Powszechna historia państwa i prawa M Szczaniecki SPIS TREŚCI PAŃSTWO W STAROŻYTNOŚCI Rozdział I. Despotie wschodnie 2. Rys historyczny 3. Źródła prawa w despotiach wschodnich. Kodeks Hammurabiego 4. Charakterystyka despotii wschodnich Rozdział II. Starożytne państwa śródziemnomorskie I. Rys historyczny a. Wprowadzenie II. Pogląd na rozwój Sparty 6. Stosunki gospodarcze i społeczne 7. Ustrój państwa III. Pogląd na rozwój Aten 8. Stosunki gospodarcze i społeczne 9. Ustrój państwa IV. Źródła prawa 10. Źródła prawa greckiego V. Charakterystyka starożytnych państw śródziemnomorskich 11. Cechy wyróżniające Rozdział III. Rzym w okresie cesarstwa I. Pogląd na rozwój formy państwa i na rozwój terytorialny Rzymu 12. Rozwój formy państwa 13. Rozwój terytorialny państwa rzymskiego II. Stosunki gospodarcze i społeczne 14. Podstawy gospodarcze 15. Ustrój społeczny III. Ustrój państwa w okresie pryncypatu 16. Powstanie pryncypatu i jego struktura 17. Dalszy rozwój władzy cesarskiej i upadek znaczenia Senatu IV. Ustrój państwa w okresie dominatu 18. Władza cesarska 19. Podziały imperium 20. Zarząd centralny państwa 21. Zarząd lokalny 22. Sądownictwo 23. Skarbowość 24. Wojskowość 25. Państwo a chrześcijaństwo 26. Początki organizacji kościelnej V. Źródła prawa rzymskiego 27. Wprowadzenie 28. Laicyzacja prawa i jego racjonalizacja 29. Tendencje do upowszechnienia i jednolitości prawa (ius gentium a ius civile) 30. Rozwój rzeczowego zakresu prawa (ius honorarium a ius

civile) 31. Źródła powstania prawa 32. Ustawy 33. Działalność prawotwórcza pretorów 34. Działalność prawotwórcza prawników rzymskich 35. Konstytucje cesarskie i kodyfikacje Rozdział IV. Organizacje społeczne i polityczne ludów germańskich i słowiańskich I. Ludy germańskie 36. Okres plemienny 37. Powstanie państw szczepowych 38. Główne państwa szczepowe II. Ludy słowiańskie 39. Organizacje społeczne i polityczne 40. Charakterystyka państw szczepowych germańskich i słowiańskich III. Problem wpływów państwa rzymskiego na rozwój państwa feudalnego 41. Istota zagadnienia Część II PAŃSTWO FEUDALNE Rozdział V. Państwo frankońskie. Ukształtowanie się państwa Feudalnego I. Rys historyczny 42. Rozwój terytorialny 43. Okres panowania Merowingów 44. Okres panowania Karolingów II. Ustrój gospodarczy i społeczny 45. Ogólne warunki gospodarcze 46. Rozwój wielkiej własności ziemskiej 47. Organizacja wielkiej własności 48. Immunitet. Powstanie władztwa gruntowego 49. Stosunki społeczne 50. Wasalstwo i beneficjum III. Ustrój państwa 51. Charakter patrymonialny królestwa 52. Podziały państwa i następstwo tronu 53. Zakres władzy królewskiej 54. Godność cesarska 55. Organa centralne 58. Zarząd lokalny 57. Sadownictwo i proces 58. Wojskowość IV. Źródła prawa 60. Zasada osobowości prawa 61. Ustawodawstwu królewskie (kapitularze) 62. Dokumenty praktyki 63. Spisy prawa rzymskiego (Leges Romanse Barbarorum)

64. Spisy prawa germańskiego (Leges Barbarorum) V. Charakterystyka państwa frankońskiego i jego znaczenie dla rozwoju państwa i prawa w Europie zachodniej 65. Istotne elementy problemu 66. Ogólne znaczenie historyczne państwa frankońskiego Rozdział VI. Ogólne zagadnienia państwa feudalnego 67. Stosunek poddańczy 68. Feudalizm a ustrój lenny 69. Kontrakt lenny 70. Hierarchia lenna 71. Własność feudalna 72. Miasta 73. Klasy i stany społeczne. Treść klasowa państwa feudalnego 74. Przywileje i nierówność prawa 75. Ustrój monarchiczny 76. Formy państwa feudalnego Rozdział VII. Francja w okresie rozdrobnienia feudalnego (X- XIII w.) I. Rys historyczny 77. Objęcie tronu przez Kapetyngów 78. Geografia polityczna Francji 79. Rozrost domeny królewskiej II. Stosunki gospodarcze i społeczne 80. Ogólny rozwój gospodarczy 81. Powstanie stanu szlacheckiego 82. Powstanie stanu duchownego 83. Powstanie miast 84. Trzy typy miast francuskich 85. Gildie i cechy 88. Powstanie stanu mieszczańskiego 87. Położenie ludności wiejskiej 88. Powstanie społeczeństwa stanowego III. Ustrój państwa 89. Struktura terytorialna monarchii 90. Podstawy władzy królewskiej 91. Król - najwyższy zwierzchnik lenny 92. Król - strażnik pokoju. Zwalczanie wojen prywatnych 93. Król - najwyższy sędzia 94. Utrwalenie się dziedziczności tronu 95. Organa centralne 96. Zarząd lokalny IV. Źródła prawa 97. Powstanie terytorialnego prawa zwyczajowego i jego rozdrobnienie 98. Poddał Francji na kraje prawa zwyczajowego i kraje prawa pisanego 99. Spisy prawa zwyczajowego 100. Renesans nauki prawa rzymskiego 101. Powstanie i rozwój prawa kanonicznego 102. Nauczanie prawa na uniwersytetach V. Charakterystyka okresu 103. Główne cechy wyróżniające

Rozdział VIII. Francja w okresie monarchii stanowej (XIV - XV w.) I. Rys historyczny 104. Ramy terytorialne zjednoczonej monarchii 105. Główne wydarzenia historyczne II. Stosunki gospodarcze i społeczne 106. Ogólny rozwój gospodarczy 107. Społeczeństwo stanowe III. Ustrój państwa 108. Zmiana charakteru władzy królewskiej 109. Legiści 110. Następstwo tronu 111. Zasada niepodzielności domeny. Apanaże 112. Stany Generalne 113. Stany Prowincjonalne 114. Parlament 115. Wojskowość i skarbowość 116. Zarząd lokalny IV. Źródła prawa 117. Zjawiska najistotniejsze V. Charakterystyka okresu 118. Główne cechy wyróżniające Rozdział IX. Niemcy w okresie monarchii wczesnofeudalnej (X w. - połowa XIII w.) I. Rys historyczny 119. Główne wydarzenia historyczne 120. Ramy terytorialne II. Stosunki gospodarcze i społeczne 121. Ogólny rozwój gospodarczy 122. Powstanie stanu szlacheckiego 123. Książęta szczepowi i terytorialni 124. Ministeriałowie 125. Ludność wiejska 126. Powstanie miast i ich rozwój 127. Ustrój miast 128. Mieszczaństwo 129. Powstanie społeczeństwa stanowego III. Ustrój państwa 130. Królestwo Niemieckie a cesarstwo 131. Władza królewska 132. Upadek księstw szczepowych. Początki księstw terytorialnych 133. Następstwo tronu 134. Problem przymusu lennego 135. Stosunek państwa do kościoła 136. Zarząd centralny państwa 137. Zarząd lokalny IV. Źródła prawa 138. Ogólny rozwój prawa 139. Prawo ziemskie

140. Prawo miejskie 141. Prawo lenne, dworskie i górnicze IV. Charakterystyka okresu 142. Główne cechy wyróżniające Rozdział X. Niemcy w okresie rozdrobnienia feudalnego i kształtowania się monarchii stanowych (od połowy XIII w. do końca XV w.) I. Rys historyczny 143. Główne wydarzenia 144. Geografia polityczna II. Stosunki gospodarcze i społeczne 145. Ogólny rozwój gospodarczy 146. Szlachta 147. Ludność wiejska 148. Miasta i mieszczaństwo II. Ustrój państwa A. Ustrój Rzeszy 149. Władza królewska 150. Następstwo tronu 151. Organa centralne 152. Sądownictwo B. Władztwa terytorialne 153. Rozwój zwierzchnictwa terytorialnego 154. Organa centralne 155. 2wiązki miast. Hanza IV. Źródła prawa 156. Zjawiska najistotniejsze V. Charakterystyka okresu 157. Główne cechy wyróżniające Rozdział XI. Anglia w okresie monarchii wczesnofeudalnej i monarchii stanowej (XI - XV w.) I. Rys historyczny 158. Anglia w starożytności 159· Państwo anglosaskie i jego podbój przez Normandów w 1088 r. 160. Antagonizm angielsko-francuski 161. Rzut oka na ewolucję ustrojową Anglii II. Stosunki gospodarcza i społeczne 162. Ogólne warunki gospodarcze 163. Ustrój lenny angielski i jego specyficzne cechy 164. Klasa feudałów 165. Ludność wiejska 166. Miasta i mieszczanie III. Ustrój państwa 167. Władza królewska 168. Państwo a kościół 169. Następstwo tronu 170. Urzędy nadworne 171. Rada Królewska

172. Wielka Karta Wolności z r. 1215 173. Początki Parlamentu 174. Skład Parlamentu 175. Uprawnienia Parlamentu 178. Charakterystyczne cechy średniowiecznego parlamentaryzmu angielskiego 177. Zarząd lokalny 178. Początki samorządu lokalnego 179. Sądownictwo 180. Sądy przysięgłych IV. Źródła prawa 181. Powstanie systemu common law i systemu equity 182. Źródła poznania prawa V. Charakterystyka okresu 183. Główne cechy wyróżniające Rozdział XII. Państwo kijowskie w okresie monarchii wczesnofeudalnej(X - XI w.) I. Rys historyczny 184. Powstanie państwa ruskiego 185. Problem wpływów normańskich na powstanie państwa I86. Rozwój państwa kijowskiego II. Stosunki gospodarcze i społeczne 187. Ogólne warunki gospodarcze 188. Ugruntowanie się stosunków feudalnych 189. Struktura społeczna III. Ustrój państwa 190. Władza wielkoksiążęca 191. Następstwo tronu i podziały państwa 192. Zarząd państwa IV. Źródła prawa 193. Układy rusko-bizantyńskie z X w. 194. Ruska Prawda V. Charakterystyka okresu 195. Główne cechy wyróżniające Rozdział XIII. Ruś w okresie rozdrobnienia feudalnego (XII - XV w.) I. Rys historyczny 196. Rozdrobnienie i przebieg zjednoczenia ziem ruskich II. Stosunki gospodarcze i społeczne 197. Ogólny rozwój gospodarczy 198. Klasa feudałów 199. Ludność wiejska 200. Miasta i mieszczanie III. Ustrój państwa 201. Rola wielkich książąt moskiewskich w zjednoczeniu państwa 202. Zarząd Wielkiego Księstwa Moskiewskiego 203. Ustrój feudalnych republik Nowogrodu i Pskowa

III. Charakterystyka okresu 204. Główne cechy wyróżniające Rozdział XIV. Rosja w okresie monarchii stanowej (XVI w. do poł. XVII w.) I. Rys historyczny 205: Rosja za ostatnich Rurykowiczów 206. Kryzys monarchii w początkach XVII w. II. Stosunki gospodarcze i społeczne 207. Ogólny rozwój gospodarczy 208. Klasa feudałów 209. Ludność wiejska 210. Miasta i mieszczaństwo III. Ustrój państwa 211. Władza Carska 212. Duma Bojarska 213. Sobór Ziemski 214. Prikazy 215. Zarząd lokalny. Samorząd gubny i ziemski IV. Źródła prawa 216. Najważniejsze kodyfikacje V. Charakterystyka okresu 217. Główne cechy wyróżniające Rozdział XV. Charakterystyka państwa feudalnego w dobie poprzedzającej pojawienie się monarchii absolutnej 218. Wprowadzenie A. Monarchia wczesnofeudalna 219. Ogólne ujęcie syntetyczne B. Rozdrobnienie feudalne 220. Ogólne ujęcie syntetyczne C. Feudalna monarchia stanowa 221 Ogólne ujęcie syntetyczne D. Pojawienie się monarchii absolutnej 222. Ustalenia wstępne Rozdział XVI. Francja w okresie monarchii absolutnej (XVI - XVII w.) I. Rys historyczny 223. Monarchia absolutna i jej kryzys w XVI w. 224. Kryzys monarchii w XVII w. i rządy Ludwika XIV 225. Zmierzch i kryzys monarchii w XVIII w. 226. Ramy terytorialne II. Stosunki gospodarcze i społeczne A. Stosunki gospodarcze 227. Akumulacja kapitałów 228. Merkantylizm i polityka merkantylna 229. Fizjokratyzm B. Stosunki społeczne

230. Charakter podziałów społecznych 231. Duchowieństwo 232. Szlachta 233. Mieszczaństwo 234. Ludność wiejska III. Ustrój państwa A. Król i władza królewska 235. Zakres władzy królewskiej 236. Uzasadnienie władzy absolutnej 237. Prawa fundamentalne monarchii 238. Prawa i aspiracje polityczne Parlamentów B. Organa centralne 239. Urzędy ministerialne 240. Rady Królewskie 241. Stany Generalne C. Zarząd lokalny 242. Cechy podstawowe D. Skarbowość 243. Charakterystyka ogólna E. Sądownictwo 244. Wprowadzenie 245. Sądownictwo królewskie delegowane 246. Sądownictwo królewskie zastrzeżone F. Stosunek państwa do wyznań 247. Państwo a kościół katolicki 248. Położenie prawne protestantów 249. Położenie prawne Żydów IV. Źródła prawa 250. Rozwój prawa zwyczajowego i wpływy prawa rzymskiego 251 Ustawodawstwo królewskie V. Charakterystyka okresu 252. Główne cechy wyróżniające Rozdział XVII. Niemcy w wiekach XVI – XVIII I. Rys historyczny 253. Geografia polityczna Niemiec 254. Wzrost władzy książąt terytorialnych II. Stosunki gospodarcze i społeczne 255. Stosunki gospodarcze 258. Szlachta 257. Duchowieństwo 258. Mieszczaństwo 259. Ludność wiejska III. Ustrój państwa A. Rzesza 260. Charakter prawny Rzeszy 261. Władza cesarska 282. Organa Rzeszy 283. Sejm Rzeszy

264. Sąd Kameralny Rzeszy 265. Stosunek państwa do wyznań B. Terytoria Rzeszy 266. Charakter prawny i ustrój terytoriów Rzeszy C. Monarchia brandenbursko-pruska 287. Rozwój terytorialny monarchii i powstanie królestwa Prus 268. Organa centralne 269. Organa lokalne 270. Absolutyzm oświecany D. Monarchia Habsburgów 271. Powstanie monarchii Habsburgów 272. Organa centralne 273. Organa lokalne 274. Charakterystyka monarchii habsburskiej IV. Źródła prawa 275. Problem recepcji prawa rzymskiego 276. Przyczyny ekspansji prawa rzymskiego w średniowieczu 277. Sposób przeprowadzenia recepcji 278. Rozmiary recepcji prawa rzymskiego w Niemczech 279. Ekspansja prawa rzymskiego w Europie 280. Carolina 281. Kodyfikacje XVIII w. 282. Kodyfikacje prawa cywilnego 283. Kodyfikacje prawa karnego V. Charakterystyka formy państwa 284. Główne cechy wyróżniające Rozdział XVIII. Anglia w okresie monarchii absolutnej (od XVI w. do połowy XVII w.) I. Rys historyczny 285. Wprowadzenie II. Stosunki gospodarcze i społeczne 286. Akumulacja pierwotną kapitałów 287. Rozwój kapitalizmu w rolnictwie 288. Rozwój kapitalizmu w przemyśle 289. Rozwój kapitalizmu w handlu 290. Rozwój stosunków społecznych III. Ustrój państwa 291. Władza królewska i Parlament 292. Organa centralne 293. Stosunek do wyznań IV. Charakterystyka okresu 294. Główne cechy wyróżniające Rozdział XIX. Rosja w okresie monarchii absolutnej (połowa XVII w. - XVIII w.) I. Rys. historyczny 295. Wprowadzenie

II. Stosunki gospodarcze i społeczne 296. Reformy gospodarcze Piotra I 297. Szlachta 298. Mieszczaństwo 299. Ludność wiejska III. Ustrój państwa 300. Władza cesarska 301. Organa centralne 302. Zarząd lokalny 303. Wojskowość IV. Źródła prawa 304. Zjawiska najistotniejsze V. Charakterystyka okresu 305. Główne cechy wyróżniające Rozdział XX. Charakterystyka feudalnej monarchii absolutnej 308. Ogólne ujęcie syntetyczne 309. Prawidłowości rozwoju państwa feudalnego Część III PAŃSTWO BURŻUAZYJNE Rozdział XXI. Anglia w XVII i XVIII w. (do r. 1832) I. Rys historyczny 309. Podział na okresy 310. Rozwój stosunków gospodarczych i społecznych 311. Rozwój terytorialny. Kolonie II. Przemiany ustrojowe w XVII w A. Okres panowania Stuartów (1803 - 1848) 312. Opozycja Parlamentu. Petycja prawa 313. Długi Parlament. Ustawy z r. 1841 B. Okres Republiki (1848 -1880) 314. Ścieranie się sił i programów politycznych 315. Ustrój Republiki w latach 1649 - 1853 318. Ustrój Republiki w latach 1853 - 1880 C. Okres Restauracji Stuartów (1880 - 1888) 317. Rządy Karola II. Habeas Corpus Act 318. Rządy Jakuba II. II Rewolucja burżuazyjna III. Powstanie rządów parlamentarnych i gabinetowych (1889 - 1832) A. Ustrój Anglii na przełomie XVII i XVIII w. 319. Rządy dynastii Drańskiej i Hanowerskiej 320. Bill o prawach z r. 1889 321. Ustawa sukcesyjna z r. 1701 322. Charakterystyka przemian ustrojowych B. Powstanie rządów parlamentarnych 323. Odpowiedzialność prawna a odpowiedzialność polityczna ministrów 324. Powstanie gabinetu. Zasada nieodpowiedzialno6ci króla

325. Odpowiedzialność solidarna, czyli gabinetowa ministrów 326. Mechanizm rządów parlamentarnych IV. Konstytucja angielska 327. Konstytucja w znaczeniu formalnym i materialnym 328. Giętkość konstytucji angielskiej 329. Wpływ wzoru konstytucji angielskiej na inne kraje 330. Potrzeba reformy ustrojowej w XIX w. Rozdział XXII. Powstanie Stanów Zjednoczonych Ameryki i ich konstytucja z r. 1787 I. Kolonie angielskie w Ameryce Północnej i walka ich o niepodległość 331. Powstanie kolonii angielskich w Ameryce 332. Ustrój kolonii i ich stosunek do metropolii 333. Przebieg wojny o niepodległość (1775 - 1783) II. Stany Zjednoczone jako konfederacja 384. I i II Kongres Kontynentalny i Deklaracja niepodległości 335. Przyjęcie Artykułów Konfederacji 336. Konstytucje stanowe i uchwalenie konstytucji federalnej II. Konstytucja federalna z r. 1787 337. Konstytucja z r. 1787 - pierwsza konstytucją pisana 338. Charakter konstytucji jako konstytucji federalnej 339. Realizacja zasady trójpodziału władzy 340. Gwarancje praw obywatelskich 341. Perspektywy rozwoju konstytucji amerykańskiej w XIX i XX 342. Wpływ konstytucji Stanów Zjednoczonych na rozwój konstytucjonalizmu światowego Rozdział XXIII. Francja w dobie rewolucji i dyktatury napoleońskiej (I789 - I8I4) I. Ogólne wprowadzenie 343. Przyczyny Rewolucji Francuskiej 344. Kryzys monarchii absolutnej w latach 1770 - 1789 345. podział na okresy II. Okres monarchii ograniczonej (1789 - 1792) A. I Konstytuanta 346. Zwołanie Stanów Generalnych w r. 1789 347. Powstanie I Konstytuanty I jej prace 348. Deklamacja praw człowieka i obywatela 349. Uchwały sierpniowe w sprawie likwidacji feudalizmu 350. Reformy zarządu terytorialnego 351. Reformy sądownictwa 352. Unormowanie stosunków wyznaniowych B. Zasady konstytucji z r. 1791 353. Ogólne zasady konstytucji 354. Wprowadzenie konstytucji w życie 355. Ogólna ocena działalności Konstytuanty III. Okres czadów Konwentu (1792 - 1793) 356. Zebranie się Konwentu i proklamowanie republiki 357. Walka żyrondystów z jakobinami IV. Okres dyktatury jakobińskiej (1793 - 1794)

358. Konstytucja jakobińska z r. 1793 359. Dyktatura jakobińska V. Okres Dyrektoriatu (1794/1795 - 1799) 380. Konstytucja dyrektorialna z r. 1795 361. Rządy Dyrektoriatu VI. Okres dyktatury napoleońskiej (1799 - 1814) A. Ustrój państwa - organa centralne 382. Konsulat i cesarstwo 383. Konstytucja konsularna z r. 1799 384. Praktyka konstytucyjna i zmiany konstytucji 385. Cesarstwo Francuskie B. Reformy wewnętrzne 388. Reformy zarządu terytorialnego 389. Reorganizacja sądownictwa 368. Unormowanie stosunków między państwem a kościołem C. Kodyfikacje napoleońskie 369. Wpływ teorii prawa natury na rozwój prawa i kodyfikacji burżuazyjnej 370. Kodeks cywilny 371. Inne kodeksy 372. Rozwój prawa sądowego w wiekach XIX i XX 373. Światowe znaczenie kodyfikacji napoleońskiej Rozdział XXIV. Perspektywy rozwoju państwa burżuazyjnego po Kongresie Wiedeńskim 374. Reakcja feudalna po upadku Napoleona I. Znaczenie doświadczenia z przełomu XVIII i XIX w. dla rozwoju państwa burżuazyjnego 375. Podstawowe założenia programowe demokracji burżuazyjnej 376. Problem udziału obywateli w prawach politycznych 377. Władza ustawodawcza 378. Władza wykonawcza 379. Stosunek władzy ustawodawczej do wykonawczej 380. Władza sądowa i sadownictwo 381. Zarząd terytorialny 382. Problem kodyfikacji prawa II. Główne linie rozwoju historycznego w XIX i XX w. 383. Rozwój gospodarczy 384. Rozwój społeczny 385. Rozwój polityczny 386. Rozwój instytucji państwowych i prawnych Rozdział XXV. Francia w XIX i XX w. (od r. 1814) 387. Podział na okresy I. Okres Restauracji Burbonów (1814 - 1830) 388. Powrót Burbonów na tron francuski 389. Karta konstytucyjna z r. 1814 390. Znaczenie konstytucji z r. 1814 dla dziejów

konstytucjonalizmu światowego 391. Praktyka konstytucyjna i upadek Burbonów II. Okres Monarchii Lipcowej (1830 - 1848) 392. Konstytucja z r. 1830 i ustrój Monarchii Lipcowej 393. Kryzys i upadek Monarchii Lipcowej III. Okres II Republiki (1848 - 1852) 394. Rewolucja społeczna r. 1848 395. Konstytucja z r. 1848 396. Praktyka konstytucyjna II Republiki i jej upadek IV. Okres II Cesarstwa (1852- 1870) 397. Konstytucja II Cesarstwa 398. Praktyka konstytucyjna II Cesarstwa 399. Stosunki wewnętrzne za II Cesarstwa i jego upadek V. Początki III Republiki i Komuna Paryska 400. Francja w czasie wojny r. 1870 401. Komuna Paryska 402. $pór o republikę VI. Okres III Republiki (1870/1875 - 1940) A. Konstytucja z r. 1875 403. Ustawy konstytucyjne 404. Główne zasady konstytucji B. Praktyka konstytucyjna III Republiki 405. Wzrost władzy ustawodawczej 406. Próby wzmocnienia władzy wykonawczej 407. Znaczenie ustroju III Republiki dla dziejów parlamentaryzmu światowego C. Administracja 408. Rozwój administracji - Rada Stanu 409. Państwo a kościół 410. Rozwój prawa administracyjnego VII. Okres II wojny światowej (1940 - 1948) 411.Powstanie dwóch rządów tymczasowych 412.Rząd w Vichy 413.Od Komitetu Wolnej Francji do Rządu Tymczasowego VIII. Okres IV i V Republiki 414.Narodziny IV Republiki 415.IV Republika i jej upadek 418.V Republika Rozdział XXVI. Niemcy w XIX i XX w. 417.Rys historyczny i plan wykładu 418.Podział na okresy I. Związek Reński (1808 - 1813) 419.Upadek I Rzeszy i powstanie Związku Reńskiego 420.Ustrój Niemiec w okresie Związku Reńskiego II. Związek Niemiecki (1815 - 1866) 421.Powstanie i ustrój Związku Niemieckiego 422.Ustrój państw skonfederowanych

423.Walka Prus i Austrii o hegemonię w Niemczech 424.Sejm frankfurcki r. 1848 i upadek Związku Niemieckiego w r. 1888 II. Związek Północno-Niemiecki (1867 - 1871) 425.Przejście od konfederacji do kształtu federacji IV. II Rzesza Niemiecka (1871 - 1918) 426.Powstanie II Rzeszy 427.Stosunki gospodarcze i społeczne w Niemczech na przełomie XIX i XX w. 428.Konstytucja z r. 1871 429.Praktyka konstytucyjna II Rzeszy 430.Rozwój ustawodawstwa II Rzeszy 431.Rozwój władzy wykonawczej 432.Rola Prus w II Rzeszy 433.Kodyfikacje - Od partykularyzmu do prawa ogólnoniemieckiego 434.Od teorii prawa natury do pozytywizmu prawniczego. Kodeks cywilny BGB VI. Republika Weimarska (1919 - 1933/1945) i III Rzesza Niemiecka (1933 - 1945) 435.Powstanie Republiki Weimarskiej 438.Konstytucja weimarska z r. 1919 437.Praktyka konstytucyjna w latach 1919 - 1933 438.III Rzesza hitlerowska (1933 - 1945) 439.Losy państwowe Niemiec po II wojnie światowej Rozdział XXVII. Prusy w XIX i XX w. I. Prusy w pierwszej połowie XIX w. 440.Kontynuacja feudalnej monarchii absolutnej 441.Reformy Steina i Hardenberga 442.Reformy wiejskie 443.Reformy zarządu terytorialnego II. Konstytucyjna monarchia pruska (1850 - 1918). 444.Konstytucja z r. 1850 445.Administracja terytorialna i samorząd 448.Kodyfikacje pruskie Rozdział XXVIII. Austria w XIX i XX w. I Cesarstwo Austriackie (1804 - 1887) 447.Rys historyczny 448.Kryzys monarchii w r. 1848 449.Kryzys monarchii w latach sześćdziesiątych XIX w. II. Monarchia Austro-Węgierska (1867 - 1918) 450.Unia realna Austrii z Węgrami 451.Zasady konstytucji austriackiej 452.Zarząd terytorialny. Autonomia i samorząd 453.Kodyfikacje austriackie 454.Losy państwowe Austrii po I wojnie światowej

Rozdział XXIX. Wielka Brytania w X1R i XX w. I. Rys historyczny 455.Wprowadzenie 458.Problem irlandzki 457.Kolonie i dominia 458.Brytyjska Wspólnota Narodów II. Stosunki gospodarcze i społeczne 459.Rozwój kapitalizmu III. Ustrój państwa 0 460.Król 461.Parlament. Izba Gmin 462.Parlament. Izba Lordów 463.Rząd. Gabinet 464.Rozwój rządów parlamentarnych 465.Sadownictwo 468.Zarząd terytorialny. Samorząd IV. Rozwój angielskiego systemu prawnego 467.Charakterystyka angielskiego systemu prawnego 468.Common law a ustawodawstwo i kodyfikacja prawa Rozdział XXX. Stany Zjednoczone Ameryki w XIX i XX w. I. Rys historyczny 469.Stosunki gospodarczy i społeczne 470. System dwupartyjny 471.Rozwój praktyki konstytucyjnej II. Rozwój ustroju federacji 472.Władza ustawodawcza. Izba Reprezentantów 473.Władza ustawodawcza. Senat 474. Władza wykonawcza. Prezydent 475.Władza wykonawcza. Sekretarze Stanu 478.Stosunek między władzą ustawodawczy a wykonawczą 477.Sądownictwo III. Ustrój poszczególnych stanów 478. Ogólne ujęcie syntetyczne IV. Rozwój amerykańskiego systemu prawnego 479. System common law amerykański a angielski Rozdział XXXI. Rosja w XIX i XX w. - do Wielkiej Socjalistycznej Rewoluoji Październikowej 480. Podział na okresy I. Okres lat 1801 -1805 A. Rozwój gospodarczy i społeczny 481. Rozwój kapitalizmu 482. Ustrój społeczny 483. Reformy wiejskie 484. Reformy społeczne i polityczne

B. Ustrój państwa 485. Cesarz i organa centralne 488. Zarząd terytorialny 487. Sądownictwo 488. Wojskowość C, Kodyfikacje 489. Swod zakonowi i późniejsze kodyfikacje D. Problem autonomii w krajach przyłączonych do imperium 490. Położenie Królestwa Polskiego i Finlandii w cesarstwie 491. Charakterystyka ustroju Rosji w wieku XIX III. Okres lat 1905 - 1917 A. Okres od Rewolucji r. 1905 do Rewolucji Lutowej r 1917 492. Duma Bułyginowska. Manifest październikowy 493. Ścieranie się stronnictw politycznych 494. "Konstytucja" z r 1908 495. I i II Duma 498. Reakcja Stołypinowska. III Duma 497. IV Duma i wybuch I wojny światowej B. Od Rewolucji Lutowej do Wielkiej Rewolucji Październikowej 498. Rewolucja Lutowa 499. Rząd Tymczasowy 500. Rady Delegatów Robotniczych, Chłopskich i Żołnierskich Rozdział XXXII. Charakterystyka rozwoju państwa burżuazyjnego I. Treść klasowa państwa burżuazyjnego 501. Państwo burżuazyjne i jego treść klasowa II. Podstawy prawne. Konstytucjonalizm 502. Główne elementy zagadnienia III. Główne założenia programowe demokracji burżuazyjnej 503. Teoria suwerenności ludu 504. Konstytucyjne gwarancje praw obywatelskich 505. Teoria podziału władzy IV. Zasady prawa wyborczego 508. Różne systemy wyborcze 507. Zasada powszechności wyborów 508. Zasada równości wyborów 509. Zasada tajności, bezpośredniości i proporcjonalności wyborów V. Władza ustawodawcza 510. Monokameralizm a bikameralizm VI. Władza wykonawcza. Głowa państwa 511. Monarchia a republika VII. Władza wykonawcza. Organa centralne 512. Ministrowie i ministerstwa 513. Rząd. Gabinet ministrów VIII. Stosunek między władzą wykonawczą a ustawodawczą

514. Różne typy odpowiedzialności organów wykonawczych 515. System rządów parlamentarnych i rola partii politycznych 516. Wpływ władzy wykonawczej na władzę ustawodawczą IX. Administracja terytorialna i samorząd 517. Założenia organizacji zarządu terytorialnego 518. Samorząd w Anglii i na kontynencie 519. Samorząd a autonomia X. Władza sądowa. Sądownictwo 520. Niezawisłość sądownictwa 521. Sądownictwo powszechne 522. Sądownictwo administracyjne XI. Problemy suwerenności państwowej 523. Suwerenność państwa a problem narodowy 524. Państwa złożone 525. Federalizm a decentralizacja 526. Tendencje federalistyczne w organizacji współżycia międzyn8rodowego 527. Stosunki między państwem suwerennym a kościołem XII. Ewolucja prawa 528. Rozwój prawa publicznego - wewnętrznego i międzynarodowego 529. Powstanie i rozwój prawa administracyjnego 530. Kodyfikacje. Rozwój ustawodawstwa i nowych gałęzi prawa 531. Od szkoły prawa natury do pozytywizmu prawniczego 532. Praworządność burżuazyjna. Państwo prawne 533. Wielkie rodziny prawa XIII. Problemy ogólne ewolucji państwa burżuazyjnego 534. Kryterium ewolucji od monarchii do republiki 534. Kryterium stopnia realizacji liberalnych postulatów demokracji 536. Kryzys liberalnych podstaw państwa burżuazyjnego w dobie imperializmu 537. Faszyzm 538. Nurt przemian w kierunku nowej koncepcji burżuazyjnej "państwa dobrobytu 539. Rozwój kapitalizmu i ustroju burżuazyjnego w krajach III Świata Rozdział I DESPOTIE WSCHODNIE 2. Rys historyczny. Do czasów nie tak bardzo odległych zainteresowania nauki europejskiej dla świata starożytnego ograniczały się do świata rzymsko-helleńskiego, tj. do starożytnej Grecji i Rzymu. Dopiero znane odkrycia archeologiczne z XIX w. (odczytanie hieroglifów egipskich i pisma klinowego oraz wykopaliska w dorzeczach Eufratu i Tygrysu) rozszerzyły zainteresowania nauki na nowa odkrywane odleglejsze i bardziej dawne kultury Bliskiego Wschodu. Natomiast na początku XX w. zaczęto dokonywa nowych odkryć, szczególnie ważnych dla historii prawa, odczytywać nieznane dotąd zapiski (pismo Hettytów,

pismo kreteńskie), które dają coraz pełniejszy obraz kultury prawnej i politycznej starożytnych ludów Bliskiego Wschodu. Dwa ośrodki geograficzne stanowiły kolebkę wielkich państw, które dzieliły się panowaniem na Bliskim Wschodzie, dolina Nilu i dorzecze Tygrysu i Eufratu, czyli Mezopotamia. Dolina Nilu była kolebką państwa egipskiego, które co najmniej od IV tysiąclecia p.n.e. utrzymało swą egzystencję poprzez różne wstrząsy i najazdy aż po rok 30 p.n.e., to jest do podboju Egiptu dokonanego przez Rzymian. Mezopotamia, przeciwnie, stanowiła ośrodek imperiów, które wielokrotnie zmieniały swych władców i nazwy. Na przełomie III i II tysiąclecia p.n.e. była przedmiotem rywalizacji ludów sumeryjskich i semickich Akkadu (państwa Lagasz, Ur). Około r. 1850 p.n.e. wyrosło na gruzach państwa Ur państwo babilońskie, którego władcą był m. in. król Hammurabi (3). Po nim nastąpiły rządy Hettytów od r. 1650, a od r. 1530 - Kasytów. W VIII w. wyrosło potężne państwo asyryjskie, a po jego rozpadzie przelotnie królestwo Medów i królestwo chaldejskie. W VI w. p.n.e. do wielkiego znaczenia doszło państwo perskie, lecz i ono, tak samo jak Egipt, upadło pod uderzeniem Aleksandra Macedońskiego około r. 330 p.n.e. Imperium Aleksandra, obejmujące Grecję, Egipt i Azję aż po Indus, rozpadło się po jego śmierci na kilka monarchii, określanych mianem monarchii hellenistycznych, jak królestwo Macedonii, zachodnioazjatyckie królestwo Seleukidów, Egipt rządzony przez dynastię Ptolemeuszy, a które z czasem poddać się miały imperium rzymskiemu (13). Wszystkie te państwa o ustroju monarchicznym zaliczamy do starożytnych despotii wschodnich. Reprezentowały one specyficzną formę państwa niewolniczego. Odmienny charakter wśród państw na Bliskim Wschodzie miało państwo fenickie oraz królestwo Izraela, które osiągnęło szczyt swej potęgi, za królów Dawida i Salomona (od r. 1010 do 935 p.n.e.). 3. Źródła prawa w despotiach wschodnich. Kodeks Hammurabiego. Despotie starożytnego Wschodu pozostawiły nam wielką ilość źródeł w postaci. setek tysięcy tabliczek zapisanych pismem klinowym. Dotyczy to jedynie despotii azjatyckich, bowiem Egipt, którego spuściznę kultu- ralną w wielu dziedzinach podziwia cały świat, nie pozostawił większego dziedzictwa w dziedzinie prawa. Niestety, zawartość prawnicza tak licznych tabliczek klinowych jest skromna. Mają one na ogół jedynie większe znaczenie dla poznania stosunków społecznych i gospodarczych na Bliskim Wschodzie w starożytności . Zapiski o treści prawniczej ilustrują praktykę prawniczą, lecz nie zawierają ogólniejszych norm prawnych. Wśród nich wyróżniają się jednak niektóre bardzo czcigodne datą powstania spisy norm prawnych, określanych jako kodeksy. W 1901 r. sensację w świecie naukowym wywołało odkrycie w Suzie przez uczonych francuskich spisu praw państwa babilońskiego z` XVII w. p.n.e., tzw. kodeksu Hammurabiego. Spis ten przez dłuższy czas uchodził za najstarszą kodyfikację świata. Prace archeologiczne ostatnich lat doprowadziły do odkrycia spisów prawa. jeszcze dawniejszych, .jak np. kodeksu Urukaginy, władcy Lagaszu z ok. 24U0 r. p.n.e. i szeregu innych. Kodeks Hammurabiego jest z nich najobszerniejszy i dlatego też zasługuje na szczególną uwagę. Tekst kodeksu wyryty jest na bazaltowej stelli o wysokości ok. 2 metrów, aktualnie przechowywanej w paryskim Luwrze. Liczy on blisko 300 paragrafów, zawierających przepisy z dziedziny prawa procesowego, karnego i prywatnego. Nie ma

charakteru systematycznego zbioru, bowiem przepisy z różnych dziedzin prawa są pomieszane. Sformułowane są kazuistycznie, a nie w formie norm ogólnych. Przepisy prawa karnego mają charakter klasowy, tzn. osoby należące do klas wyższych miały większą . ochronę prawną, bowiem wymiar kary był różny, zależnie od przynależności klasowej pokrzywdzonego albo też sprawcy.. Szeroko znane są zawarte w kodeksie Hammurabiego przepisy normujące karę talionu i kary odzwierciedlające. Mianowicie, przy zastosowaniu zasady kary talionu powtarza się niejako skutek przestępczego czynu; kto wybił komuś oko, sam tracił oko. Kary odzwierciedlające, zbliżone swym charakterem do kar talionu, miały odzwierciedlać rodzaj przestępczego działania, np. synowi, który uderzył ojca, odcinano rękę. Podobny system kar spotyka się powszechnie wśród ludów prymitywnych. W nauce współczesnej toczy się spór na temat wpływu, jaki prawa Bliskiego Wschodu wywarły na późniejsze prawodawstwa europejskie, innymi słowy, czy i w jakim stopniu legły one u podstaw światowej kultury prawniczej. Pierwotny entuzjazm wielu uczonych dla. rzekomo niezwykle wysokiej kultury prawniczej omawianych ludów wschodnich uległ znacznemu ochłodzeniu. Okazuje się bowiem, że tak bardzo liczne źródła prawnicze nie pozwoliły dotąd nauce historii prawa na odkrycie w nich jakiejkolwiek konstrukcji teoretycznej ani jakiegokolwiek systemu. Brak w nich zupełnie tej logiki abstrakcyjnej, która cechowała np. późniejszych prawników rzymskich. Spośród krajów Bliskiego Wschodu pewien wpływ na prawo europejskie wywarła jedynie hebrajska kultura prawnicza Izraela. Chrześcijaństwo w średniowieczu znajdowało nieraz inspirację w księgach Starego Testamentu (dziesięcina, sakralny charakter koronacji). Chodzi tu w szczególności o pierwszych 5 ksiąg Starego Testamentu, tworzących tzw. Pentateuch, czyli Torę (Tora znaczy tyle, co ustawa). Należy jednak wspomnieć o roli, jaką później. odegrały monarchie hellenistyczne, które przeniosły na grunt imperium rzymskiego niektóre pojęcia i urządzenia ustrojowe starożytnego Wschodu, jak w szczególności pojęcie boskiego charakteru władzy królewskiej. 4. Charakterystyka despotii wschodnich. Despotie starożytne odznaczały, się następującymi cechami: 1. Rozciągały się na wielkich przestrzeniach i miały głównie charakter kontynentalny, tzn. w gospodarce ich dominowała gospodarka związana z eksploatacją ziemi i handlem lądowym. 2. Jak w każdym państwie niewolniczym, gospodarka opierała się w większej lub mniejszej mierze na pracy niewolników. 3. Na czele państwa stał monarcha, mający nieograniczoną i przez nikogo nie kont-rolowaną "despotyczną" władzę. Władza jego miała charakter teokratyczny, tzn. powiązana była z wyobrażeniami religijnymi. Monarcha był uważany za. bóstwo lub za reprezentanta bóstwa i to było podstawą j ego autorytetu. Jednostka była całkowicie podporządkowana państwu. 4.Państwo zarządzane było centralistycznie przez urzędników podporządkowanych monarsze. W ówczesnych warunkach gospodarczych i komunikacyjnych dystans, odległość między władzą centralną a organami lokalnymi, utrudniała lub wykluczała trwałość centralizacji państwowej. Było to źródłem słabości despotii i przyczyną ich częstego rozpadania się.

Rozdział II STAROŻYTNE PAŃSTWA ŚRÓDZIEMNOMORSKIE I. RYS HISTORYCZNY 5. Wprowadzenie. Od II tysiąclecia p.n.e. zaczęły się tworzyć nad Morzem Śródziemnym państwa reprezentujące inną niż despotie wschodnie formę państwa niewolniczego. Państwa te były związane z gospodarką morską, powstały najpierw u wschodnich wybrzeży Morza Śródziemnego (Grecja, Mała Azja), później u wybrzeży zachodnich (Włochy, Sycylia, pd. Francja). Do najstarszych należały organizacje polityczne dziś coraz lepiej poznawane dzięki nowym odkryciom, które zaczęły wypełniać konkretnym materiałem historycznym to, co starożytność przekazała nam w formie relacji uznawanych dawniej za fantazje mitologiczne. Dziś już zaczęły się nam odsłaniać dzieje kultury kreteńskiej (około r. 2000 p.n.e.), wypartej następnie przez Achajów. Z kolei panami wybrzeży Małej Azji i Grecji stali się około r. 1100 p.n.e. Dorowie, którzy dali początek nowej wielkiej cywilizacji greckiej. Ta cywilizacja wytworzyła z upływem wieków wielką ilość (ok. 300) drobnych państewek, skupionych dookoła ośrodków miejskich (polis, l.mn. poleis). Państewka te przeżywały na ogół podobną ewolucję. Początkowo panował w nich ustrój monarchiczny. Około VIII w. następowało wprowadzenie ustroju arystokratycznego, który w dalszym rozwoju prowadził czasem do rozkwitu demokracji. Najbardziej reprezentacyjnym państewkiem tego typu były Ateny. Wśród tych państewek szczególnym ustrojem wyróżniała się Sparta. Państewka te były rozmiarami bardzo nieduże. Sparta obejmowała 8400 km2, a Ateny rozciągały się zaledwie na przestrzeni 1600 2650 km2. Nieco później niż na terenie wybrzeży greckich rozwinęło się na Półwyspie Apenińskim państwo związane z ośrodkiem miejskim (civitas), o strukturze początkowo niewiele różniącej się od struktury państewek greckich - państwo rzymskie. Rozwój civitas rzymskiej był podobny do rozwoju poleis jedynie w pierwszych wiekach istnienia Rzymu. Rzym, podobnie jak państewka greckie, przeszedł ewolucję od monarchii do republiki arystokratycznej (12). Później państwo to rozrośnie się do olbrzymiego światowego imperium i wykształci nową formę organizacji państwowej, której poświęcimy szczególną uwagę (rozdział trzeci). Szczególną rolę w procesach rozwojowych państw śródziemnomorskich odegrały podboje Aleksandra Macedońskiego i powstałe na gruzach założonego przezeń imperium wielkoprzestrzenne monarchie hellenistyczne (2). Położyły one kres dawnej niezależności greckich poleis. Jednak w państwach tych - również i w Egipcie i w Azji - Grecy odgrywali rolę klasy rządzącej. Na ich terenie dokonała się też swoista synteza elementów kultury greckiej i orientalnej (hellenizm). Gdy później państwa te zostaną wchłonięte właśnie przez Rzym, jego władcy zdolni będą do przyswojenia sobie i wykorzystania doświadczeń ustrojowych monarchii hellenistycznej dla zbudowania trwałego wielkoprzestrzennego imperium rzymskiego. II. POGLŃD NA ROZWÓJ SPARTY 6. Stosunki gospodarcze i społeczne.

Państwo spartańskie powstało ok. XI w. p.n.e. w wyniku podboju Peloponezu przez Darów. Podobnie jak inne państewka greckie Sparta była monarchią, z tym jednak, że rządzona była przez dwóch królów. Jednemu z tych królów, Likurgowi (ok. połowy IX w.) przypisuje się przeprowadzenie doniosłych reform wewnętrznych. Obojętne, czy legenda o roli Likurga jako prawodawcy jest prawdziwą czy nie, w każdym razie w tym mniej więcej czasie stworzone zostały podstawy ustroju arystokratycznego Sparty, który przetrwał do końca istnienia tego państwa, tj. do II w. p.n.e. W Sparcie, w przeciwieństwie do Aten i wielu innych państewek greckich, handel zewnętrzny nie odgrywał zbyt wielkiej roli, a podstawą gospodarki pozostało rolnictwa. Znalazło to odbicie w stosunkach społecznych. Społeczeństwo Sparty dzieliło się na trzy główne klasy: 1. Panującą klasą byli spartiaci. Spartiaci od 7 roku życia byli wychowywani w rygorach życia wojskowego. Głównym ich zadaniem była obrona kraju i wojna. Tworzyli więc rodzaj armii zawodowej, co nadawało państwu spartańskiemu charakter militarny. Oni tylko mieli prawa polityczne. Pierwotnie istniała między spartiatami równość majątkowa. Jednak z czasem, w miarę narastania różnic majątkowych, jedynie zamożniejsi spartiaci zachowali dla siebie prawa polityczne, co podkreślało dobitnie charakter arystokratyczny ustroju Sparty. Pozostałe warstwy, periojkowie i heloci, nie posiadały żadnych praw politycznych. 2. Periojkowie stanowili ludność miast zajmującą się głównie rzemiosłem i handlem. Byli osobiście wolni, nie mieli jednak praw politycznych. Wobec ich przewagi liczebnej i niebezpieczeństwa, którym mogli zagrażać spartiatom, eforowie (9) mieli prawo pozbawienia życia bez sądu dowolną ilość periojków w wypadku najazdu wroga. 3. Jeszcze gorsze było położenie helotów. Była to ludność autochtoniczna, podbita przez spartiatów. Nie mieli praw ani politycznych, ani cywilnych. Byli przywiązani do ziemi i stanowili własność państwa. Spartiaci żyli w ciągłej obawie przed buntem helotów, którzy stanowili większość ludności zamieszkałej w Sparcie, i dlatego utrzymywali ich w posłuszeństwie terrorem. Od czasu do czasu urządzano tzw. krypteje, tj. ekspedycje karne przeciw helotom, podczas których zabijano określoną ich liczbę. 7. Ustrój państwa. Państwo spartańskie miało szereg organów, które zapewniały panowanie spartiatom, lecz tylko tym, którzy posiadali odpowiedni majątek. Władza królewska została zredukowana do funkcji religijno-kapłańskich. Głównymi organami arystokracji spartańskiej były Geruzja, czyli rada starszych i Apella, czyli zgromadzenie ludowe. 1. Geruzja, obejmująca 28 spartiatów, którzy przekroczyli 60 rok życia, decydowała o najważniejszych sprawach państwowych. W skład jej wchodziły osoby wybrane przez Apellę. 2. Apella była faktycznie organem jedynie o charakterze doradczym. Organ ten był pierwotnie dość liczny, gdyż obejmował wszystkich spartiatów, którzy ukończyli 20 lat. Z czasem liczba spartiatów uprawnionych do zasiadania w Apelli zredukowała się do kilkudziesięciu osób. Znaczenie Apelli polegało na tym, że do niej należał wybór najważniejszych organów, członków Geruzji i eforów.

