznanie, e w orodku optycznie jednorodnym wiato biegnie po liniach prostych), co przeksztaca geometri w zbir twierdze syntetycznych a posteriori, sprawdzalnych empirycznie.

W roli kandydatw do zda syntetycznych a priori pozostay Kantowskie twierdzenia "czystego przyrodoznawstwa". Te, jak ogosi w 1882 r. Ernst Mach, s wprawdzie wygodnymi skrtami mylowymi, narzdziami ekonomicznego opisu i przewidywania danych zmysowych, jednak mona je z jzyka nauki wyeliminowa. Za dla celw filozoficznych wyeliminowa je naley (zob. 2a).

Z poczenia wymienionych reinterpretacji i eliminacji powstao przekonanie, e nie ma zda syntetycznych a priori. S jedynie - puste poznawczo - zdania analityczne, oraz - przedstawiajce fakty - zdania empiryczne. Tak powsta filozoficzny program badawczy empiryzmu logicznego, omwiony w rozdz. 2 tej ksiki. Dzi powszechna jest opinia, e - jak stwierdzi niegdysiejszy empirysta logiczny Alfred J. Ayer - wszystkie podstawowe zaoenia konstytutywne dla tego programu byy bdne. Empiryzm logiczny stanowczo odrzuca kantowsk epistemologi, obok niego pojawi si filozoficzny program bdce radykaln - w kierunku relatywizmu - modyfikacj koncepcji Kanta.

g. Konstruktywistyczna filozofia nauki i jej wielkie problemy

Zasadniczym tematem tej ksiki s te systemy filozofii i metodologii nauki, ktre bior pocztek z wystpienia Poincargo, a ktre okrel mianem konstruktywistycznych. Nieatwo mi byo zdecydowa si na wybr tego terminu, uywanego wprawdzie w literaturze filozoficznej w sensie podobnym do zamierzonego przeze mnie, ale zwykle zawanym do tego, co chciabym wyodrbni jako konstruktywizm spoeczny (za pierwszego konstruktywist spoecznego naley uzna Ludwika Flecka; wzorcowe sformuowanie temu pogldowi nadali Barry Barnes i David Bloor, zob. wzmianki w rozdz. 4). Lepszy byby moe termin konwencjonalizm, ale wok niego nagromadzio si wiele

18

nieporozumie. Zwykle mianem konwencjonalistw okrela si trzech francuskich filozofw przeomu XIX i XX w.: Poincargo, Pierre Duhema i Edouarda Le Roy - a ja wanie Poincargo chciabym uzna za ojca konstruktywizmu. W proponowanym tu rozumieniu konstruktywistami byli prawie wszyscy najwaniejsi w tym stuleciu metodolodzy, m. in. Popper, Kuhn, Lakatos, Feyerabend i Laudan. (Problem z terminem "konwencjonalizm" polega m. in. na tym, e przy innym zadomowionym w literaturze jego rozumieniu za klasykw konwencjonalizmu uwaa si, obok Poincargo, wybitnych empirystw logicznych: Ayera, Carnapa i Reichenbacha.)

Konstruktywizm to filozofia poznania analogiczna do kantyzmu - ale pozbawiona jakichkolwiek niewzruszonych podstaw. Za kantyzmem gosi, e nauka bada nie fakty "same w sobie", ale fakty takie, jakie jawi si przez pryzmat przyjtego systemu pojciowego. System ten konstytuuj w kantyzmie sdy syntetyczne a priori, w ktrych odzwierciedlaj si wrodzone nam formy i kategorie poznawcze - i dlatego maj one charakter sdw koniecznych. Tu drogi kantystw i konstruktywistw rozchodz si: w systemach pojciowych, twierdz ci drudzy, nie ma niczego koniecznego, adnych elementw syntetycznych a priori w sensie Kanta (u Poincargo s jeszcze resztki takowych, u jego nastpcw ju nie). S to wytwory naszej wyobrani twrczej, a konstytuujce je zaoenia s przyjmowane na mocy konwencji - umowy, jak zawiera (zwykle podwiadomie, a co najwyej pwiadomie) spoeczno uczonych.

Aksjomaty geometrii s, jak stwierdzi w 1887 r. Poincar, definicjami w przebraniu: okrelaj znaczenia wystpujcych w nich terminw. Moliwych systemw geometrii jest wiele i od naszych wsplnotowych decyzji zaley, ktrym z nich posuymy si w naukach.

W 1889 r. Poincar uoglni to twierdzenie na Kantowskie zasady czystego przyrodoznawstwa (obejmujc tym terminem rwnie najbardziej podstawowe prawa, takie jak trzy prawa dynamiki Newtona czy zasad zachowania energii): s one, podobnie jak aksjomaty geometrii, definicjami terminw w nich wystpujcych. Np. drugie prawo dynamiki Newtona F = ma, wraz z szeregiem innych formu, definiuje terminy "sia" i "masa". Nie ma w zasadach niczego koniecznego, ich rdem jest nie wsplny wszystkim ludziom rozum, ale wyobrania twrcza (intuicja). Wyobrania dostarczy moe rnych zespow zasad, konstytuujcych rne systemy pojciowe.

Twierdzenia arytmetyki (algebry, analizy itd.) Poincar uwaa, jak si wydaje, za syntetyczne a priori. Pniejsi konstruktywici raczej uznawali je za analityczne. Lakatos za pisa o renesansie empiryzmu w filozofii matematyki. Wsplnego stanowiska w tej kwestii nie wypracowano, zamiast tego czsto cae zagadnienie pomijano milczeniem.