3. Władzę wykonawczą sprawowało 5 eforów, wybieranych na jeden rok przez Apellę. Przejęli oni większość uprawnień królewskich i w ich rękach spoczywał centralny zarząd kraju. W ten więc sposób Sparta stworzyła specyficzną formę państwa arystokratycznego o cechach wybitnie militarnych. Nie bez słuszności porównywano Spartę do obozu wojskowego, a warstwę rządzącą spartiatów do armii zawodowej, rządzącej przez wiele wieków krajem podbitym. Dlatego też w nauce odmawiano czasem Sparcie znamion regularnie, zorganizowanego państwa. III. POGLŃD NA ROZWÓJ ATEN 8. Stosunki gospodarcze i społeczne. W przeciwieństwie do Sparty, ewolucja historyczna Aten doprowadziła do wykształcenia się wysoko rozwiniętego ustroju demokratycznego. Podobnie jak Sparta Ateny stanowiły pierwotnie monarchię, w której wykształcił się następnie ustrój arystokratyczny, podobnie też godność królewska została zachowana tylko w ograniczeniu do funkcji sakralnych. Faktycznie arystokracja rodowa (eupatrydzi) przejęła rządy przez swoje organy, tzn. przez 9 archontów i organ kolegialny, Areopag, który stanowił radę złożoną z byłych archontów. Areopag decydował o najważniejszych sprawach i był równocześnie najwyższym trybunałem. Od VII w. p.n.e. wystąpiły w Atenach tendencje do demokratyzacji ustroju, tzn. do rozszerzania kręgu osób uprawnionych do udziału w zarządzie kraju. Proces ten wiązał się z dokonywującymi się przemianami życia gospodarczego, które nauka określa mianem greckiej rewolucji gospodarczej i pieniężnej. Rozpoczęła się ona już w VII w. p.n.e. Głównymi jej objawami były rozwój morskiej wymiany handlowej z Małą Azją, podniesienie się produkcji przemysłowej, a od VI w. pojawienie się pieniądza i gospodarki pieniężnej. Dokonywujące się przemiany wpłynęły na pojawienie się nowej kategorii społecznej, mianowicie rodzaju burżuazji, plutokracji, złożonej z osób bogacących się na handlu i produkcji przemysłowej. Na tym tle zarysowały się ostre sprzeczności między rodową arystokracją ziemską a klasami miejskimi. Wywołały one długotrwałe walki klasowe, w wyniku których przeprowadzono szereg reform wewnętrznych. Decydujące znaczenie miały tu reformy Solona (r. 594 p.n.e.) i reformy Kleistenesa (r. 50? i 5@6 p.n.e.). Na nich oparł się demokratyczny ustrój Aten w V i IV w. p.n.e. Ludność Aten dzieliła się na dwie kategorie: obywateli i nieobywateli. Jedynie obywatele mieli prawa polityczne. O ile w Sparcie liczba uczestniczących w organach władzy spartiatów ulegała stałej redukcji, o tyle w Atenach proces ten prowadził. w odwrotnym kierunku. Zaważyły tu szczególnie reformy , Solona, który dokonał podziału społeczeństwa na 4 klasy według kryterium majątkowego. Przynależność do danej klasy, zależna od wielkości posiadanego majątku, decydowała o posiadaniu większych lub mniejszych praw politycznych. Znaczenie tej reformy polegało na tym, że przez wyeliminowanie dotychczas stosowanego kryterium rodowego, które zapewniało rządy wyłącznie arystokracji rodowej, obecnie do nawo powstałych organów państwowych dopuszczono także przedsiębiorcze, zamożniejsze elementy, nie mogące się wykazać pochodzeniem rodowym. Ta rażąca nierówność praw obywatelskich przyznanych

różnym klasom została ograniczona bardziej demokratycznymi r e formami Kleistenesa. Reformy te oznaczały zniesienie dotychczasowego ustroju rodowego przez wprowadzenie podziału kraju wedle kryterium terytorialnego (10 fyl, dzielących się na 100 demów). Ocenia się liczbę obywateli mających prawa polityczne w Atenach na 30 - 40 t osób, co było liczbą bardzo dużą. Reformy te nie mogły jednak zapobiec kształtowaniu się poważnych różnic majątkowych między obywatelami. W konsekwencji Ateny pozostały widownią stałych zmagań między siłami demokratycznymi a grupami oligarchii majątkowej bogaczy. Do nieobywateli należały trzy grupy: metojkowie, wyzwoleńcy i niewolnicy. Metojkowie byli warstwą cudzoziemców. Spośród nich rekrutowali się w dużej liczbie kupcy i rzemieślnicy Wprawdzie nie mieli oni praw politycznych, lecz położenie ich było korzystniejsze od położenia spartańskich periojków (6). Niewolnicy liczebnością swą przewyższali niemal dwukrotnie liczbę obywateli i metojków razem wziętych. Na ich pracy fizycznej opierała się cała gospodarka ateńska. Byli oni własnością pana i traktowano ich jak rzecz; nie mieli więc żadnych praw. Panowie mieli nad nimi całkowitą władzę, jednak na karę śmierci mógł w Atenach skazać niewolnika tylko sąd. Trzecią kategorią byli wyzwoleńcy. Niewolnik wyzwolony nie nabywał praw obywatelskich, a sytuacja jego stawała się podobna do położenia metojka. 9. Ustrój państwa. Ustrój polityczny demokracji ateńskiej po dokonanych reformach, a więc w V i IV w. p.n.e. charakteryzowały następujące instytucje: 1) Zgromadzenie Ludowe (Eklezja), 2) Rada Pięciuset (Bule), 3) wybieralne i odpowiedzialne urzędy, 4) sądownictwo ludowe (Heliaja). 1. Zgromadzenie Ludowe (Eklezja) było najwyższym suwerennym organem ludowym. W Zgromadzeniu Ludowym mieli prawo uczestniczyć wszyscy obywatele, był to więc organ niezwykle liczny. Uświadomić sobie trzeba, że liczba 40 tys. obywateli stanowiła tylko ok. 10 % liczby mieszkańców Aten, która wynosiła ok. 300 - 400 tys. osób, w tym 80 tys. metojków i 200 tys. niewolników. Do niektórych uchwał Eklezji wymagana była obecność co najmniej 6 000 osób. Zgromadzenie to zwoływano trzy albo cztery razy w miesiącu. Uprawnienia Eklezji były bardzo szerokie, miała ona władzę ustawodawczą, dokonywała wyborów wielu organów państwowych, sprawowała nadzór nad władzą wykonawczą; zatem Zgromadzenie Ludowe było organem suwerennym, w którym obywatele sprawowali bezpośrednie rządy. Ani Grecja, ani w ogóle świat starożytny nie znały systemu reprezentacji, właściwego dla demokracji nowożytnej, gdzie naród wykonuje władzę za pośrednictwem wybranych przez siebie posłów (demokracja pośrednia). Otóż w Atenach każdy obywatel wyrażał na Zgromadzeniu swoją wolę osobiście; demokracja ateńska miała więc charakter demokracji bezpośredniej. Rzecz zrozumiała, że tak szeroka realizacja farm bezpośredniej demokracji była możliwa tylko w państwach małych, takich jak Ateny. W wielomilionowych państwach nowożytnych formy bezpośredniej demokracji stosować można wyjątkowo; formę taką stanowi np. instytucja referendum (506, 541). 2. Rada Pięciuset (Bule) była głównym organem zarządu państwa.

Uczestniczyło w niej 500 członków, powoływanych w drodze losowania spośród pełnoprawnych obywateli. Rada przygotowywała wnioski ustawodawcze dla Eklezji i wraz z urzędnikami, których nadzorowała, sprawowała szeroką władzę wykonawczą. 3. Urzędy miały również wysoce demokratyczny charakter. Obsadzane były w drodze wyborów (lub losowania) na Zgromadzeniu Ludowym. Urzędnicy byli wybierani tylko na jeden rok, wszyscy oni podlegali ścisłej kontroli przez Eklezję i Radę Pięciuset i mogli być pociągani do odpowiedzialności za swoją działalność urzędniczą. 4. Sądownictwo ludowe. Od czasów Solona lud uzyskał decydujący wpływ na sądownictwo przez powołanie , do życia trybunału ludowego, tzw. Heliai. Do Heliai wchodziło 6 000 członków. Dzieliła się ona na 10 sekcji, czyli dikasteriów, które rozpatrywały sprawy w kompletach po 600 osób. W wyjątkowych wypadkach komplet zbierał się w pełnym składzie 6 000 osób. Ustrój Aten w V i IV. w. p.n.e. przedstawiał więc formalnie obraz szeroko rozwiniętej demokracji. Tako jej cechy wyróżnić można następujące: 1. Władza suwerenna należała do ludu ateńskiego. Wprawdzie liczne kategorie ludności nie miały praw politycznych, niemniej jednak lud ateński reprezentowała stosunkowo bardzo liczna grupa obywateli mających równe prawa. W praktyce jednak władza najczęściej znajdowała się w rękach najbogatszych. 2. W Atenach wykształciła się forma demokracji bezpośredniej, zapewniająca obywatelom ateńskim, w szczególności przez Zgromadzenia Ludowe, bezpośredni i osobisty udział w podejmowaniu decyzji państwowych. 3. Za wielkie osiągnięcia demokracji ateńskiej trzeba uznać uzyskanie przez lud suwerennych praw sądowych. Sądownictwo ludowe zapewniało bowiem poważną ochronę ii było gwarancją praw politycznych zdobytych przez lud. Niezwykle wysoki poziom życia publicznego w Atenach stworzył podstawę rozwoju myśli politycznej. Słowo polityka wywodzi się od polis. Rozwijali ją liczni myśliciele greccy. Zajmowała ona szczególnie Platona i Arystotelesa, którego można określić jako twórcę nauki o państwie, o jego formach i funkcjach, nauki, po dzień dzisiejszy wywierającej wpływ na myśl europejską. IV. ŹRÓDÓA PRAWA 10. Źródła prawa greckiego. Źródła poznania prawa starożytnej Grecji przedstawiają się skromnie. O wielu greckich instytucjach prawnych dowiadujemy się jedynie ze źródeł pośrednich. Nawet ustawodawstwo spartańskie Likurga czy ateńskie Solona znane nam jest jedynie z późniejszej. tradycji przekazanej przez -pisarzy greckich. Zasługą myślicieli greckich było stworzenie pierwszego naukowego, teoretycznego systemu wiedzy politycznej. Dzieła Platona i Arystotelesa wywarły znaczny wpływ na kształtowanie się instytucji prawa publicznego w Europie. Warto zwrócić uwagę na to, że grecka terminologia właśnie z dziedziny nauki o państwie jest po dziś powszechnie stosowana (terminy takie; jak demokracja, arystokracja, monarchia, polityka itd.). Inaczej w dziedzinie prawa prywatnego. Tutaj kultura grecka nie stworzyła wiele i niewiele przekazała światu, aczkolwiek sama systematyka prawa rzymskiego powstała pod wpływami greckimi. W terminologii z dziedziny prawa prywatnego dominować będzie więc nie język grecki, lecz łacina, w Rzymie

bowiem prawo prywatne osiągnęło niezwykle wysoki poziom. Zagadnieniu temu poświęcimy odrębny rozdział (28 - 35). Później dopiero, po podbiciu świata hellenistycznego przez Rzymian, rozwijać się będzie na jego terenie prawo rzymskie i wykształci się tam specyficzny system prawa rzymsko- hellenistycznego. W konsekwencji również i w prawie prywatnym rozpowszechnią się niektóre instytucje i nazwy greckie, jak emfiteuza, hipoteka, antychreza i inne, lecz oznaczają one instytucje prawne rozwinięte na gruncie greckim dopiero później, pod wpływem prawa rzymskiego. V. CHARAKTERYSTYKA STAROŻYTNYCH PAŃSTW ŚRÓDZIEMNOMORSKICH 11. Cechy wyróżniające. Omawiane państwa śródziemnomorskie, nie wyłączając Rzymu w okresie republiki (12), miały następujące cechy wyróżniające je od despotii wschodnich: 1. Inaczej niż w kontynentalnych despotiach wschodnich państwa te związane były na ogół z gospodarką morską, żeglugą i handlem. 2. Państwa te związane były z ośrodkami miejskimi i odznaczały się bardzo niewielkim obszarem. Grecka polis i rzymska civitas miały więc charakter całkowicie odmienny niż wielkoprzestrzenne despotie wschodnie. 3. Rządy państwa nie spoczywały w ręku despotycznego monarchy, lecz w państwach tych kształtowały się różne formy zarządu państwa. we wcześniejszym okresie rządy monarchiczne, z kolei ustrój arystokratyczny, później w niektórych państwach ustrój demokratyczny. Organizacja tych państw była dostosowana tylko do małego terytorium. 4. Prawa jednostki, które nie odgrywały roli w despotii, były tutaj wysunięte na wysokie miejsce. Stąd rozwój praw obywatelskich w ustrojach republikańskich i rozwój prawa cywilnego. Szczególnym jego rysem było rozbudowanie prawa własności i ochrony praw właściciela w prawie rzymskim, a także w prawie greckim. 5. Grupy ludnościowe obce etnicznie nie miały praw obywatelskich. Państewka te nie umiały wchłonąć ich w ramy własnej społeczności. Ograniczało to możliwość ich politycznej ekspansji. Państewka te prowadziły często ekspansję nie tylko gospodarczą, ale i wojskową na zewnątrz. Nie wykazywały jednak zdolności do trwalszego rozszerzenia swych ram terytorialnych w drodze podbojów. Dzieła podobnego dokonał jedynie Rzym, który potrafił wytworzyć nową, odmienną strukturę państwową i przekształcić się w potężne imperium (13). 6. Różnice między despotiami a państwami śródziemnomorskimi nie zacierają podstawowej cechy wspólnej dla wszystkich państw typu niewolniczego, tej mianowicie, że państwa te wyrastały z formacji niewolniczej i opierały się na eksploatowaniu części społeczeństwa stojącej poza prawem, tj. niewolników. Państwa te jako państwa niewolnicze różniły się więc zasadniczo od wszystkich innych typów państw swoją treścią klasową. Tę treść klasową stanowił podstawowy antagonizm między właścicielami niewolników i w ogóle ludnością wolną a niewolnikami. Należy więc dobrze rozumieć to, że jeżeli w odniesieniu do państwa niewolniczego mówi się o monarchii, o arystokracji i demokracji, o prawach obywatelskich, to terminy te mają różną treść w państwach różnego typu. Czym innym były w niewolniczym państwie ateńskim prawa obywatelskie, którymi cieszyła się tylko drobna część ludności, czym innym prawa obywatelskie w

państwie nowożytnym, należne wszystkim mieszkańcom państwa. Czym innym była demokracja ateńska, czym innym "demokracja szlachecka" dawnej Polski, czym innym demokracja burżuazyjna, czym innym jest demokracja socjalistyczna. Baza społeczna demokracji takiej jak ateńska była ograniczona do jednej tylko kategorii ludności wolnej, tj. do obywateli ateńskich. W inny sposób ograniczona była baza społeczna demokracji szlacheckiej w państwie feudalnym, jeszcze innym ograniczeniom podlega demokracja burżuazyjna w ustroju kapitalistycznym (541). Rozdział III RZYM W OKRESIE CESARSTWA I. POGLŃD NA ROZWÓJ FORMY PAŃSTWA I NA ROZWÓJ TERYTORIALNY RZYMU 12. Rozwój formy państwa. W ponad tysiącletnich dziejach państwa rzymskiego (r. 753 p.n.e. - r. 476 n.e.) wyróżnić można 4 okresy odpowiadające różnym formom państwa. 1. Okres kró1estwa (r. 753 - 509 p.n.e.). Państwo rozciągające się na małym terytorium Rzymu i jego okolic (civitas) rządzone było przez królów. Stanowisko ich słabło w miarę rozwoju Zgromadzeń Ludowych (comitia) i instytucji Senatu, które rozszerzyły poza krąg arystokracji rodowej (patrycjusze) liczbę obywateli mających prawa polityczne i wyzwoliły siły oraz tendencje republikańskie. Reformy przypisywane królowi Serwiuszowi Tuliuszowi, podobnie jak reformy Solona i Kleistenesa w Atenach, wprowadziły podział społeczeństwa- rzymskiego na klasy według kryterium majątkowego oraz terytorialny podział kraju na tribusy. Podobnie również jak w Atenach w(9), klasy zamożniejsze uzyskały większe przywileje po-polityczne oraz większość w Zgromadzeniach Ludowych. 2. Okres republiki (r. 509 p.n.e. - 27 p.n.e.). Po upadku monarchii w Rzymie zapanował ustrój republikański. Pierwsze wieki republiki były widownią uporczywych walk plebejuszy z patrycjuszami o uzyskanie praw politycznych i o udział we władzy. Mimo okresowych sukcesów odnoszonych przez plebejuszy, republika rzymska do końca swego istnienia była republiką arystokratyczną. Zgromadzenia Ludowe miały formalnie bardzo szerokie uprawnienia i przez dłuższy czas odgrywały ważną rolę, w ostatnich jednak wiekach republiki straciły faktycznie swe znaczenie na rzecz innych organów. Już od III w. o najważniejszych sprawach państwowych decydował Senat, reprezentujący arystokrację. Wykształcił się specyficzny system urzędów, wśród których pierwsze miejsce zajmowali dwaj konsulowie. Wszyscy urzędnicy by- li wybierani przez Zgromadzenia Ludowe, i to w zasadzie tylko na okres jednego roku. Urzędy były kolegialne, tzn. na dany urząd powoływano więcej niż jedną, co najmniej dwie osoby. Kolegialność i krótki okres sprawowania urzędu miały zapobiec powstaniu tyranii. Urzędnicy byli bezpłatni i odpowiedzialni przed Zgromadzeniem Ludowym. Odróżniano urzędy wyższe i niższe. Wszyscy urzędnicy mieli określony zakres władzy, tzw. potestas, tymczasem wyżsi urzędnicy mieli ponadto tzw. imperium, na które składały się m. in. uprawnienia wojskowe, szczególne uprawnienia sądowe, prawo zwoływania Zgromadzeń Ludowych i Senatu. Zakres przyznawanego różnym wyższym

urzędnikom imperium bywał szerszy lub węższy. Na czele hierarchii urzędniczej stali dwaj, wybierani na okres 1 roku, konsulowie. Do kategorii wyższych urzędników zaliczali się dalej pretorzy oraz cenzorzy. Urząd pretora powstał w t. 367 i jemu przekazano władzę sądową w sprawach cywilnych. W roku 242 obok pretora dla miasta Rzymu (praetor urbanus) powołano drugi urząd pretorski do spraw między cudzoziemcami i między cudzoziemcami a obywatelami rzymskimi (praetor peregrinus) (33). Pretor sam nie sądził, a jedynie rozpatrywał sprawę pod względem formalnym - in iure. Postępowanie in iure miało na celu stwierdzenie, czy w danym wypadku chodzi o roszczenie, któremu prawo rzymskie daje ochronę, a następnie ustalenie i sformułowanie przedmiotu sporu. Sprawa z kolei przechodziła do sędziego - in iudicium, który wydawał wyrok. Sędziów powoływał pretor. Obejmując urzędowanie pretor ogłaszał edykt, w którym ustalał zasady prawne, jakie stosować będzie w czasie swego urzędowania (29, 33). Do najważniejszych funkcji cenzorów należało uzupełnienie i rewidowanie listy członków Senatu. Z zasadą kolegialności władz najwyższych zrywano w razie zagrożenia z zewnątrz lub niepokojów wewnętrznych. Powoływano wówczas dyktatora, który skupiał w swym ręku całą nieograniczoną władzę. Dyktatora można było powołać tylko na okres 6 miesięcy. Jednakowoż później, w okresie walk o władzę w I w. p.n.e., Sulla jako pierwszy otrzymał dyktaturę na czas nieograniczony. Następnie Juliusz Cezar otrzymał w r. 44 p.n.e.. dyktaturę dożywotnią. Do urzędu tego dołączył tytuł imperatora oraz władzę trybunacką (16). Obok właściwych urzędników szczególną rolę w Rzymie odgrywała instytucja trybunów ludowych. Godność trybuna ludowego została wprowadzona w T. 494 p.n.e. jako wyraz ustępstwa patrycjuszy na rzecz plebejuszy dla ochrony ich . praw. Funkcje trybunów niebyły określone tak ściśle jak funkcje urzędników, gdyż obowiązki ich polegały na ochronie interesów plebejuszy. Z tej racji trybunowie mieli bardzo doniosłe uprawnienia (potestas). Mieli prawo zwoływania zebrań plebejskich, później także Senatu, prawo sprzeciwu wobec zarządzeń urzędników i wobec uchwał Senatu, jeżeli zdaniem ich były one szkodliwe dla interesów zreorganizowania zarządu podbitych prowincji. Okolicznością sprzyjającą tej przebudowie było to, że nowe prowincje organizowane na Bliskim Wschodzie powstawały na terenach ujarzmionych państw hellenistycznych, w których od dawna zakorzeniona była silna władza centralna i sprężysty zarząd lokalny d(4). Pierwotnie zarząd prowincji powierzano jako namiestnikom pretorom, później konsulom lub pretorom - po ukończeniu ich właściwej kadencji - jako prokonsu1om albo pretorom. Namiestnicy ci posiadali imperium i olbrzymią władzę, w szczególności wojskową. Prowincje podbite stawały się dla nich częsta terenem łupiestw i źródłem wielkich osobistych dochodów. Nie poddawani należytej kontroli stanowili oni czynnik grożący rozsadzeniem jedności państwa. Rzym w I w. p.n.e. stał się też widownią głębokiego kryzysu politycznego i wojen o władzę. Zakończone one zostały zwycięstwem Oktawiana, który podejmując reformę ustroju państwa zapoczątkował okres cesarstwa. 3. Okres pryncypatu (r. 27 p.n.e. do r. 284 n.e.). Władzę przejął w r. 27 p.n.e. Oktawian kumulując w swym ręku szereg urzędów republikańskich. W ten sposób przy

pozornym zachowaniu urządzeń republikańskich wykształciło się w Rzymie cesarstwo (imperium) z cesarzem-princepsem na czele zmierzającym do uchwycenia władzy absolutnej. 4. Okres dominatu (od r. 284 do r 476). Początek tego drugiego okresu cesarstwa rzymskiego wiąże się z panowaniem cesarza Dioklecjana. Przeprowadził on szereg reform państwowych, które ostatecznie zerwały z rzymskimi urządzeniami republikańskimi i ustaliły nowy porządek, w którym cesarze sprawowali niczym nieograniczoną władzę. Dioklecjan zapoczątkował podziały wewnętrzne imperium na 2, a później na 4 części. Do ustalenia się podziału na cesarstwo zachodnie i wschodnie (Konstantynopol, Bizancjum) doszło w r. 395. W r. 476 zachodnie cesarstwo rzymskie zakończyło swe istnienie. 13. Rozwój terytorialny państwa rzymskiego. W przeciwieństwie do innych państw śródziemnomorskich, terytorium państwa rzymskiego ulegało stałemu wzrostowi. W jego rozwoju terytorialnym wyróżnić można trzy fazy. W pierwszej fazie - do okresu wojen punickich (r. 264 -146 p.n.e.) państwo rzymskie, które do IV w. ograniczało się do terenu samej rzymskiej civitas (kilkaset km2), rozszerzyło się na terytorium środkowych i południowych Włoch. W drugiej fazie - od wojen punickich do I w. p.n.e. – dokonało się poważne powiększenie państwa, przede wszystkim kosztem rozgromionej fenickiej Kartaginy, a następnie zlikwidowanych państw hellenistycznych w Grecji. Tak więc Rzym po Sycylii (r. 241 p.n.e.) i Sardynii (r. 238 p.n.e.) zajął północne Włochy i wybrzeża Morza Śródziemnego na terenie Francji, Hiszpanii, płn. Afryki, Grecji (r. 146 p.n.e.) i Małej Azji oraz Syrii. W trzeciej fazie - od I w. p.n.e. - ekspansja państwa rzymskiego poszła dalej w dwóch kierunkach: Bliskiego Wschodu (Egipt - r. 30 p.n.e., Mała Azja, Syria, kraje po Eufrat) oraz krajów europejskich. W latach 58 - 51 p.n.e. Cezar podbił Galię (dzisiejsza Francja), następnie Rzymianie zajęli W. Brytanię (r. 43 n.e.) ż oparli swą granicę na linii Dunaju, zajmując w I w. n.e. Trację (Bułgaria), a w II i III w. przekroczyli Dunaj i zajęli Dację (Rumunia). Z powyższego przeglądu wynika, że największy zasięg uzyskał Rzym dopiero w okresie cesarstwa. W czasie tym imperium skupiło niemal całość starożytnego świata cywilizowanego, rozciągnąwszy panowanie na kraje dawnych kultur egipskiej, helleńskiej, fenickiej i w znacznej mierze dawnych kultur Bliskiego Wschodu. Morze Śródziemne stało się morzem wewnętrznym. Świat kończył się na granicach rzymskich. Rzym stał się imperium światowym (uniwersalnym). Koncepcję uniwersalistycznego państwa światowego na wzór imperium rzymskiego wskrzeszą jeszcze znacznie później średniowieczni cesarze rzymsko-niemieccy i papieże (54, 130). II. STOSUNKI GOSPODARCZE I SPOÓECZNE 14. Podstawy gospodarcze. Imperium rzymskie zawdzięczało w dużym stopniu swój świetny rozkwit w dobie pryncypatu korzystnym warunkom gospodarczym. Skupione dokoła Morza Śródziemnego miało dużą zwartość

gospodarczą i możliwość wszechstronnej oraz rozległej wymiany produktów. Posiadało rozwiniętą produkcję rolną i znacznie rozbudowany przemysł. Żegluga i znakomite, brukowane drogi lądowe ułatwiały handel. Jednakowoż ten doskonały stan gospodarki istniejący w I i II w. n.e. zaczął się pogarszać od III w. Złożyły się na to różne przyczyny. Do nich należą: nadmierny ucisk fiskalny (podatkowy) ze strony rzymskiego aparatu państwowego i, co najważniejsze, stale pogłębiający się kryzys na rynku pracy, wywołany zmniejszaniem się liczby niewolników. Gospodarka rzymska w okresie cesarstwa opierała się na dwóch podstawach, na wielkich latyfundiach ziemskich i na miastach. 1. Wielkie latyfundium ziemskie. Wielka własność ziemska była zjawiskiem nieznanym w najstarszych dziejach Rzymu. Jednakowoż już w schyłkowym okresie republiki zaznaczała się koncentracja własności ziemskiej. Towarzyszący jej upadek i stopniowy zanik średnich i drobnych właścicieli ziemskich godził w siłę militarną państwa, gdyż spośród nich rekrutowała się głównie armia rzymska. Procesowi temu usiłowano zapobiec przez reformy podejmowane w II i I w. p.n.e. (np. reformy Grakchów - r. 133 p.n.e.), które miały na celu zabezpieczenie drobnej własności w rękach chłopów oraz jej pomnożenie przez odebranie ziemi najbogatszym właścicielom i rozdanie jej chłopom. Reformy te okazały się jednak bezskuteczne. Wielkie latyfundium stało się w cesarstwie podstawowym ośrodkiem gospodarczym wsi, stanowiło również gospodarczą podstawę rzymskiej klasy panującej. Na latyfundium składały się pier- wotnie ziemie pod bezpośrednim zarządem właściciela i uprawiane przez niewolników. Dookoła latyfundiów utrzymywała się jeszcze długo drobna własność uprawiania przez wolnych chłopów. Sytuacja ich ulegała stopniowemu pogarszaniu. Od III w. n.e. dają się zauważyć przemiany' w systemie gospodarki latyfundialnej: 1) przede wszystkim zmniejszanie się liczby niewolników zmuszała właścicieli latyfundiów do szukania innych metod gospodarki, więc do zmniejszania areału ziemi uprawianej na własny rachunek i wydzielanie z części swych gruntów działek nadawanych w uprawę tzw. kolonom (15); kolonowie byli w zamian obowiązani do pewnych świadczeń na rzecz panów; na podobnych warunkach zaczęto też osadzać na ziemi niewolników (servi casati); szeroko w okresie dominatu propagowany kolonat oznaczał z punktu widzenia gospodarczego przejście od gospodarki wielkoprzestrzennej do małych gospodarstw, oznaczał też niejako zapowiedź przyszłego ustroju feudalnego wsi; 2) drugim rysem cechującym przemianę w gospodarce latyfundialnej było, w związku z dążeniem wielkich właścicieli do samowystarczalności gospodarczej, organizowanie w ramach latyfundiów przemysłu rzemieślniczego na własne potrzeby; proces ten musiał wywrzeć ujemny wpływ na rozwój miast, gdyż ograniczał ich rynek zbytu; 3) wreszcie, właściciele latyfundium dochodzili do uzależnienia od siebie istniejących jeszcze małych gospodarstw będących w posiadaniu walnych chłopów; sytuacja ich pogarszała się na skutek olbrzymich podatków państwowych; w tej sytuacji uciekali się oni chętnie pod opiekę możnych w zamian za pewne świadczenia (patrocinium); w ten sposób wielu chłopów wolnych weszło w zależność od wielkiej własności. 2. Miasta.

W życiu politycznym i gospodarczym państwa rzymskiego miasta, zarówno Rzym, jak i miasta prowincjonalne, odgrywały zawsze wielką rolę. Za pryncypatu miasta znajdowały się jeszcze w pełnym rozkwicie. Były ośrodkami handlu i przemysłu rękodzielniczego, zaopatrującego wieś i produkującego na szerszą wymianę. W produkcji przemysłowej pewną rolę odgrywali niewolnicy. Rzemieślnicy zorganizowani byli w callegia, które porównać można ze średniowiecznymi cechami. Od III w. --i równocześnie z przemianami w gospodarce wiejskiej zaznaczyły się objawy kryzysu życia miejskiego. Wywołane były one różnymi przyczynami. Do nich należały potęgujący się ucisk fiskalny i podporządkowanie kolegiów rzemieślniczych państwu. Zmniejszenie się bezpieczeństwa wobec najazdów ludów germańskich powodowało potrzebę obwarowania się miast i dlatego od III w. n.e. liczne miasta otoczyły się systemem fortyfikacyjnym. Rozwój przemysłu w latyfundiach pozbawił miasta podstawowego rynku zbytu i zaczęły się one chylić do upadku. Nie bez znaczenia był tu kryzys niewolnictwa, który wywołał ubytek sił produkcyjnych także i w przemyśle miejskim. Najogólniej rzecz ujmując, główną przyczyną upadku życia miejskiego było zwichnięcie dotychczasowej równowagi gospodarczej między miastem ą wsią, która stanowiła podstawę pomyślności gospodarczej cesarstwa za pryncypatu. 15. Ustrój społeczny. Różnice społeczne między poszczególnymi grupami społecznymi są zjawiskiem występującym we wszystkich formacjach antagonistycznych. Właściwością państwa niewolniczego i feudalnego było to, że różnice te znajdowały swój wyraz także w tym, że pewne klasy społeczne miały własne prawa, różne od praw innych klas. W państwach tych istniała więc nierówność prawna, przywileje dla jednych, upośledzenie prawne dla drugich grup społecznych. Inaczej sprawy te przedstawiały się już w państwie burżuazyjnym, które głosiło zasadę równości praw, w praktyce jednak nie zawsze przyznawało obywatelom równe prawa polityczne i ochraniało głębokie różnice społeczne, istniejące faktycznie między poszczególnymi klasami. Nierówności społeczne w Rzymie wynikały z trzech źródeł. Można mianowicie wyróżnić trzy kryteria podziałów społecznych: kryterium wolności osobistej, kryterium przynależności etnicznej, wreszcie podstawowe kryterium nierówności społecznej, opierające się na różnym stosunku określonych grup społecznych do środków produkcji, zatem na różnicy ich położenia majątkowego i zawodowego. 1. Wolni i niewolni. Z punktu widzenia kryterium wolności całe społeczeństwo dzieliło się na wolnych i niewolnych. Ściśle rzecz biorąc, nie można mówić o różnicy w położeniu sprawnym między wolnymi a niewolnikami, bowiem jedynie wolni podlegali prawom, a niewoleni stali poza wszelkim prawem. Niewolnik, tak jak na ogół w innych państwach niewolniczych, był w Rzymie rzeczą, którą właściciel mógł swobodnie rozporządzać jak jakimkolwiek należącym do niego przedmiotem materialnym. Właściciel mógł niewolnika dowolnie sprzedać, karać, a nawet zabić. Niewolnik nie był więc podmiotem prawa, lecz tylko jego przedmiotem, stąd też nie mógł nawet zawrzeć ważnego małżeństwa, a dziećmi jego dysponował pan. Za czasów cesarstwa pojawiły się tendencje do złagodzenia najsurowszych zasad określających położenie niewolników, w

czym niemałą rolę odegrało chrześcijaństwo, Wprowadzono np. zakaz dowolnego zabijania niewolników, znany już dużo dawniej w Atenach. Rozszerzyły się również możliwości wyjścia ze stanu niewolnictwa przez wyzwolenie. Wyzwalanie niewolników stało się z czasem zjawiskiem na tyle masowym, że skutki jego zaczęły się głęboko odbijać na życiu gospodarczym kraju, tym bardziej że równocześnie zmniejszał się napływ niewolników z terenów podbitych. Położenie prawne wyzwoleńca nie było równe po- łożeniu człowieka wolnego. Wspominaliśmy już wyżej (14) o stosowanym w Rzymie systemie kolonatu, tj. osadzaniu na. działkach gruntów pańskich chłopów jako tzw. kolonów. Podejmowali oni gospodarkę na własny rachunek w zamian za określone świadczenia. Rekrutowali się spośród wyzwoleńców, niewolników, a także chłopów wolnych. Koloni nie cieszyli się pełną wolnością, byli bowiem dziedzicznie przywiązani do gleby, tzn. nie mieli prawa opuścić uprawianego gruntu. Z drugiej jednak strony również i pan nie miał prawa wyrugować ich z gruntu. Kategoria kolonów stanowiła więc grupę ludności półwolnej. Instytucja kolonatu wyrosła z kryzysu gospodarki opartej na niewolnictwie, stanowiła etap pośredni, przejściowy ku rozwojowi gospodarki feudalnej opartej na eksploatacji feudalnej należnych. Późniejsza renta feudalna wykazywać będzie podobieństwa ze świadczeniami kolonów (67). 2. Obywatele i nieobywatele. Kryterium pochodzenia etnicznego leżało u podstaw różnicy w położeniu prawnym obywateli i nieobywateli (peregrini). Chodziło tu oczywiście tylko o ludność wolną, bo położenie niewolników jako stojących poza prawem było wszędzie równe. Podział ten utrzymał się jeszcze częściowo w czasie cesarstwa i wywierał poważny wpływ na rozwój systemu prawa rzymskiego (29). Pełnię praw mieli tylko obywatele (cives), stąd nazwa prawo cywilne (ius civile) określała jedynie prawa obowiązujące obywateli rzymskich. Proces społeczny w Rzymie prowadził do stopniowego rozszerzania obywatelstwa rzymskiego. Za republiki dzielono społeczeństwo na: 1) obywateli, tj. mieszkańców samej kolebki państwa, czyli Rzymu i okolic; 2) Latynów, tj. mieszkańców Italii i 3) peregrynów, tj. mieszkańców podbitych prowincji. Wobec wymienionych trzech grup stosowano odmienne prawa. Około I w. p.n.e. dokonało się zatarcie różnicy prawnej między Latynami i obywate1ami. Peregryni natomiast uzyskali prawa obywateli rzymskich dopiero w III w. n.e. Decydujący wpływ miał tu edykt cesarza Karakali z r. 212. Rozciągnął on prawa obywatelskie w zasadzie na wszystkich wolnych mieszkańców cesarstwa (29). 3. Warstwy społeczne. Obok podziału ludności rzymskiej na wolnych i niewolnych, na obywateli i nieobywateli, istotną rolę odgrywały podziały o charakterze społecznym. Za królestwa i w pierwszych wiekach republiki główne znaczenie miał podział na arystokrację rodową, tzw. patrycjuszy i plebejuszy. Walki klasowe oparte na antagonizmie między obu grupami prowadziły do uzyskania przez plebejuszy wielu praw politycznych, dotąd zastrzeżonych dla rodów patrycjuszowskich, w szczególności prawa da udziału w Zgromadzeniach oraz w Senacie i do piastowania niektórych urzędów. W późniejszych wiekach podział ten oparty na różnicy pochodzenia zaniknął, dokonało się natomiast wyróżnienie trzech stanów, głównie na podstawie kryterium różnic majątkowych: 1) stanu senatorskiego (ordo senatorius), który stanowił nadal szlachtę rodową, arystokrację;

2) stanu ekwitów (equites) 3) plebsu, stanu plebejskiego. Dwa pierwsze stany tworzyły klasę uprzywilejowaną. W jej ręku znajdowały się posiadłości ziemskie i liczni niewolnicy, ale z czasem i ona straciła swoje szczególne przywileje. W ostatniej bowiem fazie cesarstwa źródła wyróżniają już tylko dwie grupy obywateli wedle ich faktycznej pozycji społecznej i majątkowej: 1) pierwsza grupa "szlachetniejszych" (honestiores) obejmowała latyfundystów, senatorów, ekwitów i znaczniejszych urzędników; 2) do drugiej grupy "pośledniejszych" (humiliores) należeli ubożsi mieszkańcy miast i wsi. Podział ten był podziałem faktycznym, warstwa honestiores nie była oddzielana żadnym murem, o przynależności do niej decydowało nie pochodzenie, lecz rzeczywista przewaga majątkowa. Między obu kategoriami ludności istniały tylko drobne różnice prawne, humiliores podlegali surowszym karom i uciążliwszym podatkom niż honestiores. III. USTRÓJ PAŃSTWA W OKRESIE PRYNCYPATU 16. Powstanie pryncypatu i jego struktura. W okresie długich walk społecznych i politycznych o władzę, toczonych w okresie schyłkowym republiki w wieku I p.n.e., nie udało się ani Cezarowi w Rzymie (12), ani Antoniuszowi na Wschodzie. obalić starych urządzeń republikańskich i wprowadzić rządów absolutnych. Na inną drogę wkroczył Oktawian. Po pokonaniu Marka Antoniusza pod Akcjum (r. 31 p.n.e.) stał się on panem sytuacji w Rzymie. W r. 27 p.n.e. demonstracyjnie zrzekł się na rzecz ludu wszystkich uprawnień, które dotąd zostały mu przyznane. W rezultacie otrzymał je z powrotem w zmienionej formie. Senat przyznał mu nadal szereg funkcji i zaszczytnych tytułów. Stały się one podstawą władzy cesarskiej takiej, jaką sprawowali Oktawian i jego następcy. Istota rzeczy tkwiła w tym, że w nowym systemie sam cesarz wykonywał osobiście szereg funkcji, które w okresie republiki rozdzielone były między kilku najwyższych urzędników. Takie kumulowanie wielu urzędów w sposób trwały w ręku cesarza zapewniało mu stanowisko nadrzędne w stosunku do wszystkich organów państwowych. System wprowadzony przez Oktawiana i rozszerzony przez jego następców określa się mianem pryncypatu. Oznacza on w rzeczywistości system monarchiczny, w którym monarcha jako princeps (pierwszy obywatel Rzymu), przy pozornym zachowaniu systemu republikańskiego, sprawował osobiste rządy Ta swoista struktura władzy cesarskie znajdowała odbicie w długiej tytulaturze cesarzy. W tytulaturze tej występuje grupa tytułów o charakterze zaszczytnym, mającym podnieść autorytet władcy (princeps senatus, ojciec ojczyzny, August, Cezar), oraz druga grupa tytułów, określających zakres posiadanej władzy, sprawowane urzędy republikańskie, jak konsula, prokonsula, cenzora itd. I tak został Oktawianowi nadany tytuł ojca ojczyzny (pater patriae) oraz tytuł princeps senatus (pierwszy w Senacie). Tytuł ten od dawna przyznawano najpoważniejszemu senatorowi. Nie. dawał on cesarzowi żadnych szczególnych uprawnień, lecz podkreślał stanowisko jego jako pierwszego obywatela w państwie i wiązał jego stanowisko z tradycją republikańską. Stąd nazwa pryncypat dla określenia całego nowego systemu. Tytuł "Augustus" (wspaniały), nadany Oktawianowi przez Senat, został przez niego przyjęty jako imię i z kolei używany był

przez jego następców. Wreszcie tytuł "Caesar" został przyjęty przez Oktawiana jako nazwisko na pamiątkę wielkiego Juliusza Cezara, który już w 45 r. p.n.e. otrzymał tytuł "Imperator", a którego Oktawian był przybranym synem. Tytuł ten figurował następnie w tytulaturze jego następców z dynastii juliańskiej. Po ich wygaśnięciu tytuł "Cezar" wszedł zwyczajowo do tytulatury wszystkich cesarzy (imperatorów). Podstawę prawną władzy cesarskiej za Oktawiana stanowiły formalnie przyznane mu przez Senat następujące trzy uprawnienia: imperium prokonsularne, władza trybuna i urząd najwyższego kapłana. Z racji przyznanego sobie imperium prokonsularnego Oktawian miał nieograniczoną władzę w prowincjach, w dowództwie nad całym wojskiem oraz kierownictwo spraw zagranicznych. Imperium mieli bowiem prokonsulowie jako zarządcy prowincji rzymskich (12), Oktawian zaś przyjął imperium w zakresie rozszerzonym, w celu podkreślenia wyższości swej władzy. Nie chcąc jednak przyjąć tytułu króla, co naruszałoby tradycję republikańską, tytułował się "Imperator" (cesarz). Władza trybunacka (tribunicia potestas) przysługiwała w czasach republiki trybunowi ludowemu. Cesarz nie przywrócił tego urzędu i sam nie został trybunem ludowym, lecz dysponował ogromnymi uprawnieniami, które mieli dawniej trybunowie. Władza trybunacka dała mu nietykalność, prawo zwoływania Senatu i przewodniczenia jego obradom, występowania z inicjatywą ustawodawczą i prawo weta wobec wszelkich zarządzeń Senatu i innych urzędników (12). Jako najwyższy kapłan pontifex maximus) cesarz miał prawo wkraczania we wszystkie sprawy religijne i sprawował zwierzchnictwo nad wszystkimi kapłanami. Pozycja ta podniosła autorytet moralny cesarza. Pozory republikańskiego charakteru władzy princepsa wzmacniało to, że początkowo uprawnienia jego odnawiane były corocznie i co rok na nawo nadawane przez Senat. Formalnie więc princeps sprawował władzę z woli ludu. Na podobne j zasadzie drogą uchwał Senatu cesarze uzyskiwali dla siebie także i inne dalsze urzędy, jak np. czasami urząd konsula, który po upadku republiki stał się urzędem honorowym, czy urząd cenzora, który od czasów Domicjana cesarza sprawowali dożywotnio (od r. 84 n.e.). Podkreślić trzeba, że w późniejszym rozwoju Senat przyznawał cesarzom jeszcze rozleglejszą władzę niż ta, którą miał Oktawian. Od czasów Kaliguli Senat w formie ustaw, zwanych lex de imperio, przyznawał dalsze uprawnienia nowym cesarzom, jak np. prawo nadawania obywatelstwa, rozstrzygania o wojnie i pokoju, zawierania przymierzy, najwyższe sądownictwo w sprawach cywilnych i karnych, prawo wydawania rozporządzeń (konstytucji). W ten sposób władza cesarska stopniowo Przybrała charakter władzy faktycznie. nieograniczonej, z tym jednak, że zawsze jeszcze utrzymywała się teoria, iż piastunem władzy jest naród, który przeniósł na cesarza imperium. 17. Dalszy rozwój władzy cesarskiej i upadek znaczenia Senatu. W dalszym rozwoju cesarstwa wykształciły się nowe pojęcia i instytucje, mające jeszcze bardziej umocnić stanowisko cesarza w państwie. Już w I w. n.e. zaczęto traktować przestępstwo obrazy cesarza jako ciężką zbrodnię (crimem laesae majestatis), której dokonanie pociągało za sobą karę wygnania, później karę śmierci i konfiskatę całego mienia. Przestępstwo obrazy majestatu interpretowano bardzo szeroko,

by pod najbłahszymi pozorami zwalczać przeciwników. Metoda ta ułatwiała cesarzom walkę z arystokracją senatorską i równocześnie służyła powiększaniu majątków cesarskich przez konfiskatę. Od I w. n.e. wprowadzony został boski kult władcy, który stał się obowiązującą instytucją prawną. Początkowo Senat po śmierci cesarza decydował o. wprowadzeniu jego kultu. Z czasem zaczęto oddawać kult boski cesarzom, już za życia. Mimo tak rozległych uprawnień,. jakie uzyskał Oktawian i jego następcy, cesarstwo od początku nie miało charakteru monarchii absolutnej. Oktawian tworząc pryncypat, który zapewnił mu prawie nieograniczoną władzę, usiłował przedstawić ją jako wynikającą z ustroju dawnej republiki. Dlatego też długo utrzymały się niektóre instytucje republiki. Ulegały one stopniowej likwidacji i zastępowano je urządzeniami nowymi. Wśród instytucji tych szczególną rolę odgrywał jeszcze przez długi czas Senat, reprezentujący stan senatorski (15). Formalnie rola jego wzrosła nawet w I w. w związku z ograniczeniem znaczenia republikańskich Zgromadzeń Ludowych i faktycznym przejęciem przez Senat niektórych ich uprawnień. Senat sprawował więc początkowo szerokie funkcje ustawodawcze, sądowe i. administracyjne. Senatowi, co najważniejsze, przysługiwało prawo wyznaczania następcy po zmarłym cesarzu. Z tej też racji niektórzy autorzy mówią o istnieniu w okresie pryncypatu dualizmu władzy (diarchia), tj. podziału władzy między cesarza a Senat: W rzeczywistości, wobec uprawnień przyznawanych cesarzom, Senat stał się posłusznym narzędziem w ich ręku. Cesarze bowiem, obok prawa zwoływania Senatu i prawa sprzeciwu wobec jego uchwał, uzyskali ponadto jako cenzorzy decydujący wpływ na jego skład. Od III w ustawodawstwo przeszło w całości na cesarza. Godność cesarska nie była dziedziczna i to było jej najsłabszą stroną. Sprawa następstwa po zmarłym cesarzu nie była w ogóle prawnie uregulowana, poza tym, że wyboru nowego cesarza dokonywał Senat. Cesarze wywierali jednak wpływ na wybór swych następców przez desygnowanie ich za życia ż przez adopcję. W ten sposób godność cesarska utrzymywała się nieraz w pewnych dynastiach. Kandydaci na cesarzy znajdowali potężnego sojusznika w armii. W rzeczywistości też, i to już od I w n.e., o wyborze cesarza decydowało często wojsko narzucając Senatowi swoją wolę. W III w. nastąpiła zupełna anarchia. Wojsko powoływało -i strącało cesarzy, przy czym formalnie podstawą objęcia władzy przez cesarza była nadal uchwała Senatu. Tymczasem Senat przez swą usłużność wobec cesarzy albo buntujących się wojsk utracił wszelki autorytet. W tych warunkach władza cesarska, oparta na armii, nabrała cech niczym nie kontrolowanej władzy absolutnej. IV. USTRÓJ PAŃSTWA W OKRESIE DOMINATU 18. Władza cesarska. Początki dominatu wiążą się z panowaniem cesarza Dioklecjana (284-305) i przeprowadzonymi przez niego reformami ustroju państwa. Wprowadziły one nowy ład w państwie wyczerpanym przez długi okres kryzysu i anarchii w III w. Sama nazwa dominat określa charakter dokonanych przeobrażeń. Nazwa bowiem pochodzi od nowego tytułu przyjętego przez Dioklecjana - Dominus, w sensie "nasz Pan i Bóg" Tytuł ten wszedł do

oficjalnej tytulatury następców Dioklecjana zamiast dawnych tytułów "Imperator", "Caesar", oznaczał on więc połączenie kultu cesarskiego z kultem boskim, podkreślał równocześnie to, że Dioklecjan wprowadził nowy system rządów oparty na wzorze wschodnich despotii. Wszystko, co otaczało cesarza, było święte; na głowie nosił on diadem, wschodni symbol starożytny królewskości. Ołtarze z podobizną cesarza, otoczone świecami; znajdowały się w biurach urzędników i w obozach, przed jego osobą należało padać plackiem. W istocie władza cesarza była w pełna absolutna. W jego ręku skupiało się całe ustawodawstwo, pełnia władzy sądowej, był naczelnym wodzem i najwyższym kapłanem. Wszystkie instytucje republikańskie, które utrzymały się za pryncypatu, zostały zniesione lub zredukowane do minimum. Na ich miejsce wprowadzony został nowy zarząd państwa o charakterze skrajnie centralistycznym. Mimo tak wygórowanego stanowiska cesarza w państwie, nie zatarło się wykształcone już dawniej pojęcie państwa jako rzeczy publicznej (res publica). Najsurowsze zarządzenia państwowe były przeprowadzane w imię użyteczności publicznej. Nie można nie docenić tego rysu, znamiennego dla ustroju starożytnego Rzymu; przekazał on Europie w spadku wykształcone pojęcie państwa jako instytucji publicznoprawnej. 19. Podziały imperium. Dioklecjan rozumiejąc, że centralistyczne zarządzanie tak olbrzymim państwem, przeżywającym w dodatku trudności gospodarcze i zagrożonym od zewnątrz, przekracza siły jednej osoby, zapoczątkował system podziału zarządu państwa między kilka osób. W 288 r. podzielił się władzą z Maksymianem, którego mianował Augustem. W ten sposób było już dwóch Augustów i zapoczątkowany został podział imperium na część wschodnią i zachodnią. W 293 r. Dioklecjan dobrał jeszcze po jednym cezarze do obu Augustów, co powiększyło liczbę cezarów do czterech. System ten, w którym cztery osoby dzieliły między siebie zarząd świata rzymskiego bez naruszenia jedności państwa, nazywa się tetrarchią (czwórrządy). Po osiągnięciu pewnego wieku Augustowie mieli ustępować, przekazując władzę swoim cezarom, a ci z kolei jako Augustowie mieli sobie dobrać nowych cezarów jako przyszłych swych następców. Podobny system desygnacji czy kooptacji nie miał nic wspólnego z dziedzicznością ani elekcyjnością tronu - Senat nie miał tu nic do powiedzenia. System tetrarchii nie zdał egzaminu życiowego. Funkcjonował sprawnie jedynie za Dioklecjana. Wkrótce po abdykacji Dioklecjana i Maksymiana doszło już w r. 309 do walki o władzę między 3 Augustami i 3 cezarami. Jeden z nich, Konstantyn zdołał pozbyć się swoich rywali i przywrócić pod swoim panowaniem jedność rozbitemu państwu. Przeniósł on stolicę z Rzymu do Konstantynopola. Po jego zgonie w r. 337 znów rozpoczęły się podziały na dwie części, na cesarstwo wschodnie z Konstantynopolem i cesarstwo zachodnie ze stolicą w Mediolanie lub Trewirze. Energiczniejsi cesarze, jak Julian czy Teodozjusz, zdołali jeszcze przywrócić jedność. Po śmierci Teodozjusza jednakże, od r. 395, podział utrzymał się na stałe i odtąd losy obu cesarstw potoczyły się odmiennymi kolejami. Cesarstwo zachodnie upadło w r. 476. Natomiast cesarstwo wschodnie, czyli bizantyńskie, przeżyło upadek cesarstwa zachodniego o blisko tysiąc lat i trwało aż do zajęcia Konstantynopola przez Turków w r. 1453 (211). 20. Zarząd centralny państwa. Nadzwyczajne rozszerzenie się państwa rzymskiego w schyłkowym

okresie republiki i w początkowym okresie pryncypatu postawiło przed państwem trudny problem stworzenia systemu administracyjnego, który byłby zdolny zespolić w jedną całość wszystkie posiadane od dawna i nowo nabyte terytoria (13). Problem ten rozwiązało cesarstwo tworząc administrację opartą na centralizmie i biurokratyzmie, na planowym podziale administracyjnym kraju, na sieci hierarchicznie od siebie uzależnionych urzędników. Taka koncepcja administracji przewyższała wszelkie dawniej stosowane sposoby zarządzania wielkim państwem. Zapewniała ciągłość organizacji państwowej, która zdolna była przetrwać głębokie wstrząsy na szczeblu najwyższej władzy. Na tym polegała wyższość organizacji imperium rzymskiego nad despotiami wschodnimi. Wedle nowej koncepcji administracja przestała być jak dawniej systemem eksploatacji poddanych, a stała się służbą publiczną, uregulowaną prawnie i mającą służyć użyteczności publicznej. W administracji rzymskiej znalazły się już te zasady, które dopiero o wiele wieków później 'wprowadzone zostaną w Europie przez feudalną monarchię absolutną i które legną u podstaw nowożytnej administracji państwowej (235). Nową organizację zarządu państwa rozbudował i utrwalił Dioklecjan. Przeprowadzony został podział na urzędy centralne i lokalne, ustalono właściwą między nimi hierarchię. Najważniejszym organem centralnym był Św. Konsystorz, który miał charakter najwyższej rady cesarskiej i najwyższego sądu. W skład konsystorza wchodzili najwyżsi urzędnicy, kierujący określonymi resortami zarządu państwa (np. skarbem, sądownictwem). Od czasów Konstantyna niektórzy urzędnicy nosili tytuł komesów, np. comes stabuli (koniuszy), comes provinciarum (zarządca prowincji), Z konsystorzem związana była szeroko rozbudowana kancelaria. Dodajmy tutaj, że w związku z rozszerzeniem się działalności państwa administracja rzymska objęła swą ingerencją wiele dziedzin, które dawniej nie należały do sfery działalności państwowej. Obecnie państwo zaczęło wkraczać wszędzie tam, gdzie wchodziła w rachubę użyteczność publiczna, objęło więc np. nadzór nad aprowizacją kraju, pocztą, komunikacją itd. 21, Zarząd lokalny. Za pryncypatu państwo dzieliło się na prowincje pod zarządem urzędników noszących tytuły legatów, prezesów, prefektów lub rektorów. Prowincje dzieliły się na okręgi civitas. Zarząd lokalny był więc dwustopniowy. Podział ten stał się niewygodny wobec pomnożenia się liczby prowincji do około 100, którymi trudno było zarządzać centralnie w tak rozległym państwie. Nasuwała się konieczność wprowadzenia ogniw pośrednich zarządu lokalnego między prowincje a władzę centralną. Podobna potrzeba występowała często w historii różnych państw w miarę ich rozrostu terytorialnego. Dioklecjan wprowadził więc podział państwa na diecezje z wikariuszami na czele (było ich 12), z których każda obejmowała po kilka prowincji. W ten sposób powstał ustrój trójstopniowy. Nieco później Konstantyn wprowadził nowe ogniwo, mianowicie 4 prefektury jako organ nadrzędny nad diecezjami. Doszło więc do ustalenia systemu 4- stopniowego: prefektura - diecezja - prowincja - civitas. Te podziały administracyjne interesują nas szczególnie dlatego, że przetrwały one częściowo w późniejszych podziałach kościelnych oraz w podziałach administracyjnych państw feudalnych, w szczególności państwa frankońskiego. Na czele prowincji stali urzędnicy, obecnie zwani najczęściej prezesami lub sędziami (iudex), co podkreśla ich

szczególne kompetencje sądowe. Rezydowali orni w stolicy zwanej metropolią (civitas metropolis). Podobnie jak większość urzędników prezesi byli nominowani przez cesarza i odwołalni. Cesarze zmieniali często osoby sprawujące urzędy lokalne, by zapobiec ich zbytniemu zakorzenianiu się w terenie i by mieć ich zawsze w ręku. Jednostką podstawową zarządu lokalnego był okręg (civitas), tj. miasto wraz z otaczającym go terytorium, obejmującym inne miasta, wsie i latyfundia. Za pryncypatu w okręgach istniał pewien samorząd, tzn. organy okręgowe były wybieralne i prowadziły część administracji państwowej, oczywiście pod kontrolą państwa. Samorząd ten uległ za dominatu rozkładowi. 22. Sądownictwo. Rzymianie stworzyli bardzo rozbudowaną wielostopniową organizację wymiaru sprawiedliwości. Ponieważ władza sądowa nie była oddzielona od władzy wykonawczej, hierarchia sądowa za cesarstwa pokrywała się z hierarchicznym układem zarządu lokalnego. Poważną zaletą sądownictwa rzymskiego było wykształcenie się prawa apelacji, tzn. strony mogły odwoływać się od wyroku jednego sędziego do sędziego hierarchicznie wyższego, od duowirów w okręgu do prezesa prowincji, od prezesa do wikariusza w diecezji, od wikariusza do prefekta, a od prefekta do cesarza: Nie było rozdziału między sądownictwem cywilnym i karnym. Procedura cywilna i karna były jednak odmienne. Kary były bardzo surowe i wymierzane nierówno, zależnie od położenia społecznego podsądnego (15). 23. Skarbowość. Reformy Dioklecjana wkraczały również głęboko w dziedzinę życia gospodarczego i skarbowości rzymskiej. Od III w. coraz wyraźniej występowały objawy kryzysu, upadek miast i handlu, stały wzrost cen, częste braki żywności {14). Cesarstwo podjęło próby zaradzenia złu; do nich należała próba Dioklecjana zahamowania wzrostu cen. Ogłosił on w r. 301 cennik maksymalny określający najwyższe ceny wszelkich towarów i usług. Mimo że przekraczanie cen zagrożone było karą śmieci, cennik nie osiągnął celu i rychło został odwołany. Przy pogłębiającym się kryzysie gospodarczym potrzeby finansowe państwa stale wzrastały. Umiejętnie eksploatowane latyfundia cesarskie stanowiły ważną, ale niedostateczną podstawę dochodów: Niezbędne powiększenie dochodów można więc było uzyskać przez podwyższanie podatków. Państwo rzymskie zorganizowało bardzo rozwinięty i na wysokim poziomie techniki finansowej stojący system podatkowy. System ten był jednak w praktyce stosowany wadliwie. Po pierwsze, ogólne kwoty globalne podatku nakładanego corocznie były dostosowane nie tyle do możliwości płatniczych ludności, ile do stale wzrastających wydatków i potrzeb państwa. Po drugie, repartycja podatku, i to z reguły nadmiernie wysokiego, dokonywana była niesprawiedliwie. W efekcie podatki, i tak nadmiernie wysokie; przygniotły do ostatnich granic warstwy niższe i spowodowały dalsze obniżenie się poziomu gospodarczego kraju. Wywoływały też wśród niższych warstw wrogie nastroje wobec rzymskiego aparatu państwowego. Ucisk fiskalny za dominatu słusznie też oceniany jest w historiografii jako jedna z głównych przyczyn rozkładu imperium zachodniorzymskiego. 24. Wojskowość. Obrona kraju, zapewnienie mu bezpieczeństwa na zewnątrz należy

do najważniejszych zadań każdego państwa. Gdy system obrony kraju ulegnie rozkładowi, egzystencja państwa również ulega zagrożeniu. Organizacja wojskowości rzymskiej za dominatu potwierdza trafność tej obserwacji. Republika rzymska stworzyła znakomitą armię lądową i marynarkę, które zapewniały Rzymowi panowanie nad światem. Już za pryncypatu zaczęły występować objawy kryzysu systemu wojskowego, który w związku z potrzebami wzmocnienia obronności kraju pogłębił się za dominatu. Armia rzymska, pierwotnie oparta na powszechnym obowiązku służby wojskowej, w I w. p.n.e. przekształciła się bowiem w armię zawodową, składającą się z żołnierzy opłacanych żołdem i pełniących służbę w ciągu 20 lat. Prowadziło to do oderwania się armii od społeczeństwa. Stawała się orna w ręku dowódców ważnym czynnikiem, decydującym w walkach o władzę. Posiadanie poparcia ze strony armii lub jego brak zaczęło decydować o objęciu władzy lub o jej utracie. Granice państwa (limes) były zabezpieczone od najazdów ludów barbarzyńskich systemem fortyfikacyjnym, wzdłuż którego skupiano garnizony wojskowe, obsadzane przez zawodowych i dziedzicznych żołnierzy. Byli orni osiedleni na ziemni wraz ze swymi rodzinami i tworzyli tzw. kolonie wojskowe. Od IV w. limes zaczął zawodzić wobec. wzrastającej presji z zewnątrz. Na skutek częstego jego przekraczania przez najeźdźców należało wzmocnić oddziały wojskowe wewnątrz kraju. Te nowe zadania wymagały więc powiększenia liczby wojska. Trzeba było odwołać się do jakiejś innej metody rekrutacji armii. Nowy system oparto się na dwóch środkach: 1) na przymusowej służbie kolonów 2) na służbie wojsk barbarzyńskich. Pociągano więc właścicieli wielkich latyfundiów do dostarczania na stałe dla armii kontyngentów wojskowych spośród kolonów i niewolników. Następnie wprowadzano do armii coraz liczniejsze oddziały barbarzyńskie. Praktykę podobną stosowano już za pryncypatu przy organizowaniu kolonii wojskowych. Obecnie, za dominatu, pozwalano całym szczepom germańskim, nawet tym, które przekroczyły 'limes siłą, osiedlać się w obrębie państwa rzymskiego jako ludom sfederowanym. W ten sposób osiedlili się np. Wizygoci i Burgundowie na terenie dzisiejszej. Francji, Frankowie na terenie dzisiejszej Belgii. Służba wojskowa wykonywana przez elementy etnicznie obce, nie związane z tradycją rzymską, nie mogła uratować imperium przed dalszymi na jazdami. Szczepy germańskie osiedlone na terenie cesarstwa nie tylko nie zabezpieczały państwa na zewnątrz, lecz przyczyniały się do jego wewnętrznego rozkładu (37). Cesarze próbowali zaradzić grożącemu niebezpieczeństwu przeprowadzając reformy organizacji wojska. Najważniejszą z nich jest wspomniany już rozdział między władzą cywilną i wojskową. Na czele armii stanęli mistrzowie milicji {magister militiae), im podlegli hierarchicznie podporządkowani wodzowie (dux). W ten sposób powstała w państwie obok administracyjnej - druga hierarchia, wojskowa; dołączy się do niej jeszcze trzecia - kościelna (25). 25. Państwo a chrześcijaństwo. Chrześcijaństwo było czynnikiem, który wprowadził do państwa, rzymskiego za dominatu nowe elementy. Nie miejsce tu na powadzenie dyskusji na temat tego, czy i w jakim stopniu chrześcijaństwo przyczyniło się do upadku państwa rzymskiego. Nas interesuje tutaj problem położenia prawnego chrześcijan w

cesarstwie, następnie, od czasu uznania kościoła przez państwa, wzajemny stosunek między tymi obu instytucjami, wreszcie organizacja samego kościoła. W położeniu prawnym chrześcijaństwa w cesarstwie wyróżnić można trzy etapy, rozgraniczone datami lat 313 i 392. 1. Aż do wydania edyktu mediolańskiego przez cesarza Konstantyna w r. 313 stosowano w państwie rzymskim nietolerancję wobec chrześcijan. Cesarz był najwyższym kapłanem i bogiem, a oddawanie kultu boskiego cesarzowi było instytucją państwową. Instytucji tej nie podporządkowywali się chrześcijanie, uprawiający religię monoteistyczną; było to formalną przyczyną znanych prześladowań, które trwały do IV w. 2. Edykt mediolański rozpoczął nowy okres. Wprowadził on bowiem ogólną tolerancję religijną i równouprawnienie wszystkich wyznań. W rzeczywistości kościół w IV w. uzyskał stopniowo stanowisko wyznania uprzywilejowanego, a mnożyć się zaczęły ograniczenia kultu pogańskiego, prowadząc do zakazu jego praktykowania. 3. Edykt cesarza Teodozjusza z r. 392 przekreślił zasadę tolerancji wyznaniowej z r. 313 i wprowadził pełną nietolerancję w stosunku do kultu pogańskiego. Odtąd uprawianie pogaństwa podlegało karom. W r. 416 poganie zostali wykluczeni od urzędów, a w r. 435 kult pogański zagrożony został karą śmierci. Chrześcijaństwo stało się wyznaniem panującym. Kościół chrześcijański uzyskał w r. 313 wraz z poparciem państwa osobowość prawną. Wyszedłszy z katakumb w szybkim czasie stał się potęgą moralną i polityczną. Jak więc ułożyły się jego stosunki z państwem? Istniało prawdopodobieństwo, że chrześcijaństwo wejdzie po prostu na miejsce państwowej religii pogańskiej, ściśle podporządkowanej cesarzom i że biskupi oraz kapłani chrześcijańscy przejmą stanowisko i przywileje usuniętych kapłanów pogańskich. Kościół jednak wprowadzał nieznane światu starożytnemu odróżnienie świeckiej sfery działalności państwa i sfery religijnej. Państwo starożytne nie dostrzegało natomiast granicy między władzą świecką i duchowną. Sprawowanie przez monarchę funkcji najwyższego kapłana czy przyznawanie mu charakteru boskiego podnosiło w oczach poddanych autorytet państwa. A więc i cesarze rzymscy po uznaniu kościoła dążyli do tego, by go ściśle swej władzy podporządkować. Wprawdzie cesarz Gracjan (375 - 383) zarzucił tytuł najwyższego kapłana (pontifex maximus), ale w V w. cesarze przyjmowali tytuł biskupów (pontifex). Cesarze znajdowali też ze strony kościoła silne poparcie i posługiwali się nim jako narzędziem politycznym. Hierarchię kościelną uważali za trzecią, obok hierarchii wojskowej i administracyjnej, hierarchię urzędniczą. Wkraczali też swym autorytetem w ściśle wewnętrzne sprawy kościoła, jak np. sprawy kultu. W ten sposób wykształcił się system podporządkowania kościoła władzy świeckiej, który doszedł później do pełnego rozkwitu w cesarstwie bizantyńskim i określany był jako cezaropapizm. Kościół przyjmował opiekę cesarstwa skwapliwie. Państwo zapewniało mu wysoką pozycję, stworzyło mu podstawy materialnej egzystencji, pomagało w zwalczaniu pogaństwa i herezji. Niemniej jednak kościół stał mocno na gruncie rozróżniania zakresu władzy duchownej i świeckiej. W słynnym liście papieża Gelazego z r. 494 znajduje się sformułowanie o odrębności i nawet o wyższości władzy duchownej nad świecką. Dlatego też upadek cesarstwa zachodniego nie pociągnął za sobą upadku kościoła i jego odrębnej organizacji. Kościół odzyskał

wolność, a w przyszłości nieraz będzie się upominać o wyzwolenie z przemocy państwa lub - zależnie od sytuacji - o uzyskanie przewagi w państwie. Tak więc za dominatu już zarysowały się podstawowe trudności uregulowania stosunku państwa do kościoła. Następne wieki będą przynosić różne próby rozwiązywania tego zagadnienia. 26. Początki organizacji kościelnej. Również już za dominatu wykształciła się specyficzna organizacja kościoła - taka, jaka w głównym zrębie przetrwała do czasów współczesnych. Rzecz znamienna, że organizacja ta wzorowała się na organizacji państwa rzymskiego, w szczególności w podziałach terytorialnych. Od V w. na ogół powszechnie uznawanym zwierzchnikiem kościoła stał się biskup rzymski, papież. Papieżowi podlegali biskupi rezydujący w stolicach prowincji (czyli metropolii), tzw. metropolii. Metropolitom z kolei podlegali biskupi rezydujący w stolicach okręgu (civitas). Kult miał pierwotnie charakter miejski i skupiał się w stolicy biskupiej, w jej kościele katedralnym. Przy katedrach działały później kapituły, złożone z kapłanów zwanych kanonikami, które pomagały biskupowi w zarządzie jego okręgu, zwanego z czasem diecezją. Nieco później powstała sieć kościołów parafialnych, zarządzanych przez plebanów (proboszczy), podlegających władzy biskupiej. Biskupi byli wybierani przez kler wspólnie z ludem. Od IV w. rozwinęły się różne formy zjazdów kościelnych. Sobory gromadziły biskupów z całego kościoła i decydowały o najważniejszych sprawach dogmatycznych i innych. Synody metropolitalne i diecezjalne, gromadziły kier z terenu metropolii bądź diecezji. Klasztory, które w średniowieczu odegrały tak poważną rolę, zaczęły się rozwijać dopiero od wystąpienia św. Benedykta, tj. od VI w. (Monte Casino). V. ŹRÓDÓA PRAWA RZYMSKIEGO 27. Wprowadzenie. Nauka zajmuje się historią źródeł prawa w różnych aspektach. Może np. zajmować się źródłami poznania treści prawa, tj. opisem źródeł historycznych - tych, które dają możność poznania prawa stosowanego w danym kraju i w danym czasie (fontes iuris cognoscendi). Źródłami takimi są m. in. ustawy, spisy prawa, dokumenty praktyki prawnej, akta i wyroki sądowe itp. Nauka zajmuje się również historią źródeł prawa w innym znaczeniu, mianowicie w sensie formalnym, tzn. badaniem tego, w jaki sposób powstawało prawo, jakie były źródła jego kształtowania się (fontes iuris oriendi). Źródłem prawa może być zwyczaj (prawo zwyczajowe), ustawa (prawo stanowione), jurysprudencja (tzn. zasady prawne ustalone przez działalność prawników, w szczególności przez orzecznictwo sądowe), doktryna. W stosunku do prawa stanowionego ważne jest określenie tego, kto stanowił prawo, jaki organ państwowy był do tego powołany. Największym wkładem świata starożytnego do światowej kultury prawniczej było dzieło starożytnego Rzymu w dziedzinie prawa prywatnego. Rzymianie stworzyli pierwszy na świecie wyczerpujący, kompletny system prawny, im świat zawdzięcza powstanie nauki prawa. Studium historii źródeł prawa rzymskiego daje niezwykle bogaty obraz tego, w jaki sposób

tworzyło się i rozwijało prawo rzymskie na przestrzeni tysiąclecia - od form bardziej prymitywnych do rozwiniętej kodyfikacji cesarza Justyniana. Pozwala zauważyć, w jaki sposób ewolucja prawa dokonywała się równolegle do ewolucji gospodarczej, społecznej i politycznej państwa rzymskiego, rozwijającego się od drobnej civitas do imperium światowego. Kolejne etapy rozwoju Rzymu znajdowały odbicie w prawie prywatnym. Wzrost gospodarczy i terytorialny państwa wpływał na rozszerzanie się zasięgu osobowego prawa. Rozwój obrotu gospodarczego pociągał za sobą powstawanie nowych, dostosowanych do potrzeb życia urządzeń prawnych, prowadził zatem do rozszerzania się również i rzeczowego zakresu prawa. Stosownie do zmiennego układu sił politycznych i zmian formy państwa ewolucji podlegał również sam sposób tworzenia się prawa. Na miejsce prawa zwyczajowego wkraczało prawo stanowione, tworzone przez ustawy, później także przez działalność prawników rzymskich. 28. Laicyzacja prawa i jego racjonalizacja. Prawo rzymskie, podobnie jak prawo wielu ludów pierwotnych, było początkowo ściśle związane z religią. Normy prawa mieszały się z normami religijnymi, a do kapłanów należała interpretacja prawa. W Rzymie niezwykle wcześnie dokonał się proces zeświecczenia prawa, jego laicyzacja. Wystąpiło to już w Ustawie XII Tablic z V w., która świadczy o tym, że Rzy- mianie rychło zaczęli traktować normy prawne jako normy świeckie, odrębne od norm religijnych, że nadali prawu charakter racjonalny. Ten właśnie racjonalizm cechował do końca rzymskich prawników. Z nim też związane były tendencje do usuwania z prawa rzymskiego pierwotnej formalistyki, typowej debla nierozwiniętych prawodawstw. Rozwój prawa szedł więc w kierunku upraszczania czynności prawnych, ku przywiązywaniu większej wagi do treści wewnętrznej normy prawnej niż do formy zewnętrznej czynności prawnej. Za wyraz racjonalistycznych tendencji prawa rzymskiego można uznać też rychłe ograniczenie znaczenia zwyczaju prawnego i prawa zwyczajowego oraz wysunięcie prawa stanowionego jako głównego źródła powstawania prawa. 29. Tendencje do upowszechnienia i jednolitości prawa (ius gentium a ius civile). Prawu rzymskiemu podlegali początkowo jedynie obywatele rzymscy (cives), członkowie dawnej rzymskiej civitas. Stąd prawo prywatne rzymskie przyjęło nazwę prawa cywilnego (ius civile). Prawu cywilnemu nie podlegali więc cudzoziemcy, peregryni zamieszkali na terenie państwa. W miarę terytorialnego rozszerzania się państwa i przyznawania obywatelstwa rzymskiego dalszym kręgom mieszkańców, uważanych dotąd za cudzoziemców (15), rozszerzał się również zakres osobowy stosowania prawa cywilnego. Gdy cesarstwo wkroczyło na drogę budowy państwa uniwersalnego, ewolucja prawa również szła ku uniwersalizmowi, ku nadaniu mu charakteru prawa powszechnego. Wyrazem tych tendencji było powstanie nowego systemu prawa określanego mianem ius gentium (prawo ludów). W starożytności prawo obowiązywało nie terytorialnie, lecz osobowo. Każda mianowicie osoba, bez względu ,na to, gdzie przebywała, podlegała swojemu własnemu prawu. Umowę cudzoziemca z Rzymianinem sądy traktowały dla każdej ze. stron według innego, ich własnego prawa. Trzeba więc było wynaleźć jakiś nowy system prawny, który byłby właściwy

dla stron podlegających odmiennym prawom. Taki system został stworzony głównie przez działalność sądowniczą pretorów dla peregrynów. Pretor dla peregrynów przez wydawanie edyktów dotyczących spraw między cudzoziemcami a Rzymianami mógł wykraczać pala ramy obowiązującego ius civile i tworzyć nowe normy prawne (12). Na tej zasadzie powstał drugi obok ius civile system prawny, zwany ius gentium, system dostosowany do obrotu z cudzoziemcami (33). Do systemu tego wprowadzono szereg doświadczeń i urządzeń prawnych obcych ludów, usunięto zbędny formalizm i nadano przepisom prawnym elastyczność dostosowaną do potrzeb międzynarodowego obrotu prawnego. Ius gentium nie było więc żadnym prawem obcych ludów, lecz było częścią prawa rzymskiego prywatnego, która w zasadniczych pojęciach zgadzała się z przepisami . prawnymi obcych ludów. I właśnie to ius gentium stworzone pierwotnie dla stosunków prawnych z cudzoziemcami zaczęto - ze względu na jego postępowość - stosować również w stosunkach między obywatelami rzymskimi. Stało się ono wyrazem tendencji rozwojowych prawa rzymskiego ku powszechności i stało się prawem obowiązującym w całym światowym imperium rzymskim. Po wydaniu edyktu cesarza Karakalii w r. 212 (15), rozciągającego obywatelstwo rzymskie na wszystkich mieszkańców imperium, ius gentium w znacznym stopniu zlało się z ius civile. 30. Rozwój rzeczowego zakresu prawa (ius honorarium a ius civile). Obok potrzeby rozszerzenia właściwości osobowej prawa (ius gentium), zagadnieniem istotnie ważnym dla rozwoju prawa rzymskiego stał się rychło problem rozszerzenia również jego zakresu rzeczowego. Prawo starorzymskie, archaiczne i proste, ograniczało się do niewielu norm i do nielicznych czynności prawnych. W miarę rozrostu rzymskiej civitas, społeczeństwo rozwijające szerszą działalność gospodarczą i mające bardziej różnorodne potrzeby wymagało przepisów prawnych o wiele liczniejszych i szczegółowszych. Ius civile opierało się od V w. na Ustawie XII Tablic i na późniejszym ustawodawstwie. Ustawodawstwo to wkraczało bardzo rzadko w dziedzinę prawa prywatnego i nie nadążało za dokonywującymi się przemianami społecznymi oraz gospodarczymi. Istniejące braki wypełnione zostały w wysokiej mierze przez działalność jurysdykcyjną pretorów oraz przez wydawane przez nich edykty i dekrety. Ich działalność prowadziła do powstawania wielu norm prawnych, bardziej elastycznych i bardziej dostosowanych do wymogów życia. Normy te, określane jako ius honorarium albo prawo pretorskie, wykraczając poza zakres prawa cywilnego (ius civile), wywierały wraz z również przez pretorów tworzonym ius gentium decydujący wpływ na rozwój prawa rzymskiego w ostatnich wiekach republiki i po-za pryncypatu - do II w n.e. (33). W ten więc sposób ukształtowały się w Rzymie trzy niejako odmienne systemy prawne: ius civile, ius gentium i ius honorarium. Systemy t z czasem zleją się dopiero w ramach ujednoliconego rzymskiego ius civile O ile źródłem ius civile były przede wszystkim ustawy, o tyle źródłem ius honorarium był edykt pretorski. Wprawdzie .większość, ale bynajmniej nie wszystkie normy ius gentium zawdzięczały swe pochodzenie działalności pretorów (29) i dlatego pokrywały się one tylko do pewnego stopnia z normami ius honorarium. Z drugiej bowiem strony wiele norm ius honorarium dotyczyło wyłącznie prawa obowiązującego obywateli rzymskich:

31. Źródła powstania prawa. Jak już powiedzieliśmy, w rozwój prawa rzymskiego prawo zwyczajowe uległo rychłemu ograniczeniu n rzecz prawa stanowionego, a podstawowym źródłem prawa stała się ustawa tzn. akt wydany przez właściwy organ ustawodawczy. Zastanowić się trzeba nad sposobem kształtowania się tego prawa, nad tym, jakie organy były powołane do wydawania ustaw i do tworzenia prawa. Oceniając pod tym kątem widzenia źródła prawa rzymskiego, zauważymy ewolucję, która stanowi konsekwencję ogólnej ewolucji ustrojowej państwa rzymskiego. W okresie monarchii głównym źródłem prawa było jeszcze prawo zwyczajowe obok pewnej działalności ustawodawczej królewskiej. Za republiki na czoło wysunęło się ustawodawstwo stanowione przez Zgromadzenia Ludowe, a w dwóch ostatnich wiekach republiki prawo zwyczajowe straciło znaczenie. Natomiast obok ustawodawstwa Zgromadzeń Ludowych, rozwijającego ius civile, wystąpiła działalność prawotwórcza pretorów w dziedzinie 'kształtowania ius honorarium i ius gentium. Za pryncypatu ustawodawstwo spoczęło formalnie w rękach Senatu i cesarza. Zahamowaniu uległ rozwój prawa pretorskiego, a rozległą działalność prawotwórczą rozwinęli prawnicy rzymscy, powołani do oficjalnej wykładni prawa. Za dominatu ustawodawstwo znalazło się niemal niepodzielnie w ręku cesarza. Przyznanie ustawie charakteru głównego źródła tworzenia prawa stało się cechą prawa rzymskiego, przyswojoną przez większość ustawodawstw europejskich, które z czasem przejęły z Rzymu podstawowe pojęcia prawne. 32. Ustawy. Ustawę (lex) wydawały za republiki Zgromadzenia Ludowe na wniosek urzędnika, który był jej autorem. Ustawa brała nazwę od jego nazwiska, np. Lex Hartensia była ustawą wniesioną przez Zgromadzenie przez Hortensjusza. Zgromadzenia wydawały z reguły ustawy szczegółowe, znamy tylko jedną ustawę ogólną, wydaną ok. r. 451 p.n.e. Ustawa ta nosi nazwę Ustawy XII Tablic. Treścią jej były przepisy ze wszystkich dziedzin prawa sądowego. Przez długie wieki ustawa ta była czczona przez Rzymian jako główne źródło i podstawa porządku prawnego. Za pryncypatu ustawodawstwo przeszło faktycznie ze Zgromadzeń Ludowych do Senatu (17). Ustawy wydawane przez Senat nosiły nazwę senatusconsulta. Od II w. władzę ustawodawczą przejął faktycznie cesarz na mocy swego imperium. 33. Działalność prawotwórcza pretorów. Wyżej wspomniana działalność prawotwórcza pretorów (29 i 30) rozwinęła się w ostatnich wiekach republiki z powodu słabej i zbyt powolnej działalności ustawodawczej Zgromadzeń Ludowych. Urząd pretorski utworzony w r. 367 p.n.e., dawał władzę sądowniczą w państwie. Jak wspominaliśmy, ok. r. 242 p.n.e. powołano obok pretora, który odtąd nosił nazwę pretora miejskiego (pretor urbanus), drugi urząd pretora dla cudzoziemców (12). Pretorzy przez prawo wydawania edyktów i dekretów mieli możność "pomagać, uzupełniać i poprawiać ius civile". Pretor obejmując urząd wydawał edykt pretorski zawierający zasady prawne, na jakich będzie opierał swą działalność sądową. W praktyce pretor opierał brzmienie swojego edyktu na tekście edyktu swego poprzednika. W ten sposób kształtował się obok ius civile wspomniany już nowy system ius honorarium. Równolegle pretor dla cudzoziemców wywierał wpływ na kształtowanie się ius gentium. Około r. 137 na zlecenie cesarza Hadriana wybitny prawnik rzymski Salvius

Iulianus zebrał wszystkie edykty pretorskie jako Edictum Salvianum, stanowiący odtąd trzon prawa pretorskiego; odtąd też nie podlegało ono dalszemu rozwojowi. Można więc powiedzieć, że od Edictum Salvianum edykty pretorskie przestały być źródłem tworzenia prawa. 34. Działalność prawotwórcza prawników rzymskich. Biorąc pod uwagę to, że za pryncypatu stosowano trzy równoległe i współzależne systemy prawa prywatnego: ius civile, ius honorarium i ius gentium, łatwo zrozumieć rolę, jaką w tym czasie mogli spełniać wykształceni prawnicy, z chwilą gdy zostali powołani do oficjalnej wykładni prawa. Oni przyczynili się głównie do nadania całemu prawu rzymskiemu charakteru logicznego systemu i do stworzenia nauki prawa opartej na tym systemie. Wiek najwyższego rozkwitu nauki prawa rzymskiego, tzw. okres klasyczny prawa rzymskiego, wiąże się z działalnością takich prawników żyjących w I-III w. n.e., jak Gaius, Labeo, Papinianus, Paulus, Ulepianus. Prawnicy ci stworzyli wielką literaturę naukową, która stała się doniosłym czynnikiem rozwoju prawa prywatnego. Wywierali oni od dawna bezpośredni wpływ na praktykę przez udzielanie odpowiedzi (responsów) na pytania z dziedziny prawa. Otóż za pryncypatu niektórzy prawnicy uzyskiwali tzw. ius respondendi, czyli prawo udzielania odpowiedzi (responsów) ex auctoritate principis, tj. pod autorytetem cesarskim. Opinie przez nich wyrażane wiązały sędziego. Z czasem zaczęto uważać, że opinie takie mają znaczenie nie tylko dla jednego procesu, ale znaczenie ogólne. Później, drogą zwyczaju, zaczęto nadawać znaczenie ogólne także opiniom wyrażonym w dziełach prawników wyposażonych w ius respondendi. Dzieła te zaczęto stawiać na równi z prawem obowiązującym. 35. Konstytucje cesarskie i kodyfikacje. W okresie dominatu całe ustawodawstwo znalazło się niepodzielnie w ręku cesarzy. Dawne leges uchwalone przez Zgromadzenia Ludowe, senatus consulta i edykty pretorskie wygasły jako źródła tworzenia prawa. Konstytucje cesarskie zaczęły teraz wywierać decydujący wpływ na dalszy rozwój prawa i na zacieranie różnic między dotąd stosowanymi systemami prawa. Ustawodawstwo cesarskie wprowadzać zaczęło większą jednolitość prawa i kształtować nowy system, określany przez naukę jako ius novum vel extraordinarium (prawo. nowe, czyli nadzwyczajne). W tym kierunku ujednolicenia i uporządkowania prawa poszły podjęte w IV w. prace kodyfikacyjne. Rozpoczęto od opracowywania zbiorów konstytucji cesarskich oraz pism prawników rzymskich. Powstały najpierw prywatne zbiory, zawierające konstytucje z II i III w., znane pod nazwą Kodeksu Hermogeniańskiego i Kodeksu Gregoriańskiego. Zbiór oficjalny 300 konstytucji cesarskich od czasu cesarza Konstantyna (312 wszedł w życie w r. 439 pod nazwą Kodeksu Teodozjańskiego. Kodeks ten miał jeszcze duże braki i błędy. Odegrał on jednak później wielką rolę w Europie zachodniej, gdyż stanowił tam do XII w. podstawę znajomości prawa rzymskiego (63). Znajomość późniejszej kodyfikacji Justyniana dotarła bowiem do Europy zachodniej bardzo późno (100). Największe dzieło kodyfikacyjne zostało podjęte dopiero w VI w. przez cesarza Justyniana w cesarstwie bizantyńskim. Powołał on specjalną komisję pod przewodnictwem swego ministra dworu Tryboniana. Efektem pracy komisji było opracowanie trzech

wielkich dzieł: Kodeksu, Digestów i Instytucji. Później powstały Nowele. 1. Kodeks (ogłoszony w r. 529, wycofany i zastąpiony nowym kodeksem w r. 534); zawiera zbiór konstytucji będących w mocy; obejmuje 12 ksiąg. 2. Digesta albo Pandecta (ogłoszone w r. 533); stanowią one największą część całej kodyfikacji: zawierają zaś wyłącznie wyciągi z pism prawników zestawione w układzie rzeczowym; obejmują 50 ksiąg, tzn. ok. 1/20 zawartości wykorzystanych 1500 ksiąg prawników. 3. Instytucje (ogłoszone w r. 533); stanowią rodzaj podręcznika prawa rzymskiego opartego na wkładzie dzieła Gaiusa, Instytucje. Dają jasny i przejrzysty wykład prawa rzymskiego z VI w. 4. Nowele. Są to zbiory konstytucji wydanych przez Justyniana od czasu wprowadzenia Kodeksu; opracowane zostały w trzech redakcjach, zapewne po śmierci Justyniana i nie zostały wydane jako zbiór urzędowy. Kodyfikacja justyniańska była formalnym ukoronowaniem wielkiego dzieła prawników rzymskich; jej całość określano później jako Corpus iuris civilis. Na niej przede wszystkim oparł się późniejszy rozwój nauki prawa rzymskiego i kształtowała się europejska kultura prawnicza. Stało się tak, ponieważ kodyfikacja Justyniana była najłatwiej dostępnym dla prawników średniowiecznych źródłem poznania prawa rzymskiego. Kodyfikacja ta daje jednak obraz prawa rzymskiego ze schyłko- wego okresu cesarstwa, prawa, które nie stało na tak wysokim poziomie jak prawo klasyczne z II i III wieku. Zwróciliśmy już uwagę na to, że w przeciwieństwie do terminologii prawa państwowego, która jest pochodzenia greckiego, rzymska łacina uformowała międzynarodową terminologię z dziedziny prawa prywatnego (10). Tymczasem jednak świat starożytny nie przekazał prawie żadnej tradycji myśli prawniczej w dziedzinie prawa karnego. Podstawy nauki prawa karnego powstaną dopiero w średniowieczu w miastach włoskich (280). Rysem szczególnie znamiennym rzymskiego prawa prywatnego był jego charakter indywidualistyczny. Obywatel mógł zawierać różnorakie umowy, miał zupełną swobodę . w swych stosunkach obligacyjnych. Prawo rzymskie stało na straży praw indywidualnych właściciela i prawa własności. W rozdziałach następnych śledzić będziemy, kiedy i w jaki sposób prawo rzymskie będzie wpływało na rozwój prawa w Europie. Zauważymy też, w jaki sposób normy prawa rzymskiego będą służyły interesom klas posiadających w państwie feudalnym i burżuazyjnym (100, 250, 275 - 279, 433, 528, 533). Rozdział IV ORGANIZACJE SPOÓECZNE I POLITYCZNE LUDÓW GERMAŃSKICH I SÓOWIAŃSKICH I. LUDY GERMAŃSKIE 38. Okres plemienny. W czasie gdy nad Morzem Śródziemnym rozwijały się państwa niewolnicze, a Rzym dochodził do swej wielkiej potęgi, północna Europa zasiedlona była już przez ludy celtyckie, germańskie i słowiańskie, które stały na niższym poziomie rozwoju społecznego i żyły w ustroju wspólnoty pierwotnej.

Celtycki lud Gallów podbity przez Cezara w I w. p.n.e. uległ rychłej romanizacji w ramach cesarstwa. Ludność celtycka w Brytanii została wyparta (od V w.) przez germańskie ludy Anglów i Sasów. Resztki ludności celtyckiej utrzymały się w Szkocji, Walii, francuskiej Bretanii i przede wszystkim w Irlandii. Nie odegrały one większej roli historycznej. Największa rola w likwidacji cesarstwa zachodniego przypadła ludom germańskim. Ludy południowosłowiańskie natomiast zaważyły na losach cesarstwa wschodniego, tworząc organizacje polityczne na, jego terenach. Najstarsze wiadomości pisane o Germanach zawdzięczamy znanym autorom starożytnym, Cezarowi (I w. p.n.e.) i Tacytowi (I w. n.e.). Od wielu pokoleń toczą się w nauce zawzięte spory na temat interpretacji nieco bałamutnych wiadomości o Germanach, przekazanych przez obu autorów. Niektóre pozorne sprzeczności można tłumaczyć tym, że obserwacje Tacyta dają nam obraz ustroju Germanów, bardziej rozwiniętego w stosunku do czasów Cezara o blisko półtora wieku dawniejszych. W okresie tym dokonywało się przejście ludów germańskich od koczownictwa do osiadłości, od pasterstwa i myślistwa do rolnictwa. W czasie tym rozwijały się organizacje plemienne, które później zastąpione zostaną przez wyższorzędną organizację państw szczepowych. Wiadomości o Germanach w okresie plemiennym nie są obfite. Gospodarka rolna była prymitywna, brak było zwartego osadnictwa. Większość ludności stanowili wolni. Wśród nich wyróżniały się grupy bogatych możnych. Źródła prawne z późniejszego okresu mówią o ich uprzywilejowaniu, mianowicie o wyższej główszczyźnie (wergeld) należnej za zabicie możnego (57). Istnieli też niewolnicy rekrutujący się z jeńców wojennych. Byli oni mniej liczni, co jest zrozumiałe wobec niskiego poziomu gospodarczego Germanów. W społeczeństwie pierwotnym, dla którego podstawowym zagadnieniem było zabezpieczenie się przed głodem, żywienie niewolników stanowiło dodatkowe obciążenie gospodarcze. Stąd pierwotnie jeńców wojennych puszczano wolno lub mordowano. U plemion germańskich niewolnicy byli osiedlani na roli na warunkach podobnych do kolonatu rzymskiego (niewolnictwo patriarchalne). U niektórych plemion germańskich występowała też ludność półwolna (liti), które rekrutowała się z ludności podbitego plemienia. Podstawową jednostkę organizacji społecznej stanowił ród. Składał się on z kilku rodzin wywodzących się od wspólnego przodka. Ród miał różnorodne funkcje: religijne, gospodarcze i społeczne. Funkcja religijna rodu wiązała się z kultem wspólnych przodków. Funkcja gospodarcza rodu polegała na tym, że ród osiedlał się wspólnie na ziemi, która stanowiła początkowo jego wspólną, rodową własność. Dopiero w późniejszym rozwoju wykształciła się własność rodzinna i indywidualna. Ród zapewniał ochronę jednostce i występował w jej obronie. W razie pokrzywdzenia członka rodu, ród, wobec braku odpowiednich organów sądowych, dochodził sam krzywdy na rodzie krzywdziciela. Ta instytucja wróżdy (zemsty rodowej) zastąpiona została później systemem kompozycyjnym, tj. możliwością wykupienia się sprawcy przed zemstą rodu opłatami (główszczyzna) (57). Większa ilość rodów tworzyła plemię, które podobnie jak ród opierało się na świadomości wspólnego pochodzenia. W okresie wędrówek państewka plemienne (a także szczepowe) przenosiły swoje siedziby. Państewka te nie miały więc charakteru państwa terytorialnego, lecz opierały się na związku osób. Plemiona

mogły dzielić się na pewną liczbę tzw. pagi. Głównym organem władzy w plemieniu było zgromadzenie wszystkich ludzi walnych, zdolnych do noszenia broni - wiec. Wiec decydował o najważniejszych sprawach. Do niego należało: a) wypowiedzenie wojny lub zawarcie pokoju; b) sądownictwo w najważniejszych sprawach; c) wybór króla (rex), a w plemionach, które nie miały króla, wybór wodza na czas wojny (dux); wybór naczelników pagi. Funkcje państwa plemiennego były bardzo ograniczone, sprowadzały się bowiem do obrony plemienia na zewnątrz i do funkcji sądowych. Wojskowość opierała się na powszechnym obowiązku wszystkich wolnych. Rychło w otoczeniu królów czy wodzów pojawiły się drużyny (trustis) złożone z wojowników utrzymywanych i uzbrajanych przez wodza. Sądownictwo, poza sprawami zastrzeżonymi wiecowi. sprawowali w ziemiach wybrani na wiecu naczelnicy ziem. Rysem znamiennym państwa plemiennego były jego rozległe funkcje wojskowe i charakter demokratyczny władzy sprawowanej przez wiece. Stąd ustrój ten nazywany jest w nauce ustrojem demokracji wojennej . 37. Powstanie państw szczepowych. Od III i IV w. zaczęły pojawiać się wśród ludów germańskich organizacje państwowe wyższego rzędu, państwa szczepowe, powstałe przez połączenie kilku plemion. Z przyczyn, które nie są dokładnie znane, wśród szczepów germańskich wystąpiła tendencja do przesuwania siedzib ku zachodowi i południu. Te tzw. wędrówki ludów uległy wielkiemu nasileniu w V w. na skutek presji ze strony koczowniczego mongolskiego ludu Hunów, nacierającego od wschodu. Cesarstwo rzymskie nie było już w stanie bronić swych granic, przekraczanych przez zorganizowane szczepy germańskie i zmuszone były iść na układy. Szczepy te osiedlały się na terenie cesarstwa w warunkach pokojowych lub wojennych. Ostatecznie cesarze dozwalali im osiedlać się na wyznaczonym terytorium państwa rzymskiego w charakterze sprzymierzeńców (24). Ludność miejscowa pozostawała na miejscu i przyjmowała Germanów u siebie na warunkach rzymskiego wojskowego systemu kwaterunkowego. Polegał on na tym, że ludność musiała ustępować żołnierzom 1/3 domostw i 1/3 gruntów z inwentarzem. Germanie odbierali w rzeczywistości ludności miejscowej o wiele więcej, czasem połowę, a nawet - jak Burgundowie - 2/3 gruntów i połowę lasów. W podobny sposób na terenie Rzymu osiedliły się szczepy Wizygotów, Wandalów, Burgundów i Franków. Rozbudowały one własną państwową organizację w ramach istniejącego jeszcze cesarstwa. Po upadku rzymskiej organizacji państwowej w r. 476, na terenie zachodniego cesarstwa ostała się i rozwijała dalej sieć szczepowych państw germańskich, które zagarnęły resztki dziedzictwa rzymskiego. Rywalizacja między nimi prowadziła do upadku jednych, powstawania nowych, do ogólnego zamętu w Europie zachodniej. Najsilniejszym z tych państw miało się okazać państwo frankońskie, które po upływie kilku wieków doprowadziło do pewnej stabilizacji stosunków politycznych w Europie zachodniej. Zanim jednak przejdziemy do jego dziejów, należy wymienić najważniejsze szczepowe państwa germańskie. 38. Główne państwa szczepowe. Były one następujące:

1. Państwo Wizygotów. Wizygoci stanowili odłam wschodni Gotów, którzy - przybywając ze Skandynawii - już w początku III w. po przekroczeniu Dunaju parli na terenie cesarstwa w kierunku Bałkanów. W początku V w. osiedlili się jako sprzymierzeńcy na terenie południowo-zachodniej Francji (Akwitania) i założyli tu pierwsze "państwo tuluzańskie" (stolica w Tuluzie) w r. 4I9. Rozszerzyli jego granicę na wschód aż po Rodan, a także w głąb Hiszpanii. W r. 507 zostali wyparci z Galii przez Franków. Odtąd wizygockie "państwo toledańskie" (od stolicy Toledo) rozciągało się głównie na obszarze Hiszpanii. Kres istnieniu państwa wizygockiego położył podbój przez Arabów (r. 711). 2. Państwo Wandalów. Wandalowie przebywali w IV w. na terenie obecnych Węgier. W swych wędrówkach na zachód osiedlili się jako sprzymierzeńcy cesarstwa w południowej Hiszpanii (śladem ich pobytu jest nazwa Andaluzja). Wyparci przez Wizygotów z Hiszpanii założyli w r. 435 nowe państwo, sprzymierzone z Rzymem, w północno-zachodniej Afryce. Kres państwu Wandalów położyła armia bizantyńska w r. 534. 3. Państwo Burgundów. Burgundowie już w II w. opuścili wyspę Bornholm i później osiedlili się przelotnie nad Odrą. W V w. założyli jako sprzymierzeńcy Rzymu "królestwo wormackie" nad Renem. Wyparci stamtąd osiedlili się w r. 443 w alpejskiej Sabaudii. Stamtąd rozprzestrzenili się na teren południowo- wschodnie j Francji (dolina Rodanu i Saony) ze stolicą w Lyonie. Istniejące w późnym średniowieczu księstwo Burgundii ze stolicą w Dijon i hrabstwo Burgundii ze stolic w Besancon leżały na północnym cyplu omawianego tu dawnego państwa burgundzkiego. W r.534 państwo burgundzkie zostało wcielone do państwa Franków. 4. Państwo Franków. Frankowie już w r.358 osiedleni byli jako sprzymierzeńcy Rzymu na terenie dzisiejszej Belgii. Król Franków Klodwik (481- 511) w r. 486 zajął terytorium północnej Francji aż po Loarę. W r. 50? Frankowie podbili Wizygotów, w r. 534 państwo burgundzkie, a w V i VI w. germańskie szczepy Alamanów (środkowy Ren), Bawarów i Turyngów. W r. 774 przyłączone zostało do państwa Franków państwo Longobardów (Włochy północne). Państwo frankońskie, likwidując inne szczepowe państwa germańskie., doszło do olbrzymiej potęgi i przekształciło się w monarchię wczesnofeudalną. 5. Państwo Ostrogotów. Król Ostrogotów Teodoryk założył to państwo w r. 493 na obszarze północnych Włoch ze, stolicą w Rawennie. Doszło ono do znacznego rozkwitu, lecz już w r. 554 zostało zlikwidowane przez armię bizantyńską. 6. Państwo Longobardów zostało założone na terenach północnych Włoch, poprzednio zajmowanych przez państwo ostrogockie. Longobardowie w walkach z Bizancjum doszli do opanowania całych prawie Włoch. W połowie VIII w. pobici przez Franków ustąpili część terytorium, które stało się zalążkiem państwa kościelnego. W r. 774 terytorium państwa Longobardów zostało przyłączone do państwa frankońskiego. 7. Państwa szczepowe germańskie na wschód od Renu. Organizacje szczepowe ludów germańskich, które żyły poza terenem dawnego cesarstwa, nie rozwinęły się szerzej, lecz tradycja ich i niektóre formy organizacyjne przetrwały do XII w. (123). W V i VI w., jak wspomnieliśmy, zostały podbite przez Franków szczepy Alamanów (Szwabów), Bawarów i Turyngów. Tereny zasiedlenia ludów saskich w Niemczech północnych po Óabę zostały podbite przez Franków dopiero w końcu VIII w. 8. Państwo anglosaskie. Osiedlone w Brytanii ludy Anglów i Sasów wyparły w V w. miejscową ludność celtycką i stworzyły

organizację państwową, której poświęcimy nieco uwagi przy omawianiu początków państwa angielskiego (159). 9. Ludy skandynawskie. Kraje skandynawskie były kolebką wielu ludów, które odegrały główną rolę w procesie wędrówek ludów (Goci, Burgundowie). Jeszcze przez długie wieki, przed ustabilizowaniem się w X i CI w. państw skandynawskich: Norwegii, Szwecji i Danii, mieszkające tam ludy normańskie, niezwykle ruchliwe i wojownicze, niepokoiły łupieżczymi wyprawami kraje Europy zachodniej oraz słały swe wojenne i kupieckie wyprawy na wschód. Jedna z grup normańskich założy w IX w. we Francji północnej Księstwo Normandii, pozostające w zależności lennej od królów frankońskich (78). Stąd Normanowie dokonali w XI w. podboju państwa anglosaskiego (159) oraz zorganizowali państwo na Sycylii. Grupy normańskie, penetrujące na zachód Europy, nazywano Wikingami, a Normanów docierających na wschód nazywano Waregami. Waregowie docierali w VIII i IX w. na teren Rosji i rzekami, w Szczególności Dnieprem, dopływali aż do bizantyńskich wybrzeży Morza Czarnego (185). II. LUDY SÓOWIAŃSKIE 39. Organizacje społeczne i polityczne. Wiadomości nasze o Słowianach oraz o ich najdawniejszym ustroju społecznym i politycznym w starożytności są uboższe i późniejsze a1 wiadomości o ludach germańskich. Przyjmuje się, że w ostatnim 500-leciu p.n.e., czyli w czasie gdy starożytna Grecja przeżywała swój złoty wiek i gdy w Italii rozszerzało się państwo rzymskie, ludy słowiańskie zajmowały już znaczne obszary na terenie Europy wschodniej i środkowej (między Odrą i Dnieprem). W Pierwszym 500-leciu n.e. dokonało się znaczne rozprzestrzenienie ludów słowiańskich. Pozostawało to w związku z tymi samymi procesami migracyjnymi, które doprowadziły ludy germańskie do infiltracji na obszary imperium rzymskiego. Ludy słowiańskie przekroczyły na południu linię Karpat i Dunaju, na zachodzie linię Odry. W efekcie doszło do znanego wyodrębnienia się 3 słowiańskich grup etnicznych: wschodniej, zachodniej i południowej. Na podstawie źródeł archeologicznych i późniejszych źródeł pisanych wnosić można, że ustrój gospodarczy, społeczny i polityczny tych ludów nie różnił się w tym czasie od ustroju ludów germańskich. Do przeszłości należą wyobrażenia o rzekomo bardziej prymitywnej gospodarce Słowian, które j podstawą miałoby być w tym czasie wyłącznie myślistwo i pasterstwo. Znaleziska archeologiczne i inne świadczą o tym, że w gospodarce słowiańskiej pierwszeństwo miało już rolnictwo i że dominował w niej tryb życia osiadłego. Podobnie jak u Germanów tak i u Słowian zauważa się w tym czasie rozkład ustroju wspólnoty pierwotnej. Uległa rozwarstwieniu ludność składająca się pierwotnie z równouprawnionych wolnych, a na czoło życia społecznego wysuwali się najbogatsi członkowie wspólnoty, Jej zubożali członkowie, często zadłużeni u bogatych, nie mogąc opłacić swych zobowiązań schodzili do rządu ludzi zależnych lub nawet niewolnych. Liczbę niewolnych powiększyli jeńcy wojenni. Podobnie jak u Germanów również u Słowian niewolnictwo nie odgrywało jednak większej roli i układ niewolniczy nie stał się w żadnym z późniejszych państw słowiańskich układem panującym (188.).