Jeli szukamy dla twierdze geometrii i podstawowych praw przyrody miejsca w kantowskim podziale sdw, to s one analityczne. Nie s jednak prawdziwe na mocy znacze w jaki sposb preegzystujcych, co bodaj milczco przyjmuje si w kantyzmie: w ujciu konstruktywistycznym zdania analityczne nie tyle wyraaj znaczenia terminw, co terminom znaczenia nadaj (nie s definicjami sprawozdawczymi, ale projektujcymi). W zwizku z tym nastpuje przesunicie akcentw o znaczeniu wrcz rewolucyjnym. W kantyzmie sdy analityczne peni rol podrzdn, ich obecno nie stwarza

19

teoriopoznawczych problemw. Podobnie byo z perspektywy empiryzmu logicznego: stwierdzenie analitycznoci jakiego zdania miao likwidowa (o czym bdzie mowa w rozdz. 2) ewentualne problemy filozoficzne z tym zdaniem zwizane - miay one przecie by puste poznawczo. A, jak powiedziano, zasady czystego przyrodoznawstwa empiryci logiczni z jzyka nauki eliminowali - przekonani, e w ostatecznej analizie twierdzenia naukowe odnosz si do konfiguracji naszych wrae zmysowych i ich nastpstw. I tu tkwi zasadnicza rnica midzy empiryzmem logicznym a konstruktywizmem.

Konstruktywici nie usuwaj z nauki zaoe w rodzaju kantowskich zasad czystego przyrodoznawstwa. Zasady za postuluj pewn ontologi, wykraczajc poza to, co dostpne we wraeniach zmysowych. Zmienne wystpujce w sformuowaniach praw nauki mwi nam, jakiego rodzaju byty istniej (za istniejce uwaamy to, co stanowi wartoci zmiennych, powiada synna zasada Quinea), prawo jako cao okrela, jakie relacje mog bd musz zachodzi midzy owymi bytami. Jeli spojrzymy na II prawo dynamiki Newtona F = m d2r/dt2, to od razu widzimy, e konstruowany przez mechanik wiat moliwy (a jednym z elementw owego wiata moliwego ma by wiat realny) zbudowany jest z cia obdarzonych mas, na ktre dziaaj siy, wszystko za odbywa si w przestrzeni i w czasie. Wasnoci przestrzeni z kolei okrelone s przez aksjomaty geometrii Euklidesa. Jeli dodamy do tego prawo Coulomba, to wzbogacimy wiat moliwy mechaniki o adunki elektryczne. I tak dalej. Do pewnego stopnia postulowana ontologia okrela z kolei metody dowiadczalne, jakie naley stosowa w celu zdobycia o wiecie uytecznych poznawczo informacji, a take prawomocne sposoby teoretycznej obrbki danych.

Zdaniem konstruktywistw, takie wymylone przez nas zaoenia stanowi niezbywaln cz wszelkiej wiedzy, w tym wiedzy naukowej. Prowadz nas one do bada i badania nasze ukierunkowuj, a umys z nich cakowicie oprniony przestaby wiat w uporzdkowany sposb postrzega i sensownie o wiecie myle. Przyjmuje si je na mocy decyzji i na mocy decyzji czasem odrzuca - ale nie mona ich odrzuci bez jednoczesnego zastpienia innymi. Te "definicje w przebraniu" nie s poznawczo puste: maj charakter twrczy, od nich zaley caa nasza dziaalno poznawcza.

Przyjty system pojciowy warunkuje uzyskiwane przez naukowcw wyniki dowiadcze. Pogld ten wystpuje w postaci umiarkowanej i skrajnej. Popper (rozdz. 3) i Lakatos (rozdz. 5) gosili wersj umiarkowan, zgodnie z ktr selekcja i sposb opisu zjawisk zaley od przyjtych teorii. Ludwik Fleck, Norwood Russell Hanson, Kuhn (rozdz. 4) i Feyerabend (rozdz. 6) gosili pogld skrajny, zgodnie z ktrym od przyjtych teorii zaley sposb widzenia wiata, a zatem zwolennicy rnych koncepcji teoretycznych patrzc z tego samego miejsca w t sam stron zobacz co innego. Rozpatrzmy prosty przykad. Rozgldajc si wok nie zobaczymy si dziaajcych na ciaa; to ludzie wymylili pojcie siy i zdefiniowali j jako iloczyn masy i przyspieszenia. Ale gdy takie pojcie sobie przyswoimy - gdy zacznie ono kierowa naszym postrzeganiem i myleniem - to widzc ciao zmieniajce prdko lub kierunek ruchu od razu zinterpretujemy to, a moe nawet ujrzymy, jako skutek dziaania siy, za jej warto bdzie okrelona przez obserwowane przyspieszenie. Rozgldajc si wok rozpoznajemy - bezporednio lub porednio - nie

20

dane zmysowe, ale byty postulowane przez przyjte teorie - i to one stanowi waciwy przedmiot naszej wiedzy.

Oglne wyobraenia dotyczce natury badanych zjawisk i zachodzcych midzy nimi zwizkw warunkuj intelektualn obrbk wynikw dowiadcze. Na przykad, Newton mg przyj inn definicj siy ni F = ma, ale gdy przyj tak, jak przyj, to stosujc t zasad do analizy Keplerowskiego modelu ruchw planetarnych otrzyma jako wniosek, e sia dziaajca na planety skierowana jest w kierunku Soca i maleje proporcjonalnie do kwadratu odlegoci midzy Socem a dan planet.

Nie cay system wiedzy ma zatem charakter konwencjonalny: nie wszystkie twierdzenia definiuj nasze pojcia, a akceptacja jednych mniej lub bardziej zmusza nas, w obliczu danych dowiadczalnych, do akceptacji pozostaych. W kadej rozsdnej (w tym momencie wyraam wasn ocen) konstruktywistycznej filozofii nauki rozrnia si zatem te czci naszej wiedzy, ktre przyjmujemy na mocy umowy i te, ktre s niejako wytworami oddziaywania systemu pojciowego ze wiatem. (Ludwik Fleck pierwsze nazwa elementami czynnymi, drugie elementami biernymi wiedzy, niestety ta znakomita terminologia jak dotd nie przyja si.)

Powstaj w zwizku z tym dwa wielkie problemy, wok ktrych, porednio lub bezporednio, koncentroway si rozwaania konstruktywistycznych filozofw nauki. Problem pierwszy: ktre czci systemu teoretycznego peni rol definicji, a zatem akceptowane s lub odrzucane na mocy decyzji? Problem drugi: czy i jakie przyczyny i/lub racje kieruj tymi decyzjami? W jakich sytuacjach poznawczych te decyzje s uzasadnione, a w jakich nieuzasadnione? Kiedy w ich wyniku rodzi si wiedza, a kiedy przesdy? Cz z odpowiedzi, jakich na te pytania udzielono, omwiona bdzie w kolejnych rozdziaach tej ksiki, inne bd wspomniane lub wskazane w doczonych bibliografiach. W tym miejscu wymieni par najwaniejszych stanowisk, co pozwoli, mam nadziej, zyska wstpn orientacj uatwiajc lektur caoci.

Poincar jako przykady konwencjonalnych "definicji w przebraniu" podawa wycznie najoglniejsze twierdzenia dotyczce natury badanych zjawisk: aksjomaty geometrii, prawa dynamiki Newtona, zasad zachowania energii itp. Popper przeciwnie, uwaa, e na mocy decyzji akceptujemy lub odrzucamy zdania zdajce spraw z wynikw dowiadcze, a take pewne reguy metodologiczne, za przyjcie jednego i drugiego przesdza w pewnych sytuacjach o odrzuceniu teorii. Kuhn gosi, e wsplnoty badaczy konstruuj w pierwszym rzdzie poszczeglne teoretyczne ujcia zjawisk (paradygmaty), z nich wyabstrahowuje si teorie, za inne zastosowania teorii tworzy si przez analogi z zastosowaniami uznanymi za wzorcowe na mocy wsplnotowej decyzji. Lakatos gosi, e na mocy wsplnotowej decyzji akceptowane s bd odrzucane zarwno najbardziej podstawowe zaoenia teoretyczne ("twardy rdze"), jak i zdania "obserwacyjne", wyraajce wyniki dowiadcze, natomiast przyjcie jednych i drugich do pewnego stopnia przesdza o akceptacji lub odrzuceniu pozostaych czci teorii ("pasa ochronnego"). Ciekaw odmian stanowi konstruktywizm holistyczny, znany przede wszystkim w ujciach Pierre Duhema i Williama van Orman Quinea, ktre poniej bd zaledwie wspomniane. Holici podkrelaj, e z wynikami dowiadcze zawsze

21

konfrontuje si system teoretyczny jako cao, a w tej caoci brak jest czci wyrnionych. W razie konfliktu przewidywa z rezultatami obserwacji lub eksperymentw moemy - i wolno nam - chroni dowoln cz systemu odpowiednio dopasowujc jego pozostae skadniki.

Jeli chodzi o pytanie o reguy akceptacji, odrzucania czy wyboru systemu teoretycznego, to konstruktywici podzielili si na cztery zasadnicze grupy (terminologia po czci moja). Konstruktywizm anarchistyczny (jedynym znaczcym reprezentantem tej grupy jest pniejszy Feyerabend) twierdzi, e nie ma adnych uniwersalnych metod uprawiania nauki: kada regua czasem si przydaje, a czasem szkodzi osiganiu postpu, nigdy za z gry nie wiadomo, ktry sposb postpowania w danym przypadku okae si owocny. Konstruktywizm elitarystyczny (Michael Polanyi, moe te Poincar) gosi, e s systemy poznawczo wartociowe i mierne, naukowe i pseudonaukowe, a rozpoznaj to wybitni uczeni kierujc si wyrobion w trakcie wieloletniej praktyki intuicj. Tych intuicji, podobnie jak gustw artystycznych, nie da si zwerbalizowa, a zatem uczeni nie s w stanie wytumaczy laikom, dlaczego pewn teori w danej sytuacji wybrali. Reprezentanci konstruktywizmu spoecznego (Barry Barnes, David Bloor i inni), ktrzy za prekursorw programu uwaaj Thomasa Kuhna, twierdz, e naukowcy tworz i wybieraj systemy teoretyczne pod przemon presj spoeczn, zwizan zarwno z wewntrzn struktur wsplnot badawczych, jak i z usytuowaniem nauki w spoeczestwie jako caoci. O metodologicznych decyzjach naukowcw przesdzaj nie (rzekome) racje, ale zoona gra interesw ekonomicznych i politycznych. Ignorujc dodatkowo rozrnienie czynnych i biernych elementw wiedzy, konstruktywici spoeczni popadaj w rezultacie w skrajny relatywizm poznawczy: poznawczo wartociowych i miernych systemw nie ma, s jedynie systemy - niekiedy zwane religijnymi, a niekiedy naukowymi - ktre ludzie w danym czasie akceptuj ze wzgldw spoecznych. A wreszcie zwolennicy programu konstruktywizmu racjonalistycznego, czyli programu racjonalnych rekonstrukcji rozwoju wiedzy (Popper, Lakatos, Laudan) gosz, e istniej uniwersalne kryteria oceniania koncepcji teoretycznych, z ktrych wynika, e w danej sytuacji racjonalnie jest dan teori (program badawczy, tradycj badawcz) zaakceptowa, odrzuci lub podda modyfikacji - a przede wszystkim racjonalnie jest wybra t czy inn spord dostpnych w danym czasie teorii konkurencyjnych - i to niezalenie od tego, co na ten temat sdz sami naukowcy.