Podstawową jednostką organizacji społecznej był początkowo ród. W miarę rozwoju sił wytwórczych zaczęły powstawać organizacje społeczne wyższego rzędu. U wszystkich ludów słowiańskich pojawiła się organizacja plemienna z tymi samymi znamionami co prymitywne organizacje polityczne Germanów, opisywane np. przez Tacyta. A więc istniała tam demokratyczna organizacja plemienna, oparta na wiecu, z książętami plemiennymi powołanymi przede wszystkim do sprawowania dowództwa wojskowego. Ustrój plemienny słowiański reprezentował więc, tak samo jak tu Germanów, typ demokracji wojennej. Dalsze procesy społeczne prowadziły już od przełomu V i VI w. do powstawania organizacji ponadplemiennych, tzn. do państw szczepowych. Procesy te są nam nieco bliżej znane wśród południowych ludów słowiańskich na skutek tego, że weszły one rychlej w bezpośrednie stosunki z cesarstwem bizantyńskim. W każdym razie procesy te doprowadziły przed końcem pierwszego 1000-iecia n.e. do powstania szeregu państw o dość zaawansowanym poziomie rozwoju, jak np. państwa serbskiego, bułgarskiego, chorwackiego, wielko-morawskiego i z kolei czeskiego i polskiego. Państwa te kształtowały się w tym czasie, kiedy jeszcze istniało państwo frankońskie; osiągnęły one też niewiele później niż państwo frankońskie charakter monarchii wczesnofeudalnej. 40. Charakterystyka państw szczepowych germańskich i słowiańskich. Omawiane tu państwa szczepowe miały w porównaniu z państwem rzymskim ustrój o wiele bardziej prymitywny. Spróbujmy wymienić istotne różnice. 1. Państwo rzymskie było państwem niewolniczym, tego zaś charakteru nie miały omawiane państwa szczepowe. 2. Państwo rzymskie było państwem terytorialnym, natomiast państwa szczepowe miały charakter związków osobowych opartych na wspólnym pochodzeniu i dlatego mogły zmieniać swe siedziby. 3. Funkcje państwa rzymskiego ogarniały całe życie obywateli i dlatego miało ono wysoko rozbudowany aparat, tymczasem zadania państw szczepowych były ograniczone do zapewnienia bezpieczeństwa na zewnątrz (wojsko) i pokoju wewnętrznego (sądownictwo). 4. Koncepcja władzy monarszej była odmienna. W Rzymie cesarz miał pełnię władzy, gdy tymczasem państwa szczepowe miały początkowo charakter demokratyczny. III. PROBLEM WPÓYWÓW PAŃSTWA RZYMSKIEGO NA ROZWÓJ PAŃSTWA FEUDALNEGO 41. Istota zagadnienia. W nauce światowej przez kilka pokoleń toczył się namiętny spór na temat tego, czy decydujący wpływ na powstanie i rozwój średniowiecznej kultury zachodnioeuropejskiej wywarły tradycje starożytnego państwa rzymskiego (teoria romanistyczna), czy też twórczy wkład ludów germańskich (teoria germanistyczna). Zdaniem germanistów wędrówki ludów spowodowały kompletne zniszczenie kultury rzymskiej i ludy germańskie przystąpiły do

budowy średniowiecznej kultury europejskiej całkiem od nowa. Była więc ona ich dziełem, a rzymska tradycja mogła tu mieć tylko znaczenie uboczne. Poglądy romanistów były przeciwstawne poprzednim. Zdaniem ich wędrówki ludów i upadek starożytnego Rzymu nie miały w sobie nic katastroficznego. Był to długi proces ewolucyjny stopniowej infiltracji ludów germańskich, dokonywujący się przez długie wieki. Ludy germańskie, zajmując swe nowe siedziby; bynajmniej nie dążyły do zniszczenia kultury rzymskiej. Niektóre dramatyczne opisy rzezi i pożarów , szerzonych Przez najeźdźców, wywołują fałszywą sugestię, jakoby zjawiska te były powszechne. Rzecz znamienna, że dotyczą one przede wszystkim najazdu Hunów Atylla, bicz boży!), którzy właśnie nie byli ludem germańskim, lecz mongolską hordą. Osławieni Wandale byli jednym z najwyżej kulturalnie rozwiniętych ludów germańskich. System kwaterunku ludności germańskiej w krajach rzymskich przeczy poglądom o masakrowaniu ludności miejscowej. Germanie nie byli ludem niecywilizowanym. Większość szczepów germańskich, wkraczających na teren cesarstwa, była już chrześcijańska. Wprawdzie wyznawali oni herezję ariańską zwalczaną przez kościół i stąd ujemne o nich sądy w źródłach pisanych przez osoby duchowne. Germanom nieobce było pismo i do kultury rzymskiej odnosili się z respektem. Związani byli z pojęciem państwa rzymskiego jako państwa światowego. Data zatem upadku cesarstwa zachodniego - r. 478, przyjmowana w historiografii wielu krajów za datę rozgraniczającą starożytność od średniowiecza, zupełnie nie była zauważona przez współczesnych. W niektórych państwach szczepowych germańskich nie uświadamiano sobie faktu upadku cesarstwa i jeszcze w ciągu pokoleń po r. 478 oznaczano czas według kalendarza rzymskiego. Zdaniem romanistów kultura średniowiecza, a więc i organizacja państwa oraz prawo nawiązywały przede wszystkim do tradycji rzymskiej, bogatszej o wiele od tego, co mogli wprowadzić nowego o wiele niżej cywilizacyjnie stojący Germanie. Nic dziwnego, że tezy germanistycznej bronili przede wszystkim uczeni niemieccy i angielscy, ale nie brak było wśród jej zwolenników uczonych francuskich. Tezy romanistyczne znajdowały główne oparcie w nauce francuskiej. Współcześnie nauka przyjmuje rozwiązanie pośrednie, odżegnuje się od sformułowań krańcowych i dąży do pogodzenia obu punktów widzenia. Ta nader interesująca wymiana poglądów naukowych była niewątpliwie pożyteczna, lecz nie dotarła do sedna zagadnienia. Zagadnieniem bowiem istotnym, związanym z omawianym procesem historycznym, było to, że upadek świata starożytnego i kształtowanie się nowego porządku były wywołane istotnymi przeobrażeniami jakościowymi w bazie społeczno- gospodarczej, tworzeniem się nowej, feudalnej formacji. Znajdowało to również odbicie w nadbudowie państwowo prawnej. Rozbudowany i głęboko przemyślany rzymski aparat państwowy nie zdawał egzaminu już za dominatu, okazał się z czasem szkodliwy jako nie dostosowany do przemian społeczno-gospodarczych, które już wtedy zaczęły się dokonywać. Organizacja tworzącego się państwa feudalnego i rozwój prawa w państwach feudalnych wyrastały z możliwości i potrzeb stworzonych przez rozwijający się nowy feudalny sposób produkcji oraz w dostosowaniu do klasowej treści państwa. Niewątpliwie te względy przede wszystkim decydowały o kierunku przemian, a wpływy tradycji rzymskiej czy germańskiej na rozwój państwa feudalnego miały znaczenie drugorzędne.

Świadczy o tym i to, że instytucje feudalne ukształtowały się w sposób w istocie swej identyczny zarówno w państwach położonych na terenie dawnego cesarstwa, jak i w państwach germańskich czy słowiańskich, od granic starożytnego Rzymu bardzo odległych. Można więc też uznać za wielki brak omawianej tu dyskusji romanistów z germanistami to, że zacieśniali oni pojęcie Europy i kultury europejskiej do samej Europy zachodniej. Nie zauważyli natomiast, że procesy gospodarczo-społeczne i polityczne, podobne do zachodzących w Europie zachodniej, dokonywały się również w krajach Europy wschodniej, które bezpośrednio z dziedzictwa rzymskiego świata starożytnego korzystały w mniejszym stopniu. Nie wolno jednak zapominać o tym, że po upadku Rzymu (r. 476) długo jeszcze, bo blisko przez 1000 lat (do r. 1453) trwało wschodnie cesarstwo rzymskie - bizantyńskie, które znało okresy świetnego politycznego i kul turlanego rozkwitu. .Również więc z Bizancjum promieniowały wpływy, które docierały także do krajów Europy zachodniej (54, 55) i które zaznaczyły się silniej w niektórych słowiańskich krajach Europy wschodniej - na Rusi i w krajach bałkańskich (186, 193, 194, 20I). Zastanawiając się nad wpływami świata starożytnego, a w szczególności państwa i prawa rzymskiego na rozwój organizacji państwowej i prawa w Europie, wyróżnić trzeba dwa problemy. Jeden dotyczy bezpośrednich wpływów urządzeń rzymskich na samo powstanie i organizację państwa feudalnego. Drugi dotyczy późniejszego oddziaływania wpływów rzymskich na europejską kulturę państwową i prawną. Zauważymy też, że bezpośrednie wpływy Rzymu na kształtowanie się państwa feudalnego mogły być bardzo ograniczone. Natomiast wpływ Rzymu, tradycje jego organizacji państwowej, a w szczególności jego kultury prawnej - docierały do Europy bardzo szerokimi falami w późniejszych okresach średniowiecza i w czasach nowożytnych. Państwo frankońskie, któremu poświęcony jest następny rozdział, stanowiło widownię dwóch niezwykle doniosłych procesów epoki: skrzyżowania się dwóch światów i ich kultur, rzymskiego i germańskiego oraz kształtowania się nowej feudalnej bazy społeczno-gospodarczej państwa typu feudalnego. Rozdział następny przyniesie, choć w części, odpowiedź na to, w jaki sposób problemy te zostały przez państwa frankońskie rozwiązane. Rozdział V PAŃSTWO FRANROŃSKIE UKSZTAÓTOWANIEE SIĘ PAŃSTWA FEUDALNEGO I. RYS HISTORYCZNY 42. Rozwój terytorialny. Jak już wspominaliśmy, spośród wszystkich germańskich państw szczepowych, wyrosłych na gruzach imperium rzymskiego, państwo frankońskie odegrało największą rolę historyczną. Wchłaniając kolejno inne państwa szczepowe, objęło ono znaczny obszar Europy zachodniej i utrwaliło swą egzystencję na przestrzeni kilku wieków. Obok państwa frankońskiego poważniejsze znaczenie miało państwo wizygockie na terenie Hiszpanii i państwo longdbardzkie na terenie Włoch (38). Dzieje państwa frankońskiego zaczynają nas bliżej interesować od czasów wyprawy króla Franków, Klodwika, na

galijskie terytorium dzisiejszej północnej Francji. Już po formalnym upadku zachodniego cesarstwa w r. 4?6 Frankowie w bitwie pod Soissons pokonali wodza rzymskiego Syagriusa i opanowali Francję aż po Loarę. W r. 496 Klodwik przyjął wraz z 3000 wojowników katolicyzm. Miało to poważne znaczenie, gdyż w innych państwach szczepowych (Burgundowie, Wizygoci) wyznawano zwalczaną przez kościół herezję ariańską i dzięki temu Klodwik jako władca katolicki spotkał się z szerokim poparciem ze strony czynników kościelnych. W 507 r. Frankowie zajęli Akwitanię i wyparli Wizygotów za Pireneje. W r.534 zlikwidowali i zagarnęli państwo burgundzkie. Po opanowaniu całej Francji i terenów nad Renem ekspansja Franków poszła w kierunku wschodnim oraz na teren Włoch. Na wschodzie germań- skim podbili oni terytoria szczepowe Alamanów, Bawarów, Turyngów i Fryzów. Na terenie północnych Włoch dopiero w r. 774 państwo frankońskie wcieliło w swój obszar teren dawnego państwa Longobardów. W końcu VIII w. Karol Wielki, podbijając szczep Sasów, rozszerzył zasięg swego państwa na północne i wschodnie Niemcy. Wtedy to właśnie państwo frankońskie doszło do swego szczytowego rozwoju terytorialnego. Kiedy w r.800 Karol Wielki przyjmował koronę cesarską, a w ślad za nim uczynili to jego następcy, odrodziły się niektóre tradycje cesarstwa I rzymskiego (54). Terytorium państwa frankońskiego nie pokrywało się jednak z obszarem dawnego cesarstwa zachodniego, nie obejmowało ono ani podbitej przez Arabów Hiszpanii i północnej Afryki, ani też Wielkiej Brytanii, natomiast objęło obszary germańskie aż po Óabę, które leżały poza limesem rzymskim. Monarchia frankońska obejmowała więc tereny dzisiejszej Francji, Belgii, Holandii, Luksemburgu, Niemiec aż po Óabę, Szwajcarii oraz Włoch północnych i środkowych. 43. Okres panowania Merowingów. Państwo frankońskie w ciągu swego kilkuwiekowego istnienia przechodziła różne koleje, dokonywała się w nim ewolucja, zarówno ustroju społeczno-gosopdarczego, jak i instytucji państwowych oraz prawa. Dlatego też urządzeń z VI w. nie można przenosić na dobę panowania Karola Wielkiego, ani odwrotnie - przypuszczać, by wczesnofeudalne struktury z IX w. były znane w państwie frankońskim już za czasów Klodwika. Państwo frankońskie było w ciągu wieków widownią ścierania się kultury rzymskiej i germańskiej, areną, na której kształtował się feudalizm. Okresy panowania dwóch kolejnych dynastii Merowingów i Karolingów, wyznaczają dwa zasadnicze etapy rozwoju państwa frankońskiego. Klodwik i jego potomkowie reprezentowali dynastię Merowingów (od nazwy przodka Meroweusza), która panowała do r. 751. Po okresie rozkwitu państwa a rozpoczęły się już w VI w. jego podziały między członków dynastii. Utrwalił się nawet na czas dłuższy podział na 3 części: Neustrię, Burgundię i Austrazję. Wewnętrznym tarciom między tymi państewkami, wynikającym także z różnic etnicznych, nie byli w stanie zapobiec frankońscy władcy, "leniwi królowie" - jak ich nazwała historia. Ulegali oni wpływom wzrastającej arystokracji i wszechwładnych urzędników - majordomów. Dopiero wiek VIII przyniósł zasadnicze zmiany. Już i w r. 687 majordom austrazyjski Pepin z Heristalu przywrócił jedność państwa. Znalazło się ono jednak od początku VIII w. w stanie zagrożenia ze strony potęgi arabskiej. Arabowie, po wystąpieniu u Mahometa i przy- jęciu mahometanizmu, przystąpili w VII w. do podboju świata

chrześcijańskiego. Kolejno opanowali Syrię, Palestynę, Egipt i całą północną Afrykę, następnie przekroczywszy Cieśninę Gibraltarską podbili państwo Wizygotów i opanowali prawie całą Hiszpanię (w której utrzymali się do XV w.). 5tamtąd ruszyły ich wyprawy na państwo frankońskie. Tutaj jednak napotkali na opór, który im stawiły wojska frankońskie pod wodzą Karola Martela, syna Pepina (bitwa pod Poitiers w r. 732). Odparcie Arabów wzmocniło państwo frankońskie, ale również potęgę rodu Pepina. W rzeczywistości też następny majordom Pepin Mały, syn Karol Martela złożył z tronu ostatniego z Merowingów i dzięki poparciu papieża uzyskał koronę królewską w r.751. Stał się on więc założycielem nowej dynastii Pepinidów, która drugą swą, bardziej znaną nazwę Karolingów, wzięła od syna Pepina Małego, Karola Wielkiego. 44. Okres panowania Karolingów. Państwo frankońskie doszło do szczytu swej potęgi za Karola W. (768 - 814). Wyrazem jej było przyjęcie przez Karola W. z rąk papieża korony cesarza rzymskiego w r. 800. Cesarstwo Karola W. nie przetrwało długo. Tendencje odśrodkowe okazały się silniejsze od idei jedności cesarstwa, popieranej również przez kościół Już w pierwszej połowie IX w. państwo nie znajdowało sił do zlikwidowania najazdów normańskich, niszczących kraj. Traktat zawarty w Verdun w r. 843 położył definitywnie kres jedności państwa. Zostało ono podzielone między trzech wnuków Karola W. (synów Ludwika Pobożnego): Karol. Óysy otrzymał "Francję zachodnią" (po Mozę, Saonę i Rodan); Lotariusz "Francję średnią" (po Ren i Alpy) oraz północne Włochy; Ludwik Niemiec - "Francję wschodnią" (między Renem i Óabą): Żaden z braci nie uzyskał jakiegokolwiek tytułu, który by mu zapewnił przewagę nad pozostałymi. Oznaczało to pogrzebanie idei przywrócenia jedności państwowej. Odtąd dzieje rozdzielonych członów państwa frankońskiego toczyć się będą odrębnymi torami. Karolingowie panować jeszcze będą we Francji zachodniej do r. 987 i we Francji wschodniej do r. 911. Po ich wygaśnięciu, a właściwie co najmniej od schyłku IX w., rozpoczęły się własne narodowe dzieje Francji i Niemiec. Przez długie wieki toczyć się będzie między nimi rywalizacja o panowanie nad średnią Francją, stanowiącą dział Lotariusza. Południową jej część między Saoną, Rodanem i Alpami (królestwo Burgundii) stanie się definitywnym udziałem Francji dopiero w XIV i XV w. (104). Północna część działu Lotariusza, bądź też niektóre jego prowincje między Renem i Mozą ,stanowić będą jeszcze w XX w. kość niezgody między obu sąsiadami, sukcesorami państwa frankońskiego. II. USTRÓJ GOSPODARCZY I SPOÓECZNY 45. Ogólne warunki gospodarcze. Oceniając ogólnie stosunki gospodarcze państwa frankońskiego powiedzieć można, że nie ulegały one wcale poprawie w stosunku do warunków, jakie istniały za dominatu rzymskiego. Państwo frankońskie było zupełnie bezsilne wobec kryzysu gospodarczego, którego skutkom cesarza rzymscy usiłowali zapobiegać przez interwencję państwa w dziedzinę gospodarki. Nie zdołano więc tym bardziej przywrócić równowagi

między produkcją rolną a przemysłową, tj. między wsią a miastem. Przeciwnie, Frankowie nie mieli żadnego zainteresowa- nia życiem miejskim, które po pewnym czasie zamarło. Miasta utrzymały się co najwyżej jako ośrodki zarządu kraju lub rezydencje biskupie, przestały istnieć jako ośrodki życia gospodarczego, które skupiało się jedynie w wielkich latyfundiach ziemskich. Kryzys gospodarczy uległ w dodatku dalszemu pogłębieniu wskutek odcięcia Europy zachodniej od krajów Bliskiego Wschodu przez Arabów w VII i VIII w. W ten sposób na kilka stuleci zahamowana została wielka wymiana handlowa między Wschodem a Zachodem, która niegdyś stanowiła gospodarczą podstawę świetności rzymskiej w dobie pryncypatu (14). Rzecz zrozumiała, że brak szerszej wymiany handlowej, samowystarczalna w pewnym sensie gospodarka latyfundialna - stanowiły czynnik sprzyjający tendencjom odśrodkowym, grożącym ze strony feudałów rozbiciem państwa. 46. Rozwój wielkiej własności ziemskiej. Rozwój wielkiej własności w państwie frankońskim nie stanowił zjawiska nowego, nawiązywał on do tradycji rzymskich latyfundiów, które utrzymały się w państwie frankońskim, i to nieraz nawet w rękach dawnych właścicieli. Największym właścicielem ziemi był król. Objął on w swe władanie dawne domeny cesarskie i fiskalne, zagarnął majątki władców podbitych ludów, zaczął się uważać za właściciela wszystkich ziem pustych, dotąd nie eksploatowanych oraz majątków skonfiskowanych. Stale powiększane majątki królewskie ulegały równocześnie stopniowemu rozpraszaniu przez nadania ziemskie, które królowie musieli dokonywać na. rzecz możnych, świeckich i duchownych dla zapewnienia sobie ich poparcia politycznego. Do olbrzymich rozmiarów rozwinęła się własność kościelna. Powiększała się ona przez nadania monarchy i wielkich właścicieli jak i uboższej ludności. Kościół ponosił jednak też i straty. Na przykład Karol Martel zagarnął znaczną część dóbr kościelnych dla rozdania ich rycerzom. Wkrótce potem Pepin Mały wyrównał częściowo te straty kościoła, gdyż narzucił na całą ludność obowiązek płacenia kościołowi dziesięciny, tj. 1/10 dochodów. Później też zjawiskiem częstym było to, że feudałowie świeccy przywłaszczali sobie kościoły wraz z ich dochodami i dziesięcinami, sprzedawali je, dawali córkom w posagu itd. Funkcje religijne w parafii powierzali wówczas duchownym za skromną pensję. Podobne nadużycia były częste i utrzymały się w Europie przez wiele wieków. Równocześnie rozrastały się majątki świeckich możnowładców. Powiększały się one przez nadania królewskie; przez bezprawne zabory oraz przez pochłanianie istniejącej jeszcze drobnej własności. Jedną z dróg do tego prowadzących była praktyka tzw. prekarii, tzn. dobrowolnego oddawania się wolnych chłopów (a także półwolnych i wyzwoleńców) pod opiekę wielkich właścicieli. Chłop dawał panu swą ziemię na własność i otrzymywał ją z powrotem w użytkowanie w zamian za pewne świadczenia. Pan natomiast zapewniał chłopu swą opiekę, której chłop potrzebował w tym okresie małego bezpieczeństwa publicznego. Inną formą prekarii było nadanie Ziemi przez pana chłopu bezrolnemu. System prekaryjny, podobnie jak starożytny kolonat (14 i 15), stanowił formę, eksploatacji ziemi, poprzedzającą system feudalnej eksploatacji ziemi opartej na poddaństwie chłopów Szeroko stosowany w państwie frankońskim był częste narzucany chłopom przemocą i stał się jedną z form

likwidacji drobnej własności chłopskiej. 47. Organizacja wielkiej własności. Wielka własność stosowała system nazywany dominialnym. Podobnie jak W latyfundium rzymskim, każda włość dzieliła się na grunty uprawiane na własny rachunek przez pana i na grunty użytkowane przez. chłopów. Grunty bezpośrednio użytkowane przez-zez pana (mansi indominicati) zgrupowane około rezydencji pana lub jego urzęd- nika (włodarza) zarządzającego włością uprawiane były przez niewolników. Oni też trudnili się rzemiosłem dla zaspokajania potrzeb całej włości. Obszar takich gruntów malał stopniowo w stosunku do gruntów użytkowanych przez chłopów, obejmował on zaledwie 1/4 lub 1/3 całej włości. Grunty użytkowane przez chłopów tworzyły drobne gospodarstwa. Jak już zauważyliśmy, ewolucja społeczna prowadziła do stopniowej likwidacji wolnej drobnej własności i do oddawania się wolnych chłopów pod opiekę panów, co prowadziło do wcielania ich gospodarstw w obręb wielkiej własności. Wolni chłopi, od nikogo niezależni, stawali się zjawiskiem coraz rzadszym. 48. Immunitet. Powstanie władztwa gruntowego. Rozwój wielkiej własności prowadził do tego, że właściciel uzyskał w stosunku do ludno ści od siebie zależnej nie tylko prawa wynikające z własności ziemi, a więc prawa do określonych świadczeń, lecz również prawa pozaekono miczne, które w innych ustrojach należą do władzy publicznej. Słusznie więc mówi się o tym, że nastąpiło tu charakterystyczne dla feudalizmu pomieszanie między pojęciami własności i władzy, między uprawnienia mi prywatnoprawnymi właściciela i publicznoprawnymi. Własność ziemska zaczęła się przeradzać we władztwo gruntowe. Drogę ku temu torował przede wszystkim immunitet. Immunitet był - przywilejem na rzecz wielkiego właściciela, w którym król wzbraniał swym urzędnikom wkraczania - w zakresie określonym w przywileju - na dobra immunizowane dla pobierania podatków lub wykonywania sądownictwa. Zakres tych przywilejów rozszerzał się stopniowo, prowa dząc do całkowitego zwalniania immunizowanych włości ud świadczeń na rzecz .państwa i do stopniowego eliminowania na terenie takich włości sądownictwa państwowego. Początkowo immunitety przyznawały panom sądownictwo jedynie w sprawach drobniejszych {później zwano je causae minores), i to tylko w stosunku do ludności niewolnej oraz półwolnej. W pozostałych sprawach utrzymało się w mocy sądownictwo urzędników królewskich. Z czasem immunitety zaczęły przyznawać panom sądownictwo w stosunku do całej ludności, i to również w zakresie spraw "gardłowych" (causae maiores). Nakładało to na panów konieczność or ganizowania własnego sądownictwa, które powierzali wójtom (advocati). Podkreślić trzeba, że immunitet był przywilejem, na którym zyskiwał właściwie tylko pan. Nie zyskiwała na nim ludność zamieszkała w wielkiej włości. Zwolnienie od świadczeń na rzecz państwa nie poprawiało bowiem jej położenia - przeciwnie, pan obdarzany immunitetem zyski wał możliwość powiększania na swoją korzyść świadczeń, które mogły stawać się dla ludności o wiele uciążliwsze od dotychczasowych. Uzyska nie przez pana sądownictwa zapewniało mu także poważne

korzyści eko nomiczne osiągane dzięki stosowaniu systemu wysokich kar pieniężnych. Często też feudałowie uzurpowali sobie immunitety, np. na podstawie sfałszowanych przywilejów. Immunitet oznaczał równocześnie utratę znacznych uprawnień przez króla. Rezygnując z prawa świadczeń i z są downictwa, król zmniejszał zakres swej władzy publicznej, rozdzielał część swych uprawnień o charakterze publicznym między możnowład ców. Zależność ludności od wielkich właścicieli potęgowała się w miarę tego, jak wzrastały ich uprawnienia- publicznoprawne. W ten sposób własność ziemska przybierać zaczęła charakter władztwa gruntowego, co było zjawiskiem typowym dla feudalizmu. Dodajmy, że w późniejszym rozwoju immunitety w niektórych krajach doprowadziły do zupełnego zerwania stosunku między władzą państwową a poddanymi; dla nich najwyższą instancją stawał się właściciel ziemi, feudał, od którego poddany nie mógł się odwołać do żadnego organu państwowego (153). 49. Stosunki społeczne. Nierówność w położeniu prawnym różnych grup ludności w państwie frankońskim wynikała nie tylko z różnic gospodarczo- społecznych, lecz - podobnie jak w pierwszych wiekach istnienia państwa rzymskiego (15) - miała też swe źródło w różnicy pochodzenia etnicznego. Państwo frankońskie miało pierwotnie charakter związku osób, było państwem Franków i dlatego początkowo ludność pochodzenia frankońskiego cieszyła się uprzywilejowanym stanowiskiem. Inne prawa miała niefrankońska ludność germańska, inne ludność autochtoniczna - gallorzymska. Szybko postępowało wymieszanie się wszystkich grup ludności, co prowadziło do romanizacji napływowej ludności germańskiej i do kształtowania się języka francuskiego. Istotne prawne różnice między tymi grupami zachowały się jedynie w zakresie prawa prywatnego i częściowo karnego, gdyż ludność autochtoniczna rządziła się nadal prawem rzymskim, a ludność germańska własnymi prawami szczepowymi. Wśród licznych szczepów germańskich uprzywilejowane stanowisko mieli pierwotnie Frankowie jako zdobywcy. Przewidywano np. wyższą główszczyznę za zabicie Franka niż za zabicie autochtona. Przez długi czas występowały tendencje separatystyczne niektórych szczepów, zwłaszcza na wschodnich obszarach państwa. Rozwój wielkiej własności wywarł decydujący wpływ na rozwarstwienie społeczne w państwie frankońskim. zarówno starożytny Rzym, jak i szczepy germańskie znały trzy kategorie ludności: wolnych, półwolnych (rzymscy koloni - 14; germańscy litowie - 36) i niewolników. Proces integracji wielkiej własności wpłynął decydująco na poważne przesunięcia w obrębie tych grup. 1. Wolni. U Franków wszyscy ludzie byli w społeczeństwie pierwotnym równi. Jednakże w prawach szczepowych z VI w. występowały już kategorie uprzywilejowane, osoby, które - podobnie jak rzymscy honestiores (15) - chronione były wyższą główszczyzną. Narastające różnice społeczne prowadziły do wyłonienia się grup frankońskiej arystokracji, która ziała się z arystokracją pochodzenia rzymskiego. Należały do niej osoby żyjące w otoczeniu króla, hrabiowie, biskupi. itd. Źródła określały je jaką praceres, optimates. Stawali się oni na ogół wielkimi właścicielami ziemskimi. Po powstaniu feudalnej konnej służby wojskowej wyróżniali się jako rycerze. W dobie karolińskiej stanowili grupę uprzywilejowana seniorów

(seniores) Oni to dali początek późniejszej. szlachcie. Co się tyczy pozostałej, znacznie liczniejszej części ludzi wolnych, to wyżej opisany proces gospodarczy prowadził do ich feudalnego uzależnienia od wielkiej własności. 2. Półwolni i niewolni. Różnice prawne między jednymi a drugimi, nieznaczne i niewyraźne już w okresie poprzednim, ulegały dalszemu zatarciu w ramach rozwijających się form feudalnej zależ ności od wielkiej własności. Oznaczało to poprawę położenia niewolników Liczba ich malała, gdyż stawali się oni wraz z innymi kategoriami ludności wiejskiej - poddanymi, tzn. chłopami, gospodarującymi na włas ny rachunek na ziemi należącej do pana - w zamian za rentę feudalną. Procesy społeczne dokonane w państwie frankońskim doprowadziły więc zasadniczo do powstania i upowszechnienia się podstawowej struktury feudalnej, jaką tworzyli właściciele ziemi - feudałowie i feudalnie od na nich zależni chłopi - poddani. 50. Wasalstwo i beneficjum. W państwie frankońskim wykształciły się podstawy również i do drugiej, obok poddaństwa, typowej dla feudalizmu zachodnioeuropejskiego struktury feudalnej, mianowicie dla ustroju lennego. Ustrój lenny dotyczy wzajemnych powiązań mię- dzy feudałami oraz ich stosunku do monarchy. Istotnym jego rysem było to, że poszczególni feudałowie mieli określone miejsce w hierarchii feudalnej jako wasale dzierżący od króla albo od innych seniorów ziemię w zamian za służbę wojskową oraz jako seniorzy w stosunku do własnych wasali (70). Geneza ustroju lennego jest żywo w nauce dyskutowana. Chociaż dziś brak jeszcze uzgodnienia poglądów co .do niektórych szczegółów, to jednak bezsporne jest to, że ustrój lenny wywodzi się z dwóch pierwotnie odrębnych instytucji rozwiniętych w państwie frankońskim, mianowicie z wasalstwa i z beneficjum. Stosunek wasalny był stosunkiem osobistym. W dobie karolińskiej rozpowszechniła się praktyka nawiązująca do tradycji germańskich, że wolni oddawali się pod opiekę króla lub innych możnych zwanych seniorami i zobowiązywali się wobec nich pod przysięgą do wiernej służby dożywotniej jako wasale. Akt ten nosił nazwę komendacji. W ten sposób pojawiły się dokoła króla, a także dokoła poszczególnych możnowładców, grupy wiernych im wasali. Istniało pewne podobieństwo między oddawaniem się chłopów pod opiekę wielkich właścicieli a oddawaniem się feudałów pod opiekę jeszcze możniejszych panów. Powszechność obu tych zjawisk wynikała z poczucia braku bezpieczeństwa, którego nie zapewniało państwo, i z konieczności szukania przez jednostkę oparcia u osób możniejszych. Pierwotnie zakres obowiązków, jakie przyjmowali wasale w zamian za opiekę seniorów, nie był ściśle określony, z czasem głównym obowiązkiem wasali stała się konna służba rycerska na zawołanie seniora. System ten pozostawał więc też w związku z przemianami w sztuce wojennej, w której decydującą rolę zaczęła odgrywać konnica, i miał na celu organizowanie konnych oddziałów rycerskich. Wobec olbrzymich kosztów ekwipunku rycerskiego dotychczasowy system wojskowy, oparty na pospolitym ruszeniu wszystkich rolnych, był niedostateczny. Wasalstwo rozpowszechniło się do tego stopnia, że królewski kapitularz z Mersen z r 847 nakazywał wszystkim wolnym wybrać sobie seniorów, a wszystkich seniorów zobowiązał do stania się wasalami królewskimi.

Rozpowszechnił się również zwyczaj, że w razie śmierci wasala komendację składali jego dziedzice Stosunek wasalny przekształcił się więc w stosunek dziedziczny W ten sposób powstała specyficzna hierarchiczna struktura społeczna. oparta na osobistych stosunkach między feudałami-wasalami a seniorami. Struktura ta uzyskała trwałość przez powiązanie jej z systemem beneficjalnym. Beneficjum tworzyło stosunek rzeczowy między i feudałami W dobie merowińskiej beneficjum nie miało wiele wspólnego z późniejszą jego formą, oznaczało bowiem nadanie przez króla ziemi w dziedziczną i pełną własność. Natomiast za Karolingów przez beneficjum rozumiano nadanie ziemi jedynie dożywotnio, i to nie na własność, lecz w użytkowanie, z tym że własność pozostawała przy nadawcy. Beneficja stały się powszechnie stosowanym sposobem rozdawania ziemi dla wynagradzania lub dla pozyskania sobie wiernych służebników. Stosowali go nie tylko królowie, ale i możni panowie. Beneficjum było początkowo dożywotnie, tzn. wygasało zarówno w wypadku śmierci nadawcy, jak i beneficjariusza. Było również darem i nie nakładało na beneficjariusza żadnych obowiązków. Często jednak seniorzy nadawali beneficja własnym wasalom, którzy z tytułu wasalnej służby rycerskiej nie mieli żadnego materialnego wynagrodzenia Beneficjum stanowiło wtedy faktycznie podstawę umożliwiającą wasalowi pełnienie służby wojskowej na własny koszt, stało się również środkiem pozyskiwania sobie nowych wasali. Beneficjum (stosunek rzeczowy) i wasalstwo (stosunek osobisty) łączyły się w ten sposób w swych celach i funkcjach i około IX w. zaczęły się zlewać w jedną instytucję Beneficjum, pierwotnie dożywotnie, siało się więc dziedziczne, gdyż utrwaliła się już dawniej zasada przenoszenia komendacji wasalnych z ojca na syna. Ustrój beneficjalny stworzył więc nowy typ własności ziemskiej. tak jak stosunek wasalny stworzył nową strukturę społeczną. Połączenie tych dwóch pierwotnie odrębnych instytucji - beneficjum i wasalstwa związkiem przyczynowym, a więc osobistej wierności za służbę rycerską i za opiekę seniora (wasalstwo) z uzyskaniem ziemi w użytkowanie dla pokrycia kosztów służby wojennej (beneficjum) - oznaczało powstanie nowej instytucji, lenna (68 - 70). III. USTRÓJ PAŃSTWA 51. Charakter patrymonialny królestwa. Państwo frankońskie miało pierwotnie te same cechy co inne germańskie państwa szczepowe. Tradycja demokracji wojennej (3a) wyrażała się w działalności wieców i m elekcyjności , króla, którego zakres działania był bardzo ograniczony. W ciągu swego czterowiekowego istnienia charakter państwa frankońskiego uległ radykalnej zmianie. Widoczne to jest przede wszystkim w ewolucji władzy królewskiej i organów centralnych. Państwo frankońskie, w przeciwieństwie do państwa rzymskiego, me miało pierwotnie znamion państwa terytorialnego. Było związkiem osobowym, państwem szczepu Franków. Wyrażało się to w tytulaturze króla, który nie był królem Francji, lecz był królem Franków (rex Francorum). Król

w dobie Merowingów miał obowiązki jedynie w stosunku do Franków, a inne ludy były tylko ludami podbitymi. W ciągu następnych wieków nastąpiło jednak wymieszanie wszystkich grup etnicznych (19). Z Karola W, władza królewska rozciągała się już jednakowo na wszystkich poddanych, niezależnie od ich pochodzenia etnicznego. Podobnie jak u innych ludów germańskich królowie byli wybierani. Germanom obce jednak było rzymskie pojęcie państwa jako rzeczy publicznej (res publica) (18). Klodwik więc i jego następcy uważali podbite terytoria za swą własność. Dysponowali królestwem tak jak mają majątkiem prywatnym (patrimonium). Nie licząc się z dobrem publicznym rozdawali ziemię oraz uprawnienia związane z władzą publiczną (immunitety) l-i8). Nie rozumieli swej władzy jako funkcji publicznej i nie umieli odróżnić tego, co posiadali jako właściciele, od tego, co związane było z ich funkcją królewską. Państwo przybrało charakter monarchii patrymonialnej (od patrimonium, tzn. ojcowizna, majątek) i utrzymało ten charakter do końca swego istnienia. 52. Podziały państwa i następstwo tronu. Charakter patrymonialny państwa znalazł odbicie w zasadach dziedziczenia królestwa i w systemie następstwa tronu. Państwo, podobnie jak majątek prywatny, podlegało podziałom miedzy członków rodu królewskiego, a godność królewska stała się dziedziczna. Zasadę dziedziczności tronu zdołał już wprowadzić Klodwik dla swoich potomków. Z dawnej elekcji pozostała jedynie formalna ceremonia "podniesienia na tarczy" nowego króla przez wojowników Odtąd również całe królestwo po śmierci króla podlegało podziałom między jego potomków. Podziały te teoretycznie nie rozbijały jedności królestwa w rzeczywistości jednak dziedzice poszczególnych części królestwa, wszyscy tytułujący się królami Franków, toczyli między sobą walki dynastyczne, prowadzące do osłabienia państwa. Zjednoczenie państwa dokonane w VII w i następnie uzyskanie korony cesarskiej przez Karola W. w r.800 nie doprowadziły od razu do zmiany systemu. Karolingowie nadal w IX w., zgodnie z tradycją, dzielili się między sobą królestwem Dopiero po traktacie w Verdun (843) zaszły poważniejsze zmiany Mianowicie zaprzestano odtąd dalszych podziałów królestwa (jedynie dział Lotariusza podlegał dalszym podziałom), monarchia przestała być dziedziczną i przekształciła się w elekcyjną. W praktyce elekcja miała teraz inny niż w okresie szczepowym, niedemokratyczny charakter. Prawo wyboru króla przysługiwało bowiem obecnie już nie wszystkim wojownikom, lecz wąskiemu gronu możnych feudałów świeckich i duchownych. Elekcja tronu była więc wyrazem rozwiniętych stosunków feudalnych i uzyskania wpływów w państwie przez feudalne możnowładztwo. 53. Zakres władzy królewskiej. Władza królewska była w zasadzie bardzo silna Znajdowała uzasadnienie w koncepcji monarchii patrymonialnej, wedle której królowie dysponowali sprawami państwowymi jak swoją własnością Faktycznie jednak władza królewska ulegała ograni- czeniom zależnie od układu sił społecznych i osobistego autorytetu króla. Tak więc w dobie merowińskiej królowie byli już faktycznie hamowani w swej władzy, początkowo przez wiece, następnie przez grupy możnych, których interesy reprezentowane

były przez wszechwładnych urzędników, majordomów. Po okresie wzrostu autorytetu królewskiego za pierwszych Karolingów, od drugiej połowy IX w. królowie stali się posłusznym narzędziem w ręku feudałów. Zakres działalności państwa (a więc i władzy królewskiej) nie obejmował tych wszystkich dziedzin, którymi zajmowała się administracja rzymska. Jednakowoż funkcje państwa wyszły poza wąski zakres działalności państw szczepowych (40). Władza króla frankońskiego rozciągała się na następujące dziedziny. 1. Do króla należały sprawy wojny i pokoju, w jego ręku spoczywała władza wojskowa, mająca służyć obronności kraju. 2. Król był "strażnikiem pokoju", czuwał nad utrzymaniem pokoju królewskiego (pax regia). Pokój królewski bronił wszy- stkich mieszkańców, jego naruszenie zagrożone było szczególnie wysokimi karami (fredum). Z pojęciem pokoju, czyli miru królewskiego, wiązał się rozwój sądownictwa królewskiego. 3. Król miał, podobnie jak dawniej cesarze rzymscy, najwyższe zwierzchnictwo sądowe. Sąd królewski stał się sądem właściwym dla wszystkich spraw w konkurencji z właściwością innych sądów w kraju. Oznaczało to więc, że król posiadł władzę, która umożliwiała mu wywołanie (ewokację) przed swój sąd wszystkich spraw, których rozsądzaniem był zainteresowany (57). 4. Król miał rozległe uprawnienia w dziedzinie, którą dziś nazwalibyśmy władzą wykonawczą. Miał on mianowicie tzw. bannus, tj. prawo do wydawania rozkazów Naruszenie bannus królewskiego było zagrożone bardzo wysoką karą. 5. Z królewskiego bannus rozwinęła się z czasem królewska władza ustawodawcza . I tu odegrało rolę przyjęcie wzoru rzymskiego gdzie władza ustawodawcza należała do cesarza. Królowie frankońscy stali się ustawodawcami na wzór cesarzy, ich kapitularze miały charakter podobny do rzymskich konstytucji cesarskich (35, 61). Państwo frankońskie znajdowało poważną pomoc w kościele i w or ganizacji kościelnej. Bliska współpraca państwa i kościoła leżała w obopólnym interesie. Kościół popierał królów frankońskich jako prawowiernych katolików i dlatego ułatwiał im podbój innych ludów germańskich wyznających herezję ariańską. Państwo otoczyło opieką istniejącą od czasów rzymskich organizację kościelną i przyczyniło się do znacznego pomnożenia majątku kościelnego przez nadania ziemskie, immunitety i fundacje klasztorne. Znajdowało ono w kościele nie tylko po parcie moralne, ale i realną pomoc w zarządzie państwa. Kościół odegrał w tym czasie bardzo doniosłą rolę jako wielka instytucja, która była zdolna do ocalenia, choć w części, kulturalnego dorobku świata starożytnego. Współpraca państwa i kościoła pociągała za sobą ten skutek, że władza świecka penetrowała głęboko w wewnętrzne sprawy kościelne. Królowie obsadzali biskupstwa i urzędy kościelne, zwoływali synody, ogłaszali uchwalane na nich prawa i zabezpieczali ich wykonanie. Te formy zależności kościoła od państwa przypominały z pozoru podobną zależność kościoła od cesarzy rzymskich za dominatu (25). Stanowisko kościoła jako instytucji różniącej się od państwa sferą swej działalności było jednak obecnie znacznie silniejsze i bardziej niezależne. 54. Godność cesarska. Przyjęcie w r. 800 przez Karola W. korony cesarskiej z rąk papieża wprowadziło nowe pierwiastki do pojęcia władzy monarszej. Już koronacja Pepina Małego dokonana w r. 751

również przez papieża, nawiązywała do sakry królewskiej przekazanej przez tradycję Starego Testamentu (pomazanie królów żydowskich). Rozszerzała koncepcję władzy monarszej, wiążąc ją w nowy i inny sposób z religią. Cesarz zawdzięczał swą godność koronacji papieskiej, cesarstwo było funkcją powierzoną mu dla obrony chrześcijaństwa, zabezpieczenia pokoju i sprawiedliwości. Podobną koncepcję wynikającą z aktu koronacji, tj. aktu liturgicznego pomazania przyjęła później powszechnie feudalna monarchia średniowieczna wraz ze zwyczajem dokonywania koronacji królów Królowie od Karola W. tytułowali się królami z bożej łaski, Dei Gratia, co oznaczało, że uznawali swą władzę jako funkcję wykonawczą z pomocą bożą w interesie ludu - z tym dodatkiem dorzuconym przez kościół, że król jako reprezentant Boga musi działać zgodnie z prawem bożym. Władza królewska była więc ograniczona prawem bożym, a j ego naruszenie przez króla uzasadniało wystąpienie przeciw królowi (prawo oporu). Zasada ta z czasem da kościołowi silną broń do zwalczania niewygodnych mu monarchów sankcjami kościelnymi, a więc przede wszystkim klątwą kościelną, która stawiała wyklętego króla poza nawiasem społeczeństwa chrześcijańskiego, w którym panował. Czy koronacja cesarska Karola W. I jego następców stanowiła rzeczywistą próbę wskrzeszenia dawnego cesarstwa rzymskiego? Na temat ten panują w nauce rozbieżne poglądy. Koronacja z r. 800 była posunięciem politycznym w stosunku do istniejącego jeszcze cesarstwa wschodniorzymskiego (19). Cesarze bizantyńscy uważali się bowiem w dalszym ciągu za panów świata (13). Powstały po koronacji Karola W. konflikt został złagodzony w ten sposób, że obaj cesarze, Karol W. i cesarz bizantyński, uznali istnienie dwóch cesarstw, zachodniego i wschodniego. Nowe cesarstwo Karola W stanowić więc miałoby kontynuację jedynie cesarstwa zachodniego, które upadło w r. 476. Jednakowoż już za następców Karola W. z nową .godnością cesarską zaczęto wiązać szerszą koncepcję panowania nad światem chrześcijańskim. Podobnie jak w dziedzinie władzy duchownej istniał tylko jeden zwierzchnik świata chrze- ścijańskiego w osobie papieża-biskupa rzymskiego, tak uważano, że w dziedzinie władzy świeckiej władza zwierzchnia nad całym światem chrześcijańskim należy do cesarza. Taką właśnie teorię uniwersalnej władzy cesarskiej zaczęto szerzyć za ostatnich Karolingów - w IX w. Teoria ta wygasła wraz z wygaśnięciem cesarstwa karolińskiego, zostanie ona jednak podjęta w przyszłości przez władców niemieckich (130). 55. Organa centralne. Merowingowie, zgodnie z germańskimi tradycjami demokratycznymi, powoływali okresowo zgromadzenia ludowe obejmujące wszystkich wojowników - wiece (36). One decydowały o ważnych sprawach państwowych, z czasem znaczenie ich zaczęło maleć, tym bardziej że z powodu rozległości państwa nie można było ich powoływać często. Ostatecznie ustalił się zwyczaj zwoływania ich raz na rok, za Merowingów - w marcu, za Karolingów - w maju. Stąd nazwa ich Pola Marcowe albo Pola Majowe. Te demokratyczne zgromadzenia, wobec postępującej feudalizacji państwa i nowego układu sił społecznych z dominującą grupą możnowładców na czele, nie zajmowały się już sprawami publicznymi, lecz miały teraz tylko charakter przeglądów wojskowych. Natomiast w miejsce demokratycznych zgromadzeń królowie zaczęli powoływać mniej liczne kolegia, tzw. placita. Placita

stanowiły wyraz dokonanej ewolucji społecznej. Reprezentowana w nich była wyłącznie świecka i duchowna arystokracja. W dobie karolińskiej zbierały się regularnie, służąc królowi radą. Miały więc charakter doradczy, jednak 2 czasem, zwłaszcza wobec słabszych królów, znaczenie ich wzrastała. Od połowy IX w. placita zdobyły sobie prawo decydowania o sprawach państw owych. Oznaczało to poddanie się władzy królewskiej kontroli możnych. Placita były więc instytucją feudalną, wyrażającą przewagę wpływów klasy feudalnej w państwie. Na nich wzorować się będą w przyszłości zady królewskie powoływane w państwach feudalnych (95, l36). Królowie frankońscy na wzór rzymski zorganizowali swój dwór, palatium, gdzie obok straży przybocznej (drużyny) przebywały wybitne osobistości świeckie i duchowne (paladyni). Wśród nich znajdowali się głównie urzędnicy, którzy łączyli obsługę domową króla i wysokie funkcje administracyjne. Nazwy ich wzorowały się na tytułach używanych na dworze cesarzy bizantyńskich. Pierwszym urzędnikiem był majordom, który za Merowingów za- garnął dla siebie wiele uprawnień królewskich. Urząd ten stał się dziedziczny i utrzymał się aż do Pepina Małego, który jako majordom przy, brał sam koronę królewską (43). Karolingowie nie przywrócili tego urzędu, co jest zrozumiałe, a główne funkcje na dworze powierzyli seneszalowi. Dalszymi urzędnikami byli: koniuszy, cześnik, komornik, palatyn zajmujący się z ramienia króla sądownictwem i inni. Za Karolingów wysokie stanowisko osiągnął kanclerz, z reguły osoba duchowna, znająca sztukę pisania. Kanclerz był pierwszym sekretarzem królewskim, do niego należała redakcja wszystkich podpisanych przez króla pism i kapitularzy oraz ich ekspedycja. 56. Zarząd lokalny. 1. Hrabstwa. Państwo frankońskie nie było w stanie nawiązać w organizacji lokalnej do rozbudowanej, wielostopniowej administracji rzymskiej. Utrzymała się tylko dawna rzymska sieć okręgów - civitas. Na czele dawnej civitas, z czasem zwanej hrabstwem, stanął urzędnik królewski - hrabia (comes). Hrabstwa stały się w ten sposób podstawowymi okręgami zarządu terytorialnego. Hrabia sprawował władzę administracyjną i wojskową. Państwo frankońskie nie nawiązało więc tutaj do zasad administracji rzymskiej, która oddzieliła władzę wojskową od cywilnej. Potrzeba będzie upływu wielu stuleci, by kraje europejskie przywróciły tę zdrową rzymską tradycję. Hrabstwa dzieliły się na okręgi mniejsze, które u schyłku okresu zwały się wicehrabstwami i miały wicehrabiów na czele. 2. Margrabstwa i księstwa. Obok sieci hrabstw, która po- kryła znaczną część obszaru państwa, w pewnych okolicach jednostkami zarządu lokalnego były marchie (margrabstwa) i księstwa. Marchie były to hrabstwa położone w strefach granicznych i z tej racji zarządzający nimi margrabiowie mieli poważniejsze od zwykłych hrabiów uprawnienia, w szczególności wojskowe. Księstwa, z książętami na czele, miały zakres władzy podobny co marchie. Występowały na terenach późniejszych Niemiec i pokrywały się z terytoriami podbitych szczepów germańskich (Bawaria, Saksonia itp.). Księstwa istniały również na terenie Francji (Bretania, Normandia - 38), jedynie jednak książęta szczepowi niemieccy reprezentowali szczególnie wielką siłę polityczną, a znaczenie ich, przytłumione za Karola W., odrodziło się w końcu IX w.