W celu zapobieenia powanym nieporozumieniom naley jeszcze doda trzy wane wyjanienia, dotyczce zwaszcza konstruktywizmu racjonalistycznego.

Wikszo systemw metodologicznych zaproponowanych w okresie od Francisa Bacona do Johna Stuarta Milla miaa na celu przede wszystkim skodyfikowanie sposobw zdobywania wiedzy, a w zwaszcza odkrywania teorii. Sdzono do powszechnie, e wanie sposb, w jaki uzyskano wiedz, decyduje o jej rzetelnoci - czyli niehipotetycznym, naukowym charakterze. Gdzie na przeomie XIX i XX w. rozpowszechnio si natomiast przekonanie, i teorie naukowe s wytworami intuicji (wyobrani twrczej, natchnienia itp.), ktrej funkcjonowanie wymyka si jakimkolwiek racjonalnym analizom. Dodano do tego pogld, e dla filozofw nauki analiza procesu

22

wpadania na nowe pomysy teoretyczne jest tak czy inaczej bez znaczenia. Jeeli bowiem wszystkie teorie maj, jak powiedziano powyej, charakter hipotetyczny, to jest waciwie obojtne, w jaki sposb je uzyskano: czy jako indukcyjne uoglnienie wynikw dowiadcze, czy jako wniosek z przyjtej doktryny filozoficznej, a nawet religijnej, czy wreszcie odgadnite zostay w sposb najzupeniej przypadkowy. O naukowym bd nienaukowym charakterze teorii decyduj wycznie metody, jakimi posuono si w procesie jej uzasadniania, kryteria, zgodnie z ktrymi j zaakceptowano albo odrzucono. Jedynymi a do lat siedemdziesitych znaczcymi filozofami nauki, ktrzy uwaali, e sposb, w jaki dana hipoteza lub caa teoria zostaa odkryta, jest istotny dla oceny jej wartoci poznawczej, byli pod koniec XIX w. Charles Sanders Peirce, a p wieku pniej idcy za nim Norwood Russell Hanson. W zwizku z tym w latach trzydziestych dokonano rozrnienia midzy kontekstem odkrycia a kontekstem uzasadniania. Ten pierwszy stanowi domen bada psychologicznych i socjologicznych, ten drugi ma by analizowany rodkami szeroko pojtej logiki. Rwnolegle wprowadzono wspomniane ju pojcie racjonalnej rekonstrukcji rozwoju wiedzy - chodzio o takie przedstawienie ewolucji wiedzy naukowej, aby unaoczni racje kryjce si za decyzjami, na mocy ktrych naukowcy uznaj (powinni uznawa) bd odrzucaj (powinni odrzuca) poszczeglne hipotezy i cae teorie, a przede wszystkim dokonuj wyboru ktrej z dostpnych koncepcji. Powiadano w rezultacie, e jedynie kontekst uzasadniania podlega racjonalnej rekonstrukcji. Podstaw racjonalnej rekonstrukcji mia by jednolity, ponadteoretyczny zbir kryteriw - tzw. kryteriw demarkacji - decydujcych o naukowym bd pseudonaukowym charakterze danej koncepcji.