(123). 3. Wysłannicy królewscy (missi dominici). Hrabiowie byli urzędnikami królewskimi powoływanymi w zasadzie na czas krótki i odwołalnymi. Rekrutowali się spośród możnych. Wobec licznie popełnianych przez hrabiów nadużyć, już za Merowingów podjęto myśl powołania organów nadrzędnych, które by kontrolowały ich działalność. Było to tym bardziej potrzebne, że liczba hrabstw wynosiła np. w IX w ok. 300 i kontrola ich była bardzo utrudniona. Myśl tę zrealizowali Karolingowie tworząc do tego nowy aparat. Cały kraj podzielono na pewną liczbę okręgów inspekcyjnych (missatica), w których wysłannicy królewscy (missi dominici) wykonywali w regularnych odstępach czasu kontrolę. Występowali oni w dwójkę, zazwyczaj jeden hrabia i jeden biskup Odwiedzali poszczególne hrabstwa, zbierali skargi, czuwali nad stosowaniem prawa i zdawali raporty ze swych inspekcji. System był dobry i za Karola W. wydawał dobre rezultaty. Nasuwała się więc potrzeba nadania okręgom inspekcyjnym charakteru stałych okręgów zarządu lokalnego, pośrednich między władzą centralną i hrabstwem. Tym zamierzeniom stanęli na przeszkodzie hrabiowie, dążący do zmniejszenia swej zależności od króla i do nadania swym urzędom charakteru dziedzicznego 4. Feudalizacja hrabstw. Rzymianie wynagradzali swych urzędników i przenosili ich często z miejsca na miejsce, chcąc zapobiec temu, by nie wiązali się zbytnio z terenem i nie nadużywali swej władzy ze szkodą dla interesów państwa i sprawiedliwości. Królowie frankońscy wynagradzali hrabiów beneficjami położonymi na terenie hrabstwa, co prowadziło do dożywotniego powoływania hrabiów. Odtąd hrabiowie, związani już z hrabstwem przez dożywotnie nominacje i dożywotnie beneficjum, zaczęli dążyć do przekazywania hrabstw swoim potomkom. Ostateczny sukces osiągnęli w r. 877, wymuszając od Karola Óysego, w przeddzień jego wyprawy do Włoch, kapitularz, w 'którym król obiecał mianować hrabiami synów hrabiów zmarłych w czasie wyprawy. Tekst ten nie tworzył niczego nowego, stwierdził istnienie zasady dziedziczności urzędów i beneficjów, zwyczajowo już szeroko stosowanej. W ten sposób powstały liczne dynastie dziedzicznych książąt, hrabiów i wicehrabiów, wywodzących się od urzędników królewskich, np. książąt Akwitanii, hrabiów Flandrii itd. Wszystkie te osobistości zaczęły wyzyskiwać na własny prywatny rachunek, w ramach nominalnej zależności od króla, funkcje publiczne powierzone ich przodkom. Księstwa i hrabstwa, tereny władzy urzędników królewskich, przekształciły się w lenna w prywatnym posiadaniu dziedzicznym książąt i hrabiów. Podobnie jak w wielu innych dziedzinach, tak i tu nastąpiło pomieszanie elementów prawa publicznego, w tym wypadku władzy na terenie hrabstwa, z elementami prawa prywatnego - własnością hrabstwa. To właśnie było zjawiskiem typowym dla feudalizmu. 57. Sądownictwo i proces. 1. Ogólny rozwój sądownictwa. Sądownictwo w państwie frankońskim nie poszło wcale za wzorami Rzymu, który miał wieloinstancyjny system sądowy i który znał instytucję apelacji (22). U Germanów za Tacyta sądownictwo należało do ludu. Demokratyczny charakter sadów uległ w państwie frankońskim stopniowemu zatarciu. W dziejach sądownictwa frankońskiego możemy wyróżnić kolejne etapy: a. W początkowym okresie sądy sprawowało zgromadzenie ludowe, odbywające się na wzgórzu sądowym (Malberg) pod

przewodnictwem wybieranego przez ludność urzędnika, thunginusa. b. W dobie merowińskiej w miejsce thunginusa występował urzędnik królewski - hrabia. On przewodniczył zgromadzeniu i ogłaszał wyrok w otoczeniu 7 mężów, tzw. rachimburgów, powoływanych przez to zgromadzenie. Proponowali oni wyrok, który zgromadzenie mogło przyjąć lub odrzucić. c. W dobie karolińskiej zamiast rachimburgów występowali ławnicy, powoływani przez hrabiego na zgromadzeniu jako jego stali pomocnicy. d. Od czasów Karola W. udział czynnika ludowego uległ dalszemu zmniejszeniu. Lud uczestniczył odtąd na rokach sądowych, głównych, odbywanych pod przewodnictwem hrabiego tylko 3 razy w roku. Na pozostałych rokach, mniejszych, sądził hrabia lub delegowany przez niego wicehrabia z udziałem ławników. Od wyroków wszystkich tych sądów nie było możliwości odwołania się. Obok opisanego sądownictwa, które możemy określić jako sądownictwo zwyczajne, rozwinęło się sądownictwo królewskie (53). Król mógł każdą sprawę ewokować przed swój sąd. Do wyłącznej kompetencji sądów królewskich należały niektóre sprawy ze względu na osobę stron (sprawy instytutów kościelnych, wasali królewskich) lub na rodzaj sprawy (np. obraza majestatu, złamanie królewskiego bannus). Na terenach objętych immunitetem sądowym sądownictwo sprawował pan immunitetowy lub jego wójt. Tak więc państwo frankońskie nie miało z czasem już ani sądownictwa ludowego, ani nie przejęło jeszcze zhierarchizowanego sądownictwa państwowego. 2. Prawo karne. Zasady prawa karnego i procedura sądowa stały w porównaniu z prawem rzymskim na niskim poziomie. Ściganie przestępstw nie należało pierwotnie do państwa (z wyjątkiem niektórych zbrodni, takich jak zdrada, dezercja czy fałszowanie monet), lecz tylko do poszkodowanego i jego rodu. Otwierało to pole dla poszkodowanego do dochodzenia krzywdy wobec winnego i jego rodu w drodze krwawej zemsty rodowej przy stosowaniu zasady talionu; "oko za oko, "ząb za ząb" (3) Ten archaiczny system, typowy dla pewnych ludów pierwotnych, uległ złagodzeniu w prawach wielu szczepów germańskich. Mianowicie winny, bądź jego ród, musiał zapłacić poszkodowanemu karę pieniężną, czyli "kompozycję" (główszczyznę) (36). Zaczęto też oddawać sprawy do sądu, zamiast odwoływać się do własnej pomocy, sąd zaś określał wysokość kary. Prawa germańskie zawierają całe taryfy tego rodzaju kar "kompozycyjnych", których wysokość była zróżnicowana zależnie od rodzaju przestępnego czynu oraz od położenia społecznego osoby poszkodowanej. W tej perspektywie uznać należy za wielki postęp późniejsze wprowadzenie przez sądy królewskie kar jako kar publicznych; a więc nie tylko kar pieniężnych, ale także kary śmierci i kar cielesnych. O uznaniu za czyn przestępny decydował skutek zewnętrzny przestępstwa. Nie uwzględniano więc nastawienia woli sprawcy. W konsekwencji karze polegały czyny popełnione w stanie wyższej konieczności jak i w obronie koniecznej, Natomiast bezkarne pozostawało usiłowanie, gdy nie pociągnęło za sobą skutku zewnętrznego. 3. Proces. W postępowaniu sądowym ustaliły się następujące charakterystyczne zasady, które długo jeszcze panować będą w procesie średniowiecznym. a. W procesie nie odróżniano spraw cywilnych od spraw karnych. Uważano bowiem, że bezprawia dopuścił się tak samo ten, kto naruszył cudze prawa prywatne, jak i ten, kto

dopuścił się w stosunku do kogoś innego czynu podlegającego współcześnie represji karnej. Rozróżnienie między procesem cywilnym i karnym dokona się w Europie znacznie później (280). b. Proces miał charakter procesu skargowego, czyli akuzatoryjnego, tzn. postępowanie sądowe mogło być wdrożone w zasadzie tylko na podstawie skargi poszkodowanego. Tego rodzaju zasada nie chroniła oczywiście interesu społecznego, gdyż wiele przestępstw mogło pozostać bezkarnymi. Toteż prawo karne znało w średniowieczu liczne próby, które miały na celu znalezienie najwłaściwszej drogi dla zwalczania przestępczości - innej niż droga skargi prywatnej poszkodowanego. Doprowadzą one ostatecznie do wprowadzenia w procesie karnym panującej dziś zasady ścigania przestępstw z urzędu, według której oskarżyciel publiczny wdraża postępowanie niezależnie od woli zachowania się - lub nawet wbrew woli - poszkodowanego (280, 351, 371). Problem ścigania przestępstw wtedy, kiedy poszkodowany nie wystąpił ze skargą, wymagał więc jakiegoś rozwiązania w celu zabezpieczenia pokoju wewnętrznego - także już w państwie frankońskim. W tym celu wprowadzono postępowanie specjalne, tzw. postępowanie rugowe. Miało ono na celu ścianie przestępstw szczególnie groźnych, jak m. in. mężobójstw, podpalenie itp. Hrabia lub wysłannicy królewscy (missi), przybywszy do jakiejś miejscowości, wzywali grupę mieszkańców jako rugowników (iuratores), którzy pod przysięgą musieli zeznać, czy wiadomo im o jakichś nie ujawnionych przestępstwach. Następnie władza (hrabia lub missi) występowała w postępowaniu s sądowym jako oskarżyciel wobec osób obwinionych przez rugowników. Jeżeli oskarżony się nie oczyścił z postawionych mu zarzutów, podlegał karze. Zasada skargowości utrzyma cię przez wiele wieków i zostanie dopiero w późnym średniowieczu wyparta przez proces inkwizycyjny (280). c. Proces miał charakter kontradyktoryjny, czyli sporny. Znaczy to, że w procesie toczył się spór między dwiema stronami t strony miały możność rozwinięcia wysiłków w kierunku udowodnienia swych twierdzeń d. Proces. opierał się na zasadzie ustności i jawności. Oznaczało to, że strony i świadkowie zeznawali ustnie przed sądem, a rozprawa była jawna. Zady te zostaną u schyłku średniowiecza wyparte przez zasadę pisemności i tajności postępowania (280). e. Następną cechą procesu był jego formalizm. Postępowanie sądowe związane było z rygorystycznym stosowaniem ustalonych form i formułek. których zaniedbanie mogło prowadzić stronę do przegrania procesu. f.Za szczególnie znamienną cechę procesu wczesnośredniowiecznego uznać trzeba to, że postępowanie dowodowe nie poprzedzało, jak dzisiaj, zapadnięcia wyroku, lecz było oddzielone od właściwego przewodu na rozprawie sądowej i następowało dopiero po wydaniu wyroku. Sąd mógł wydać albo wyrok końcowy, bez postępowania dowodowego, w wypadku uznania przez pozwanego postawionego mu zarzutu czy roszczenia za słuszne, albo też wydać wyrok końcowy i dowodowy w wypadku zaprzeczenia przez pozwanego zarzutu czy roszczenia powoda. W wypadku takim sąd, postanawiał, która ze stron ma przeprowadzić dowód i orzekał z góry, jakie będą następstwa udania się lub nieudania dowodu. A zatem wyrok dowodowy był również wyrokiem końcowym, lecz warunkowym, uzależniającym od wyniku postępowania dowodowego to, na czyją korzyść ono wypadnie.

Treść wyroku proponował jeden z uczestników sądu (rachimburg lub ławnik). Wniosek wyroku, zanim został ogłoszony przez przewodniczącego sądu jako wyrok, mógł zostać "naganiony" przez jedną ze stron i każdego uczestnika zgromadzenia sądowego. Nagana wyroku musiała zawierać zarzut świadomego złamania prawa przez wnioskodawcę. O słusz- ności nagany decydował pojedynek między ganiącym wyrok a wnioskodawcą: Nagana wyroku mogła początkowo być przeprowadzona tylko w toku postępowania na rozprawie, przed zapadnięciem wyroku. Dopiero później nagana wyroku będzie rozsądzana pojedynkiem przed sądem wyższej instancji. W ten sposób stanie się ona rodzajem środka odwoławczego, torującego drogę apelacji sądowej (93) g. Wyrok sądowy rozstrzygał pierwotnie sprawę w sposób ostateczny. Rzymska zasada apelacji od sądu niższego do sądu hierarchicznie wyższego nie była znana. Drogę do niej torowała w pewnej mierze instytucja nagany wyroku. Instytucja apelacji rozwinęła się dopiero w późniejszych wiekach, wzorując się na procesie rzymskim (93). 4. Środki dowodowe. Prymitywizm wymiaru sprawiedliwości wyrażał się szczególnie jaskrawo w rodzaju środków dowodowych stosowanych w postępowaniu dowodowym. Wśród nich pierwsze miejsce zajmowały przysięga i sądy boże, czyli ordalia. Świadkowie mieli małe znaczenie. W czasach frankońskich natomiast moc dowodową zaczęły uzyskiwać dokumenty. Strony miały możność dowodzenia swych twierdzeń bądź oczyszczenia się z zarzutu im postawionego przez złożenie przysięgi, i to wraz z współprzysiężnikami. Współprzysiężcy (coniurantes) składali przysięgę nie co do prawdziwości faktów, zaprzysiężonych przez stronę, lecz co do jej wiarygodności. Średniowiecze znało cały system ordaliów, wśród których należy wyróżnić ordalia dwustronne i jednostronne. W pierwszym wypadku odbywano przed sądem pojedynek między stronami, a jego wynik miał decydować o tym, czy zarzut był słuszny czy niesłuszny. W wypadku jednostronnego sądu bożego występował jedynie obwiniony, którego poddawano określonej próbie, np. próbie wody, żelaza, ognia itp. Na przykład obwiniony zanurzał rękę we wrzącą wodę, następnie rękę bandażowano i pieczętowano. Jeżeli okazało się po upływie określonego czasu, że ręka się dobrze goi, uznawano obwinionego za niewinnego. System sądów bożych znany jest prawie wszystkim ludom pierwotnym. Wiązał się on z wyobrażeniem o stałej i bezpośredniej interwencji boskiej w sprawy ludzkie. Kościół chrześcijański formalnie i oficjalnie wielokrotnie występował przeciw sądom bożym jako nadużyciom. W praktyce jednak instancje kościelne popierały je długo w różnych krajach swym autorytetem i w dodatku nadawały sądom bożym rytuał religijny; np. przez święcenie mleczy przed pojedynkiem czy wody przed próbą wody itp. 58. Wojskowość. Również i system wojskowości rzymskiej, opartej na armii zawodowej i na odrębnej od cywilnej hierarchii wojskowej (24), nie znalazł naśladownictwa w państwie frankońskim. Germańska wojskowość opierała się na pospolitym ruszeniu wszystkich wolnych i system ten w zasadzie utrzymał się do czasów karolińskich. Na utrzymanie armii zawodowej nie pozwalała prymitywna skarbowość państw szczepowych. namiastką armii były mało liczne drużyny w otoczeniu monarchy Wiek VIII postawił

państwa frankońskie przed potrzebą reorganizacji służby wojskowej z powodu szerszego rozpowszechnienia się taktyki wojennej opartej na zbrojnej kawalerii. Nie bez wpływu na to było tu zetknięcie się w bojach wojsk frankońskich z kawalerią arabską. Koszty ekwipunku rycerskiego były tak duże, że państwo musiało się odwołać do nowej organizacji-racji, opartej na służbie rycerskiej ludzi zamożnych, a więc właścicieli ziemskich, który byliby w stanie pokrywać ze swojego majątku kaszty uzbrojenia (5D). Ta okoliczność wpłynęła poważnie na rozwój lenna i ustroju lennego, którego rysem istotnym było dzierżenie ziemi w zamian za obowiązek służby wojskowej (69). W ten sposób doszło do wykształcenia się typowej dla feudalizmu zachodnioeuropejskiego armii lennej. 59.Skarbowość. Państwo frankońskie w ograniczonym tylko zakresie spożytkowało tradycje rzymskiej skarbowości (23) Królowie frankońscy zagarnęli majątki cesarskie i skarbowe rzymskie, one też stanowiły główną podstawę ich dochodów Przejęli również niektóre łatwiejsze do administracji skarbowej instytucje rzymskie, a więc niektóre podatki pośrednie, przede wszystkim przewozowe {cła itp.) oraz pewne świadczenia w naturze, narzucane na ludność w związku z podróżami po kraju króla i jego urzędników Królowie posiadali także dochody z kar sądowych. Wszystkie te niedostateczne dochody, traktowane jako dochody własne króla, ulegały stałemu zmniejszaniu przez rozdawnictwo na rzecz możnych i kościoła ziem i przywilejów immunitetowych. IV. ŹRÓDÓA PRAWA 60. Zasada osobowości prawa. Zetknięcie się różnych ludów germańskich z autochtoniczną ludnością rzymską postawiło przed szczepowymi państwami problem, które z praw należy stosować w sądach - rzymskie czy germańskie. Zarówno ludność rzymska, jak i poszczególne szczepy germańskie rządziły się własnymi prawami {49). Szczepowe państwa germańskie. po zainstalowaniu się na obszarach imperium, respektowały prawo rzymskie, którym posługiwała się ludność miejscowa, same zaś stosowały do siebie prawa swoich szczepów. Podobnie i Frankowie nie narzucali swego prawa innym, podbitym przez siebie szczepom germańskim, które posługiwały się nadal własnymi prawami szczepowymi. Stosowano więc zasadę osobowości prawa. Przeciwieństwem tej zasady, praktykowanej przez ludy pierwotne, jest zasada terytorialności prawa, wedle której na określonym terytorium stosuje się tylko jeden system prawny. Z zasadą osobowości prawa spotkaliśmy się już w dawniejszych dziejach Rzymu {29). Zasada osobowości prawa nastręczała wiele trudności. Sędzia na początku każdego procesu stawiał pytanie: "Według jakiego prawa żyjesz?" Podsądny składał odpowiednie oświadczenie, tzw. wyznanie prawa (professio iuris) i był sądzony stosownie do tego oświadczenia. W tych warunkach sędzia musiał znać i stosować (zależnie od okoliczności) różne systemy prawe. Sprawa był mniej trudna, gdy obie strony podlegały temu samemu

prawu. Gorzej j, gdy obie strony rządziły się różnymi prawami Wszystkich trudności nie rozwiązywało przyjęcie zasady, że w takim wypadku należało stosować prawo właściwe dla pozwanego. W miarę bowiem mieszania się wzajemnego ludności różnego pochodzenia, ustalenie właściwości prawa w sprawach skomplikowanych, np. w sprawie spadkowej po rodzicach różnego pochodzenia, bywało nierozwiązalne. Musiało to prowadzić do mieszania przez sędziów przepisów różnych praw i do kształtowania się lokalnych (consuetudo loci) stosowanych terytorialnie (97). Na terenie Francji źródła z X w. nie mówią już więcej o istnieniu i stosowaniu przez sądy różnorodnych praw osobowych. Źródłami poznania prawa stosowanego w państwie frankońskim są ustawy królewskie, spisy prawa i dokumenty praktyki prawnej. Znajomość prawa sądowego różnych szczepów germańskich i prawa rzymskiego stosowanego w państwie frankońskim zawdzięczamy spisom praw, niewłaściwie nazywanym Leges. Omówimy kolejno: 1) ustawodawstwo królewskie (61), 2) dokumenty praktyki (62), 3) spisy prawa rzymskiego (63) i 4) spisy prawa germańskiego (64). 61. Ustawodawstwo królewskie (kapitularze). Rozporządzenia królów i cesarzy frankońskich określa się mianem kapitularzy. Można wśród nich wymienić 3 grupy: a) capitularia legibus addenda, czyli "kapitularze dodane do spisów prawa", stanowiły uzupełnienie do istniejących już spisów prawa; b) capitularia missorum, czyli "kapitularze dla wysłanników królewskich (missi)", również wąskie swym zakresem, zawierały szczegółowe instrukcje dla wysłanników (56); c) capitularia per se scribenda, czyli kapitularze właściwe; w przeciwieństwie do poprzednich, odnosiły się zwykle do terytorium całego państwa, zawierały głównie normy administracyjne i gospodarcze. Ze względu na treść odróżnia się kapitularze świeckie i kościelne. Świeckie wydawał król na mocy swej władzy ustawodawczej, natomiast w, kapitularzach kościelnych król nadawał autorytet monarszy decyzjom podejmowanym przez synody kościelne. 62. Dokumenty praktyki. Cennym źródłem poznania prawa w średniowieczu, w dobie małego rozpowszechnienia pisma, były akty spisane dla poświadczenia dojścia do skutku jakiejś czynności prawnej (np. nadanie lenna, immunitetu, sprzedaż wsi). Akty takie nazywamy dokumentami lub dyplomami: Stąd nauka historyczna zajmująca się studiami nad dokumentami nosi nazwę dyplomatyki. Odróżnia się dokumenty publiczne wydawane przez władzę państwową i dokumenty prywatne. Szczególnie wartościowe są zachowane zbiory dokumentów, tzw. kartularze lub kodeksy dyplomatyczne sporządzane przez poszczególne klasztory. Przy sporządzaniu dokumentów posługiwano się zbiorami wzorów dla ich redagowania, czyli formularzami. Zachowało się kilka takich formularzy z czasów frankońskich. Najcenniejszym jest formularz Markulfa mnicha, który w VII w. opracował wzory dla pism kancelarii królewskiej. 63. Spisy prawa rzymskiego (Leges Romanae Barbarorum).

Zwróciliśmy już uwagę na to, że w czasie gdy tereny cesarstwa dostawały się poci panowanie ludów germańskich, prawo rzymskie nie było jeszcze ujęte w jednolity system kodyfikacji justyniańskiej. Znany był jedynie mało doskonały Kodeks Teodozjański z r. 438 (35). Władcy germańscy, respektując prawo autochtonów, zlecali ujmowanie na piśmie przepisów ich prawa. W ten sposób powstały spisy prawa rzymskiego, znane jako Leges Romanae Barbarorum, czyli prawa rzymskie państw barbarzyńskich. Zawierają one dość nieraz prymitywnie ujęte i nawet zniekształcone przepisy prawa rzymskiego. Do nich należą: 1. Prawo rzymskie Burgundów (Lex Romana Burgundionum), spis wydany przez króla Burgundów, Gundobada dla ludności rzymskiej swego państwa w końcu V w 2. Prawo rzymskie Wizygotów, czyli Brewiarz Alaryka (Lex Romana Wisigothorum), spis o podobnym charakterze ogłoszony przez króla.. Wizygotów, Alaryka II w r. 506; spis ten jest streszczeniem Kodeksu Teodozjańskiego. Brewiarz Alaryka do XII w. stanowił najbardziej znane źródło znajomości prawa rzymskiego w Europie zachodniej. 3. Edykt Teodoryka był spisem wydanym przez króla Teodoryka Wielkiego na początku VI w. dla ludności rzymskiej państwa Ostrogotów. 64. Spisy prawa germańskiego (Leges Barbarorum). Germanie podobnie jak wszystkie ludy pierwotne, rządzili się niespisanym prawem zwyczajowym. Zetknięcie się ludów germańskich z obcą, wyższą kulturą wywołało potrzebę utrwalenia tych praw i ich spisywania. W ten sposób do końca V w. powstawały spisy, o których nie zawsze wiadomo, czy i w jakim stopniu powstawały z inicjatywy królewskiej , czy też były wyłącz nie dziełem osób prywatnych. Spisy te noszą niewłaściwą nazwę Leges Barbarorum. Nazwa Lex (ustawa) imputuje domniemanie, jakby chodziło tu nie o spisy prawa zwyczajowego, lecz o ustawy wprowadzające nowe normy prawne. Do zachowanych spisów należą m. in.: 1. Lex Salica Francorum, zwana Prawem Salickim. Jest to spis prawa zwyczajowego salickiego, czyli osiedlonego na terenie Francji odłamu Franków, spisany w latach 507 i 511 Zachowało się szereg rękopisów późniejszych, które zawierają o pierwotnego tekstu dodatkowe wstawki, tak że niełatwo jest odtworzyć pierwotny tekst orygi- nalny Obejmował on tylko 85 artykułów; zawierał głównie przepisy prawa karne o i procesowego, ujęte w sposób kazuistyczny , a nie w sposób uogólniający ani też systematyczny (np. odrębnie traktuje kradzież młodego jagnięcia i kradzież jedno - lub dwurocznego barana). Najliczniejsze są normy określające, wysokość kar kompozycyjnych. Jedynie pięć artykułów dotyczy prawa cywilnego, szczególności, w szczególności zaś słynny artykuł 59 De alodis, określający wykluczenie kobiet , odziedziczenia "ziemi salickiej" (I10). 2. Z końca V pochodzą spisy prawa zwyczajowego Burgundów i Wizygotów. Późniejsza redakcja prawa Wizygotów z r 654 posłużyła jako podstawa ukształtowania się zwyczajowego prawa hiszpańskiego . 3 Bogate było prawo longdbardzkie. Pierwszy spis Lex Longobardorum z r 643 był podstawą dalszego bujnego rozwoju

prawa longobardzkiego. Wywierać ono będzie poważny wpływ na późniejsze kształtowanie się prawa we Włoszech. 4. Zachowane spisy prawa zwyczajowego ludów germańskich, osiedlonych na wschód od Renu, są na ogół późniejsze; datują się z VII - IX w. Do nich należy Lex Saxonum, czyli prawo Sasów, Lex Frisionum, czyli prawo szczepu Fryzów i szereg innych. V. CHARAKTERYSTYKA PAŃTSTWA FRANKOŃSKIEGO I JEGO ZNACZENIE DLA ROZWOJU PAŃSTWA I PRAWAW EUROPIE ZACHODNIEJ 65. Istotne elementy problemu. 1. Państwo frankońskie powstało w V w na gruzach imperium rzymskiego i rozciągało się na znacznej przestrzeni Europy zachodniej. W czasie swego długiego istnienia było ono widownią stopniowej ewolucji, przejścia od państwa starożytnego do państwa typu feudalnego. Państwo zbudowane było nie tyle na wzorach starożytnych, ile na rozwijającej się nowej, przeobrażonej bazie społeczno-gospodarczej, którą charakteryzowała wielka własność ziemska i eksploatacja ludności feudalnie zależnej. 2. Państwo frankońskie miało już nową feudalną treść klasową d czasów, karolińskich było wyraźnie podporządkowane interes lasy panującej, tj. feudałów, od których uzależniona była większość ludności kraju. Państwo to stało się więc pierwszym w Europie państwem feudalnym. 3. W swej długowiekowej egzystencji państwo frankońskie przechodziło różne fazy Występowały w nim również większe lub mniejsze rozbieżności między urządzeniami na zachodnich i wschodnich (niemieckich) terenach państwa W końcowym okresie swego istnienia, tzn. w dobie karolińskiej, państwo frankońskie miało charakter monarchii wczesnofeudalne. Struktury feudalne uzyskały przewagę nad innymi, król zachował jeszcze pewien autorytet i szerokie uprawnienia, kwestionowane przez feudałów dążących do uniezależnienia się i do rozbicia jedności państwa. 4. Znamiennymi rysami państwa frankońskiego był jego patrymonialny charakter oraz wykształcenie się w nim podstaw ustroju lennego specyficznej dla krajów Europy zachodniej struktury, określającej stosunki między królem a feudałami oraz wzajemne stosunki między feudałami. Na tym tle zarysowały się sprzeczności między tendencjami zjednoczeniowymi a partykularyzmem reprezentowanym przez wielkich feudałów 5. Nie można udzielić jednoznacznej odpowiedzi na pytanie, czy pierwiastki germańskie, czy też rzymskie wywarły większy wpływ na rozwój państwa frankońskiego (41) Można by przyjąć, że wpływ rzymski zaznaczył się w organizacji zarządu państwa . Trzeba jednak podkreślić, że zarząd państwa frankońskiego nie dorównywał administracji rzymskiej; niezdyscyplinowany i niedostatecznie rozbudowany zarząd lokalny, prymitywne sądownictwo bez apelacji, wojskowość związana z władzą cywilną i oparta na obowiązkach osobistych jednostek, skarbowość w ruinie. Zasady wysokiej techniki rządzenia państwem, znane starożytnemu Rzymowi, nie były stosowane przez państwo frankońskie, natomiast wiele z tych zasad przeszczepionych zostanie do państw feudalnych Europy w wiekach o wiele późniejszych.

66. Ogólne znaczenie historyczne państwa frankońskiego. Znaczenie historyczne państwa frankońskiego polega na tym, że jako pierwsze w dziejach Europy państwo feudalne stworzyło podstawę rozwoju państw feudalnych, przede wszystkim tych, które powstały na jego gruzach (Francja, Niemcy, Włochy itd.). W sposób pośredni niektóre urządzenia państwa frankońskiego znalazły naśladownictwo również i w dalszych państwach Europy. Do takich urządzeń należały np. organizacja kurii królewskiej, nawiązująca do placitów karolińskich, hierarchia urzędów nad- wornych i ich tytulatura. Nie można nie przypomnieć o tym, że słowiańska nazwa monarchy - król, czeski kral - wywodziła się od imienia cesarza Karola Wielkiego. Rozdział VI OGÓLNE ZAGADNIENIA PAŃSTWA FEUDALNEGO 67. Stosunek poddańczy. Państwo frankońskie było pierwszym w Europie państwem feudalnym. Zanim zapoznamy się z drogami rozwojowymi innych państw feudalnych, należy zaznajomić się ogólnie z podstawo- wymi zagadnieniami, które przyniósł ze sobą nowy ustrój. Państwo feudalne było związane z formacją feudalną, było tej formacji nadbudową. Najbardziej istotnym rysem feudalizmu było występowanie wielkiej własności ziemskiej i w jej, ramach eksploatowanej przez feudałów ludności poddanej. Cechą feudalizmu był jego podstawowy związek ze wsią i produkcją rolną, jego agraryzm. Od czasów Karola W. do monarchii absolutnej w XVIII i XIX w. klasą panującą byli wielcy właściciele ziemscy, skupiający w swym ręku większość istniejących w kraju środków produkcji. Stosunek między właścicielem ziemskim a eksploatowaną przez niego ludnością wiejską mieścił się w pojęciu stosunku poddańczego. Można wymienić trzy jego podstawowe cechy: 1. Chłop, nie miał ziemi na własność, miał tylko jej posiadanie i prawa użytkowe. Jego prawa do gruntu bywały bardziej lub mniej ograniczone; mogły być prawami dziedzicznymi i chłop był wtedy nieusuwalnym z gruntu, mogły być tak nikłe, że pan mógł chłopa dowolnie z gruntu usunąć. Z tej racji można mówić o własności podzielonej między pana, który miał prawa zwierzchniej własności , i chłopa, ,który miał tylko prawa użytkowe. Wzajemny stosunek tych praw bywał różny i mógł prowadzić ku wzmocnieniu praw użytkowych chłopa w stosunku do praw zwierzchnich pana (71). W schyłkowym okresie feudalizmu prawa poddanych do ziemi były w niektórych krajach zbliżone do praw pełnej własności (234), niemniej zwierzchnie prawo własności należało zawsze, choćby nominalnie, do pana wsi. 2. Chłop poddany, w zamian za użytkowanie gruntu pańskiego świadczył należności, które tworzyły dochód jego pana, tzw. rentę feudalną. Świadczenia te mogły być trojakiego rodzaju: w odrobku (pańszczyzna), w naturze (w produkcji roślinnej lub zwierzęcej) lub w pieniądzu. Odpowiednio odróżnia się 3 rodzaje renty feudalnej: rentę odrobkową, naturalną i pieniężną. Prawidłowo występowały one w takiej samej

kolejności 3. Stosunek poddańczy wiązał się nie tylko ze świadczeniami ekonomicznymi chłopa z tytułu gospodarowania na ziemi pańskiej. Na skutek przywilejów m: in. immunitetów panowie uzyskiwali w stosunku do poddanych uprawnienia, które normalnie należą do władzy państwowej. Własność pańska przerodziła się we władztwo gruntowe (47). Przede wszystkim więc feudałowie posiedli władzę sądową nad chłopami, następnie wiele uprawnień ekonomicznych, jak np. monopole, zmuszające chłopów do korzystania z młyna lub browaru pańskiego, jak inne świadczenia. często dla chłopa uciążliwe i upokarzające (87). Stosunki poddańcze przybierały więc w różnych krajach i w różnych okresach różne formy, czasem mniej uciążliwe dla chłopów, czasem zbliżające faktycznie ich położenie do położenia niewolników. Z punktu jednak widzenia prawnego różnica między położeniem niewolników i poddanych była istotna Niewolnik był rzeczą stał poza prawem, poddany był podmiotem prawa, bez względu na to, w jakim stopniu jego prawa były ograniczone. 68. Feudalizm a ustrój lenny. Do niedawna w nauce nie odróżniano należycie pojęcia feudalizmu od zachodnioeuropejskiej struktury lennej, i Uważano feudalizm i ustrój lenny za synonimy oznaczające to samo zjawisko. Było to i bywa to jeszcze i dziś źródłem wielu nieporozumień. A przecież feudalizm. wedle współczesnej terminologii naukowej, jest nazwą oznaczającą odrębną formację społeczno-gospodarczą i ustrój z niej wyrosły Struktura lenna odnosi się tymczasem tylko do stosunków między feudałami i między feudałami a monarchą, dlatego ma znaczenie o wiele węższe w ramach szerokiego pojęcia feudalizmu. O tym, czy dane państwo było feudalne. czy nie. decydowało przede wszystkim występowanie w nim stosunku poddańczego. a nie ustroju lennego. Ustrój lenny rozpowszechnił się tylko w państwach feudalnych w Europie zachodniej , inne zaś państwa - mimo że nie znały ustroju lennego, mogły być państwami feudalnymi Do takich państw feudalnych należały też liczne kraje słowiańskie. jak np. Rosja czy Polska. Trzeba jednak stwierdzić, że i w tych, państwach stosunki wzajemnej zależności między feudałami i formy ich zależności od monarchy faktycznie miały często charakter zbliżony do stosunku lennego i hierarchicznej budowy ustroju lennego (198) W krajach tych stosunki te nie były jednak ujęte w sztywne i formalne ramy prawne, jakie na Zachodzie stworzyło prawo lenne. Warto tu dodać, że struktury lenne, bardziej zbliżone do zachodnioeuropejskich, wykształciły się w niektórych ustrojach feudalnych pozaeuropejskich, np. w Indiach czy w Japonii. 69. Kontrakt lenny. Ustrój lenny stanowi specyficzną strukturę społeczną. Wszyscy feudałowie mieli tu określone miejsce w hierarchii lennej . Na jej czele stał monarcha. Feudałowie byli wasalami króla lub innych seniorów, od których dzierżyli lenno, a sami równocześnie mogli być seniorami wobec wasali, którzy dzierżyli lenno od nich. Jak wyjaśniliśmy, instytucja lenna wiąże się genetycznie z frankońską komendacją i systemem beneficjalnym (50). Każdy stosunek lenny był więc stosunkiem osobistym między dwiema osobami, które zawarły ze sobą umowę, a czyli kontrakt lenny. Oto jego główne elementy:

- Kontrakt lenny. Była to umowa, w której jedna osoba - zwana seniorem = nadawała drugiej osobie - zwanej wasalem - pewną nieruchomość w lenno w zamian za pewne świadczenia, przy czym obie strony zobowiązywały się do wzajemnej lojalności - Przedmiot lenna. Była nim z reguły ziemia. Wyjątkowo nadawano w lenno inne źródła dochodu, np. urząd lub rentę, tj. prawo do corocznego pobierania od seniora określonej kwoty pieniężnej. - Forma zawarcia kontraktu. Społeczeństwa wczesnośred- niowieczne, podobnie jak wszystkie społeczeństwa nie posługujące się w większym stopniu pismem, przywiązywały dużą wagę do strony zewnętrznej, do formy dokonywania czynności prawnych. Chodziło przede wszystkim o to, by zawarcie czynności prawnej utrwaliło się w pamięci świadków, którzy by mogli w przyszłości służyć świadectwem o jej dokonaniu. Dzisiaj zwykły i prosty akt sporządzony na piśmie służy lepiej podobnym celom. Tak więc zawarcie kontraktu lennego obwarowane było całym symbolicznym rytuałem Składały się nań hołd lenny (hommagrium) i inwestą. Wasal składał hołd, tzn. klęcząc przed seniorem z odkrytą głową, mając ręce złożone w jego dłoniach, składał przysięgę wierności. Równocześnie senior dokonywał aktu inwestytury w lenno, co wyglądało w ten sposób, że wręczał wasalowi jakiś przedmiot symbolizujący lenno (np. pierścień, chorągiew, pastorał itp.). Pocałunek kończył tę uroczystość. - Obowiązki wasala i seniora. Wasal przyjmując lenno oprócz zaprzysiężenia lojalności wobec seniora, przyjmował na siebie obo wiązki trojakiego rodzaju: 1) wojskowe, 2) obowiązek rady 3) obowiązki finansowe. 1. Najważniejsze początkowo były obowiązki wojskowe one uzasadniały samą instytucję lenna. Mogła tu wchodzić w rachubę: a) służba w wyprawie wojennej seniora - w zasadzie do 40 dni w roku; b) kawalkada. czyli stawienie się na zawołanie seniora w orszaku zbrojnym w celach krótkiej wyprawy zbrojnej; c) stróża, czyi obowiązek pełnienie służby garnizonowej na zamku seniora Rodzaj i wysokość tych świadczeń były określone indywidualnie w każdym kontrakcie, w proporcji do wielkości lenna Na przykład jakiś możny senior mógł się zobowiązać do służby w wyprawie wojennej w kilkaset lub w kilkadziesiąt koni, drobniejszy feudał do służby z 2 lub 1 koniem, ubogi rycerzyk, nie mający na ekwipunek konny, do kilku miesięcy stróży w roku. 2. Obowiązek rady polegał na stawieniu się na dworze seniora dla służenia mu wadą, przede wszystkim dla udziału w sądzie. Te obowiązki prowadziły do ujęcia przez wasali w swe ręce administracji i sadownictwa na terenie całej seniorii. 3 . Świadczenia finansowe wasali, pierwotnie nieznane; nie rozwinęły się nigdy do wielkich rozmiarów Ograniczały się do jednorazowych opłat z okazji odnowienia lenna, zmiany w osobie wasala (relegium). Później prawa seniora rozwinęły się do pobierania zasiłków w 4 wypadkach, mianowicie: a) pasowania na rycerza seniora lub jego syna, b) ślubu córki lub siostry seniora, c) wykupienia seniora z niewoli, 4) wyruszenia seniora na krucjatę Obowiązki seniora polegały na lojalności wobec wasali, na zapewnieniu im możliwości objęcia i nie zakłóconego dzierżenia lenna oraz na zapewnieniu im sądownictwa. Wasale mieli bowiem prawo do stawania przed sądem im równym, tj. przed sądem złożonym z równorzędnych wasali, czyli parów (iudicium parium).

Czas trwania stosunku lennego. Na wzór stosunku beneficjalnego i wasalnego stosunek lenny był początkowo stosunkiem dożywotnim. Kontrakt lenny był umową między dwiema osobami i wygasał ze śmiercią każdego z kontrahentów, tj. zarówno zarówno wasala, jak i seniora . Rozwój historyczny prowadził do nadania lennu charakteru dziedzicznego Najpierw prawa do lenna uzyskali synowie wasala, z tym że prawa te mogły obejmować albo tylko najstarszego syna, albo mogły się rozszerzać na wszystkich męskich potomków wasala Następnie prawa do lenna uzyskiwały także kobiety. Dziedziczenie lenna przez kobiety przyjęło się powszechnie we Francji i w Anglii, w Niemczech - nie we wszystkich okolicach Prawo dziedziczenia lenn kształtowało się różnie w różnych lokalnych prawach lennych Często pojawiała się w nich zasada niepodzielności lenna W tym wypadku lenno mógł objąć tylko jeden sukcesor np. najstarszy syn, z pominięciem pozostałych. O prawo takie ubiegali się często możni feudałowie, widząc w niepodzielności lenna zabezpieczenie wielkości rodu. Przy wszystkich różnicach występujących w prawie lennym zasada dziedziczności lenn stała się po powszechna. Ponieważ stosunek lenny powstawał zawsze jedynie przez zawarcie umowy lennej i wygasał wraz ze śmiercią seniora lub wasala, przeto z prawnego punktu widzenia sukcesorzy posiadali nie tyle dziedziczne prawa do lenna ile roszczenie do inwestytury a seniorzy mieli obowiązek nadania opróżnionego lenna sukcesorowi, zgodnie z zasadami prawa lennego. W konsekwencji, przy każdorazowej zmianie osoby wasala lub seniora mu siało nastąpić odnowienie lenna, tj. dokonanie przez seniora inwestytury w terminie określonym (zwykle 1 rok i 1 dzień) i złożenie przez wasala hołdu lennego Sankcje . Niewywiązywanie się z obowiązków wynikających z umowy lennej zagrożone było sankcjami określonymi przez prawo lenne. Jeżeli wasal nie wypełnił swych obowiązków. to jako wasal winny felonii (wiarołomstwa) był poddany sądowi ,parów na dworze seniora i mógł być pozbawiony lenna przez konfiskatę. Jeżeli senior zaniedbał swych obowiązków . wobec. wasala, to stosunek lenny między nim a wasalem mógł ulec rozwiązaniu, z tym jednak, że wasal utrzymywał się nadal w I hierarchii lennej i przyjmował lenno z rąk seniora, nadrzędnego w stosunku do seniora pierwotnego. Wygaśnięcie lenna. W miarę rozszerzania się praw dziedzicznych po stronie wasala wypadki pozostawania lenn bez dziedzica uprawnionego do inwestytury stawały się rzadkie. W dodatku wasale nabywali również często prawa do alienowania lenna, a więc do sprzedawania lenn osobom trzecim, oczywiście za zgodą seniora, któremu należała się z tej racji wysoka opłata (h'5 wartości lenna). Nigdy jednak w prawie lennym wasale nie uzyskali prawa do rozporządzania lennem na wypadek śmierci. Ten brak swobody testowania lenna różnił w istotny sposób własność lenną od własności alodialnej (71). Czasem jednak zdarzały się lenna bezdziedziczne, wówczas lenno takie wracało do seniora (odpowiednikiem w Polsce były tu tzw. kaduki - prawo kaduka). Inną okazją do powrotu lenna do seniora była konfiskata lenna odebranego nielojalnemu wasalowi. Czy jednak powrót lenna wolnego do seniora oznaczał wygaśnięcie lenna, czy senior mógł nim odtąd swobodnie rozporządzać? Feudałowie, w walce z władzą monarszą, niechętnie patrzyli na możliwość powiększania się własności królewskiej przez wcielanie do niej lenn bezdziedzicznych lub skonfiskowanych. Z punktu widzenia klasowego zainteresowani

byli tym; by własność lenna nie ulegała pomniejszaniu, i dlatego bronili zasady, że "co raz już stało się lennem, musi pozostać lennem" Zasadę tę przeprowadzili feudałowie w Niemczech (134), nie zdołali jej jednak przeprowadzić we Francji (91). 70. Hierarchia lenna. Stosunki lenne doprowadziły do wykształcenia się hierarchicznej struktury lennej, zbudowanej rena kształt piramidy, na wierzchołku której stał monarcha. Poniżej niego stali wasale bezpośrednio od niego zależni. Bezpośredni wasale byli seniorami wasali pośrednich, drugiego stopnia, od nich z kolei zależeli wasale trzeciego stopnia itd. Hierarchia lenna mogła być więc dwustopniowa, mogła też obejmować o wiele więcej stopni. U podstaw piramidy znajdowali się chłopi związani z feudałami, na różnych stopniach hierarchii lennej, stosunkiem nie lennym, lecz poddańczym. Znaczenie hierarchii lennej, jak i całego ustroju lennego, teoretycznie rzecz biorąc, można oceniać z dwóch różnych punktów widzenia, prywatnoprawnego lub ustrojowego (politycznego). Ustrój lenny ukształtował się w okresie zlewania się pojęć prawa prywatnego i publicznego, własności i władzy. W okresie załamania się instytucji państwowych, w czasie rozdrobnienia feudalnego, poszczególne lenna stały się ośrodkami władzy publicznej czy państwowej, możniejsi panowie lenni stali się władcami obrębie swych terytoriów lennych. Hierarchia lenna weszła niejako na miejsce lokalnej administracji kraju, normalnie sprawowanej przez organa państwowe. Hierarchia lenna była wyrazem i formą dezintegracji. Z czasem jednak, po-gdy wojskowa służba lenna straci swe znaczenie, gdy panowie lenni utracą swe uprawnienia polityczne i pojawi się zjednoczone państwo z silną władzą centralną, hierarchia lenna przestanie odgrywać większą rolę polityczną, a lenno utrzyma się jedynie jako specyficzny typ własności ziemskiej j (232, 280). Szczególne miejsce w hierarchii lennej zajmowali zazwyczaj bezpośredni wasale monarchy. Określa się ich potocznie mianem książąt, aczkolwiek w różnych krajach lenna ich nie zamsze były księstwami i nosiły inne tytuły. We Francji - byli to przede wszystkim książęta i hrabiowie i81). W Niemczech do książąt Rzeszy zaliczano zarówno książąt, jak i margrabiów, palatynów, hrabiów itd. (123). W Anglii wasalami bezpośrednimi byli tzw. parowie, dzierżący głównie hrabstwa, oraz biskupi (16ą). Tak więc lenna z tytułem hrabstw lub baronii mogły się znajdować zarówno na pierwszym, jak i na drugim szczeblu drabiny lennej. Na jej najniższych szczeblach znajdowali się prości rycerze. Hierarchia. lenna przedstawia się teoretycznie jako struktura zwarta i logiczna, mająca swój odpowiednik np. w kilkustopniowej hierarchii za- p rządu lokalnego w dobrze administrowanym państwie. W rzeczywistości ta wielostopniowa struktura nie mogła zapewnić ładu i musiała prowadzić do anarchii. Przyczyna tego leżała głównie w tym, że ta sama osoba mogła łączyć w swym ręku większą ilość lenn zajmujących miejsce na różnych szczeblach hierarchii lennej. Prowadziło to do wytwarzania się bardzo różnorodnych sytuacji j i. Na przykład ten sam feudał mógł być równocześnie wasalem bezpośrednim korony i wasalem innego bezpośredniego

wasala korony. Inny feudał mógł mieć lenno od swego własnego wasala. Znany jest przykład króla Francji, który będąc zwierzchnikiem hierarchii lennej dzierżył lenno od swego własnego wasala, opata St. Denis pod Paryżem. Wreszcie inne jeszcze sytuacje: ten sam feudał mógł mieć jedno lenno od jednego, a drugie od drugiego bezpośredniego wasala korony, albo, co gorzej, ten sam bezpośredni wasal jednego monarchy mógł być równocześnie wasalem drugiego monarchy. We Francji częstym zjawiskiem było występowanie feudałów będących równocześnie wasalami króla Francji i króla Anglii albo cesarza. Dodajmy, że często jeden feudał posiadał kilka albo kilkanaście lenn, co bardziej jeszcze komplikowało sytuację. Rzecz oczywista, poszczególni wasale w tym systemie znajdowali się stale w sytuacjach konfliktowych. W jaki sposób ten sam wasale ma obsłużyć dwóch swoich seniorów, którzy prowadzą między sobą wojnę? Teoretycznie powinien wysłać część swoich wasali do jednego seniora po to. żeby o walczyli przeciw innym jego wasalom, obsługującym drugiego, seniora. Starano się tym trudnościom zapobiec przez wprowadzenie specjalnych zastrzeżeń w tzw. hommagium ligium, gdzie wasal zastrzegał się, że będzie w pierwszej kolejności obsługiwał jednego seniora, a nie będzie obsługiwał drugiego seniora w wypadku, gdyby ten walczył przeciw pierwszemu. I ten jednak system nie wprowadził ładu w stosunkach lennych. Gdyby więc ująć graficznie powiązania między feudałami, a nie między lennami, to uzyskalibyśmy regularną piramidę lenn, lecz splątane i bezładne kłębu wzajemnych powiązań między wasalami. Obraz taki odpowiadałby lepiej rzeczywistym stosunkom panującym w ustroju lennym niż logiczna piramida lenn. W takich warunkach oczywiście ani monarcha, ani inni seniorzy nie mogli liczyć na pomoc militarną swoich wasali, mających równocześnie zobowiązania lenne wobec innych seniorów. System wojskowy oparty na armii lennej okazał się w rezultacie zupełnie niedostateczny. Armia lenna rychło utraciła swe znaczenie. Ustrój lenny nie dawał dostatecznego oparcia dla władzy państwowej po prostu i z tego względu, że był strukturą opartą na umowach osobistych. Wszystkie obowiązki wasala wyczerpywały się w jego stosunku umownym do seniora. Prowadziło to do zatarcia obowiązków wasali niższego stopnia i ich zależności w stosunku do monarchy, zwierzchnika hierarchii lennej. We Francji wyznawano zasadę "wasal mojego wasala nie jest moim wasalem"; w takiej sytuacji król Francji nie posiadał żadnej władzy w stosunku do swych pośrednich wasali i był zdany na łaskę i niełaskę swych bezpośrednich wasali, często przewyższających go swą potęgą. Tak więc ustrój lenny przyczynił się do dezintegracji państwa i do pogłębienia anarchii w okresie rozdrobnienia feudalnego, był tej anarchii wyrazem. Dopiero w okresie odbudowy zjednoczonych państw feudalnych system lenny straci swe znaczenie polityczne. Państwo zastąpi lenną służbę wojskową systemem wojska najemnego, odzyska uprawnienia po- lityczne, które w okresie rozdrobnienia zagarnęli wasale. Przepisy prawa lennego stosować się będzie nadal w państwach zachodnioeuropejskich aż do końca epoki feudalnej. Regulować one odtąd będą prawie wyłącznie prawnowłasnościowe stosunki własności lennej, gdyż wojskowe i inne świadczenia lenne utracą swe dawne znaczenie (232, 260). 71. Własność feudalna.

Epokę feudalną cechuje specyficzny charakter i rozwój prawa własności. Różniło się ono wyraźnie od rzymskiej koncepcji prawa własności, tej, którą później recypować będzie prawo burżuazyjne w dobie kapitalizmu. Wedle zasad po-prawa rzymskiego własność była niepodzielna i właściciel miał prawo niemal nieograniczonego władania rzeczą bez kontroli rodziny (35). Mógł nią rozporządzać za życia, a testament umożliwiał mu rozporządzanie własnością po śmierci. Germanie a także i Słowianie przeciwstawili temu systemowi pojęcia odmienne. Własność była tu raczej własnością rodziny niż własnością indywidualną, jak w Rzymie. Wprawdzie i Frankowie, wzorując się na Rzymie, rychło' przyjęli własność indywidualną ziemi, tak jak przedtem już znali własność domu, sadu i ruchomości: Ziemię tę dziedziczyły dzieci, jednak z wykluczeniem córek, ponieważ wychodząc za mąż przechodziły one do innej rodziny. W braku potomstwa dobra przechodziły na dalszych krewnych. Czasem prawa do nich nabywali sąsiedzi ze wsi, co było śladem dawne j wspólnoty wiejskiej . Ze względu na prawa rodziny Germanie, jak i Słowianie nie znali pierwotnie prawa , swobodnej j alienacji swych dóbr za życia; ani też testamentu. Kościół, szczególnie zainteresowany darowiznami dla siebie, walczył z powodzeniem o zniesienie tych ograniczeń. Utrzymały się one jednak długo w formie prawa przyzwalania krewnych na każdą alienację własności ziemskiej lub też w formie prawa rektraktu, tzn. prawa wykupu przez krewnych własności sprzedanej osobie trzeciej. W państwie frankońskim zaczęły się z czasem kształtować inne rodzaje ograniczeń i inne pojęcia prawa własności. W związku z rozwojem struktur feudalnych wytworzyło się mianowicie, nie bez wpływu dawnych pojęć germańskich, pojęcie własności podzielnej. Prawo rzymskie przeciwstawiało bardzo wyraźnie niepodzielnemu prawu własności jako prawnemu władaniu nad rzeczą - posiadanie, czyli faktyczne władztwo nad rzeczą. Pojęciu posiadania rzymskiego odpowiadało w pewnym stopniu germańskie pojęcie posiadania, gewere {w jęz. franc. saisine), które zlewało się jednak z pojęciem własności, oznaczającym najwyższy stopień posiadania. W prawie rzymskim. posiadanie wiązało się z dzierżeniem, gdy tymczasem w prawie germańskim gewere nie była uzależniona od rzeczywistego dzierżenia nieruchomości, lecz wiązała się z faktem pobierania pożytków z nieruchomości. I otóż właśnie bo uznanie pobierania pożytków za istotną cechę gewere umożliwiało istnienie na tej samej rzeczy nieruchomej jednoczesnego. posiadania, czyli gewere więcej osób, gdy tymczasem prawo rzymskie wykluczało możliwość posiadania tej samej rzeczy przez kilka osób, tak samo jak wykluczało podział prawa własności. Tak więc gewere miał na tym samym gruncie czynszownik, który pobrał plony; jak i pan gruntu, który otrzymywał czynsze; wasal, który ciągnął pożytki z gruntu, jak i senior lenny, który korzystał z usług wasala. Na tych właśnie podstawach mogło się wykształcić pojęcie feudalnej własności podzielonej - własności bezpośredniej, czyli zwierzchniej (dominium directum) i własności użytkowej (dominium utile). A więc w prawie lennym własność zwierzchnia należała do seniora, a do wasala tylko bardziej lub mniej ograniczona własność użytkowa. Podobnie w stosunkach poddańczych chłop miał tylko bardziej lub mnie j ograniczone; użytkowe prawa do ziemi, które j własność zwierzchnią miał pan feudalny. Podział tych praw między dwie osoby mógł układać się różnie, czasem prawa wasala, albo też chłopa poddanego

były bardziej nikłe, czasem zbliżały się do pełne j własności (234). Rozwój j prawa własności feudalnej zmierzał na ogół w kierunku umocnienia uprawnień wasala, właściciela użytkowego, a ograniczenia praw seniora. Podobnie w wielu krajach, z upływem wieków ograniczeniom zaczęły ulegać prawa zwierzchnie panów feudalnych w stosunku do praw użytkowych przysługujących poddanym. Ewolucja zmierzała więc, powiedzieć można, ku skupieniu niepodzielnego prawa własności w ręku właścicieli użytkowych - zarówno wasali, jak i chłopów. Jednak koncepcja rzymskiego prawa własności, niepodzielnego, indywidualnego, pełnego władania rzeczą odzyska znaczenie dopiero w nowożytnych kodyfikacjach burżuazyjnych. U kresu tej ewolucji nastąpi proces uwłaszczania chłopów poddanych w XVIII i XIX w. Przeciwieństwem własności lennej wasali była własność wolna, czyli alodialna (69). Alodia były rzadkie w krajach o rozbudowanych stosunkach lennych, jak np. we Francji. W miarę stopniowej likwidacji ograniczeń "własności użytkowej", która stała się dziedziczna i pozbywalna, zacierały się różnice między własnością lenną a alodialną. Zawsze jednak utrzymywała się różnica podstawowa polegająca na tym, że własnością lenną wasal nie mógł dysponować na wypadek śmierci, gdy tymczasem własnością alodialną można było dysponować (69). Specyficznym typem własności, zbliżonym do własności lennej, były formy władania ziemią, wykształcone w Rosji - pomiestije i w mniejszym stopniu wotczyny (198). 72. Miasta. W ramach feudalizmu, ustroju związanego przede wszystkim ze wsią, z własnością ziemską i produkcją rolną, wcześnie pojawią się skupiska kupców i rzemieślników, które wymagać będą stworzenia dla nich organizacji odpowiedniej dla rozwoju ich przemysłowej i handlowej działalności. Organizację taką zapewniły miasta, jako osiedla ustrojowo wyodrębnione od wsi. Miasta uzyskiwały stopniowo pewną niezależność od feudałów, a z czasem i osobowość prawną oraz samorząd, pozwalający im na powoływanie własnych obieralnych organów do zarządzania niektórymi dziedzinami życia publicznego (83, 84, 126). Zakres swobód miejskich był w różnych krajach 3 w różnych okresach różny. W każdym razie miasta, mimo że stały się istotnym składnikiem ustroju feudalnego; stanowiły na tle agrarnej struktury feudalnej element poniekąd obcy, nie mieściły się ani w ramach hierarchii lennej, ani w stosunkach poddańczych. Odsuwane też były przez feudałów od większych wpływów politycznych. Długowiekowa walka miast o udział w zarządzie państwa doprowadzi je do sukcesu dopiero w okresie rozwoju kapitalistycznych sił wytwórczych. Fakt ten zdecyduje też o likwidacji feudalizmu oraz o powstaniu państwa burżuazyjnego. Rozwój miast wpłynął na powstanie nowej grupy społecznej - mieszczaństwa, późniejszego stanu mieszczańskiego. Miał on własne przywileje, wyróżniające go od innych stanów, w niektórych krajach rządził się własnym prawem miejskim (140). W społecznej strukturze miejskiej nie brak było cech typowych dla feudalizmu: hierarchicznego zróżnicowania poszczególnych warstw mieszczańskich, patrycjatu, pospólstwa i biedoty miejskiej; hierarchicznej struktury cechów, obejmujących grupy mistrzów, czeladników i uczniów (85); wreszcie stosunków zależności między ludźmi i związanego z tym, chronionego prawem, wyzysku człowieka.

73. Klasy i stany społeczne. Treść klasowa państwa feudalnego. Feudalizm znał oczywiście, podobnie jak inne formacje społeczno-gospodarcze, podział społeczeństwa na klasy społeczne. Ponieważ podstawowym środkiem produkcji była w feudalizmie ziemi, którą władała klasa feudałów, eksploatująca chłopów poddanych, więc podstawowymi klasami w społeczeństwie feudalnym były: klasa feudałów (obejmująca zarówno świeckich, jak i duchownych panów feudalnych) oraz klasa chłopów poddanych. Po powstaniu miast pojawiła się nowa, odrębna klasa mieszczańska. Szczególną cechą feudalizmu było to, że różnice między klasami zostały utrwalone w podziale na stany społeczne. Przez stan społeczny należy rozumieć grupę społeczną, różniącą się od innych grup nie tylko wykonywanym zawodem i faktycznym położeniem w społeczeństwie, ale i stanowiskiem prawnym Każdy stan miał własne przywileje i rządził się własnymi prawami oraz zdobył własne prawa polityczne. Stany pojawiły się więc w społeczeństwie feudalnym później od klas, bo dopiero po uzyskaniu przez dane grupy odrębnego stanowiska prawnego. W ten sposób wyłoniły się trzy stany: szlachecki, duchowny i mieszczański, które różniły się między sobą położeniem prawnym, a posiadaniem własnych przywilejów wspólnie wyróżniały się od chłopów, którzy na ogół przywilejów nie mieli. Podział społeczeństwa na stany wycisnął szczególne piętno na ustroju państwa feudalnego w okresach monarchii stanowej i monarchii absolutnej Nierówność przywilejów i sprzeczność interesów poszczególnych klas czy stanów były źródłem antagonizmów i walki klasowej. Sprzeczności te występowały nie tylko między poszczególnymi klasami, ale i w ich łonie, jak antagonizm między wyższą a niższą szlachtą, między patrycjatem a pospólstwem w miastach, między niższym duchowieństwem a wyższą hierarchią kościelną. Antagonizmami jednak podstawowymi w społeczeństwie feudalnym były te, które dzieliły interesy poddanych i feudałów oraz mieszczaństwa i feudałów. Stanowiły one treść klasową feudalizmu, wywierały wpływ na rozwój państwa feudalnego i w końcu doprowadziły je do upadku. 74. Przywileje i nierówność prawa. W przeciwieństwie do państw nowożytnych, które głoszą zasadę równości i powszechności prawa dla wszystkich obywateli, feudalizm był oparty na nierówności prawa, które stosowało różną miarę do różnych grup i osób. Wielką rolę w kształtowaniu tego prawa odgrywały przywileje. Przywileje nie tworzyły prawa "powszechnego", lecz odrębne prawa dla poszczególnych jednostek czy całych grup społecznych. Na przywilejach opierały się odrębne prawa poszczególnych stanów. Ta nierówność prawa wpływała hamująco na możliwość stworzenia jednolitego prawa w całym państwie. Powszechnie dominowały prawa zwyczajowe partykularne, różne dla różnych stanów i ponadto zróżnicowane terytorialnie. Państwo feudalne wyjątkowo tylko wpływało, i to zazwyczaj dopiero w okresie monarchii absolutnej, na kształtowanie prawa, w szczególności prywatnego, przez ogólne, ustawowe unormowanie szerszych dziedzin prawa (251, 281). Można więc ogólnie przeciwstawić feudalny system prawny, oparty na prawie zwyczajowym i przywilejach, systemowi państwa nowożytnego, gdzie za podstawowe źródło prawa uznaje się na ogół ustawę, prawo stanowione, powszechne i równe dla wszystkich obywateli (382).

75. Ustrój monarchiczny. Państwo typu feudalnego miało z reguły ustrój monarchiczny. Stanowisko monarchy, zakres jego władzy zależne były od układu sił klasowych. Zmiany w układzie sił klasowych wpływały na zmianę form państwa feudalnego. Walki klasowe w społeczeństwie feudalnym były czynnikiem, który tworzył w monarchii warunki do zmiany formy państwa. Występowały one często z wielkim nasileniem w okresach bezkrólewia, zwłaszcza w związku ze zmianą panującej dynastii. Państwo feudalne znało różne systemy następstwa tranu: a) system dziedziczności tronu, przy czym różnie mogła być uregulowana sprawa sukcesji kobiet bądź sukcesji krewnych przez kobiety; kobiety mogły być uprawnione do objęcia tronu lub być od niego odsądzone (prawo salickie) (110); b) system, elekcyjności tronu, przy czym różnie mogła być uregulowana sprawa tego, kto może być wybrany na monarchę (osoba elekta), oraz tego, kto miał prawo dokonać wyboru króla, jaki był krąg elektorów; c) system mieszany, gdzie typową formą było połączenie obu powyższych zasad, czyli o następcy decydowała elekcja, lecz elekcja w obrębie jednej dynastii, tzn. elektem mógł być jedynie członek panującej dynastii; monarchowie elekcyjni, walcząc o zapewnienie praw dziedzicznych dla swego rodu, czasem desygnowali za życia następcę i przeprowadzali jego wybór (94, 133). W różnych państwach nie bez znaczenia było określenie chwili, w której następca wchodził w swe uprawnienia - mogło to być uzależnione od dojścia do określonego wieku, od aktu koronacji, albo też od aktu zaprzysiężenia przywilejów stanowych itp. 76. Formy państwa feudalnego. Główną cechą odróżniającą państwo typu feudalnego od innych typów państwa były feudalne stosunki produkcyjne i społeczne, na których państwo się opierało. Sposób wywierania przez feudałów wpływu na .rządy państwa feudalnego ulegał, zależnie od układu sił klasowych, zmianom. Przekształceniom ulegała budowa aparatu państwowego, jego forma. W świetle aktualnych badań przyjąć można, że rozwój państwa feudalnego dokonywał się prawidłowo przez cztery kolejno po sobie następujące formy państwa. Były nimi: a) monarchia wczesnofeudalna; b) rozdrobnienie feudalne; c) feudalna-na monarchia stanowa; d) feudalna monarchia absolutna. Jako zjawisko nietypowe nauka wyodrębnia monarchię przedfeudalną albo protofeudalną jako przejściową formę państwa, występującą w tych krajach, w których państwo feudalne wyrosło bezpośrednio z rozkładu wspólnoty pierwotnej, a nie. z państwa niewolniczego (188). W niektórych krajach występowały specyficzne państwa feudalne o ustroju nie monarchicznym, lecz republikańskim, feudalne republiki miejskie (203). Przedmiotem naszych rozważań będzie analiza rozwoju kilku wybranych europejskich państw feudalnych, zwłaszcza ewolucji formy państwa, jaka w nich się dokonywała (por. syntetyczne charakterystyki poszczególnych form państwa feudalnego w rozdziałach piętnastym i dwudziestym).

Powyżej zarysowane uwagi na temat państwa feudalnego i jego farm odnoszą się do feudalizmu europejskiego. Pamiętać zaś należy zawsze o tym, że feudalizm nie był zjawiskiem wyłącznie europejskim. r Występował on również powszechnie na innych kontynentach, gdzie przetrwał nieraz do czasów współczesnych. Przybierał on tam często kształty w szczegółach różne od europejskich, na ogół jednak opierał się na podobnych podstawowych zasadach, jak wyżej opisane. Rozdział VII FRANCJA W OKRESIE ROZDROBNIENIA FEUDALNEGO (X - XIII W.) I. RYS HISTORYCZNY 77. Objęcie tronu przez Kapetyngów. Traktat w Verdun z r. 843 (44) położył kres jedności państwa frankońskiego. W części zachodniej państwa Franków władzę zwierzchnią sprawowali królowie z dynastii Karolingów aż do wygaśnięcia ich rodu w r. 987. W czasie tym wzrastała na terenie Francji władza wielkich feudałów, którzy mnożyli swe posiadłości i często jako potomkowie karolińskich urzędników przekształcali swe urzędy w dziedziczne władztwa. Zakładali własne dynastie książęce i hrabiowskie. Pod nominalnym zwierzchnictwem króla wykonywali na własny rachunek funkcje publiczne powierzane ich przodkom (56). Wśród licznych nowych dynastii wymienić można np. hrabiów Flandrii, książąt Akwitanii, dynastię Robertynów, której szef połączył w jednym ręku dziedziczne hrabstwa Orleanu, Blois i Paryża z tytułem księcia Franków (dux Francorum.). Już od końca IX w, toczyła się rywalizacja między dynastią Robertynów a królewską dynastią Karolingów, rezydujących w okolicy Reims i Laon. Kiedy francuska gałąź Karolingów wygasła w r. 987, możni wybrali królem członka rodu Robertynów hrabiego Paryża, Hugona Kapeta (Capet). Hugo Kapet stał się założycielem dynastii, która w różnych swych gałęziach utrzymała się na tronie Fran- cji .aż do XIX w. po wygaśnięciu starszej linii Kapetyngów w XIV w. tron objęła linia Walezjuszy, następnie w XVI w. linia Burbonów, wreszcie w r. 1830 linia książąt orleańskich. Z tejże dynastii kapetyńskiej wywodziły się i inne linie, które zajmowały trony w różnych państwach europejskich, jak np. linia andegaweńska, panująca w XIII ż XIV w. w Sycylii, na Węgrzech i w Polsce, czy linia hiszpańska Burbonów, panująca w XVIII i XIX w. w Hiszpanii, w Królestwie Obojga Sycylii i w Parmie. 78. Geografia polityczna Francji. Pozycja Kapetyngów we Francji była początkowo niezwykle słaba. Pragnęli oni panować na obszarze całego Regnum Francorum, państwa, które w r. 848 przypadło Karolowi Óysemu. W rzeczywistości na terytorium tym władali liczni wasale kró- lewscy, a potęga niektórych z nich przekraczała znaczenie panującego w Paryżu króla. Nie byli oni bynajmniej skłonni podporządkować się jego władzy, niezależnie od tego, czy uznawali go nominalnie za króla czy nie. Podstawą autorytetu Kapetyngów była tylko ich własna domena, obejmująca niewielki obszar między środkową Loarą i Sekwaną - dokoła Paryża i Orleanu. Reszta kraju, wielokrotnie większa, dzieliła się na liczne władztwa senioralne, wśród których najważniejsze były:

1. Hrabstwo Flandrii, położone na pograniczu dzisiejszej Francji i Belgii, z głównymi ośrodkami w Gandawie, Brugii i Lille. 2. Księstwo Normandii, położone na północ od Paryża wzdłuż kanału La, Manche, z głównymi ośrodkami w Caen i Rouen. Powstało ono przez podbój tej ziemi przez skandynawskich Normanów: W początku X w. wódz normański Rollon otrzymał od króla francuskiego księstwo Normandii jako lenno (38). 3. Księstwo Bretanii z głównymi ośrodkami w Nantes i Rennes. 4. Hrabstwo Szampanii, położone na wschodniej granicy domeny królewskiej, dookoła Reims i Troyes. 5. Księstwo Burgundii z głównym ośrodkiem w Dijon. 6. Na zachodzie, nad dolną Loarą i Atlantykiem, największe znaczenie miały hrabstwo Anjou i hrabstwo Poitou. 7. Na południu między dolną Loarą, Zatoką Biskajską i Pirenejami rozciągało się księstwo Akwitanii, później zwane księstwem Guyenne. W skład Akwitanii wchodziło podpirenejskie księstwo Gaskonii. 8. Na wschód od Akwitanii rozciągało się potężne hrabstwo Tuluzy. Położone na wschód od Rodanu i Mozy obszary francuskie, prowincje Delfinatu (z Grenoble), Prowansji (z Aix), Lotaryngii (z Nancy) i Alzacji, jako objęte w r. 843 działem Lotariusza, nie wchodziły jeszcze w skład królestwa Francji. 79. Rozrost domeny królewskiej. Sytuacja króla była tym gorsza, że poszczególni jego wasale mogli łączyć w swym ręku kilka władztw senioralnych. Szczególnie groźną stała się w XII w. potęga królów angielskich, którzy byli wtedy wasalami króla Francji jako książęta Normandii, władcy Akwitanii, Bretanii; hrabstwa Anjou i innych. Posiadłości królów angielskich przekraczały ośmiokrotnie terytorium ich lennego zwierzchnika, króla Francji. W tych warunkach wyeliminowanie ich panowania z terenu Francji stało się podstawowym warunkiem utrzymania Francji jako odrębnego państwa. Rywalizacja między królami Francji i Anglii pozostała rozstrzygnięta dopiero w XV w. na korzyść Francji - wszystkie dawne lenna angielskie zostały włączone do korony (104 -105). Wiek XI był okresem szczytowym załamania się władzy królewskiej i anarchii. Królowie nie byli w stanie narzucić swego autorytetu nawet drobniejszym wasalom. Od połowy XII w. autorytet królewski zaczął wzrastać, do czego przyczyniła się bliska współpraca monarchii z kościołem. Kościół uwikłany w tym czasie w ciężkie spory z cesarzami i królami Anglii udzielał królom Francji daleko idącego poparcia. Od XII w. królowie podjęli też energiczną i konsekwentną politykę, mającą na celu ograniczenie potęgi i likwidację władztw senioralnych. Pierwszym ważnym etapem było za panowania Filipa Augusta wyrwanie królowi Anglii niektórych lenn, jak księstwa Normandii i innych oraz włączenie ich do domeny. W połowie XIII w, królowie włączyli do domeny m. in, hrabstwo Tuluzy, w końcu tegoż wieku hrabstwo Szampanii. W ten sposób za panowania Filipa IV Pięknego, na przełomie XIII i XIV w. domena królewska uzyskała przewagę nad terytorium władztw senioralnych. Znaczne posiadłości pozostały jeszcze we władaniu wielkich wasali, jednak pozycja króla była już na tyle silna, że mógł on narzucić im swój autorytet. Dlatego też okres panowania Filipa IV Pięknego, przełom XIII i XIV w., oznacza moment zwrotny w dziejach Francji, zakończenie okresu

rozdrobnienia feudalnego i początek okresu monarchii stanowej. II. STOSUNKI GOSPODARCZE I SPOÓECZNE 80. Ogólny rozwój gospodarczy. Głębokie załamanie się gospodarki zachodnioeuropejskiej, zapoczątkowane jeszcze w dobie dominatu rzymskiego, pogłębione w VIII w. przez odcięcie przez Arabów Europy zachodniej ód rynków Bliskiego Wschodu (45), trwało jeszcze w XI w. Utrzymywała się nadal, taka sama jak w państwie frankońskim, zamknięta gospodarka w ramach wielkiej własności. Od XII w. natomiast sytuacja zaczęła ulegać poważnej zmianie w związku ze znacznym wzrostem sił produkcyjnych. z przyczyn odrodzenia gospodarczego były ruchy ludnościowe, wywołane wojnami krzyżowymi. Krucjaty przyczyniły się do otwarcia wymiany z Bliskim Wschodem, do rozszerzenia handlu i odrodzenia miast, do podniesienia potrzeb ludności. Handel śródziemnomorski stworzył najwcześniej podstawy rozkwitu miast włoskich, takich jak Genua, Piza czy Wenecja. W tymże czasie obudziły się do życia ośrodki miejskie nad Morzem Północnym, w szczególności we Flandrii, która rozwinęła na wielką skalę przemysł sukienniczy: Francja znalazła się w ten sposób na szlaku wielkiej wymiany handlowej, łączącej handel śródziemnomorski z handlem północnym. I tu rozwijać się zaczęły miasta, dokonywał się postęp w rolnictwie, rozszerzała się wymiana i wzrastała liczba ludności wiejskiej. Jarmarki szampańskie (w Troyes i Provins) stały się głównymi ośrodkami międzynarodowej wymiany handlowej i dawały hrabiom Szampanii olbrzymie dochody. Warto podkreślić znaczenie, jakie dla monarchii miało włączenie w XIII w. Szampanii do domeny królewskiej. Ten rozkwit życia gospodarczego, w którym szczególne znaczenie miało pojawienie się nowego elementu - miast i ludności miejskiej stanowił ważną przesłankę do rozpoczynających się procesów zjednoczeniowych. Życie gospodarcze przestało się mieścić w ciasnych ramach poszczególnych seniorii. Rozszerzanie się rynku wewnętrznego torowało drogę zjednoczeniu politycznemu Francji. Rozwój gospodarczy wywarł , też wpływ na wykształcenie się w okresie rozdrobnienia charakterystycznego dla feudalizmu układu klasowego. 81. Powstanie stanu szlacheckiego. Powstanie i rozwój szlachty francuskiej wiąże się ściśle z konną służbą rycerską, z lennem, a więc z wielką własnością ziemską. Szlachta wywodziła się przeważnie z wasali, którzy w dobie karolińskiej uzyskiwali beneficja w zamian za służbę wojskowa( 50). Rycerstwo było więc pierwotnie grupą zawodową (nie dziedziczną do której dostęp mieli tylko ci, którzy byli zdolni do osobistego pełnienia służby rycerskiej. Obecnie nastąpiło zamknięcie się rycerstwa jako odrębnego, dziedzicznego, cieszącego się szczególnymi przywilejami stanu społecznego - szlachty (73). Początkowo rycerz, który stracił lenno; albo jego synowie, którzy nie odziedziczyli lenna, przestawali należeć do rycerstwa. Natomiast obecnie o przynależności do stanu szlachty zaczęło decydować urodzenie z ojca szlachcica, a niekoniecznie posiadanie lenna. Dostęp przedstawicieli innych

klas do szlachty stawał się następnie coraz trudniejszy. Początkowo można było jeszcze zostać szlachcicem przez pasowanie na rycerza albo po prostu przez nabycie lenna. W 1275 r. król ustalił zasadę, że nabycie lenna przez nieszlachcica nie oznacza wejścia do szlachty. W XIII w. do stęp do stanu szlacheckiego stał się możliwy jedynie na podstawie specjalnego przywileju monarchy, tj. aktu nobilitacyjnego. W ten sposób szlachectwo stało się dziedziczne, a szlachta zamkniętą grupą społeczną, która wyodrębniła się specjalnymi prawami od innych stanów jako stan szlachecki. Prawami tymi były przywileje sądownicze (prawo do stawania przed sądem równych), finansowe (wolność od podatków) i szczególne położenie w prawie prywatnym. Swoją odrębność szlachta podkreślać będzie zewnętrznie przez przyjęcie własnego obyczaju 3 dziedzicznych herbów. Do stanu szlacheckiego weszły więc wszystkie kategorie feudałów o różnym położeniu majątkowym i społecznym. Stanowisko każdego feudała określone było miejscem, jakie zajmował w hierarchii lennej (70). Na szczycie tej drabiny lennej znajdowali się seniorzy, bezpośrednio zależni od króla i władający lennami obejmującymi całe prowincje, noszące tytuły księstw, hrabstw, wicehrabstw, a czasem i markizatów oraz baronii. Poniżej nich znajdowali się panowie zamków (kasztelanii), a ich wasalami byli rycerze na drobnych lennach, dostatecznych jednak do wykonywania zobowiązań rycerskich. Wszyscy oni byli panami feudalnymi, opierali swój byt na własności ziemskiej, tj. na rencie feudalnej świadczonej poprzez poddanych. Wyjaśniliśmy już, że w ustroju lennym doszło do pomieszania pojęć własności i władzy i że właściciele lenna mieli różne uprawnienia o charakterze publicznym (48). Proces ten posunął się bardzo daleko we Francji i wielcy seniorzy na obszarze swych władztw senioralnych doszli do stanowiska niemal udzielnych władców. Zależnie od tego, czy mieli wyższe sądownictwo czy nie, mieli też większą lub mniejszą władzę. W okresie upadku władzy królewskiej władztwa senioralne stały się podstawowymi jednostkami politycznymi. Organizacja społeczna wielkiej własności nie zmieniła się wiele od czasów frankońskich (47). Nadal utrzymywał się folwark z zamkiem lub dworem pana, wraz z gruntami uprawianymi przez pana na jego własny rachunek przez poddanych. Większość gruntów pańskich oddana była w użytkowanie poddanym, którzy w zamian świadczyli rentę feudalną. Stosunek wzajemny feudałów między sobą i ich stosunek do własności lennej określało prawo lenne (68 - 71). We Francji stosunkowo wcześnie kobiety uzyskały prawo do dziedziczenia lenna. Natomiast utrzymywała się jeszcze zasada niepodzielności lenn (71). W XIII w. wasale mogli swobodnie sprzedawać swe lenna, jednak pod warunkiem zapłacenia senio- rowi 1/5 ceny sprzedaży. 82. Powstanie stanu duchownego. Duchowieństwo z racji posiadanych dóbr wchodziło w skład 'hierarchii feudalnej i w jej ramach miało stanowisko podobne do tego, jakie mieli feudałowie świeccy. Z drugiej strony fakt posiadania przez kościół własnych zadań, własnej organizacji i własnego prawa wpłynął na wyodrębnienie się duchowieństwa od reszty ludności. Duchowieństwo, ze względu na wprowadzenie zakazu zawierania małżeństw (celibat), nie mogło utworzyć

grupy zamkniętej i odnawiającej się drogą dziedziczenia. Liczne przywileje przyznawane duchowieństwu nadały mu charakter odrębnego stanu. 1. Kler miał wyłączne prawo do korzystania z beneficjów kościelnych, tj. do uposażenia związanego z danym stanowiskiem kościelnym. 2. Duchowieństwo miała privilegium fori, tzn. osoby duchowne podlegały wyłącznie specjalnemu sądownictwu kościelnemu. 3. Duchowieństwo miało privilegium immunitatis, tzn. było wolne od podatków. 4. Duchowieństwo było zwolnione od służby wojskowej. Stan duchowny nie tworzył stanu jednolitego. Poza różnicą między kierem świeckim i zakonnym, w ramach rozbudowanej hierarchicznie organizacji kościelnej (26) istniały różnicę między górną warstwą kleru, biskupami, opatami i prałatami a niższym klerem. 83. Powstanie miast. Miasta stanowiły, jak wiadomo, wynik społecznego podziału pracy. Na pewnym poziomie rozwoju społecznego spośród ogółu ludności rolniczej wyodrębniały się grupy ludności zajmującej się handlem (kupcy) i przemysłem rękodzielniczym (rzemieślnicy). Grupy te objawiały tendencje do tworzenia skupisk, bądź to w pobliżu ośrodków , życia politycznego (np. zamek wielkiego feudała), kościelnego (np. rezydencja biskupia), bądź też w miejscach o dogodnym położeniu gospodarczym, na szlakach handlowych czy po prostu w okolicach rolniczych, w miejscach dogodnych do prowadzenia ze wsią wymiany produktów przemysłowych na rolnicze. Skupiska takie nazywamy miastami. Trudno jednak określić datę powstania miasta, tj. momentu, od którego dla danego skupiska właściwa jest nazwa miasta. Kierować się można tutaj różnymi kryteriami, jak np. kryterium gospodarczym, demograficzno - socjologicznym, urbanistycznym czy prawnym. Z punktu widzenia gospodarczego o powstaniu miasta decyduje działalność gospodarcza, czyli produkcja przemysłowa i handel. Miasto z punktu widzenia socjologiczno - demograficznego charakteryzuje się istnieniem ludności uprawiającej nierolnicze zajęcia: O istnieniu miasta w sensie urbanistycznym decyduje zwarta zabudowa osiedla i ewentualnie otoczenie go systemem fortyfikacyjnym wałów albo murów miejskich. Dla nas istotne znaczenie ma kryterium prawne. O istnieniu miasta w sensie prawnym; decyduje specjalna organizacja, wyodrębniająca je ustrojowo od rolniczego zaplecza (72). We Francji wraz z ożywieniem się żyda gospodarczego pojawiły się już w XI w. skupiska prowadzące ożywioną działalność gospodarczą. Były one jednak krępowane w jej wykonywaniu zwierzchnią władzą feudałów i zdane na ich łaskę i niełaskę. Na tym tle rozpoczął się w XI w. żywy ruch emancypacyjny miast, mający na celu uniezależnienie się od władzy seniorów , i uzyskanie samorządu, który by mógł , lepiej zabezpieczyć rozwój gospodarczy miasta. Ruch ten nazywa się ruchem komunalnym, gdyż często kierowany był przez sprzysiężenia mieszczan, którzy w walce z feudałami zaprzysięgali wspólnotę (communitas - gmina). Ruch komunalny przybierał wielekroć charakter rewolucyjnej walki przeciwko feudałom, rychło zaczął też osiągać poważne rezultaty. Mieszczanom zależało przede wszystkim na ścisłym określeniu powinności finansowych i wojskowych na rzecz feudałów, na wolności osobistej dla mieszczan, na uzyskaniu samorządu w

dziedzinie gospodarczej i własnego sądownictwa: Przywileje, wydawane przez feudałów dla miast, pierwotnie zdobywane przez miasta; zaczęły się rozpowszechniać. Władycy senioralni zorientowali się rychło, że przywileje wydane miastom są korzystne również i dla nich samych, służąc wzrostowi ich własnych dochodów. W konsekwencji Francja w XII i XIII w. pokryła się siecią miast, mających własne prawa. Analogiczne procesy dokonały się w tym samym czasie we Włoszech i w zachodnich Niemczech (126). 84. Trzy typy miast francuskich. Położenie prawne każdego miasta określone było osobnym przywilejem. Przywilej taki normował przede wszystkim zakres swobód obywatelskich i uprawnień pana miasta oraz określał zasady organizacji władz miejskich. Cechą wspólną wszystkich miast było to, że na podstawie przywileju stawały się one w ramach ustroju feudalnego nową instytucją prawną wyodrębnioną od reszty kraju, od wsi i obdarzoną pewnym samorządem. Powiedzieć można, że przez przywileje miasta otrzymywały z reguły następujące uprawnienia: a) uzyskiwały osobowość prawną, tj. prawo posiadania własnego majątku i zarządzania nim; , b) mieszczanie nabywali wolność osobistą; aby uzyskać wolność, wystarczyło przebywać w mieście przez 1 rok i 1 dzień; c) miasta uzyskiwały władzę policyjną, sądową i wojskową - w zakresie określonym przez przywilej; zakres tego uprzywilejowania bywał różny i zależnie od tego wyróżnia się we Francji trzy typy miast. 1. Miasta prewotalne (villes de bourgeoisie) odznaczały się najmniejszym zakresem samorządu. Władzę w tych miastach sprawował w rzeczywistości urzędnik, przedstawiciel pana miasta, prewot (98). Przywilej miejski nadany przez pana albo króla zawierał pewne gwarancje chroniące mieszkańców miasta przed samowolą urzędników w dziedzinie administracji i sądownictwa, określał wysokość świadczeń finansowych i wojskowych na rzecz pana miasta. Sądownictwo sprawował prewot z udziałem ławników spośród mieszczan. Czasem, ale nie zawsze, w miastach tego typu powoływano mera i 12 przysięgłych, którzy obok prewota zajmowali się administracją miasta. Miasta prewotalne, najczęstsze na terenie domeny królewskiej j, występowały głównie we Francji północnej i w okolicach Paryża. 2. Miasta o ustroju komunalnym (communes jures), w przeciwieństwie do miast prewotalnych, posiadały rozległy samorząd. Były do tego stopnia niezależne od pana miasta, że jego urzędnicy nie rezydowali w mieście. Głównym organem komuny było ogólne zebranie obywateli, które miało władzę prawodawczą i zazwyczaj wybierało władze miejskie. Władza administracyjna i skarbowa spoczywała w ręku ławników w liczbie 24 -100, z merem na czele. Mera wybierali ławnicy, był on przewodniczącym sądu, dowódcą milicji i sprawował władzę administracyjną. Władze miejskie powoływane były na 1 rok albo na 2 lata. Miasta miały swą milicję, która broniła murów miejskich; mogła ona również być zobowiązana wobec pana miasta do wyruszenia na wyprawę wojenną. Istniała wielka różnorodność organizacji miast o ustroju komunalnym. Często ogólne zebranie obywateli zatracało swój pierwotnie demokratyczny charakter. Wyboru ławników dokonywało wówczas nie ogólne zgromadzenie, lecz ustępujący ławnicy. Prowadziło to do tego, że władze w mieście przejmowała faktycznie

arystokracja kupiecka. Miasta o ustroju komunalnym powstawały przede wszystkim we Francji północno-wschodniej, jak np. Amiens, Arras, Laon. 3. Miasta o ustroju konsularnym cieszyły się, podobnie jak miasta o ustroju komunalnym, dużymi swobodami. Powstawały głównie na południu Francji i wzorowały się na ustroju miast włoskich, z którymi były związane stosunkami handlowymi. I tu istniały ogólne zgromadzenia obywateli, które powoływały władze miejskie, mianowicie od 2 do 24 na rok wybieranych konsulów. Konsulowie mieli władzę wykonawczą i sądową. 85. Gildie i cechy. Organizacja handlu sprawowanego przez kupców i przemysłu, spoczywającego w rękach rzemieślników, była drobiazgowo unormowana w ramach organizacji gildii kupieckich i cechów rzemieślniczych. Starsze od cechów były organizacje kupieckie, zwane gildiami lub hanzami. Gildie nie ograniczały się do jednego miasta, lecz łączyły kupców z większej ilości miast, wspólnie zainteresowanych osiągnięciem jakiegoś gospodarczego celu. Zrzeszenia takie występowały solidarnie wobec seniorów i uzyskiwały od nich przywileje i monopole handlowe. Na przykład handel na dolnej Sekwanie stał się monopolem paryskiej hanzy kupców - przewoźników (kupców wodnych) na odcinkach od Paryża do Mantes. Dolny bieg Sekwany znalazł się w ręku hanzy kupiec- kiej w Rouen. Gildie stały się wzorem dla zrzeszania się również producentów w ramach specjalnych organizacji, które przybrały postać cechów. Organizacja cechowa stała się z czasem zjawiskiem typowym dla miast nie tylko we Francji, lecz w całej niemal Europie. Cech zrzeszał osoby wykonujące ten sam zawód - mistrzów, czeladników i uczniów. Każda z tych grup miała inne stanowisko w cechu. Istotne było to, że cech był organizacją przymusową i zamkniętą. Liczba mistrzów i czeladników w każdym cechu była ściśle określona i. nie można jej było zmieniać. Chodziło tu o dostosowanie wysokości produkcji do potrzeb rynku i zapobieżenie zbytniej obniżce cen przez nadprodukcję. Na czele cechu stała starszyzna cechowa, powoływana bardziej lub mnie j demokratycznie. Czuwała ona nad przestrzeganiem statutów cechowych, które zaczęto spisywać już w XIII w. Statuty te normowały szczegółowo warunki pracy, zaopatrzenie w surowiec, produkcję i ceny. Statuty określały więc ogólne warunki pracy, godziny otwarcia i zamykania warsztatów, dni wolne od pracy i sposób wynagrodzenia. Strajk czeladników oraz lokaut mistrzów były zabronione. Cechy powinny były zaopatrywać się w surowce na rynku w ten sposób, by wszyscy rzemieślnicy nabywali towar po zbliżonych cenach. Produkcję normowano nader drobiazgowo, określając wartość narzędzi, surowca i szczegóły techniczne produkcji. Każdy wyprodukowany towar powinien był mieć jednakową, wysoką jakość i musiał być sprzedawany po tej samej cenie. Obok cechów organizowano bractwa o silnym zabarwieniu religijnym. Miały one swych świętych patronów i zajmowały się opieką nad sierotami, wdowami, starcami itp. Ustrój cechowy odgrywał początkowo bardzo dodatnią rolę w gospodarce miast średniowiecznych. Eliminując konkurencję, ograniczając produkcję, czuwał nad utrzymaniem równowagi między rolnictwem a przemysłem. Służył również konsumentom, zapewniając im towar o gwarantowanej jakości. Przyczynił się

do rozwoju przemysłu w miastach. Jeszcze piękniej świadczyć mogły o cechach głoszone przez nie zasady, że wykonują funkcję społeczną; nie nastawioną na najwyższy zysk, lecz jedynie na osiągnięcie "sprawiedliwej ceny". W rzeczywistości organizacja cechowa już rychło w średniowieczu zaczęła wykazywać pewne ujemne strony, mianowicie wewnętrzną nierówność społeczną i wyzysk czeladników przez mistrzów. W dalszej przyszłości, w miarę narastania kapitalistycznych sił wytwórczych, ta sama organizacja cechowa, która była początkowo siłą napędową średniowiecznego przemysłu, stanie się czynnikiem hamującym jego rozwój (229). Cechy posiadające w mieście monopol produkcji przemysłowej, wykonywanej rękodzielniczo, będą egoistycznie walczyć o utrzymanie swych przywilejów ów i dochodów. Staną na przeszkodzie rozwojowi produkcji i wprowadzeniu wolności przemysłowej. 86. Powstanie stanu mieszczańskiego. Organizacja miast wyodrębniła ich mieszkańców od reszty ludności. Tworzyli oni odrębny stan mieszczański. Przywileje miejskie stawiały mieszczan w sytuacji bez porównania lepszej niż poddanych chłopów. Podobnie jak stan szlachecki, był to stan dziedziczny, tzn. o przynależności do stanu decydowało urodzenie z rodziców mieszczan. Nie był to jednak stan tak ściśle zamknięty jak szlachta, gdyż przynależność do niego można było uzyskać przez sam. po- byt w mieście w ciągu 1 roku i 1 dnia albo przez otrzymanie obywatelstwa od władz miejskich. W miastach francuskich, tak samo jak w innych miastach europejskich, wyróżnić można 3 grupy ludności: a) pierwszą kategorię tworzyli bogaci kupcy i mistrzowie niektórych cechów, był to tzw. patrycjat miejski; b) drugą kategorię tworzyło pospólstwo miejskie reprezentowane głównie przez cechy, a więc mistrzowie i czeladnicy; c) trzecią kategorię tworzyła biedota miejska o nieokreślonych źródłach utrzymania i sprawująca najbardziej pod rzędne funkcje w mieście. Między tymi grupami mieszczańskimi występowały antagonizmy klasowe, które przybierały czasem formę ostrej walki klasowej. Antagonizmy te ujawniały się na dwóch płaszczyznach. Antagonizm między czeladnikami i biedotą miejską z jednej a mistrzami cechowymi z drugiej strony. Położenie czeladników w strukturze cechowej było niekorzystne, gdyż byli oni wy- zyskiwani ,przez mistrzów i w praktyce. nie mieli możności awansu społecznego przez dojście do własnego warsztatu. Normalnie bowiem warsztat mistrza przechodził na jego syna. Drugą główną przyczyną antagonizmów była kwestia obsady urzędów miejskich. Rychło, zarówno we Francji, jak i w innych krajach, zarząd miasta znalazł się w rękach patrycjatu. Wywołało to opory ze strony cechów i tworzyło nieraz wspólny front pospólstwa i biedoty miejskiej, walczących przeciw patrycjatowi o udział w zarządzie miasta. Chodziło tu m. in. o wprowadzenie zmian w sposobie obsadzania władz miejskich, o rozszerzenie koła uprawnionych do uczestniczenia w ogólnych zebraniach i o rozszerzenie atrybucji tych zebrań. O ile w Niemczech i innych krajach pospólstwo nieraz osiągało sukcesy i dzięki temu dochodziło do rzeczywistej demokratyzacji ustroju miejskiego (148), o tyle nie można tego powiedzieć o miastach francuskich, gdzie patrycjat utrzymał władzę w swym

ręku. 87. Położenie ludności wiejskiej. Zapoczątkowany w dobie frankońskiej proces kształtowania się stosunków poddańczych (49) poczynił dalsze postępy, doprowadzając do powstania we Francji specyficznej struktury społeczne j na wsi. Nauka francuska wyróżnia dwie podstawowe kategorie ludności chłopskiej: serfs i vilains, co my przetłumaczymy jako poddanych (serfs) i chłopów czynszowników (vilains). W rzeczywistości jednych i drugich zaliczyć trzeba do kategorii ludności poddańczej, wszyscy oni siedzieli na gruntach pańskich, podlegali sądownictwu pana i świadczyli rentę feudalną. Jednakowoż zachodziły poważne różnice w stosunku obu tych kategorii do ziemi oraz w charakterze i rodzaju świadczeń na rzecz pana. Poddani (serfs) dzielili się na dwie grupy: poddanych osobistych i poddanych gruntowych. Gorsze było położenie poddanych osobistych: a) byli oni przywiązani do ziemi, której nie mieli prawa opuścić; w przypadku zbiegostwa pan miał prawo ścigać chłopa i żądać jego wydania; b) świadczyli specjalny podatek (pogłówne) oraz byli obciążani w sposób .dowolny świadczeniami na rzecz pana; c) nie mieli prawa występować w sądzie jako świadkowie; d) nie mogli bez zgody pana wstępować do stanu duchownego; e) musieli otrzymywać od pana zgodę na zawarcie małżeństwa poza złożeniem odpowiedniej opłaty (maritagium); f) nie mieli możności dysponowania na wypadek śmierci swym majątkiem, który przypadał panu (odumarszczyzna - mortuarium). Poddani gruntowi byli związani z panem stosunkiem zależności nie osobistej, lecz rzeczowej, wynikającej z posiadania gruntu pańskiego. Mieli oni możliwość wyzwolenia się z tej zależności przez opuszczenie gruntu obciążonego tego rodzaju ograniczeniami, co wyżej wyuczone, i w ten sposób wyzwolić się z więzów ścisłego poddaństwa. Chłopi czynszownicy (vilains) świadczyli rentę feudalną w określonej wysokości. Nie byli ani przywiązani do ziemi, ani nie płacili opłat małżeńskich czy opłat za odumarszczyznę. Wszyscy poddani byli ponadto ograniczeni przez przysługujące panom po- inne jeszcze prawa. Podlegali więc sądownictwu pana. Następnie pan mógł wyzyskiwać chłopów, zmuszając ich do korzystania z przedsiębiorstw, jak np. młynów czy karczm, na które miał monopol. Określano te uprawnienia pana terminem banalites. Ewolucja stosunków wiejskich prowadziła jednak do pewnych przesunięć w kierunku stopniowej poprawy położenia ludności wiejskiej. Świadczenia, np. składane panom przez chłopów z tytułu użytkowania ziemi, pańszczyzna i świadczenia w naturze (renta odrobkowa i naturalna), już w XIII w. zaczęły ustępować przed dogodniejszymi dla chłopa świadczeniami pieniężnymi (renta pieniężna). Następnie szczególnie uciążliwe świadczenia związane z poddaństwem osobistym i z przywiązaniem do ziemi zaczęły ulegać złagodzeniu. Liczba poddanych (serfs), która początkowo przeważała nad liczbą pozostających w mniejszości chłopów czynszowników, malała na korzyść tej drugiej kategorii ludności chłopskiej. Pierwotnie najczęstszą formą zwalniania się chłopów z poddaństwa osobistego była forma wykupienia się z poddaństwa. Z czasem, ale to już należy do okresu

następnego, gdy zbiegostwo chłopów zaczęło przybierać formy masowe, podejmowano we Francji kroki do likwidacji poddaństwa osobistego. Już w r. 1315 Ludwik X uwolnił wszystkich serfs w dobrach królewskich za specjalną opłatą i wezwał panów do naśladowania swego przykładu. 88. Powstanie społeczeństwa stanowego. Rozwój stosunków społecznych we Francji w okresie rozdrobnienia doprowadził do wykształcenia się społeczeństwa zróżnicowanego na 3 stany: szlachtę, duchowieństwo i "stan trzeci", do którego obok mieszczaństwa zaliczano i wolnych chłopów. Przynależność do tych stanów, z wyjątkiem duchowieństwa, była dziedziczna. przejście z jednego stanu do drugiego było utrudnione. Od powstania podobnego układu klasowego i wykształcenia się ustroju stanowego do ugruntowania się świadomości stanowej i uzyskania przez poszczególne stany zdolności do solidarnego występowania w obronie swych stanowych interesów dzielił Francję jeden tylko krok. Po okresie rozdrobnienia feudalnego uprzywilejowane stany poczuły swą siłę i sięgnęły po władzę, by nadać zjednoczonej monarchii charakter feudalnej monarchii stanowej. III. USTRÓJ PAŃSTWA 89. Struktura terytorialna monarchii. Francja średniowieczna była tym krajem Europy zachodniej, w którym ustrój lenny został wprowadzony w sposób najbardziej konsekwentny. Każda posiadłość miała swoje określone miejsce w hierarchii lennej; a alodia stanowiły zjawiska wyjątkowe. Powiązanie własności lennej z daleko idącymi uprawnieniami publicznymi doprowadziło do tego, że Francja rozdrobniona przedstawiała się jako mozaika władztw senioralnych, półpaństw podlegających na podstawie umowy lennej nominalnemu zwierzchnictwu króla (78). Między tymi władztwami senioralnymi znajdowała się domena królewska, tzn. tereny należące bezpośrednio do króla, w których wykonywał on władzę podobną do tej; jaką inni władcy senioralni sprawowali w swych władztwach. Dopóki domena królewska obejmowała jedynie drobną część terytorium królestwa, królowie nie posiadali podstaw materialnych dla narzucenia swego autorytetu władcom często od nich potężniejszym. Stąd też polityka ich szła w kierunku kolejnego włączania do domeny lenn korony. W efekcie w końcu XIII w. za Filipa Pięknego domena królewska rozciągała się na tak znacznym obszarze Francji, że pozwoliło to królom na podporządkowanie sobie całego terytorium królestwa (79). 90. Podstawy władzy królewskiej. Z powyższych uwag wynika, że król łączył w swym ręku dwa rodzaje uprawnień: a) na terenie swojej domeny posiadał i wykonywał jako książę Franków (dux Francorum) władzę podobną do tej, którą posiadali wielcy seniorzy w swych władztwach; b) jako królowi Francji (rex Francorum) przysługiwały mu zwierzchnie uprawnienia na terenie całego królestwa w stosunku do władców, którzy uważali się za faktycznie suwerennych w swych seniorach.

Autorytet królewski upadł w XI w. tak nisko, że król nie miał faktycznie prawie żadnej władzy poza terenem swej własnej domeny. Posiadane jednak nominalne uprawnienia w miarę faktycznego zwiększania się autorytetu od końca XII w. (głównie na skutek powiększenia domeny królewskiej) nabierać zaczęły realnej treści i utorowały drogę do .pełnego odrodzenia się władzy królewskiej i do zjednoczenia państwa. Najpierw więc podnieść trzeba, że królów Francji uznawano za następców królów frankońskich . Dynastia Kapetyngów związana była z dynastią karolińską węzłem krwi - przez kobiety. Ciągłość między państwem Karolingów a państwem Kapetyngów nie była przez nikogo kwestionowana. Szczególne znaczenie króla Francji podnosił w oczach społeczeństwa akt koronacji dokonywany w katedrze w Reims, obrzęd o charakterze sakralnym, nadający władzy i stanowisku króla charakter nie tylko świecki. Królowie francuscy zdołali następnie, inaczej niż prawie wszyscy królowie feudalni, utrzymać swą niezależność zarówno w stosunku do papieża, jak i do cesarza. Nawet w okresie najgłębszego upadku autorytetu król był w całej Francji zawsze uznawany za króla przynajmniej w ten sposób, że dokumenty datowano zawsze według raku panowania danego króla. Wreszcie na królu spoczywał podstawowy obowiązek obrony królestwa przed najazdem obcym. W takim wypadku król, niezależnie od wojsk lennych, miał możność odwołania się do pospolitego ruszenia całego królestwa. W ten sposób w r. 1124 król Ludwik Gruby obronił Francję przed groźbą najazdu niemieckiego Henryka V, a w r. 1214 Filip August pod Bouvines zjednoczył przeciw Janowi bez Ziemi znaczne siły militarne Francji (160). Podstawowe uprawnienia zwierzchnie królów Francji wynikały z 3 jego funkcji. Król był: a) zwierzchnikiem lennym królestwa; b) strażnikiem pokoju; c) najwyższym sędzią. 91. Król - najwyższy zwierzchnik lenny. Król stał na czele hierarchii lennej, tzn. podlegali mu nie tylko wasale w jego własnej domenie, lecz także wszyscy władcy senioralni. Zasada ta pierwotnie miała małe znaczenie, skoro król, jak już wspominaliśmy, nie posiadał w stosunku do swoich, często od siebie potężniejszych wasali, faktycznej władzy. Od końca XII w. jednak zasada ta zaczęła wydawać bardzo korzystne dla monarchii konsekwencje przez to, że przyczyniała się wydatnie do powiększania domeny królewskiej. Jako zwierzchnikowi przysługiwały bowiem królowi wszystkie prawa seniora określone prawem lennym, a więc w szczególności prawo do lenn bezdziedzicznych i do lenn skonfiskowanych. Na tej podstawie Filip August odebrał królowi Anglii skonfiskowane lenna francuskie i. inkorporował je do domeny królewskiej (79). Powiększaniu się domeny sprzyjały też inne zasady prawa lennego, rozszerzanie się prawa dziedziczenia lenn na kobiety, dalej prawo wasali do alienowania lenna w drodze sprzedaży. Kapetyngowie umieli wykorzystywać wynikające stąd możliwości. Potężne władztwa senioralne, hrabstwo Tuluzy (r. 1284) i hrabstwo Szampanii, weszły w XII w. do domeny królewskiej przez małżeństwa z dziedziczkami tych lenn. Królowie uciekali się też do drogi kupna dla powiększania swej domeny. W ten sposób królowie Francji, w oparciu o umiejętne wykorzystanie prawa lennego, prowadzili kraj ku zjednoczeniu.