Cz z omawianych w tej ksice systemw metodologicznych ma charakter normatywny (te jednak, o czym za chwil, rozpadaj si na dwa rodzaje), a cz opisowy. Metodologia opisowa stara si przedstawi metody badawcze, jakie naukowcy faktycznie stosuj w swojej pracy. Taki charakter miay rozwaania Poincargo i Kuhna. Metodologia normatywna ustala kryteria postpowania badawczego, jakie naukowcy stosowa powinni (cho niekiedy je w rozmaitych powodw ami). Kryteria te czsto wyprowadzane s z zaoe o charakterze oglnofilozoficznym, jako odpowiedzi na generowane przez te zaoenia pytanie: jak, zwaywszy na natur wiata z jednej, a czowieka z drugiej strony, naley postpowa, aby uzyska o wiecie wiedz prawdziw (prawdziw z wysokim prawdopodobiestwem, prawdziwsz ni dotychczasowa itp.). Taki charakter miay metodologie Milla i Poppera, a take kryteria sensownoci formuowane przez empirystw logicznych. Lakatos, a za nim Laudan, zaproponowali innego rodzaju metodologie normatywne: kryteria racjonalnego postpowania badawczego starali si wyprowadzi na podstawie bada historycznych nad faktycznym postpowaniem naukowcw. Zakadali, i naukowcy (przyrodnicy raczej ni humanici) najczciej postpuj racjonalnie, tak jak postpi ze wzgldw poznawczych naley, a take e maj wyrobione w trakcie praktyki badawczej wyczucie, pozwalajce im trafnie - cho podwiadomie, a co najwyej pwiadomie - ocenia racjonalno postpowania wasnego i innych. Metodolog poszukuje uniwersalnych kryteriw takich, aby formuowane na ich podstawie oceny zgadzay si w moliwie licznych przypadkach z intuicyjnymi ocenami naukowcw. Tak wyabstrahowane kryteria podnosi si pniej do rangi norm powszechnie obowizujcych - niezalenie od tego, czy potrafimy filozoficznie to wyjani bd uzasadni. Raz

23

zwerbalizowane kryteria su potem ocenianiu, jako racjonalnego bd irracjonalnego, faktycznego postpowania badaczy.

Konstruktywistyczna metodologia prowadzi te do wanego filozoficznego sporu o realizm: czy da si powiedzie, e teorie naukowe s prawdziwe albo faszywe w klasycznym tego sowa znaczeniu. Zdawa by si mogo, e ten problem jest nadrzdny w stosunku do problemu racjonalnoci. "Racjonalnym" nazywa si zwykle czowieka, ktry w optymalny pod pewnymi wzgldami sposb dy do osignicia zaoonego celu. Celem nauki jako nauki jest, zgodnie z obiegowym pogldem, zdobywanie wiedzy o wiecie, a "wiedz" nazwiemy tylko taki system pogldw, ktry jest w prawdziwy, a przynajmniej prawdopodobnie prawdziwy lub prawdziwy z dobrym przyblieniem. (Jeli kto dy do zdobycia wadzy, to mwienie faszw moe lepiej temu suy ni mwienie prawd - a zatem kamliwy polityk zyska miano "racjonalnego", niezalenie od tego, e uznamy go za ajdaka. Wykazanie zawodowego oszustwa naukowcowi dyskwalifikuje go nie tylko moralnie, ale te jako naukowca.) Wydawaoby si wic, e najpierw naley okreli, na czym polega naukowa prawda - bo z perspektywy konstruktywizmu nie da si mwi o prawdziwoci po prostu: trzeba oddzielnie mwi o prawdziwoci zdania zrelatywizowanej do systemu pojciowego (w sensie, ktry trzeba dopiero okreli), a w innym ewentualnie znaczeniu o stosunku systemu jako caoci do wiata - a nastpnie bada, w jaki sposb t prawd osign (w najkrtszym czasie, najatwiej, najtaniej itd.). To okreli, na czym polega racjonalno decyzji podejmowanych w praktyce badawczej. Jeli powiedzielimy, e racjonalna jest decyzja, za ktr kryj si dobre racje, ktra jest naleycie uzasadniona, to same pojcia racji czy uzasadnienia wypadaoby zrelatywizowa do filozoficznej koncepcji prawdy jako celu nauki. Osobliwoci sporu o racjonalno naukow, jaki toczy si zwaszcza w latach szedziesitych, byo oderwanie zagadnienia kryteriw racjonalnoci od problemu prawdy - i to bynajmniej nie z powodu pojawienia si programu socjologii wiedzy. Wczesny Popper (cho ju nie ten po 1960 r.), Kuhn, Feyerabend i Laudan uwaali pojcie prawdy za zbdne w metodologii nauki, a i Lakatos znacznie ogranicza zakres jego zastosowa. Krtko, jak ju powiedziano, scharakteryzuj ich pogldy na ten temat w poszczeglnych rozdziaach.

BIBLIOGRAFIA

Bacon Francis (1620) Novum Organum. Wyd. pol. Novum Organum, tum. J. Wikariak, PWN 1955.

Berkeley George (1710) A Treatise Concerning the Principles of Human Knowledge. Wyd. pol. Traktat o zasadach poznania ludzkiego, tum. J. Leszczyski, PWN 1956.

Descartes Ren (1637) Discours de la mthode. Wyd. pol. Rozprawa o metodzie, tum. W. Wojciechowska, PWN 1970.

Descartes (1641) Meditationes de prima philosophia. Wyd. pol. Medytacje o pierwszej filozofii, tum. M. i K. Ajdukiewiczowie, PWN 1958.

24

Herschel John F. W. (1830) Discourse on the Study of Natural Philosophy, Longman. Wyd. pol. Wstp do bada przyrodniczych, tum. T. Pawowski, PWN 1955.

Hume David (1739-1740) A Treatise Traktat o naturze ludzkiej

Jevons William S. (1874) The Principles of Science. A Treatise on Logic and Scientific Method. Wyd. pol. Zasady nauki, tum. M. Choynowski, B. Gawecki, PWN 1960.

Kant Immanuel (1781, 1787) Kritik der reinen Vernunft. Wyd. pol. Krytyka czystego rozumu, tum. R. Ingarden, PWN 1957.