Wprawdzie do końca XIII w. nie wszystkie jeszcze władztwa senioralne połączone zostały z koroną, w następnych jednak wiekach ta sama. metoda rozszerzania domeny w oparciu o prawo lenne doprowadziła do ostatecznego zjednoczenia całego królestwa. Była to, jak można ,powiedzieć, specyficzna, francuska droga do zjednoczenia. Wiadomo, że struktura lenna nosiła w sobie zarodek anarchii (70), a prawo lenne wyrażało głównie siły odśrodkowe wiodące ku rozdrobnieniu państwa. Właśnie takie siły zaciążyły ujemnie np. nad rozwojem Niemiec, gdzie królowie nie mieli prawa inkorporowania do majątku królewskiego opróżnionych lenn, lecz musieli nadawać je nowym wasalom w ciągu 1 roku i 1 dnia (134). Feudałowie reprezentowali bowiem zasadę, że ziemia, która raz stała się lennem, musi pozostać lennem na zawsze. Zasada taka gwarantowała niepomniejszony stan posiadania feudałów i niemożliwość jego zmniejszania. Inaczej było we Francji, gdzie chociaż nie bez oporu ze strony możnych, królowie przeprowadzili jednak zasadę odmienną, swobodnego inkorporowania opróżnionych lenn do domeny. 92. Król - strażnik pokoju. Zwalczanie wojen prywatnych. Podstawową funkcją każdego państwa jest obok zabezpieczenia kraju na zewnątrz również i zapewnienie pokoju wewnętrznego. W dobrze zorganizowanym państwie funkcję tę sprawują sądy, które zwalczaj przestępczość, swymi wyrokami rozstrzygają powstałe spory i z pomocą innych organów państwowych zapewniają podporządkowanie się stron zapadłym wyrokom. Tymczasem w okresie rozdrobnienia feudalnego powszechna była jeszcze inna, niż sądowa, droga rozstrzygania sporów, mianowicie droga wojny prywatnej. Prawo prowadzenia wojen, które przysługuje dziś tylko państwom suwerennym (i tak słusznie kwestionowane), przysługiwało w średniowieczu każdemu feudałowi. - Wojny prywatne stały się normalną drogą dochodzenia swych praw. Pojawienie się ich nawiązywało do dawnych prymitywnych pojęć zemsty rodowej (5?), które ustępowały już pod wpływem rozwoju sądownictwa państwowego. Wojny prywatne były wyrazem załamania się autorytetu państwa i jego sądownictwa. Wojny prywatne, które nieustannie toczyły się we wszystkich okolicach, prowadziły do zdziczenia obyczajów i do stałego wyniszczania kraju. Jedynym czynnikiem, który mógł im wobec zaniku władzy państwowej przeciwdziałać lub co najmniej złagodzić ich formy, był kościół, cieszący się dużym moralnym autorytetem w ówczesnym społeczeństwie, chrześcijańskim i dysponujący sankcjami w formie kar kościelnych. Znajdował on na tym polu poparcie u niektórych rozumnych feudałów. Ostatecznie w XI w. dwa sobory powszechne określiły środki łagodzące praktykę wojen prywatnych przez wprowadzenie instytucji pokoju bożego i rozejmu bożego. Pokój boży (pax Dei) chronił przed wojną osoby nie prowadzące wojny; a więc duchownych, oraczy, mnichów oraz dobra użyteczności publicznej, jak kościoły młyny itp. Rozejm boży (treuga Dei) zabraniał prowadzenia wojny w dni szczególnie uroczyste, jak okres adwentu, wielkiego postu, dni Wielkanocy itd. Później rozszerzono ten zakaz na niedziele, następnie na soboty, czasem i na piątki. i czwartki. Winni naruszenia tych zakazów podlegali ekskomunice kościelnej, następnie jako gwałciciele pokoju (violatores pacis) pociągani byli p pociągani byli przed trybunały pokoju

tworzone przez ligi biskupów i co rozsądniejszych feudałów. W razie niepoddania się winnego wyrokom trybunału liga wypowiadała mu wojnę. W r. 1258 Ludwik IX wydał ogólny zakaz prowadzenia wojen prywatnych w całym królestwie. Zakaz ten był przedwczesny, bowiem wojny prywatne we Francji miały ostatecznie zaniknąć dopiero w XV w. 93. Król - najwyższy sędzia. Opisana wyżej plaga w o jen prywatnych była najbardziej drastycznym objawem rozdrobnienia feudalnego, zaniku władzy państwowej, która nie była już w stanie spełniać swej. podstawowej funkcji podporządkowania społeczeństwa sądowemu wymiarowi sprawiedliwości. A przecież nominalnie król miał w tym kierunku wszelkie uprawnienia. Już w czasach karolińskich ustaliła się zasada ogólnej właściwości sądu królewskiego jako najwyższego organu sprawiedliwości(57). Według zasad prawa lennego, sąd królewski był właściwy dla: a) spraw między wasalami oraz między wasalami a królem w ramach domeny; b) spraw między wasalami (władcami senioralnymi) oraz między nimi a królem - w ramach całego królestwa. Tymczasem na terenie swych władztw wielcy seniorzy odmawiali wszelkiej kompetencji sądom królewskim dla spraw przez siebie rozstrzygniętych. Sąd królewski mógł tu wkraczać tylko w wypadku, gdy senior odmówił sprawiedliwości lub w wypadku nagany sędziego, tj. oskarżenia sędziego o świadomie niesprawiedliwy wyrok. W praktyce w XI i XII w. władcy senioralni, a również i baronowie w domenie królewskiej, wyjątkowo jedynie przedstawiali swe sprawy przed sąd królewski, zwykle zaś uciekali się do wojny prywatnej. Dopiero w miarę wzrostu domeny królewskiej wzrósł autorytet sądów królewskich, a sądownictwo króla uzyskało dostęp do sądzenia spraw z terenu władztw senioralnych. Do tego prowadziły przede wszystkim takie drogi, jak: 1) możliwość wkraczania sądu królewskiego do sądzenia spraw jemu specjalnie "zastrzeżonych". 2) apelacja. 1. Suwerenność sądownictwa wielkich seniorów była zawsze ograniczoną na jednym odcinku, mianowicie w stosunku do czynów skierowanych przeciw osobie prawom królewskim. Należały tu takie czyny, jak obraza- króla, fałszerstwo monety królewskiej itp. Były to sprawy królewskie (cas royaux), zastrzeżone wyłącznie sądowi królewskiemu. Ilość takich spraw wzrastała wraz ze wzrostem autorytetu monarchy; gdyż coraz liczniejsze sprawy zaczęto kwalifikować jako zastrzeżone dla sądów królewskich. 2. Największe jednak znaczenie dla rozwoju sądownictwa królewskie go miało wprowadzenie instytucji apelacji (22). Znana w starożytnym Rzymie instytucja odwołania od sądu niższego do sądu hierarchicznie wyższego obca. była państwu frankońskiemu, gdzie każdy sąd wyrokował w pierwszej i ostatniej instancji (57). Później zaczęto dopuszczać dwie możliwości skierowywania niektórych spraw do sądu wyższego; mianowicie: 1) w wypadku odmowy wymiaru sprawiedliwości przez właściwego sędziego, 2) w wypadku nagany wyroku. Nagana wyroku polegała na tym, że strona uważająca się za pokrzywdzoną mogła oskarżyć sędziego o rażącą stronniczość i

wyzwać go na pojedynek przed sąd seniora hierarchicznie wyższego (nagania wyroku była praktykowana i dawniej, lecz początkowo jedynie w toku postępowania przed sądem właściwym w pierwszej i jedynej instancji) (57). Tak więc sędzia musiał być zawsze gotowy do obrony swej decyzji z bronią w ręku. Wynik pojedynku, a więc sąd boży (57), decydował o tym, czy sędzia był lub nie był winny niesprawiedliwości. Ten prymitywny środek odwoławczy nie miał nic wspólnego z systemem apelacji rzymskiej, która miała charakter hierarchiczny i nie wiązała się z jakimkolwiek posądzeniem uwłaczającym sędziemu. Skoro jednak później, w XITI w., wprowadzono zakaz stosowania pojedynku w wypadku nagany sędziego, instytucja ta nabrała charakteru zbliżonego do prawdziwej apelacji. Mniej więcej w tym samym czasie, głównie pod wpływem praktyki sądów kościelnych, które poszły w tym za wzorami rzymskimi, zaczęła się rozpowszechniać apelacja hierarchiczna. Do sądów królewskich już w końcu XIII w. wpływały coraz liczniej procesy wnoszone w drodze apelacji, i to zarówno z terenów domeny, jak i apelacje od wyroków wydawanych we władztwach senioralnych. Rozbudowujące się od XIII w. sądownictwo królewskie było dobitnym wyrazem wzrostu. władzy królewskiej, która zaczynała sięgać poza obręb samej domeny, symptomem postępującego zjednoczenia państwa. Procesowi temu towarzyszyła rozbudowa sądów królewskich, sądów prewotalnych, sądów baliwów i Parlamentu (96). Dalszy rozwój sądownictwa królewskiego doprowadził do prawie zupełnej likwidacji sądownictwa senioralnego (244). 94. Utrwalenie się dziedziczności tronu. Już w końcu IX w pojawiła się w państwie karolińskim zasada elekcyjności tronu, konkurując z dziedzicznymi prawami do tronu dynastii Karolingów (52). Zasada-ta odpowiadała interesom feudałów, którzy przez elekcję mogli sobie zapewnić wpływ na rządy wybranego przez siebie i ze swego grona elekta. Po wygaśnięciu Karolingów, od elekcji Hugona Kapeta w r. 987 na króla; tron francuski stał się tronem elekcyjnym. Wyborów dokonywali możni świeccy i duchowni. Kapetyngowie jako królowie elekcyjni dążyli do utrzymania korony w swym rodzie i do wprowadzenia we Francji władzy dziedzicznej. Zamierzenia podobne, właściwe władcom elekcyjnym w wielu monarchiach i przeprowadzane z różnym skutkiem, we Francji zostały uwieńczone sukcesem, ale dopiero po upływie 200 lat. Złożyło się na to szereg przyczyn. 1. Już Hugon Kapet w kilka miesięcy po koronacji zapoczątkował praktykę dokonywania wyboru następcy za życia króla. Przeprowadził mianowicie wybór swego syna Roberta jako drugiego króla. Praktykę tę zastosował z kolei Robert wobec swego syna, a później i następni królowie. W ten sposób we Francji obok królów koronowanych występowali przez dwa stulecia królowie desygnowani. 2. System, desygnacji utorował drogę do ustalenia zasady dziedziczności tronu także dzięki tej okoliczności, że Kapetyngowie mieli tę szczególną szansę, iż w momencie zgonu pozostawiali z reguły następców w osobach dorosłych synów. Okoliczność ta zapobiegała wątpliwościom co do osoby następcy, które by wyrosły w razie braku synów. 3. Praktyka ta utrwaliła we Francji przekonanie o dziedzicznym prawie do tronu najstarszego syna (primo genitura) do tego stopnia, że Filip August (1180 -1223), czując się władcą

dziedzicznym, mógł po raz pierwszy zaniechać elekcji swego syna za życia. 4. Fakt, że tron był przez ponad dwa wieki w zasadzie elekcyjny, nie tworzył dla innych członków rodu królewskiego, w szczególności młodszych synów, podstaw do pretendowania do udziału w spadku po zmarłym królu. Zapobiegało to podziałom państwa praktykowanym normalnie w państwach patrymonialnych. Elekcyjność tronu utrwaliła pojęcie niepodzielności korony i wyobrażenie o władzy królewskiej jako o funkcji publicznej, a nie o własności rodu. 95. Organa centralne. 1. Wielcy dygnitarze korony. Ośrodkiem zarządu kraju był dwór królewski, w którym skupiała się grupa urzędników nadwornych, kierujących określonymi gałęziami zarządu państwa, a wywodząca się od dawnych urzędników frankońskich (55). Byli to tzw. wielcy dygnitarze koronni. Pierwsze wśród . nich miej- sce zajmowali seneszal i kanclerz. Seneszal stał na czele wojska i miał szerokie uprawnienia sądowe. Kanclerz, z reguły duchowny, stojący na czele kancelarii królewskiej, miał wpływ na wszelkie sprawy państwowe, wymagające pisemnego załatwienia. Do dygnitarzy koronnych należeli następnie konetabl, cześnik i inni. Dygnitarze ci, zazwyczaj dziedziczni, rekrutujący się spośród wielkich feudałów, reprezentowali interesy swej klasy, i ograniczali na swoją korzyść władzę królewską. Wszelkie ważniejsze akty królewskie wymagały ich zgody, toteż królowie w miarę wzrostu swego stanowiska zaczęli zwalczać przewagę zarówno po po- szczególnych dygnitarzy, jak i całej ich grupy. W r. 1191 Filip August zlikwidował urząd seneszala, który, podobnie jak kiedyś majordom w państwie frankońskim (55), zaczął zagrażać władzy królewskiej. Funkcje seneszala przyjęli konetabl {wojsko) i kanclerz (sądownictwo). Z kolei, w r. 1227 królowie zaprzestali obsadzać na dłuższy czas urząd kanclerza i powierzali jego funkcje strażnikowi pieczęci. Stwierdzić można, że w XIII w. królowie zredukowali w ogóle funkcje wielkich dygnitarzy, poza urzędem kanclerza i konetabla, do zadań pomocniczych i doradczych. Rzecz znamienna, że w tym charakterze utrzymali się oni do końca XVIII w. (239). 2. Kuria królewska. Obok zebrań, na których król naradzał się ze swymi dygnitarzami, Kapetyngowie od początku swego panowania czuli się zmuszeni do zwoływania liczniejszych Rad Nadwornych, czyli kurii (Curia Regia). Szli w tym za tradycją placitów karolińskich (55). Na takie kurie wzywani byli zasadniczo wszyscy wasale korony, których poparcia król potrzebował. Stały się więc one radami feudalnymi, podobnymi do rad zwoływanych przez wielkich seniorów w ich władztwach. Obowiązek stawiennictwa na takiej radzie wynikał teoretycznie z prawa lennego (69). Królowie jednak, nie mogąc liczyć na wierność wszystkich swych wasali, powoływali na kurie tylko takich seniorów, na których posłuszeństwo mogli liczyć. Znaczenie kurii, jej stosunek do władzy królewskiej układały się różnie w zależności od osobistego autorytetu króla. Czasem o wszystkich głównych sprawach decydowała kuria, czasem znów król narzucał kurii swą wolę. Kuria była potrzebna królowi do pomocy w zarządzie państwa, którego agendy, zwłaszcza sądownicze, powiększały się w miarę rozrostu domeny królewskiej. Z tych też względów, by podołać nowym zadaniom, król w XIII w. zaczął powoływać. do kurii obok arystokracji feudalnej r również elementy fachowe,

wykształconych przedstawicieli niższej szlachty i drobnego duchowieństwa, a nawet mieszczan mających wykształcenia prawnicze. Proces ten doprowadzi ostatecznie na przełomie XIII i XIV w. do wyłonienia się z kurii następujących organów: a. Ścisłej Rady Królewskiej. b. Parlamentu jako organu sądowego (114). c. Izby Obrachunkowej dla spraw skarbowych (115). d. Z instytucją kurii związanej jest też powstanie Stanów Generalnych jako zgromadzenia stanowego (112). 96. Zarząd lokalny. Mówiąc o zarządzie terytorialnym monarchii francuskiej w okresie rozdrobnienia feudalnego, mamy na uwadze te tereny, do których sięgała administracja królewska, tj. domenę królewską. Podkreślić jednak trzeba, że zarząd lokalny w poszczególnych władztwach senioralnych rozwijał się autonomicznie i nieraz w ich. obrębie dokonywała się wcześniej niż w samej domenie królewskiej koncentracja władzy i sprężysty zarząd lokalny, jak np. w księstwie Normandii czy w hrabstwie Flandrii. Mimo pewnej różnorodności, zarząd ten w głównych liniach nie różnił się od wewnętrznego zarządu domeny. 1. Kasztelanowie, wicehrabiowie, prewoci. Pierwsi Kapetyngowie powierzali zarząd domeny nominowanym przez siebie kasztelanom i wicehrabiom. Wkrótce jednak urzędnicy ci, podobnie jak niegdyś za Karolingów hrabiowie (56), zawłaszczali swe urzędy, co oczywiście osłabiało pozycję króla. Na ich miejsce królowie wprowadzili więc . nowy urząd lokalny - prewotów, którym powierzyli funkcje przede wszystkim skarbowe (ściąganie dochodów królewskich w okręgach zwanych okręgami prewotalnymi - prevote). Prewoci, rekrutujący się ze sfer niższych, nie. zagrażali wprawdzie władzy królewskiej, . ale . narażali króla na innego rodzaju trudności. Brali oni urząd swój w dzierżawę za określoną kwotę, którą musieli odstawić do skarbu, zaś wy- gospodarowaną nadwyżkę zatrzymywali dla siebie. Wywoływało to w kraju duże niezadowolenie. 2. Baliowowie, baliwaty. Wobec konieczności rozciągnięcia ścisłej kontroli nad działalnością prewotów Filip August zaczął ~od końca XII w. powoływać do tego zadania specjalnych inspektorów. Inspektorzy ci, zwani baliwami, byli początkowo urzędnikami wędrownymi, podobnie jak missi za Karolingów (56), czy sędziowie królewscy w Anglii (179). Wędrując, zwykle we dwóch, od jednego do drugiego okręgu prewotalnego, baliwowie odbywali uroczyste toki i zbierali zażalenia na prewotów. Z czasem zaczęto powierzać baliwom, wobec dobrych wyników ich działalności, inspekcję określonych stałych okręgów. W ten sposób powstały baliwaty (bailliage) jako nowe jednostki zarządu lokalnego, w składające się z kilku okręgów prewotalnych. Baliwatom, wprowadzonym w północnej Francji, odpowiadały we Francji południowej okręgi zwane seneszaliami (senechaussee). Organizacja baliwatów stanowiła wyraz postępu aparatu państwowego. Baliwowie byli nominowani przez króla i odwołalni, co jednak najważniejsze, pobierali pensie, a więc uposażeniem ich nie były lenna, a to czyniło ich urzędnikami powolnymi w ręku monarchy. Wywodzili się na ogół z drobnej szlachty. Dochodziły do tego kwalifikacje zawodowe, gdyż królowie powoływali na baliwów osoby, mające prawnicze wykształcenie uniwersyteckie. Wzorem takiego baliwa był Filip de Beaumanoir, autor znanej księgi prawa zwyczajowego (99).

Baliwowie i prewoci byli zastępcami króla i stosowali się do jego zarządzeń. Posiadali dość szerokie uprawnienia w zakresie władzy sadowej, wojskowej i skarbowej. a. Prewoci sprawowali sądownictwo pierwszej instancji w spra wach drobniejszych. Baliwowie rozsądzali w pierwszej instancji sprawy szlachty, a w drugiej apelacje od sądów prewotalnych. Od wyroków baliwów przysługiwała apelacja do Parlamentu. b. Władza skarbowa baliwów i prewotów polegała na ściąganiu wszelkich powinności należących się królowi w jego domenie . Podobne świadczenia pobierali wszyscy władcy senioralni w swych seniorach. Wchodziły tu więc w rachubę wszelkie świadczenia, składające się na rentę feudalną, płacone przez chłopów w dobrach królewskich, dalej dochody z lasów, wszelkiego rodzaju cła, dochody z mennicy, z targów i jarmarków, wreszcie tzw. tallagium, rodzaj pogłównego świadczonego przez ludność poddańczą. Brak było w tym systemie skarbowym właściwych podatków publicznych. Prawo lenne nakładało na wasali obowiązek składania zasiłków tylko w wyjątkowych wypadkach (89). Król jednak w razie zagrożenia zewnętrznego (90) mógł w wyjątkowych wypadkach ściągać zasiłki (auxitia) od wszystkich wasali. Reprezentował on tu interesy. całego królestwa, a opłata ta torowała drogę do pojawienia się pojęcia podatku publicznego. c. Władza wojskowa prewotów i baliwów polegała na gromadzeniu oddziałów dostarczanych przez wasali - zgodnie z zasadami prawa lennego i warunkami określonymi w kontraktach lennych (69). IV. ŹRÓDÓA PRAWA 97. Powstanie terytorialnego prawa zwyczajowego i jego rozdrobnienie. Rozdrobnieniu politycznemu, rozbiciu państwa na wiele feudalnych półpaństw towarzyszyło równie daleko posunięte rozdrobnienie, partykularyzm, w dziedzinie prawa sądowego. O ile w państwie frankońskim pewną rolę w ujednoliceniu prawa odgrywało ustawodawstwo królewskie (kapitularze) (61), o tyle obecnie było ono w zupełnym zaniku. Podstawowym źródłem prawa stało się niemal wyłącznie prawo zwyczajowe, kształtujące się różnorodnie w różnych okolicach i miejscowościach. Poza prawem zwyczajowym wielki wpływ na rozwój prawa we Francji zaczęły wywierać dwa wykształcone systemy prawne, mianowicie prawo rzymskie (100) i prawo kanoniczne (101). W okresie frankońskim respektowano zasadę osobowości prawa; tzn. sądy stosowały prawo właściwe dla poszczególnych osób zależnie od ich pochodzenia etnicznego, a więc prawo odpowiedniego szczepu germańskiego bądź prawo rzymskie. System podobny nie mógł się długo utrzymać wobec zacierania się różnic etnicznych i wymieszania się ludności różnego pochodzenia przez małżeństwa mieszane, przez procesy migracyjne itd. W tych warunkach musiało. dojść do spontanicznego ukształtowania się w poszczególnych okręgach sądowych różnorodnych zwyczajów prawnych, do wykształcenia się wielu odrębnych, lokalnych praw zwyczajowych. Ewolucja ta miała jedną ważną dodatnią cechę, mianowicie oznaczała przejście od systemu praw osobowych do zasady terytorialności prawa, tzn. każdy sąd stosował odtąd tylko jedno,

terytorialnie właściwe prawo. Ujemną stroną , było to, że proces ten doprowadził do rozdrobnienia prawa i do powstania wielkiej ilości lokalnych praw zwyczajowych. 98. Podział Francji na kraje prawa zwyczajowego i kraje prawa pisanego. Zasadniczo w każdym okręgu sądowym, w każdej seniorii powstawały odmienne prawa zwyczajowe. Słabą stroną prawa zwyczajowego było nie tylko jego rozdrobnienie, ale i niepewność prawa, która wymagała od sądów stosowania specjalnych środków dla stwierdzenia tego, jaki zwyczaj prawny w rzeczywistości jest w danym terenie stosowany. Dlatego już w XIII w. pojawiły się tendencje do spisywania, prawa zwyczajowego oraz do ustalania jednolitego prawa w szerszych ramach terytorialnych. Działo się to zwłaszcza w niektórych władztwach senioralnych, jak np. w Normandii, gdzie już w XIII w. stosowano jednolite prawo zwyczajowe na terenie całej prowincji. W domenie królewskiej, po powstaniu baliwatów i seneszali jako okręgów sądowych, zaznaczył się proces ujednolicania prawa zwyczajowego w ramach terytorialnych tych okręgów. Powstanie jednolitego, powszechnego prawa na terenie całej prowincji nie wykluczało jednak dalszego rozwoju lokalnych praw zwyczajowych w ich obrębie. W ten więc sposób ilość istniejących we Francji w XV w. różnych praw zwyczajowych oblicza się na 700. Jak później wyjaśnimy, do ujednolicenia prawa na terenie całej Francji dojdzie dopiero w okresie Wielkiej Rewolucji. Podstawą prawa sądowego do tego czasu pozostanie przede wszystkim lokalne prawo zwyczajowe (250). Prawo zwyczajowe kształtowało się odmiennie na południu i na pół nocy Francji. Na południu, gdzie miejscowa ludność rzymska pierwotnie przeważała nad ludnością napływową germańską, prawa zwyczajowe rozwijały się pod silnym wpływem prawa pisanego, tzn. prawa rzymskiego, gdy tymczasem we Francji północnej wpływy prawa rzymskiego były nikłe. Na tej podstawie dokonał się podział Francji na dwie strefy: 1) strefę północną "prawa zwyczajowego", 2) strefę południową prawa pisanego". Podkreślić trzeba, że nazwy te nie są szczęśliwe, gdyż kraje ,prawa pisanego rządziły się tak samo prawem zwyczajowym jak kraje północne. Prawo zwyczajowe na południu podlegało jednak wpływom prawa rzymskiego, które uznawano za prawo zwyczajowe powszechne. Na około 790 praw zwyczajowych, znanych we Francji, przypada około 360 na kraje prawa zwyczajowego, a około 330 na kraje prawa pisanego. 99. Spisy prawa zwyczajowego. Najważniejszym źródłem poznania prawa zwyczajowego są spisy, czyli księgi prawa zwyczajowego (coutumiers). Najpierw spisy te zaczęły powstawać z inicjatywy jednostek. Miały one charakter spisów prywatnych i nieoficjalnych; jako takie służyć mogły jedynie orientacji sędziego w istniejącym prawie, ale nie zawierały przepisów charakterze wiążącym. Z najważniejszych spisów powstałych w XIII w. wymienić należy dwa. Najstarsza księga prawa zwyczajowego Normandii została spisana w początku XIII w. Zastąpiona ona została ok. r. 1250 doskonalszą Wielką Księgą Prawa Zwyczajowego Normandii. Księga ta później została uznana za oficjalny spis zwyczajowego prawa normandzkiego i z tego tytułu obowiązuje po

dzień dzisiejszy na wyspach anglonormandzkich {Jersey, Guernesey). Księga prawa zwyczajowego okręgu Clermont, spisana ok. r. 1280 przez baliwa Filipa de Beaumanoir, stanowi owoc wielkiej wiedzy i zdolności prawniczych autora. Umiał on przy znajomości prawa rzymskiego i kanonicznego dać systematyczny obraz średniowiecznego prawa zwyczajowego. Księga Filipa de Beauumanoir należy, obok niemieckiego Zwierciadła Saskiego, Ruskie j Prawdy itp., do najcenniejszych europejskich spisów prawa zwyczajowego. 100. Renesans nauki prawa rzymskiego. Prawo rzymskie nigdy nie uległo w Europie zupełnemu zapomnieniu. Było stosowane w praktyce wśród ludności autochtonicznej we Francji południowej, we Włoszech, w Hiszpanii itd. Stanowiło również nieprzerwanie przedmiot badań naukowych i nauczania w niektórych włoskich szkołach klasztornych, w szczególności w Lombardii. Oddziaływanie jego na rozwój prawa w Europie obyło jednak nikłe. Dopiero w XI w. nastąpiło odrodzenie nauki prawa rzymskiego, co pozostawało w związku z szerszym. zapoznaniem się krajów Europy z kodyfikacją justyniańską (35). Przypomnijmy, że np. we Francji południowej znajomość prawa rzymskiego opierała się na Brewiarzu Alaryka z r. 506, spisanym jeszcze przed powstaniem kodyfikacji Justyniana (63). Odrodzenie nauki prawa rzymskiego dokonało się najwcześniej we Włoszech. Głównym jej ośrodkiem stał się uniwersytet w Bolonii. Szkoła glosatorów. Podwaliny odrodzonej nauki prawa rzymskiego stworzyła szkoła glosatorów w Bolonii. Twórcą jej był genialny prawnik Irneriusz (1088 - 1125). Szkoła glosatorów posługiwała się metodą egzegetyczną. Profesor czytał tekst prawa rzymskiego ze zbiorów justyniańskich (Corpus Iuris Civilis) objaśniał poszczególne wyrazy, następnie poszczególne ustępy i z kolei streszczał te objaśnienia w formie tzw. glosy, którą wpisywał między wierszami lub na marginesie ustępów. Z następców Irneriusza najgłośniejszym mistrzem był w XIII w. Accursius, który zebrał i wydał głosy własne i głosy swych poprzedników w tzw. Glossa ordinaria lub Glossa Accursiana. Szkoła postglosatorów. Glosatorzy dążyli do odtworzenia całego systemu prawa rzymskiego i wprowadzenia go do praktyki. Trud ten był próżny. Rzymskie prawo nie rozwiązywało wszystkich problemów prawnych, które przyniósł z sobą rozwój gospodarczy i społeczno-polityczny państw feudalnych. Dopiero w XIV w. zarysowały się nowe kierunki w nauce prawa rzymskiego wraz ze szkołą postglosatorów, czyli komentatorów. W szkole tej największym twórcą był Bartolus de Saxoferrato.(zm. w r. 1357). Dążeniem komentatorów było nie tyle odtworzenie prawa rzymskiego w jego autentycznej i pierwotnej czystości, ile wynajdywanie w prawie rzymskim teorii, które by mogły odpowiadać potrzebom epoki. Stworzony przez komentatorów system prawa, zwanego prawem powszechnym (ius commune), odbiegał już dość poważnie od starożytnego prawa rzymskiego. W ślad za Bolonią nauka prawa rzymskiego stała się od początku XIII w. przedmiotem nauczania w wielu powstających wówczas uniwersytetach. Rozwój nauki prawa rzymskiego miał olbrzymie znaczenie dla rozwoju prawa i kultury prawniczej w całej Europie: a) nauka prawa rzymskiego stała się jedną z dwóch (obok prawa kanonicznego) podstaw kształcenia prawników na uniwersytetach;

b) nauka. prawa rzymskiego wywarła poważny wpływ na kształto- wanie się nowych pojęć o państwie, o władzy państwowej i o zarządzie państwa; c) rozwój nauki prawa rzymskiego wpłynął na kształtowanie się prawa cywilnego; w tym zakresie postawił w wielu krajach problem przyjęcia systemu prawa rzymskiego (ius commune) jako obowiązującego; ta ekspansja czy recepcja prawa rzymskiego dokonywać się będzie w, różny sposób w różnych krajach {275 - 279). Problem recepcji prawa rzymskiego wystąpił wcześniej na południu Francji, w krajach prawa pisanego. Uczeni bolońscy uważali prawo rzymskie za prawu żywe i w dalszym ciągu rozwijane przez cesarzy jako następców dawnych imperatorów. Dlatego też w obrębie Corpus Iuris Civilis, obejmującego kodyfikację justyniańską, znalazły się niektóre konstytucje cesarzy (141). Przyjęcie więc oficjalnie prawa rzymskiego, jako ustawowo obowiązującego oznaczałoby w rozumieniu współczesnych formę uznawania przez króla Francji zwierzchnictwa cesarskiego przez poddanie Francji ustawodawstwu cesarskiemu. Dlatego też prawo rzymskie nie zostało recypowane na południu Francji jako obowiązujące z woli ustawodawcy, lecz stosowano je jako jedno z praw zwy- czajowych, stosowanych obok innych praw zwyczajowych. 101. Powstanie i rozwój prawa kanonicznego. W średniowieczu poważną rolę odgrywało prawo kanoniczne. W zasadzie stosowane było tylko przez sądy kościelne. Nie ograniczało się ono do normowania kościelnych stosunków wewnętrznych. Prawo kanoniczne i sądy kościelne wkraczały także w dziedzinę stosunków między świeckimi. W szczególności sprawy dotyczące małżeństwa stały się wyłączną domeną prawa kościelnego. Prawo kanoniczne rozwijało się od początku istnienia kościoła. Podstawę jego stanowiło Pismo święte. Z upływem wieków narastały liczne nowe źródła prawa, pisma ojców kościoła, kanony, czyli ustawy uchwalane przez sobory i synody oraz dekretały papieskie. Wobec dużej różnorodności tych źródeł zaczęto tracić orientację w rozległym ustawodawstwie i przystąpiono do dokonywania spisów, obejmujących zbiory wydanych przez kościół przepisów. W ten sposób powstawały liczne kolekcje oprawa kanonicznego. Do nich należy m. in. kolekcja kardynała Deusdedita z XI w., znana szczególnie w Polsce, bo w niej wśród spisanych praw kościoła figuruje znany akt darowizny Polski przez Mieszka I (dokument Dagome iudex). Wszystkie te zbiory, o różnej przydatności, przewyższył tzw. Dekret Gracjana. Jego autor, Gracjan, profesor w Bolonii, dokonał w XII w. systematycznego ujęcia całokształtu stosowanych przez kościół przepisów, z próbą usunięcia lub wyjaśnienia zachodzących między nimi sprzeczności. Dzieło jego zatytułowane Concordantia discordantium canonum (Uzgodnienie rozbieżnych kanonów), zwane Dekretem Graciana, zajmuje jedno Z czołowych miejsc w światowej literaturze prawniczej. Stworzyło ono solidną podstawę pod dalszy rozwój nauki prawa kanonicznego, która rozwijała się odtąd, podobnie jak prawo rzymskie, metodą egzegetyczną. Prawo kanoniczne przejęło wiele instytucji dawnego prawa rzymskiego, np. apelację i inne instytucje procesowe, i dlatego też wywarło poważny wpływ na rozwój prawa świeckiego. Dekret Gracjana, zamykający się na połowie XII w., wymagał w miarę upływu czasu dalszego uzupełniania nowszym

ustawodawstwem kościelnym. Należało więc opracowywać je w dalszych systematycznych zbiorach. W ten sposób powstały w XIII i IV w. następne księgi, które wraz z Dekretem Gracjana jako kanoniczny odpowiednik rzymskiego Corpus Iuris Civilis, zaczęto w XVI w. określać nazwą Corpus Iuris Canonici. Corpus ten, po soborze trydenckim, został w r. 1582 ogłoszony oficjalnie jako obowiązujący zbiór prawa kanonicznego. Stosowany on był w kościele do r. 1917, kiedy zastąpiony został przez Kodeks Prawa Kanonicznego (Codex Iuris Canonici). 102. Nauczania prawa na uniwersytetach. Zarówno prawo rzymskie, jak i prawo kanoniczne stało się przedmiotem nauczania prawa na uniwersytetach, które zaczęły się mnożyć w Europie w XIII w. Jedynie te dwa rozwinięte systemy prawne uważano za godne nauczania. Dlatego też stopnie naukowe uzyskiwali wykształceni prawnicy jeszcze przez długi czas z zakresu "obojga praw" (doctor utriusque iuris), tj. z prawa rzymskiego i kanonicznego. Prawo zwyczajowe, tj. prawo, które przede wszystkim stosowano w praktyce sądowej, dopiero znacznie później, bo w XVII w., zaczęło zdobywać dla siebie katedry na istniejących wydziałach prawa jako przedmiot nauczania prawniczego. Rzecz znamienna, że. na uniwersytecie w Paryżu od r. 1219 ograniczano się tylko do prawa kanonicznego. i zabroniono nauki prawa rzymskiego, które nie było popierane ani przez monarchię jako prawo cesarskie-(100), ani przez kościół. Powstały jednak we Francji inne ośrodki, w których nauczano prawa rzymskiego, jak Montpellier i Orlean (250). V. CHARAKTERYSTYKA OKRESU 103. Główne cechy wyróżniające. 1. Okres rozdrobnienia we Francji przypada na XI - XIII w. i mieści się w granicach ,od , r. 987 (koronacja Hugona Kapeta do r. 1302 {powołanie Stanów Generalnych). 2. Rozdrobnienie feudalne przechodziło swój okres szczytowy w XI i w pierwszej połowie XII w. Władza królewska spadła do nominalnego zwierzchnictwa nad krajem rozbitym na większe i mniejsze lenna. Władzą dzielili się więc bardzo liczni wasale, wśród których główną rolę odgrywali feudałowie rządzący w wielkich władztwach senioralnych. 3. Od XII w. zaczęły powstawać warunki do zjednoczenia państwa. Do nich należały: przesłanki gospodarcze, wzrost handlu i przemysłu, rozwój miast i z nim związane tendencje do rozszerzenia rynku. Poważną rolę odgrywało też poczucie zagrożenia zewnętrznego ze strony królów angielskich, władających olbrzymimi lennami na terenie Francji. 4. Droga francuska do zjednoczenia prowadziła przez stopniowe powiększanie domeny królewskiej. Królowie Francji od początku XIII w. umiejętnie wykorzystywali możliwości, jakie w tym kierunku otwierał im prawo lenne. Wraz z powiększaniem domeny wzrastał autorytet królów zarówno w domenie, jak i w całym królestwie. 5. Procesy integracyjne, zmierzające do likwidacji anarchii feudalnej, - występowały też w ramach poszczególnych władztw senioralnych. Dzięki temu korona mogła włączyć je do domeny już jako dzielnice wewnętrznie zjednoczone i dobrze zorganizowane (np. księstwo Normandii, hrabstw Tuluzy czy hrabstwo Szampanii). 6. Proces zjednoczenia Francji wykazywał pewne analogie ze

zjednoczeniem Polski i Rusi 1196, 204). I tu, i tam na proces zjednoczenia wpływały podobne czynniki. I tu, i tam droga do zjednoczenia szła przez kolejne włączanie poszczególnych dzielnic do dzie1nicy centralnej. We Francji jednak główną podstawę do powiększania domeny stanowiły prawa króla jako zwierzchnika lennego całego kraju, gdy tymczasem na Rusi i w Polsce proces ten opierał się na prawach dyna- stycznych Piastów czy Rurykowiczów do wszystkich dzielnic. Rozdział VIII FRANCJA W OKRESIE MONARCHII STANOWEJ (XIV - XV w.) I. RYS HISTORYCZNY 104. Ramy terytorialne zjednoczonej monarchii. Zjednoczenie Francji dokonało się przez kolejne inkorporowanie do domeny królewskiej lenn rozsianych na terenie całego kraju. Proces ten, daleko zaawansowany w końcu XIII w., nie był w tym czasie jeszcze zakończony. Na znacznych obszarach Francji panowali jeszcze władcy senioralni, wprawdzie obecnie już mniej niezawiśli od swego zwierzchnika lennego, króla Francji. Królowie dysponowali w XIV i XV w. większymi niż poprzednio możliwościami dokończenia dzieła zjednoczenia. Proces ten dokonywał się nadal na podstawie uprawnień, jakie dawało w tym kierunku prawo lenne, a obecnie królowie mieli już dostateczną siłę do ich wyegzekwowania. Dynastyczne małżeństwo przygotowywało wcielenie do korony hrabstwa Prowansji (1481). Przez małżeństwo Karola VIII z dziedziczką Bretanii księstwo to zostało złączone z koroną na przełomie XV i XVI w. W drodze kupna przypadło Francji w r. 1349 księstwo Delfinatu. Księstwo Burgundii wróciło do domeny królewskiej w r. 1360 jako bezdziedziczne (106), a po ponownym jego odseparowaniu od domeny, jako bezdziedziczny apanaż w r. 1477. Długoletnie wojny z Anglią doprowadziły w r. 1453 do oddania przez Anglię jej ostatnich większych posiadłości we Francji (księstwo Guyenne) (por. mapkę na s. 131). Na uwagę zasługuje to, że władza królów Francji zaczęła wykraczać poza teren dawnego Regnum Francorum, sięgającego wedle traktatu z Verdun po linię Mozy i Rodanu (44). Francja wykorzystała mianowicie okazję, wynikłą z osłabienia cesarstwa i zaczęła zdobywać tereny niegdyś (w r. 843) objęte działem Lotariusza, dotąd zaś przynależne do królestwa Burgundii, podległego cesarzowi. Chodziło tu o obszary położone na wschód od Rodanu Delfinat, okolice Lyonu itd.). Penetracja na terytoria leżące między Mozą a Renem, dotąd podległe cesarstwu, rozpocznie się dopiero w XVI w. (226). 105. Główne wydarzenia historyczne. W r. 1302 Filip IV Piękny, uwikłany w spór z papieżem Bonifacym VIII, odwołał się do opinii uprzywilejowanych stanów, co dało początek działalności Stanów Generalnych,

tzn. zgromadzenia reprezentującego wszystkie stany. Pojawienie się tej instytucji świadczyło o dokonanej przemianie w formie państwa i dlatego rok 102 przyjąć można za datę powstania we Francji feudalnej monarchii stanowej. Stany Generalne stały się organem niezbędnym, do którego królowie byli zmuszeni się odwoływać. Stały się one również czynnikiem ograniczającym władzę królewską. Wygaśnięcie starszej linii dynastii Kapetyngów na Karolu IV w r. 1328 stało się zaczątkiem długotrwałych wstrząsów. Tron przeszedł na reprezentanta młodszej linii Kapetyngów, hrabiego Valois. Jako Filip VI założył on dynastię Walezjuszy, która panować będzie we Francji do końca XVI w. Sprawa sukcesji tronu francuskiego stała się formalną przyczyną wybuchu dawnego antagonizmu francusko-angielskiego. Z pretensjami do tronu wystąpił mianowicie król angielski Edward III jako najbliższy krewny zmarłego Karola IV. Był on przez swą matkę rodzonym wnukiem Filipa IV. Królowie Anglii władali jeszcze w tym czasie znacznymi posiadłościami we Francji (79). Rozpoczął się okres tzw. "wojny stuletniej" (1337 - 1453). Wojna ta zakończyła się klęską Anglii. Królowie angielscy musieli zrezygnować z praw do tronu Francji oraz ze swych francuskich posiadłości. "Wojna stuletnia" doprowadziła jednak kraj do dużych strat materialnych. Na koniec okresu monarchii stanowej przypada panowanie Ludwika XI (1461 - 1483). Po likwidacji zagrożenia angielskiego monarchia przeżyła nawy kryzys wywołany przez odśrodkowe tendencje arystokracji feudalnej. Tym razem siły te reprezentowali książęta Burgundii, którzy stworzyli w XV w. silne ż bogate państwo, obejmujące księstwo Burgundii, Flandrię i szereg lenn podległych cesarzowi. To potężne państwo sprzymierzone z Anglią stanowiło dla Francji poważne niebezpieczeństwo już od początku XV w. W r. 1464 książę Burgundii sprzymierzył się r. wielkimi feudałami francuskimi przeciw Ludwikowi XI i jego polityce. Dopiero zgon, bez męskiego potomka, ostatniego księcia Burgundii, Karola Śmiałego umożliwił Ludwikowi XI w r. 1477 przyłączenie księstwa Burgundii do korony. Inne terytoria burgundzkie przypadły wówczas Habsburgom, a wraz z nimi utracone przez Francję hrabstwo Flandrii. Ludwik XI, łamiąc bezwzględnie opór feudałów i korzystając z pomocy miast, wprowadził rządy silnej ręki. Po jego zgonie w r. 1483 Stany Generalne zostały zwołane jeszcze raz w r., 1484, by zamilknąć następnie na lat kilkadziesiąt. Od panowania. Ludwika XI rozpoczął się nowy etap dziejów wewnętrznych Francji, okres monarchii absolutnej. II. STOSUNKI GOSPODARCZE I SPOÓECZNE 106. Ogólny rozwój gospodarczy. Zapoczątkowany w XII w. rozwój gospodarczy Francji (80) doszedł do szczytowego punktu swego wzrostu na początku XIV w. Jednakowoż od połowy XIV w. Francja zaczęła przeżywać kryzys gospodarczy. Złożyło się nań wiele przyczyn. Należał do nich fakt względnego przeludnienia kraju, który nie był w stanie podołać wyżywieniu ludności wobec znacznego przyrostu demograficznego. Następnie w XIV w., nastąpiły przeobrażenia w układzie europejskich aktów handlowych. Francja straciła

rolę głównego pośrednika między i handlem śródziemnomorskim i północnym. Otwarcie szlaków alpejskich przełęcz Św. Gotarda) umożliwiła, kupcom włoskim bezpośrednie penetrowanie do krajów niemieckich i kontaktowananie się z północnoniemieckimi miastami hanzeatyckimi (145). "Wojna stuletnia" przyczyniła się do wyniszczenia kraju. Wiek XIV był widownią częstych klęsk głodowych. Francja i Anglia wiele wówczas ucierpiały wskutek epidemii (czarna śmierć), które siały niespotykane dawniej ani później spustoszenia. Dopiero druga połowa XV w. przyniosła odwrócenie sytuacji gospodarczej. Z przyczyn, które nie są jeszcze w pełni zbadane, nastąpił okres szybkiego odrodzenia gospodarczego. Wystarczyło 25 lat, co jest możliwe w krajach o strukturze rolniczej, by kraj zrujnowany, ze zmniejszoną liczbą ludności, stał się znów krajem bogatym, z siecią miast podnoszących gwałtownie swą produkcję i gromadzących ogromne bogactwa. Ten okres ponownego rozkwitu pozostawał też w związku z nową fazą gospodarki europejskiej, wkraczającej na drogi handlu oceanicznego. Szczególnym objawem życia gospodarczego był wzrost gospodarki towarowo-pieniężnej, zapoczątkowującej gospodarkę typu wczesnokapitalistycznego i oznaczającej początek rozkładu gospodarki feudalnej. 107. Społeczeństwo stanowe. Ludność Francji dzieliła się na 3 stany: szlachtę, duchowieństwo ·i stan trzeci, w którym szczególne stanowisko zajmowało mieszczaństwo (73). Podział ten ukształtował się w okresie poprzednim (88), w którym poszczególne grupy pozyskały dla siebie odrębne przywileje. Przyczyniły się one do utrwalenia dotychczasowych różnic społecznych barierami prawnymi. Stany zaczęły występować jako uznane przez prawo grupy społeczne i jako takie zaczęły, obok króla i aparatu państwowego, uczestniczyć w zarządzie państwa, zarówno cen- tralnym, jak i lokalnym. Formami tego uczestnictwa były przede wszystkim: zgromadzenia stanowe (Stany Generalne i Prowincjo- nalne), samorząd miejski ż inne formy samorządu lokalnego w szczególności w zakresie administracji finansowej. Stanów ówczesnych nie można wyobrażać sobie jednak jako zwartej i jednolitej siły społecznej, wspólnie przeciwstawiającej się królowi lub konkurującej o władzę. Zawsze bowiem występowały silne antagonizmy społeczne w łonie poszczególnych stanów, a zwłaszcza między stanami. Stanowiło to jedną z przyczyn, dla których rządy stanowe nie rozwinęły się we Francji w tym stopniu, co w wielu innych monarchiach stanowych. Klasą panującą byli feudałowie świeccy a duchowni, szlachta i wyższy kler, wywodzący się głównie ze szlachty. W ramach stanu szlacheckiego występowały w XIV i XV w. silne tendencje decentralistyczne reprezentowane przez wielkich feudałów, Przeciwnych wzronstowi władzy królewskiej. Ujawniły się one bardzo silnie w okresie wojen z Anglią i Burgundią. .. Bardzo ostro zaznaczał się antagonizm między mieszczaństwem a feudałami. Przybierał on charakter ostrej walki klasowej, jak w wydarze- niach z lat 1355 -1358 (112). Miasta w drugiej połowie XV w., w okresie walki Ludwika XI z konfederacją feudałów, prowadzoną przez księcia Burgundii, Karola Śmiałego, oceniały słusznie jako swego głównego wroga szlachtę feudalną, poparły króla i zapewniły mu zwycięstwo. Ten sojusz króla z miastami ułatwił

mu zgniecenie opozycji feudalnej i wprowadzenie rządów absolutnych. III. USTRÓJ PAŃSTWA 108. Zmiana charakteru władzy królewskiej. Wraz z postępującym rozwojem terytorialnym zjednoczonego państwa i głębokimi przemianami gospodarczymi oraz społecznymi zmianie uległo też stanowisko króla w państwie. W okresie rozdrobnienia władza królewska wyrażała się przede wszystkim w zwierzchnictwie lennym nad wasalami. 1b zwierzchnictwo miało jednak w stosunku do wielkich wasali jedynie charakter nominalny. Widzieliśmy, w jaki sposób stopniowo, od XII w., władza królewska zaczęła się wzmacniać w ramach szybko powiększającej się domeny i docierać także na teren władztw senioralnych (90 - 94). Przez długi jednak czas władza króla opierała się jeszcze na lennych, umownych stosunkach osobistych. Podstawą autorytetu królewskiego była jego domena, która miała charakter własności dynastii, Otóż od XIV w. stan ten zaczął się radykalnie zmieniać, ponieważ: a) władza króla przestała się opierać na samych związkach lennych; domena królewska straciła charakter majątku prywatnego, stała się dobrem publicznym, domeną korony; b) rozwijało się pojęcie państwa jako rzeczy publicznej; całą domenę królewską zaczęto identyfikować z państwem; c) władza królewska zaczęła docierać do całego społeczeństwa; król współdziałał już nie tylko ze swoimi wasalami, lecz również z szerokimi kręgami społeczeństwa, zorganizowanego w stany. 109. Legiści. Aparat państwowy przestał opierać się - jak dawniej - na wasalach. Coraz liczniej pojawiali się w otoczeniu króla fachowo wykształceni urzędnicy pochodzenia drobnprosz1acheckiego lub mieszczańskiego. Oni to właśnie, wykształceni na uniwersytetach, na prawie rzymskim, wprowadzać zaczęli nowe, z prawa rzymskiego wydedukovi.~ane koncepcje państwa i władzy królewskiej. Określa się ich mianem legistów. Im to zawdzięczać należy ugruntowanie zasad określających prawo następstwa tronu (110), zasadę niepodzielności domeny królewskiej (111) oraz m. in. następujące zasady określające ogólne stanowisko króla w monarchii. 1. "Król jest najwyższym zwierzchnikiem lennym w królestwie". Zasada ta, znana już dawniej (91), służyła wydatnie monarchii w wykorzystaniu prawa lennego do powiększania domeny. Obecnie z zasady tej wyciągano dalsze jeszcze konsekwencje, mianowicie uprawnienia króla do kontroli wszystkich stosunków lennych po- nad głowami swych bezpośrednich wasali. 2. "Król jest źródłem wszelkiej sprawiedliwości". I ta zasada przyjęta już przez królów frankońskich {5?), znana w okresie rozdrobnienia (93), w nowej interpretacji zapewniała sądownictwu królewskiemu zwierzchnictwo nad wszystkimi sądami w kraju, nie wyłączając sądownictwa wykonywanego przez seniorów w ich władztwach. I tutaj objawiły się więc siły dośrodkowe feudalizmu. Nici zależności, które tak słabo wiązały poszczególne człony hierarchii lennej z królem w okresie rozdrobnienia feudalnego, stały się po wzmocnieniu władzy królewskiej silnymi więzami zależności sądowej, wiążącej całą hierarchię lenną i budującej w ten sposób podstawy autorytetu władzy królewskiej .(244). 3. Następną, nową zasadą była maksyma: "król jest cesarzem w

swoim królestwie". Już w XIII w. juryści, analizując teksty prawa rzymskiego, poczęli nauczać, że cesarzowi jako sukcesorowi cesarzy rzymskich przysługuje taka sama nieograniczona i suwerenna władza, jaką posiadali cesarze rzymscy, a więc i władza ustawodawcza, i prawo nakładania podatków, i inne uprawnienia szczególne, jak np. tzw. regalia. Ci ansami juryści nie przyznawali tych uprawnień innym władcom, uważając je za zastrzeżone wyłącznie dla cesarza (130). Otóż głoszona we w Francji już od XIII w. zasada: "król jest cesarzem w swym królestwie" stawiała dwa zagadnienia: a) podkreślenie tego, że król francuski nie podlega zwierzchnictwu uniwersalnego cesarstwa i że podobnie jak cesarz ma władzę suwerenną od nikogo niezależną; b) przyznanie królowi władzy absolutnej, skoro ma te same uprawnienia, które mieli cesarze. Teoria ta inspirować będzie królów francuskich i ich doradców przez wiele pokoleń. Wiadoma jednak, że sama głoszenie teorii monarchii absolutnej nie oznaczało jeszcze jej realizacji. Mogła się ona dokonać jedynie później w bardziej dogodnych i stosownych warunkach (235). Okres, którym się tu zajmiemy, okres monarchii stanowej, warunków tych jeszcze nie stworzył. 110. Następstwo tronu. 1. Wykluczenie praw kobiet. Od początku XIII w. ustaliła się zasada, że królestwo przechodzi niepodzielnie na najstarszego syna na zasadzie progenitury (94). Po śmierci Filipa Pięknego w r. 1314 tron dziedziczyli kolejno trzej jego synowie: Ludwik X, Filip V i Karol IV - z pominięciem ewentualnych praw do tronu córki Ludwika X. Ustalił się więc już wtedy zwyczaj, że kobietom nie przyznaje, się prawa do korony. Zasada. ta jednak była niezgodna z ówcześnie we Francji stosowanym prawem, które przyznawało już wtedy kobietom prawa do dziedziczenia (81). Sprawca stanęła na ostrzu noża po śmierci ostatniego z synów Filipa Pięknego, Karola IV, który umarł w r. 1328 bez potomstwa męskiego - jako ostatni członek najstarszej linii Kapetyngów. W tej sytuacji, zgodnie z zasadą wyłącznego dziedziczenia w linii męskiej, panowie wprowadzili na tron najbliższego krewnego, hrabiego Valois, który koronował się jako Filip VI. Po upływie pewnego czasu z pretensjami do tronu wystąpił król angielski Edward III, powołując się na zasady stosowanego we Francji prawa dziedziczenia kobiet i wysunął swe pretensje jako krewny zmarłego króla w linii żeńskiej. Był on bowiem przez matkę wnukiem Filipa Pięknego i siostrzeńcem Karola IV. Pretensje te nie były mniej uzasadnione niż prawa Walezjusza, zostały one jednak odrzucane przez wrogich Anglii Francuzów, pragnących widzieć na tronie Francuza. Tak więc o wykluczeniu kobiet od tronu zdecydowały względy polityczne. Później dopiero znaleziono uzasadnienie prawne tej decyzji. Powołano się mianowicie na przepis dawnego prawa salickiego (64), który odsądzał kobiety od spadku, a właśnie prawo Franków salickich miałoby być prawem dynastii Kapetyngów jako następców królów frankońskich. Na prawa salickie aż do XX w. powoływać się będą te monarchie europejskie, które stosują system agnatyczny następstwa tronu (z wykluczeniem kobiet), w przeciwieństwie do innych monarchii, które stosują system kognatyczny (np. Anglia, Holandia, Luksemburg,). 2. Teoria statutowa. Postawienie tej zasady z powołaniem się na prawo salickie nie skłoniło królów Anglii do zrezygnowania