Kant Immanuel (1786) Metaphysische Anfangsgrnde der Naturwissenschaft. Wyd. ang. Metaphysical Foundations of Natural Science, Bobbs-Merrill 1970.

Locke John (1690) An Essay Concerning Human Understanding. Wyd. pol. Rozwaania dotyczce rozumu ludzkiego, tum. B. J. Gawecki, PWN 1955.

Mill John Stuart (1843) A System of Logic: Ratiocinative and Inductive, Longmans. Wyd. pol. System logiki dedukcyjnej i indukcyjnej, tum. Cz. Znamierowski, PWN 1962, 2 tomy.

Newton Isaac (1687) Philosophiae naturalis principia mathematica, Joseph Streater; wyd. 2, Cambridge 1713; wyd. 3, Guil. & Joh. Innys 1926. Wydanie krytyczne na podstawie trzech pierwszych wyda i zapiskw Newtona: Isaac Newtons Philosophiae naturalis principia mathematica, A. Koyr, I. B. Cohen, A. Whitman (wyd.), Harvard UP 1972. Wyd. ang. Isaac Newtons Mathematical Principles of Natural Philosophy, tum. I. B. Cohen, A. Whitman, California UP 1997.

Peirce Charles Sanders, Collected Papers of Charles Sanders Peirce, C. Harshorne, P. Weiss (wyd.), t. 1-6, Harvard UP 1931-1935; A. W. Burks (wyd.), t. 7-8, Harvard UP 1958.

Philosophy of Science. The Historical Background, Joseph J. Kockelmans (wyd.) Free Press 1968. (Antologia zawierajca m. in. teksty Kanta, Herschela, Whewella, Milla, Helmholtza, Jevonsa, Stallo, Macha, Pearsona, Boutroux, Hertza, Boltzmanna, Poincargo, Peircea, Duhema, Ostwalda, Meyersona, Cassirera i filozofw nauki z pocztku XX wieku.)

Whewell William (1834) Astronomy and General Physics Considered with Reference to Natural Theology, W. Pickering.

Whewell William (1837) History of the Inductive Sciences from the Earliest to the Present Time, J. W. Parker, 3 tomy.

Whewell William (1840) The Philosophy of the Inductive Sciences Founded upon their History, J. W. Parker, 2 tomy; wyd. 2 1847.

25

Whewell William (1849) Of Induction, With Especial Reference to Mr. J. Stuart Mills System of Logic, J. W. Parker.

Whewell William (1854) The Plurality of Worlds: An Essay; also a Dialogue on the Same Subject, J. W. Parker.

Whewell William (1858) Novum Organon Renovatum, J. W. Parker. (Na ten i dwa kolejne dziea rozpada si, po kolejnych przerbkach, ksika Whewella (1840).)

Whewell William (1858) The History of Scientific Ideas, J. W. Parker, 2 tomy.

Whewell William (1860) On the Philosophy of Discovery, J. W. Parker.

Whewell William (1987) The Historical and Philosophilal Works of William Whewell, G. Buchdahl, L. Laudan (wyd.), Frank Cass, 10 tomw. (Kompletne, krytyczne wydanie filozoficznych i historycznych dzie Whewella.)

William Whewells Theory of Scientific Method, R. E. Butts (wyd.), Pittsburgh UP 1968. (Wybr podstawowych tekstw filozoficznych.)

William Whewell, Selected Writings on the History of Science, Y. Elkana (wyd.), Chicago UP 1984. (Krtki wybr tekstw historycznych i filozoficznych.)

Opracowania

Blacke R. M., Ducasse, C. J., Madden, E. H. (1960) Theories of Scientific Method: The Renaissance Through the Nineteenth Century, Washington UP. (Pogldy humanistw i astronomw Odrodzenia, Bacona, Kartezjusza, Hobbesa, Newtona, Humea, Herschela, Whewella, Milla, Jevonsa, Peircea i amerykaskich funkcjonalistw.)

Brittan G. G. (1978) Kants Theory of Science, Princeton UP.

Butts Robert E. (1993) Historical Pragmatics. Philosophical Essays, Kluwer 1993. (W 8-13 analiza pogldw Herschela, Milla i Whewella.)

Butts R. E. (red.) (1986) Kants Philosophy of Physical Science, Reidel.

Clarke D. M. (1982) Descartes Philosophy of Science, Manchester UP.

Friedman M. (1992) Kant and the Exact Sciences, Harvard UP.

Fisch Menachem (1991) William Whewell, Philosopher of Science, Oxford UP. (Zawiera pen bibliografi prac Whewella i opracowa dotyczcych jego filozofii nauki.)

Fisch M., Schaffer, S. (red.) (1991) William Whewell: A Composite Portrait, Oxford UP.

26

Giere R. N., Westfall, R. S. (red.) (1973) Foundations of Scientific Method: The Nineteenth Century, Indiana UP. (Omwienia metodologicznych pogldw Kanta, Whewella, Maxwella, Darwina i innych.)

Laudan Larry (1981) Science and Hypothesis, Reidel. (Omwienie pogldw m. in. Galileusza, Kartezjusza, Lockea, Humea, Reida, Comtea, Whewella, Macha i Peircea.)

Losee John (1993) A Historical Introduction to the Philosophy of Science, Oxford UP. (Do popularne omwienie dziejw filozofii nauki od Platona i Arystotelesa do Feyerabenda i Laudana.)

Ludwikowski Rett, Woleski Jan (1979) J. S. Mill, Wiedza Powszechna 1979. (Zawiera bibliografi prac K. Ajdukiewicza, Z. Czerwiskiego. H. Greniewskiego, T. Kotarbiskiego i K. Szaniawskiego na temat kanonw indukcji eliminacyjnej.)

Oldroyd David (1886) The Arch of Knowledge. An Introductory Study of the History of the Philosophy and Methodology of Science, Methuen 1986. (Popularne omwienie dziejw filozofii nauki od Platona i Arystotelesa do Feyerabenda.)

Pentonen M. (red.) (1996) The Cambridge Companion to Bacon, Cambridge UP.

Tursman R. (1987) Peirces Theory of Scientific Discovery: A System of Logic Conceived as Semiotic, Bloomington.

Urbach Peter (1987) Francis Bacons Philosophy of Science: An Account and a Reapprisal, Open Court 1987.

Literatura uzupeniajca

Amsterdamski Stefan (1973) Midzy dowiadczeniem a metafizyk, PIW.

Anderssen G. (1994) Criticism and the History of Science: Kuhns, Lakatos and Feyerabends Criticism of Critical Rationalism, Brill. (Krytyczne omwienie pogldw trzech najwaniejszych filozofw nauki lat szedziesitych.)

Chalmers Alan (1982) What is This Thing Called Science, Queensland UP. Wyd. pol. Czym jest to, co zwiemy nauk?, tum. A. Chmielewski, Siedmiorg 1993. (Dobra ksika dla pocztkujcych.)

Couvalis George (1997) The Philosophy of Science. Science and Objectivity, SAGE Publications. (Oglne, nietechniczne wprowadzenie do najwaniejszych zagadnie.)

Gillies D. (1993) Philosophy of Science in the Twentieth Century. Four Central Themes, Blackwell.

27

Gower Barry (1996) Scientific Method: A Historical and Philosophical Introduction, Routledge. (Podstawowe problemy filozofii nauki, ilustrowane pogldami mylicieli od Galileusza poczwszy.)

Grabowski Marian (1993) Elementy filozofii nauki, Wyd. UMK. (Poziom elementarny.)

Harr R. (1972) The Philosophies of Science. An Introductory Survey, Oxford UP.

Heller Micha (1992) Filozofia nauki. Wprowadzenie, Wyd. Nauk. PAT. (Poziom elementarny.)

Klee Robert (1997) Introduction to the Philosophy of Science, Oxford UP. (Przegld stanowisk od pozytywizmu do spoecznego konstruktywizmu.)

Laudan Larry (1990) Science and Relativism. Some Key Controversies in the Philosophy of Science, Chicago UP. (Najwaniejsze spory w filozofii nauki ostatnich czterdziestu lat piknie przedstawione w postaci fikcyjnego dialogu.)

Laudan Larry i inni (1986) Scientific Change: Philosophical Models and Historical Research, "Synthese" 69, s. 141-223. (Zestawienie na uytek historykw nauki podstawowych tez metodologii Kuhna, Lakatosa, Feyerabenda i Laudana.)

Motycka Alina (1986) Idea racjonalnoci. Szkice o filozoficznych rozdroach nauki, Ossolineum.

Murawski Roman (1995) Filozofia matematyki. Zarys dziejw, Wyd. Nauk. PWN. (Dobre uzupenienie wiedzy z filozofii nauk przyrodniczych. Ksice towarzyszy Filozofia matematyki. Antologia tekstw klasycznych, R. Murawski (wyd.), Wyd. Nauk. UAM w Poznaniu 1994.)

Newton-Smith W. H. (1981) W. H. The Rationality of Science, Routledge.

Newton-Smith W. H. (red.) (1998) A Companion to the Philosophy of Science, Blackwell.

The Philosophy of Science, R. Boyd, P. Gasper, J. D. Trout (wyd.), MIT Press 1991. (Godna polecenia antologia tekstw.)

Riggs Peter J. (1992) Whys and Ways of Science: Introducing Philosophical and Sociological Theories of Science, Melbourbe UP. (Pogldy Kuhna, Lakatosa, Laudana i socjologw wiedzy.)

Salmon M. H., Earman J., Glymour C., Lennox J. G., Machamer P., McGuire J. E., Norton J. D., Salmon W. C., Schaffner K. F. (1992) Introduction to the Philosophy of Science, Prentice Hall.

Trigg R. (1993) Rationality and Science, Blackwell.

28

yciski Jzef (1996) Elementy filozofii nauki, Biblos.

yciski Jzef (1993) Granice racjonalnoci, Wyd. Nauk. PWN.

KONWENCJONALISTYCZNA FILOZOFIA NAUKI HENRI POINCARGO

Rozdzia 1

Henri Poincar urodzi si w 1854 r. w Nancy we Francji. Gdy mia pi lat zachorowa na dyfteryt; ocalony przez ojca - ktry by lekarzem i wykadowc miejscowej LEcole de Mdicine - cierpia potem przez szereg lat na zaburzenia mowy i w szkole musia korzysta z pomocy siostry, z ktr porozumiewa si na migi. Zadziwia nauczycieli wybitnymi zdolnociami i wszechstronnoci zainteresowa. Gdy mia trzynacie lat, pobudzony wizyt w Paryu i podsunitymi przez ojca ksikami, zrozumia, e w konstrukcji pastwa nie ma niczego koniecznego, a zaley ona od umowy spoecznej - podobno te rozmylania, przeniesione na teren matematyki i przyrodoznawstwa, doprowadziy go po latach do sformuowania podstawowych zasad jego filozofii i metodologii nauki. Pono te nacisk, jaki kad na rol poczucia harmonii i pikna w pracy naukowca, mia swe rda w przejtej od matki mioci przyrody. A wreszcie trudne dowiadczenia moralne, jakich dozna pozostajc przy boku ojca w Nancy podczas wojny francusko-pruskiej w 1870 r., inspiroway potem jego uwagi o roli zasad moralnych w yciu uczonych. W szkolnym teatrze odgrywa sztuki, ktre pisywa wsplnie z przyjacielem. Studiowa matematyk i fizyk w elitarnej paryskiej LEcole Normale Suprieur, gdzie zosta pniej profesorem. By te profesorem Sorbony, czonkiem Akademii Francuskiej i Akademii Nauk. Zmar w peni si twrczych w 1912 r.

Poincar to jeden z najwybitniejszych matematykw i fizykw koca XIX w. Do historii matematyki przeszed jako wsptwrca wspczesnej topologii, czyli teorii tych wasnoci przestrzeni, ktre s niezmiennicze ze wzgldu na przeksztacenia homeomorficzne. Jako fizyk ogosi m. in. wane dla astronomii prace o problemie trzech cia. W 1905 r. opublikowa artyku Sur la Dynamique de lElectron, w ktrym poprawi i uzupeni teori ogoszon rok wczeniej przez Henrika Lorentza, otrzymujc w rezultacie ukad rwna dokadnie rwnowany rwnaniom podanym niezalenie w tym samym roku przez Einsteina w artykule O elektrodynamice cia w ruchu. Chodzi oczywicie o rwnania szczeglnej teorii wzgldnoci. By wic Poincar nie tylko wiadkiem, ale i wsptwrc wielkiej rewolucji, ktra na pocztku XX w. skierowaa fizyk na nowe tory. Nadawa jednak nowym rwnaniom star - opart na tezie o istnieniu podlegego prawom mechaniki eteru - interpretacj i do koca ycia nie poj znaczenia przemian, w ktrych uczestniczy.

Jego pierwsza praca filozoficzna dotyczya natury geometrii (Sur les hypothses fondamentales de la gomtrie, 1887); wkrtce potem rozszerzy sformuowane tam tezy na fizyk (Leon sur la thorie mathmatique de la lumire, 1889). Prawie wszystkie artykuy, w ktrych w spopularyzowanej formie prowadzi refleksje dotyczce wczesnego

29

stanu fizyki i matematyki, przewidywa ich przyszy rozwj, a przede wszystkim przedstawia pogldy na temat natury wiedzy naukowej, jej genezy i prawomocnoci, a take sposobw uprawiania nauk, zebra w trzech ksikach. Byy to kolejno Nauka i hipoteza (1902), Warto nauki (1905) i Nauka i metoda (1908). Pomiertnie ogoszono jeszcze Denires penses (Ostatnie myli, 1913). Filozoficznie wana jest przede wszystkim pierwsza ksika i kocowe partie drugiej. S to lune zbiory esejw pisanych bez dbaoci o systematyczno wywodw czy precyzj sformuowa; co wicej, Poincar w midzyczasie modyfikowa swoje pogldy. Poniszy tekst jest prb zebrania jego wywodw w moliwie koherentn cao, co wymagao niekiedy do ryzykownych interpretacji.

a. Aksjomaty geometrii jako konwencje

Punktem wyjcia filozoficznych rozwaa Poincargo bya refleksja nad istnieniem alternatywnych systemw geometrii i wspomnianych we Wstpie propozycjach Gaussa empirycznego rozstrzygnicia, ktry z nich jest prawdziwy (czyli zgodny z rzeczywistoci). Konstytuujce te systemy aksjomaty nie s, podkrela autor Nauki i hipotezy, sdami syntetycznymi a priori w sensie Kanta - bo wtedy nie mogyby istnie systemy alternatywne. Ale nie s te sdami syntetycznymi a posteriori, nie ma bowiem moliwoci empirycznego rozstrzygnicia, ktra z geometrii - Euklidesa, obaczewskiego czy Riemanna - jest prawdziwa, a w kadym razie rozstrzygnicie nie moe nastpi w sposb tak prosty, jak to Gauss sdzi. Wyobramy sobie, e zgodnie z radami tego ostatniego kto zmierzy kty, pod jakimi z trzech odlegych szczytw grskich wida dwa pozostae. Taki pomiar - zauwaa Poincar - opiera si na szeregu hipotez z zakresu nie geometrii, ale fizyki, m. in. na zaoeniu, i wiato rozchodzi si po liniach prostych. Gdyby wic suma zmierzonych ktw okazaa si np. wiksza od 1800, to mogoby to wiadczy o tym, e (1) przestrze fizyczna w badanym obszarze ma charakter riemannowski, lub (2) wiato w trakcie pomiarw nie rozchodzio si po liniach prostych, lub (3) urzdzenia do pomiaru ktw ulegy z jakiego powodu deformacji itd.

Poincar, ilustrujc to szeregiem sugestywnych przykadw, dowodzi, e moemy przyj dowolny - byle niesprzeczny - system geometryczny, o ile tylko odpowie