ze swych pretensji. W ostatnim etapie "wojny stuletniej" (105) król Francji, obłąkany Karol VI, traktatem w Troyes z r. 1420 wydał swą córkę za króla angielskiego Henryka V i zapewnił mu przy tym następstwo tronu z wykluczeniem własnego syna, delfina. Nastąpiło wtedy znane wystąpienie Joanny D'Arc, koronacja delfina jako Karola VII i klęska zadana Anglii. I tym więc razem pretensje angielskie nie uległy zaspokojeniu. Legiści postawili natomiast nową teorię, tzw. teorię statutową dla uzasadnienia praw Karola VII do tronu Francji. Wedle niej traktat w Troyes był nieważny, bo królowie nie mieli prawa dysponować koroną jak majątkiem prywatnym. Koronę objął najstarszy syn, nie jak zwykły spadek, lecz na podstawie "statutu królestwa", którego nie można zmieniać. 3. Regencje. Na początku XV w. ustaliła się też zasada ciągłości monarchii. Określała ona, że następca tronu (delfin), nawet małoletni, stawał się królem przez sam fakt śmierci swego poprzednika. Zwada ta uwolniła więc Francję od bezkrólewia. Koronacja i inne akty, zwykle związane z obejmowaniem tronu, miała więc we Francji z punktu widzenia prawnego znaczenie drugorzędne. Sposób ogłaszania śmierci króla Francji przez herolda: "król umarł, niech żyje, król" (Le roi est mort, vive le roi!) miał więc głęboki ustrojowy sens. Zasada ciągłości tronu miała taki sam walor w wypadku małoletności nowego króla. Rządy opiekuńcze, czyli regencję, przejmowała wówczas zazwyczaj królowa matka. Rządy regencyjne nie trwały nigdy zbyt długo, bo w XIV w. obniżono granicę pełnoletności króla z 20 lat do lat 14. 111. Zasada niepodzielności domeny. Apanaże. Obszar domeny królewskiej powiększał się systematycznie już od XII w., równocześnie jednak ulegał zmniejszaniu przez darowizny królewskie, głównie zaś przez wyznaczanie młodszym synom lub członkom dynastii tzw. apanaży, czyli określonych części domeny. W XIV w. jednak domena królewska, podobnie jak korona; przestała być uważana za własność prywatną, którą król mógł swobodnie dysponować. I tu legiści ,znaleźli w prawie rzymskim podstawę do odmówienia królowi prawa dysponowania domeną. Przyrównywano mianowicie domenę do rzymskich dóbr publicznych, które były niezbymalne - w przeciwieństwie do dóbr cesarskich (fiscus), którymi cesarz mógł dysponować. I tak ustaliła się zasada niezbywalności domeny jako podlegającej prawu publicznemu, a nie prawu prywatnemu. Niektóre z wyżej wymienionych praw, w szczególności zasady następstw, tronu i zasada niezbywalności domeny, zostały później uznane za prawa fundamentalne monarchii (237). 112. Stany Generalne. Już w końcu XIII w. z kurii królewskiej wydzieliły się niektóre odrębne organy, jak Parlament i Izba Obrachunkowa (95). Na początku XIV w. z tejże kurii wyłoniły się zgromadzenia Stanów Generalnych . Początki Stanów Generalnych. We Francji, podobnie jak w wielu krajach Europy, dawne zgromadzenia. feudalne wasali przekształciły się w reprezentację społeczeństwa feudalnego podzielonego na stany. Te zgromadzenia, zwane we Francji Stanami Generalnymi, w Niemczech Reichstagiem, w Anglii Parlamentem, w Rosji Soborem Ziemskim, w Polsce Sejmem Walnym - wprowadziły do organizacji państwa feudalnego wiele nowych elementów. Po pierwsze, skład ich nie miał arystokratycznego

charakteru zjazdów feudalnych, gdyż udział w nich brały także miasta. Po drugie, uczestnikami zgromadzeń nie byli poszczególni wasala występujący w swoim własnym imieniu i broniący swych osobistych interesów, lecz głównie osoby reprezentujące interesy stanu, do którego należały. Po trzecie, zgromadzenia te zdobywały uprawnienia, które im zapewniły, jeśli nie udział we władzy państwowej, to przynajmniej wpływ na niektóre sprawy państwowe. Pierwsze zebranie Stanów Generalnych jako uroczystego zjazdu kurii królewskiej, rozszerzonej przez udział zaproszonych miast, zwołane zostało przez Filipa Pięknego do Paryża w r. 1302. Król odwołał się do Stanów dla zasięgnięcia u nich rady w swym trudnym sporze z papieżem Bonifacym VIII (149). Względy polityczne spowodowały również zwołanie następnego zjazdu Stanów Generalnych w r. 1302. W tym przypadku król szukał ze strony Stanów poparcia w związku ze skasowaniem zakonu Templariuszy. Podkreślić więc trzeba, że pierwsze zebrania Stanów Generalnych miały określone cele polityczne, dopiero później motywem, r to najczęstszym, zwoływania Stanów stały się potrzeby finansowe monarchii. Uprawnienia podatkowe. Ostatecznie więc we Francji, tak jak i w innych krajach, uchwalanie podatków stało się główną, lecz nie wyłączną funkcją zgromadzeń stanowych, Podstawy finansowe zjednoczonego państwa były nikłe i niedostateczne do utrzymania rozbudowującego się aparatu państwowego, przede wszystkim zaś do pokrycia podstawowych wydatków państwa, tj. kasztów wojskowych (115). Konieczność zastąpienia armii feudalnej wojskami najemnymi postawiła zjednoczoną monarchię przed potrzebami finansowymi tak dużymi, że zaspokoić je mogło jedynie odwołanie się do nowego źródła dochodów, tj. do nowych podatków. Pojęcie podatku publicznego zaginęło zupełnie w okresie rozdrobnienia feudalnego (96). Podatków król nie mógł nakładać samowolnie, gdyż stany na podstawie immunitetów i innych przywilejów zwolnione były od świadczeń finansowych poza granice określone przywilejami. Hierarchia kościelna uważała się za wolną od podatków (82). Feudałowie świeccy na podstawie norm prawa lennego płacili jedynie wyjątkowo zasiłki (69). Miasta dawały jedynie określone przywilejami świadczenia, których podwyższać panu miasta nie było wolno. Świadczenia od chłopów na podstawie immunitetów należały się tylko ich panom. Król mógł więc nałożyć podatek jedynie za zgodą zainteresowanych. Zgoda ta mogła dotyczyć: 1) ze strony duchowieństwa i szlachty: a) nałożenia podatków na stan duchowny i szlachecki, b) nałożenia podatków na chłopów i mieszczan podległych władzy panów feudalnych; 2) ze strony mieszczan: c) nałożenia na miasta świadczeń ponad sumy określone przywilejami miejskimi. Walka o prawa polityczne. Królewskie żądania podatkowe i targi z tym związane między królem a stanami wypełniały więc głównie treść zebrań Stanów Generalnych. Król stawał wobec Stanów jako petent, a to dawało Stanom Generalnym poczucie ich siły politycznej i skłaniało je do walki o otrzymanie szerszych uprawnień, mianowicie kontroli nie tylko nad podatkami, ich pobieraniem i wydatkowaniem, ale i kontroli nad całym zarządem państwa. Stany skłonne były uchwalać podatki w ogóle tylko jednorazowo na jeden rok lub na okres wojny. Królowie domagali się uchwalania podatków stałych, co mogłoby ich od Stanów uniezależnić. Stany w zamian za udzielane kon- cesje domagały się dla siebie władzy. W ich ambitnym programie leżało przekształcenie Stanów Generalnych w instytucję stałą,

zwoływaną regularnie, niezależnie od woli króla, następnie uzyskanie władzy ustawodawcze j . Walka między Stanami a królem toczyła się we Francji ze zmiennymi rezultatami. Dwukrotnie Stany uzyskały szerokie uprawnienia. Pierwszy raz w r. 1357, w okresie powstania przewodzonego przez Stefana Marcela król wydał obszerny ordonans, który przewidywał periodyczne zbieranie się Stanów Generalnych dwa razy w roku, sprawowanie przez nie kontroli nad podatkami, wprowadzenie przedstawicieli Stanów do ścisłej Rady Królewskiej. Ordonans z r. 1357 został cofnięty, podobnie jak zbliżany doń charakterem, później wydany ordonans z r. 1413. Tymczasem w r. 1439 król uzyskał uchwalenie przez Stany Generalne podatku (taille) jako podatku stałego na utrzymanie armii. Tym samym Stany Generalne pozbyły się podstawowego atutu, jakim dysponowały (116), Królowie przestali odczuwać potrzebę odwoływania sic; do Stanów dla uzyskiwania uchwał podatkowych. Ludwik XI zwołał je tylko jeden raz, a po jego śmierci, po jednorazowym zebraniu się Stanów w r. 148, nastąpiło 70 lat przerwy, które były okresem umocnienia się rządów absolutnych . W ogólnym bilansie stwierdzić można, że Stany Generalne, mimo przejściowych sukcesów, nie miały bardzo szerokich uprawnień. Do nich należało: a) uchwalanie podatków, co często bywało równoznaczne z wyrażeniem zgody na prowadzenie wojny; b) prawo przedstawiania zażaleń i postulatów dotyczących naprawy urządzeń państwowych; c) prawo wyrażania zgody na alienację domeny i prawo wyboru króla w wypadku wygaśnięcia dynastii. Skład i organizacja Stanów. Stany Generalne jako królewski organ doradczy mogły być zwołane jedynie przez króla w miejscu i w czasie przez niego wyznaczonym. Pierwotnie król powoływał indywidualnie przedstawicieli duchowieństwa i szlachty oraz wzywał miasta do przysłania swych delegatów. Dopiero w XV w. wprowadzony został system wyborczy. Przed zebraniem się Stanów baliwowie (i seneszalowie) zwoływali szlachtę i duchowieństwo swoich okręgów na specjalne zgromadzenia, które delegowały wybranych przez siebie deputowanych do Stanów Generalnych. Deputowani otrzymywali spisane dla siebie instrukcje (cahiers), w których określone były ach przyszłe działania i sposób głosowania. Instrukcje te miały charakter wiążący, tym samym więc posłowie byli nie reprezentantami całego kraju, lecz tylko swojego stanu bądź baliwatu. Głosować musieli zgodnie z instrukcją, chociażby to miało być sprzeczne z ich osobistym przekonaniem o tym, co .byłoby lepsze dla dobra kraju. Reprezentacja trzech stanów tworzyła trzy osobne kolegia; kolegia te obradowały oddzielnie w poszczególnych stanach. Jednomyślność wszystkich trzech stanów była niezbędna do podjęcia uchwały. 113. Stany Prowincjonalne. Obok Stanów Generalnych w połowie XIV w pojawiły się we Francji Stany Prowincjonalne, tzn. zgromadzenia stanowe o podobnym charakterze, lecz zwoływane jedynie w zamach określonych prowincji. Skład ich i kompetencje były podobne do tych, które dotyczyły Stanów Generalnych. W drugiej połowie XIV w. król zwoływał je chętnie dla uzyskania podatków, gdyż Stany Prowincjonalne łatwiej uginały się przed wolą króla niż Stany Generalne. Stany Prowincjonalne utrzymały się na terenie domeny

jedynie w niektórych jej prowincjach. Zgromadzenia stanowe rozwijały się również na terenie niektórych władztw senioralnych jeszcze przed ich przyłączeniem do korony, jak np. w Bretanii, w Prowansji czy w Burgundii. Po przyłączeniu tych prowincji do domeny zgromadzenia te funkcjonowały nadal pod nazwą Stanów Prowincjonalnych. Stany Prowincjonalne utrzymały się - i to nawet de końca XVIII w. - ale w niektórych tylko prowincjach francuskich (241, 243) 114. Parlament. Już w XIII w. na skutek rozrostu sądownictwa królewskiego, z Rady Królewskiej wyłonił się odrębny organ sądowy, który od XIV w. nosił nazwę Parlamentu. Stało się bowiem już wtedy rzeczą niemożliwą, by wszystkie sprawy, coraz liczniej napływające do sądu królewskiego, były sądzone przez Radę z udziałem króla. Następnie również i charakter spraw wymagał tego, by były one rozstrzygane nie przez niefachowych wasali, lecz przez wykształconych prawników. Trzeba też było, by sąd królewski uzyskał stałą siedzibę i by sądził w terminach określonych. Rada Królewska działała przecież przy królu tam tylko, gdzie król się aktualnie znajdował (95). Z tych względów w łonie Rady znalazła się grupa legistów, którzy mieli się zajmować specjalnie sprawami sądowymi (109). Następnie grupa ta otrzymała od króla stałą delegację do sądzenia w jego imieniu i pod jego nieobecność jako Rada Królewska "w parlamencie" (tzn. w miejscu, w którym się rozmawia). Od początku XIV w. Parlament działał już regularnie jako najwyższy sąd królewski 2e stałą siedzibą w paryskiej Cite Parlament był odtąd obsadzony zasadniczo przez samych sędziów zawodowych, wykształconych w prawie sędziów świeckich i duchownych. Od XV w sędziowie ci byli nieusuwalni. Zanik elementów feudalnych w Parlamencie wywołał opory wśród arystokracji feudalnej, której przysługiwało prawo do feudalnego sądu sprawowanego przez "parów". Ostatecznie przyznano im, by w wypadku rozpatrywania ich spraw jako pod- sądnych, Parlament sądził jako Sąd Parów, tj. w komplecie obsadzonym dostateczną liczbą parów. Wobec nadmiernego przeciążenia Parlamentu paryskiego, już w XIV w, zaczęły powstawać w innych miejscowościach podobnie zbudowane sądy najwyższe, pod mianem Parlamentów. Liczba ich w XVIII w. doszła do 16. Wszystkie te Parlamenty miały jako sądy najwyższe stanowisko równorzędne z Parlamentem paryskim. Parlament był królewskim sądem najwyższej instancji właściwym dla wszystkich spraw zarówno cywilnych, jak i karnych oraz administracyjnych. Działał przede wszystkim jako sąd apelacyjny od wyroków niższych sądów królewskich. Od wyroków Parlamentu nie było apelacji, lecz mogły być one skasowane przez Radę Królewską (245). Poza sprawowaniem sądownictwa Parlament od XIV w. miał prawo rejestrowania ustaw królewskich. Na tym gruncie Parlamenty w okresie monarchii absolutnej uzyskają poważny wpływ faktyczny na ustawodawstwo królewskie (238). 115. Wojskowość i skarbowość. W zjednoczonej monarchii francuskiej agendy państwowe uległy poważnemu rozszerzeniu. W związku z tym podstawowym zadaniem państwa stało się zapewnienie dostatecznych, o wiele wyższych niż dawniej, dochodów na utrzymanie aparatu państwowego. Aparat ten obecnie w dużym już stopniu opierał

się na urzędnikach pobierających uposażenie w naturze lub w pieniądzu, a nie jak dawniej na feudałach czerpiących dochody z posiadanych przez siebie lenn ziemskich. Zapewnienie obronności kraju w związku z nowym systemem służby wojskowej wymagało ze strony państwa olbrzymich nakładów. Dotychczas służba wojskowa opierała się przede wszystkim na rycerskiej służbie lennej. System ten nie mógł dłużej się utrzymać głównie z dwóch przyczyn. Po pierwsze, armia lenna opierała się x na kawalerii, a to nie odpowiadało już nowej taktyce wojennej, w której szczególną rolę odgrywała obecnie sztuka zdobywania albo obrony zamków lub warownych miast. Nowa taktyka wymagała piechoty, a nawet artylerii i inżynierii lądowej. Po drugie, kawaleria nie tylko przestała odpowiadać wymogom taktyki, lecz co ważniejsze, armia feudalna oparta organizacyjnie na hierarchii lennej stała się w wysokim stopniu niezdyscyplinowana i nie nadawała się do dłuższych operacji (70). Dlatego też Francja, tak jak i inne państwa europejskie, musiała się odwołać do organizowania wojskowości w oparciu o wojska najemne, tzn. o oddziały składające się z żołnierzy zawodowych pobierających żołd. Wymagało to zaś tak wysokich nakładów finansowych, że państwo feudalne mogło je uzyskać jedynie w drodze wprowadzenia nowych podatków. Wyjaśnialiśmy już wyżej (96), że w okresie rozdrobnienia feudalnego pojecie podatku publicznego uległo zanikowi. i że nowe podatki mogły być nakładane jedynie za zgodą uprzywilejowanych stanów. I otóż właśnie za zgodą Stanów Generalnych monarchia wprowadziła dwa nowe podatki: 1. Aide royale. Podatek ten był uchwalany w XIV ;v. w różnych formach jako podatek jednorazowy. wywodził się z dawnych opłat lennych płaconych przez wasali w wyjątkowych wypadkach (92. Podatek ten został uchwałą Stanów Generalnych v r. 135 wprowadzony jako podatek stały. 2 Taille. Podatek ten wprowadzony został w r. 1439 jako podatek stały na utrzymanie wojska i wszedł w miejsce aide. Był to podatek bezpośredni pobierany od dochodów. Płaciła go tylko ludność nieszlachecka, szlachta i duchowieństwo były od niego wolne. Poza wymienionymi podatkami skarbowość państwa opierała się na innych, starszych dochodach, a więc na dochodach z dóbr ziemskich, z ceł i różnego rodzaju opłat. Jednym z nich była tzw. gabelle. Był to podatek od soli, związany z królewskim monopolem handlu solą. Sól musiała być oddawana do magazynów królewskich i mogła być nabywana jedynie po cenach oznaczonych przez koronę. Dla zarządu skarbowością powołane zostały nowe organy centralne. Naczelne miejsce wśród nich zajmowała Izba Obrachunkowa wydzielona w XIV w. podobnie jak Parlament, z kurii królewskiej (95). Zajmowała się ona kontrolą niższych organów skarbowych i sprawowała sądownictwo w sprawach skarbowych. Kontrolę nad lokalnymi organami skarbowymi od XIV w wykonywali powoływani przez króla czterej skarbnicy francuscy (tresoriens de France). Obok skarbowego aparatu państwowego powstał odrębny aparat skarbowy stanowy (243). 116. Zarząd lokalny. Wprowadzony już w poprzednim okresie podział administracji domeny na baliwaty (lub seneszalie) (96), w których zarząd lokalny wykonywali baliwowie, utrzymał się w zasadzie do końca okresu monarchii stanowej. Zjawiskiem nowym w monarchii

stanowej było I pojawienie się pewnych form samorządu lokalnego, tzn. występowanie w zarządzie lokalnym, obok organów państwowych, organów powoływanych przez stany. Wyrazem takiego samorządu była instytucja Stanów Prowincjonalnych, które nie tylko uchwalały podatki. ale zajmowały się - przez powołane przez siebie organy administracją podatków - ich repartycją ą i ściąganiem. Podobny dualizm, istnienie aparatu stanowego obok aparatu państwowego, występował również tam, gdzie nie było Stanów Prowincjonalnych. Zarząd dochodów królewskich sprawowali w poszczególnych baliwatach poborcy podporządkowani 4 skarbnikom Francji. Tymczasem dla administracji podatków nadzwyczajnych, tj. uchwalanych przez Stany, Stany Generalne wprowadziły własny aparat. Kraj podzielony został na okręgi skarbowe, zwane elekcjami. Każda elekcja zajmowała obszar jednej diecezji kościelnej i podlegała 3 elektom wybieranym z każdego z trzech stanów przez Stany Generalne. Na szczeblu centralnym władzę, skarbową Stany Generalne powierzały powołanym ze swego łona 4 generałom finansowym. Ten dualizm zarządu skarbowego, typowy dla feudalnej monarchii stanowej, zostanie zlikwidowany, ale nie w całości, przez monarchię absolutną w XVI w. (243). III. ŹRÓDÓA PRAWA 117. Zjawiska najistotniejsze. Okres monarchii stanowej we Francji nie przyniósł wielkich przeobrażeń w rozwoju prawa. Zwrócić jednak należy uwagę na dwa zjawiska: 1. Wzrost ustawodawstwa królewskiego. Ustawy wy dawane przez króla (ordonanse), które jeszcze w XIII w. nie posiadały autorytetu poza domeną królewską, obecnie zdobywały uznanie na terenie całego królestwa. Ordonanse królewskie, podpisane przez króla, musiały przed ich ogłoszeniem być zarejestrowane w Parlamencie (114). Dotyczyły one zasadniczo tylko dziedziny prawa publicznego, podczas gdy dziedzina prawa prywatnego należała do prawa zwyczajowego. Kilka ważniejszych ordonansów wydanych zostało na żądanie Stanów Generalnych, jak np. ordonans z lat 1357 i 1413 (112). 2. Akcja spisywania praw zwyczajowych. Różnorodność i wielość praw zwyczajowych powodowała znaczne trudności w wy- miarze sprawiedliwości. Niepewności prawa nie zapobiegały dość skutecznie spisy lokalnego prawa zwyczajowego, podejmowane już w XIII w. (99) i w dalszym ciągu kontynuowane. Monarchia francuska dopiero w połowie XV w. podjęła myśl oficjalnej kodyfikacji prawa zwyczajowego. Ordonans wydany w Mantilz-les-Tours w r. 1454 nałożył na baliwów obowiązek dokonania spisów lokalnego prawa - wspólnie z komisją złożoną z praktyków i przedstawicieli trzech stanów. Spisy te miały być z kolei uzgadniane z komisją powołaną przez Parlament. Zainicjowane prace kodyfikacyjne posuwały się jednak bardzo powoli, a dopiero uproszczenie procedury, wprowadzone w r. 1497, miało zapewnić podjętej akcji większe rezultaty (250). IV. CHARAKTERYSTYKA OKRESU

118. Główne cechy wyróżniające. 1. Okres feudalnej monarchii stanowej we Francji mieści się w granicach czasowych - od początku XIV w. do końca XV w. Daty graniczne wiążą się z powołaniem po raz pierwszy Stanów Generalnych w r. 1302 i z ich ostatnim zebraniem się przed dłuższą przerwą w r. 14&4. 2. Władza królewska uległa znacznej konsolidacji jako władza publiczna, uwolniona w dużej mierze od znamion patrymonialnych. Była ona ograniczona przez szczególne uprawnienia polityczne uprzywilejowanych stanów. 3, Państwo miało charakter monarchii stanowej. Istotnym rysem okresu było występowanie w ramach zjednoczonej monarchii prawnie wyodrębnionych i zorganizowanych stanów uprzywilejowanych, dążących do udziału we władzy państwowej. 4. Głównym organem stanów było zgromadzenie stanowe, zwane Stanami Generalnymi oraz Stanami Prowincjonalnymi. Nie uzy- skały one bak wielkiego znaczenia jak zgromadzenia stanowe w wielu innych monarchiach stanowych. Jedną z przyczyn tego było uchwalenie przez Stany Generalne w początku XV w. stałych, a nie jednorazowych podatków. Ułatwiło to monarchii uniezależnienie się od Stanów Generalnych. 5. Typowy dla monarchii stanowej dualizm władzy państwowej i stanowej wystąpił również na szczeblu lokalnym, w szczególności w działalności Stanów Prowincjonalnych i stanowej administracji finansowej. _ 6. Okres feudalnej monarchii stanowej we Francji był stosunkowo krótki. Instytucje stanowe nie rozwinęły się w tym stopniu, co w innych krajach. Procesy gospodarcze o charakterze przedkapitalistycznym - tak jak w Anglii - wcześnie, bo już w XV w., umocniły stanowisko mieszczaństwa, które poparło dążenie króla do przełamania oporu feudałów, a to przyczyniło się do wprowadzenia rządów absolutnych. Rozdział IX NIEMCY W OKRESIE MONARCHII WCZESNOFEUDALNEJ (X W. - POÓOWA XIII W.) I. RYS HISTORYCZNY 119. Główne wydarzenia historyczne. Podobnie jak Francja również i królestwo niemieckie wyłoniło się z państwa frankońskiego (44). Po traktacie w Verdun z r. 843 dzieje Francji zachodniej i Francji wschodniej (Francia orientalis) toczyły się odrębnymi torami. Dla Francji wschodniej ustaliła się ostateczna nazwa Regnum Theutonicorum, Królestwo Niemieckie. W obu tych państwach panowali Karolingowie, jednak niemiecka linia Karolingów wygasła wcześniej niż we Francji, bo już w r. 911 w osobie Ludwika Dziecięcia. Jeszcze w końcu IX w., w okresie załamania się królewskiej władzy Karolingów, odżyły na terenie Niemiec dawne księstwa szczepowe(56 i 37 - 38). Książęta szczepowi stanowili odtąd główną siłę polityczną, która miała decydować o losach królestwa. Książęta. wybrali w r. 911 na króla Niemiec księcia szczepowego Franków, Konrada. Po jego krótkim i niefortunnym panowaniu królem został wybrany w r. 919 szczepowy książę saski, Henryk I Ptasznik (919 - 936). Henryk I umiał ugruntować swą władzę, narzucić swój autorytet i zwierzchnictwo książętom szczepowym. Dalsze umocnienie królestwa związane było z panowaniem syna Henryka I i jego

następcy Ottona I Wielkiego (936 - 973). On to zapoczątkował wschodnią ekspansję polityczną Niemiec na kraje słowiańskie (zhołdowanie księcia czeskiego Bolesława I w r. 950 i narzucenie trybutu królowi polskiemu Mieszkowi I). Najbardziej brzemiennym w skutki krokiem Ottona I było przyjęcie w r. 962 w Rzymie korony cesarskiej od papieża. Odtąd godność króla niemieckiego zespoliła się na przeszło 800 lat z koroną cesarską, co miało też wywrzeć poważny wpływ na wewnętrzne stosunki niemieckie. W stosunkach wewnętrznych najważniejszym zagadnieniem był problem utrzymania autorytetu władzy królewskiej wobec odśrodkowych sił reprezentowanych przez księstwa szczepowe. Zwycięstwo cesarza Fryderyka I z rodu Hohenstaufów nad Henrykiem Lwem z rodu Welfów wy r. 1180 oznaczało sukces władzy królewskiej zmierzch potęgi księstw s szczepowych. Korona cesarska dodała blasku prestiżowi królów niemieckich i wprowadziła ich na tory wielkiej polityki światowej. Z pojęciem cesarstwa wiązało się pojęcie uniwersalizmu (13), panowania nad całym światem chrześcijańskim (54). Uniwersalizm cesarski spotkał się z drugim uniwersalizmem, mianowicie z władzą duchowną papiestwa nad światem chrześcijańskim. Konflikt "między tiarą a koroną" o prymat w świecie chrześcijańskim był nieuchronny. Wybuchł on ze szczególną siłą w wielkim sporze o inwestyturę (Henryk IV i papież Grzegorz VII), zakończonym ustępstwem władzy świeckiej w konkordacie wormackim w r. 1122 i(135). Z jeszcze większą gwałtownością rozgorzały w początku XIII w. spory cesarzy (Ottona IV z rodu W Welfów i Fryderyka : II z rodu Hohenstaufów) z papiestwem (Innocenty III i Grzegorz IX), zakończone klęską Fryderyka II (1215 -1250). W ten sposób zakończył się okres "włoskiej polityki cesarzy". Polityka ta przynosiła cesarzowi nieraz i wielkie sukcesy. Obok korony królewskiej, niemieckiej i rzymskiej cesarskiej nosili oni od r; 951 koronę Królestwa Włoskiego, od r. 1032 Królestwa Burgundii, a Fryderyk II był również jak i jego ojciec Henryk VI królem Sycylii. Nie Niemcy, lecz Włochy i świat śródziemnomorski stanowiły do XIII v. główny ośrodek życia gospodarczego Europy i one były widownią, głównych procesów dziejowych; tam jedynie mogły się decydować losy panowania nad zachodnim światem chrześcijańskim. Dlatego też historiografia niemiecka zarzuca cesarzom zaniedbanie spraw niemieckich kosztem uprawianej przez nich "polityki włoskiej". Klasycznym tego przykładem był Fryderyk II, który przegrał swą walkę o panowanie nad światem, a pozostawił zaniedbane przez siebie i osłabione Niemcy w stanie zupełnego rozkładu i rozbicia. 120. Ramy terytorialne. Granice terytorium Królestwa Niemieckiego ulegały różnym zmianom. Punktem wyjścia był podział w Verdun, wyznaczający granicę zachodnią na linii Renu. Królowie niemieccy zdołali sobie zapewnić również panowanie nad działem Lotariusza z r: 843,. w między Mozą a Renem oraz we Włoszech. W ten sposób w obrębie cesarstwa znajdowały się tereny dzisiejszej Holandii, Belgii, francuskiej Alzacji i Lotaryngii oraz prawie całej Szwajcarii. Również 3 pozostałe, południowe części działu Lotariusza znalazły się pod panowaniem cesarzy jako królów włoskich i dziedziców Królestwa , Burgundii, czyli Arelatu, leżącego na. terenie dzisiejszej Francji (ze stolicą w Arles), sięgającego na południowym zachodzie po Rodan i Morze Śródziemne (późniejsza Prowansja, Delfinat, okolice Lyonu).

Francja uzyska te tereny w XIV i XV w., a północne, nadreńskie, i to tylko częściowo, dopiero w XVI - XVIII w: (78). Na północy granicę Królestwa Niemieckiego tworzyły morza i Dania, która okresowo znajdowała się w zależności trybutarnej i nawet lennej od cesarza. Na wschód granica sięgała pierwotnie tylko po Óabę i Salę. Tutaj od X w. postępowała ekspansja kosztem słowiańskich organizacji politycznych: podporządkowanie Czech w ; F. 950, likwidacja państwa Wieletów (Lutyków) w XII w. i założenie na jego terenie Marchii Brandenburskiej, powstanie Księstwa Meklemburskiego na gruzach państwa Obodrzyców, zhołdowanie książąt Pomorza Zachodniego w r. 1180 itd. II. STOSUNKI GOSPODARCZE I SPOÓECZNE 121. Ogólny rozwój gospodarczy. Pod względem gospodarczym Niemcy były krajem na wskroś rolniczym, opierającym się na wielkiej własności, a w jej ramach na drobnych gospodarstwach uprawianych przez feudalnie uzależnionych chłopów. Dopiero w XII w. zaczęło się zaznaczać ożywienie gospodarcze: pojawienie się szerszej gospodarki wymiennej, wzrost gospodarki towarowo-pieniężnej, powstawanie miast i związany z tym rozwój handlu i przemysłu cechowego. Procesy te w Niemczech dokonały się nieco później niż we Włoszech czy we Francji, które to kraje szybciej ogarnięte zostały falą wzrostu gospodarczego (80). Niemcy stanowiły obszar gospodarczy bardzo niejednolity. Wynikało to z ich położenia geograficznego i braku powiązań między poszczególnymi ośrodkami. Ten brak jednolitości geograficzno-gospodarczej obszaru Niemiec zaciążył na dalszym, również i politycznym rozwoju tego kraju aż do XX w. Kraje północne związane były z handlem morskim, a kraje nadbałtyckie kierowały swoją ekspansję na tereny słowiańskie. Tereny południowe wiązały się przez arterię Dunaju z krajami południowo-wschodnimi i z Bizancjum. Bezpośrednie kontakty z Włochami były r ograniczone barierą Alp. Kraje zachodnie ciążyły ku Francji. Główną arterię handlową stanowił Ren, który od czasów karolińskich wiązał Niemcy południowo-zachodnie z północno-zachodnimi. Wzdłuż wymienionych szlaków wyrastały silne ośrodki gospodarcze: nad Morzem Północnym Brema; nad Morzem Bałtyckim Lubeka; na szlaku Renu - Bazylea, Wormacja, Moguncja, a przede wszystkim Kolonia; na szlaku Dunaju - Norymberga, Augsburg, Ratyzbona i później Wiedeń. 122. Powstanie stanu szlacheckiego. Podobnie jak we Francji, na czoło hierarchia społecznej w Niemczech wysunęła się grupa rycerska opierająca swe stanowisko na wielkiej własności dzierżonej tytułem lennym. Rycerstwo, tak jak we Francji, z grupy zawodowej przekształciło i się w stan dziedziczny wyodrębniony od reszty społeczeństwa przywilejami (81). Już w XIII w. wprowadzono w Niemczech zakaz przyjmowania chłopów do służby rycerskiej oraz pasowania chłopa na rycerza. Odtąd o przynależności do stanu szlacheckiego decydowało urodzenie z ojca rycerza.

O ile jednak we Francji proces społeczny prowadził ku niwelacji różnic wewnątrzstanowych i do wykształcenia się jednolitego pod względem prawnym stanu szlacheckiego (232), o tyle w Niemczech ewolucja szła ku rozwarstwianiu się klasy feudałów i ku wyodrębnieniu się w ramach stanu szlacheckiego różnych grup szlacheckich, różniących się zakresem posiadanych praw. W Niemczech już od X w. zaczęła się wyodrębniać kategoria wyższej szlachty, obejmująca bezpośrednich wasali korony, zwanych później ogólnie książętami Rzeszy. Ta właśnie kategoria feudałów miała do końca istnienia I Rzeszy (1806) utrzymać swe wyższe polityczne i prawne stanowisko (146, 258). Resztę szlachty tworzyło rycerstwo, podlegające z pewnymi wyjątkami (146) zwierzchnictwu książąt Rzeszy. Poza wymienionym procesem wydzielania się grupy wyższej j szlachty w XI i XII w. po jawiła się w Niemczech nawa kategoria feudalna, tzw. ministeriałów. Obu tym grupom poświęcimy dwa następne rozdzialiki. 123. Książęta szczepowi i terytorialni. W procesie kształtowania się wyższej szlachty niemieckiej wyróżnić można d dwa okresy, rozgraniczone datą r. 1180, t j a datą klęski księcia saskiego Henryka Lwa. Pierwszy okres stał pod znakiem przewagi książąt szczepowych, z drugim okresem wiąże się powstanie pojęcia księstw terytorialnych. 1. Wspominaliśmy już (56), że od X w: na terytorium Niemiec odrodziły się dawne księstwa szczepowe, nawiązujące do pierwotnego germańskiego osadnictwa szczepowego. Liczba księstw szczepowych nie była duża, należały do nich księstwo saskie, alamańskie, czyli szwabskie, frankońskie, bawarskie oraz lotaryńskie. Na czele tych księstw stali książęta zwani hercogami (Herzog - wojewoda). Oni faktycznie wybierali króla niemieckiego, i to z reguły z własnego grona. W drugiej połowie XIII w. wszczął się spór między dwiema dynastiami szczepowymi Hohenstaufów i Welfów. W r: 1180 cesarz Fryderyk I z dynastii Hohenstaufów, władający księstwami szwabskim i frankońskim, doprowadził do upadku swego rywala Henryka Lwa, księcia szczepowego bawarskiego i saskiego. Oskarżony o felonię za niestawiennictwo przed sądem cesarskim, Henryk Lew został skazany na wygnanie, a e przez niego księstwa zostały rozdzielone między wasali. Rok 1180 oznaczał likwidację książąt szczepowych reprezentowanych przez nich sił odśrodkowych. Książęta szczepowi nie byli jedynymi bezpośrednimi wasalami korony. Poza księstwami szczepowymi istniało wiele innych terytoriów dzierżonych przez feudałów. Cerze prowadzili celowo politykę mającą osłabić potęgę książąt szczepowych 3 rozsadzać zwartość terytorialną ich księstw przez tworzenie nowych lenn i nadawanie ich zaufanym wasalom. W ten sposób powstawały nowe lenna z tytułami hrabstw, marchii, palatynat6w itd. Wielkie znaczenie w tym procesie miało powstanie w XII w. księstw biskupich i innych terytoriów kościelnych jako lenn królewskich (135). Otóż tych wszystkich dostojników świeckich i duchownych zaliczano wraz z książętami szczepowymi do r. 1180 do kategorii książąt (principes). 2. Po roku 1180, tj. po upadku Henryka Lwa, ukształtowało się w Niemczech nowe pojęcie wyższej szlachty, którą tworzyli odtąd książęta Rzeszy. Stan ten obejmował panów świeckich i duchownych, którzy dzierżyli lenno bezpośrednio od króla i nie

byli wasalami żadnego pana świeckiego. Już w r. 1180 liczba świeckich książąt Rzeszy wynosiła 16 (9 książąt, 2 palatynów, 3 margrabiów, 1 landgraf, 1 hrabia), a liczba książąt duchownych sięgała 80. W dalszym rozwoju liczba książąt świeckich wzrastała, w XIV w. było ich już 40. Książęta Rzeszy tworzyli osobną grupę społeczną obdarzoną specjal nymi przywilejami. Lenna ich przekształcały się w coraz to bardziej nie zależne terytoria, zmierzające ku tzw. "zwierzchnictwu tery torialnemu" (Landeshoheit). Ważnym krokiem w tym kierunku było uzyskanie przez książąt Rzeszy przywilejów od Fryderyka II w latach 1220 i 1232 (153). 124. Ministeriałowie. Obok procesu wyodrębnienia się górnej warstwy feudalnej wystąpiło też rozwarstwienie w dolnych sferach rycerstwa. Już w X w. pojawili się tzw. ministeriałowie (służebnicy). Były to osoby rekrutujące się z ludności niewolnej, którym królowie i panowie feudalni powierzali funkcje takie jak swoim wasalom. Pełnili więc oni służbę wojskową oraz wykonywali funkcje w zarządzie seniorii. Pozo stawali w ścisłej zależności od pana i dzięki temu panowie mieli z nich większe korzyści niż z niezdyscyplinowanych wasali. Panowie wynagradzali ich więc nie tylko utrzymaniem na dworze czy żołdem, lecz również nadaniami ziemi w formie lenna, które określano jako lenno służebne (Dienstlehen). Ministeriałowie zaczęli więc prowadzić życie podobne do życia wasali; tak że wkrótce nawet ubożsi rycerze chętnie oddawali się w podobną zależność. Proces ten osiągnął pewne nasilenie w XII w., a w XIII i. XIV w. doprowadził do zatarcia różnic między ministeriałami a ogółem wolnej szlachty (nie należącej do szlachty wyższej). Obie grupy tworzyły razem jednolitą kategorię szlachty niższej, żyjącej na terytorium księstw Rzeszy. Ministetrialitet, czyli kształtowanie się niższej szlachty z dołów społecznych, nie był zjawiskiem wyłącznie występującym w Niemczech, tu: jednak odegrał on szczególną rolę. Polskim odpowiednikiem ministeriałów byli znani w Polsce XIV w. władycy. 125. Ludność wiejska. Rozwój stosunków feudalnych na wsi po stępował w Niemczech wolniej niż we Francji (87j. W niektórych okolicach utrzymała się, więc kategoria wolnych chłopów, którzy nie weszli w stosunek poddaństwa wobec panów. Do okolic tych należały alpejskie tereny Szwajcarii i Tyrolu oraz nadmorskie wybrzeża Fryzji. Na pozo stałych terenach Niemiec rozpowszechniło się poddaństwo. Wyróżnić tu można dwie jego formy: Ostrzejszą formą poddaństwa było poddaństwo osobiste (Leibeigenschaft). Poddani osobiści pracowali głównie na dworze pana jako słudzy domowi, rzemieślnicy albo parobkowie. Poddany osobisty jeżeli został osiedlony na gruncie pańskim za pańszczyznę, mógł być z tego gruntu przez pana swobodnie usunięty. Istotą poddaństwa gruntowego (Hórigkeit) było to, że poddany osiedlony na gospodarstwie był dziedzicznie przywiązany do posiadanego gruntu i nie mógł go opuścić bez zgody pana. Sprzedać grunt mógł tylko za zezwoleniem pana, ale

i pan nie mógł alienować poddane bez gruntu. Z posiadanych gruntów wszyscy poddani świadczyli panu rentę feudalną, głównie odrobkową. Zobowiązani byli też do innych świadczeń oraz obciążeni różnymi prawami przymusowymi (Bannrechte - odpowiednik francuskich banalites) (8?), jak przymusem miewa, tzn. mielenia zboża jedynie w pańskim młynie itp. Podobnie jak poddani we Francji płacili opłaty za zezwolenie pana na małżeństwo (maritagium) i tzw. odumarszczyznę (mortuarium) (87). Podobnie też podlegali sądownictwu panów. Większość gruntów wiejskich obciążona była poddaństwem i ktokolwiek na takim gruncie siedział przez 1 rok i 1 dzień, stawał się przez to poddanym. "Powietrze wiejskie czyni człowieka poddanym" (Landluft macht eigen) - głosiła stara niemiecka maksyma. Zbiegłego poddanego pan mógł ścigać i żądać jego wydania. 126. Powstanie miast i ich rozwój. Miasta w Niemczech powstawały w podobny sposób jak miasta we Francji (83). Istniejące w miastach Niemiec skupiska ludności kupieckiej i rzemieślniczej podjęły od XI w. walkę z feudałami o uzyskanie przywilejów. W niektórych miastach cała ludność tworzyła, tak jak we Francji, .sprzysiężenia i występowała wobec pana z żądaniem uznania założonej przez nich gminy miejskiej. Jako pierwsze przeciw swym panom wystąpiły miasta biskupie, takie jak Wormacja, Kolonia, Cambrai. Ten ruch komunalny prowadził do uzyskania przez miasta przywilejów samorządowych. Dalszy rozwój miast niemieckich wykazywał wiele rysów odmiennych od rozwoju miast francuskich. Inaczej wyglądała organizacja władz miejskich i samorządu miejskiego; następnie, co jest najważniejsze, miasta niemieckie zdobyły o wiele wyższą pozycję polityczną (148). Prawo zakładała miasta przysługiwało pierwotnie tylko królowi, który miał tzw. regale targowe, czyli wyłączne prawo do ustanawiania nowych targów. Z czasem jednak uprawnienia te stawały się udziałem władców terytorialnych, którzy stawali się panami miast przez siebie zakładanych. W zależności więc ad tego, kto był panem miasta, miasta niemieckie podzielić można na trzy grupy: miasta cesarskie, miasta biskupie i miasta krajowe. Panowie miast zastrzegali sobie początkowo niektóre uprawnienia, w szczególności sądowe. Sprawowali je za pośrednictwem swych urzędników - wójtów, sołtysów,- czasem burgrabiów. W dalszym rozwoju miasta dążyły do wyzwolenia się od ingerencji urzędników pańskich i do uzyskania dla siebie - zwierzchnich praw sądowych. 1. Miasta cesarskie były dość licznie zakładane przez królów niemieckich, którzy widzieli w nich m. in. siłę zdolną do rozsadzenia potęgi książąt szczepowych. Rozsiane były też na całym terytorium Niemiec. Te miasta królewskie ad XIV w. nosiły nazwę miast Rzeszy albo miast cesarskich (Reichsstadt). Do nich należały np. Norymberga, Frankfurt nad Menem, Ulm. Czasem i miasta lokowane przez innych panów stawały się później na mocy przywileju mitami cesarskimi, jak np. Lubeka. Miasta te podlegały bezpośrednio królowi. W okresie rozkładu władzy królewskie j uzyskały wysokie uprawnienia zwierzchnie, prawa mennicze, celne, targowe, zwierzchnictwo sądowe i wojskowe. Wobec króla zobowiązane były do ograniczonych świadczeń pieniężnych i wojskowych. 2. Miasta biskupie, takie jak Kolonia, Wormacja, Moguncja, Magdeburg i inne, dość rychło wyzwoliły się spod zwierzchnictwa biskupów i uzyskały prawa podobne do miast

cesarskich. Podporządkowane też zostały bezpośrednio królowi, z tym że świadczenia ich na rzecz Rzeszy były jeszcze niższe niż wre właściwych miastach cesarskich. Stąd od XIV w. przyjęła się dla nich nazwa "wolnych miast Rzeszy". 3. Do trzeciej kategorii miast należały miasta krajowe, tzn. zakładane przez świeckich władców terytorialnych (np. Wiedeń, Drezno). Pozostawały one w większej lub mniejszej zależności od swych panów. Niektóre z nich dochodziły do podobnie wysokiej pozycji jak miasta Rzeszy, niektóre wysuwały się na czoło życia gospodarczego całej prowincji i przewyższały swoim znaczeniem gospodarczym pobliskie miasta cesarskie (255). 127. Ustrój miast. Ustrój miast przedstawiał się różnie, zależnie od rodzaju uzyskanych przez dane miasto przywilejów. Na ich podstawach tworzyło się w Niemczech również odrębne, różne w różnych miastach prawo sądowe. Od XIII w. przy zakładaniu nowych miast zaczęto opierać się na gotowych wzorach i nadawać nowym miastom prawa miast istniejących. W ten sposób wytworzył się charakterystyczny dla Niemiec system filialny. Nowe miasta stawały się miastami córkami w stosunku do miast macierzystych, miasta filialne mogły się stawać z kolei miastami macierzystymi dla miast później zakładanych. W rezultacie powstały w Niemczech całe rodziny miast, mających podobny ustrój i rządzących się podobnym prawem. Do bardziej znanych miast macierzystych w Niemczech zachodnich i południowych należały: Frankfurt nad Menem, Kolonia, Fryburg badeński, Wiedeń. Na wschodzie rolę głównych miast macierzystych odegrały Magdeburg i Lubeka, których prawa promieniowały również i na miasta powstające poza obszarem Niemiec, jak np. w Polsce. Założone na prawie magdeburskim miasta filialne Środa na l Śląsku i Chełmno stało się miastami macierzystymi dla wielu miast p i polskich. Takie hierarchiczne powiązania poszczególnych miast spowodowały nie tylko ukształtowanie się w nich podobnego ustroju i prawa, ale wprowadziły również zależność sądową miast filialnych od miast macierzystych (140). Zależność miast od panów miasta utrzymywała się najdłużej na polu sądownictwa. Początkowo miasta sprawowały sądownictwo w bardzo szczupłym zakresie. Natomiast sądownictwo wyższe należało , do urzędników wyznaczonych przez pana miasta - wójtów. Oni reprezentowali interesy pana miasta w mieście. Dopiero w późniejszym rozwoju miasta zdołały się wyzwolić spod władzy wójtów, zazwyczaj przez wykupienie od pana miasta urzędu wójtowskiego (148). Nowo zakładane miasta uzyskiwały samorząd, który rozciągał się na sprawy organizacji obrony miasta, utrzymania bezpieczeństwa i pokoju wewnątrz miasta, gospodarki finansowej itp. Od XIII w. głównym organem samorządu miejskiego stała się rada miejska, złożona z pewnej liczby rajców wybieranych przez obywateli. Organizacja rady miejskiej wywodzi się z wzorów miast włoskich o ustroju konsularnym (84). Rady miejskie reprezentowały samorząd miast, z ramienia rady funkcje administracyjne w mieście sprawowali burmistrzowie (jeden lub więcej) wybierani zazwyczaj na okres jednego roku. Władza organów miejskich zasadniczo kończyła się na murach miasta. s Czasem rozciągała się na okoliczne wsie. Nigdy jednak w Niemczech, z wyjątkiem niektórych miast szwajcarskich, nie doszło do opanowania przez miasto większych

terytoriów, jak bo miało miejsce np. we Włoszech, gdzie wytworzyły się rozległe terytorialnie republiki miejskie. 128. Mieszczaństwo. Ludność miejska składała się pierwotnie z różnych kategorii ludności. Licznie do miast napływali chłopi, nie brak było w miastach ministeriałów i szlachty. Rychło doszło do zlania się ludności miejskiej w jeden stan mieszczański, korzystający z własnych miejskich praw . Ktokolwiek schronił się za mury miasta, a więc nawet zbiegły ze wsi chłop poddany, jeżeli przebywał w mieście przez rok i sześć niedziel, stawał się mieszczaninem. "Powietrze miejskie daje wolność, powietrze wiejskie czyni poddanym" (Stadtluft macht frei - Landluft macht eigen) - głosiło dawne powiedzenie i(125). Tak jak we Francji kupcy zorganizowani byli w gildie, a rzemieślnicy w cechy (85). Również i w miastach niemieckich zaznaczyły się różnice i walki klasowe między patrycjatem a pospólstwem. Głównym przedmiotem konfliktów był fakt obsa dzenia organów miejskich przez patrycjat. Dopiero następny okres przy niesie pewne sukcesy pospólstwu na polu szerszego dopuszczenia jego przedstawicieli do zarządu miasta (148). 128. Powstanie społeczeństwa stanowego. Tak więc w Niemczech, podobnie jak we Francji, dokonał się podział społeczeństwa feudalnego na stany: szlachecki, mieszczański i chłopski. Odrębną grupę stanowił również stan duchowny. Rzecz znamienna, że wyższa hierarchia duchowna, biskupi i opaci uzyskali w państwie stanowisko równorzędne z feudałami. świeckimi i razem z nimi tworzyli wspólną kategorię książąt Rzeszy. Ten podział społeczny dokonał się w czasie, gdy Niemcy nie weszły jeszcze w okres rozdrobnienia feudalnego i towarzyszącej mu anarchii. Wpłynie to na dalszy rozwój Niemiec, gdzie już w okresie rozdrobnienia działać będą siły społeczne ujęte w organizację stanową. III. USTRÓJ PAŃSTWA 130. Królestwo Niemieckie a cesarstwo. W r. 982 król niemiecki Otton I przyjął z rąk papieskich rzymską koronę cesarską. Odtąd przez przeszło 8 wieków godność króla niemieckiego łączyła się z godnością cesarską. Królowie niemieccy tytułowali się cesarzami, a państwo niemieckie zaczęto nazywać cesarstwem. W polskiej nauce określa się je mianem Rzeszy. Należy więc wyjaśnić trudne zagadnienie prawnego znaczenia i charakteru koronacji cesarskiej. Podkreślić trzeba, że królowie niemieccy koronowali się osobno niemiecką koroną królewską w Akwizgranie (dawnej rezydencji Karola Wielkiego), osobno koroną cesarską w Rzymie. Korona cesarska nie przysparzała królowi niemieckiemu żadnych dodatkowych praw na terenie samych Niemiec. Można by nawet powiedzieć, że instytucja cesarstwa nie należy ściśle do zakresu historii ustroju Niemiec, że między cesarstwem i królestwem Niemiec istniał tylko rodzaj uniż personalnej. Godność cesarska, zapewniając jednak królom niemieckim szczególne miejsce w całym świecie chrześcijańskim, wciągała

ich w krąg spraw , które wprawdzie wykraczały poza sprawy niemieckie, lecz miały wpływ na rozwój wewnętrznych stosunków niemieckich. Koronacja cesarska Ottona I nawiązywała do starożytnej koncepcji państwa uniwersalnego, raz już podjętej za Karolingów (54). Podobnie jak w oczach starożytnych granice świata pokrywały się z granicami cesarstwa z ośrodkiem w Rzymie (I3), tak w pojęciach średniowiecznych Rzym pozostał ośrodkiem świata, ale już nie świata rzymskiego, lecz chrześcijańskiego. Na czele tego świata stało dwóch zwierzchników: papież, sprawujący uniwersalną władzę duchowną i cesarz rzymski, który był strażnikiem kościoła i któremu powierzone zostało zadanie obrony pokoju w świecie chrześcijańskim d zwale pogan. Na takich założeniach opierały się powstające w ciągu kilku wieków różne doktryny i różne próby, zarówno ze strony papiestwa, jak i cesarstwa, zrealizowania zwierzchnictwa nad światem chrześcijańskim (119, 149). Dwa problemy można uznać tu za podstawowe: 1) problem zakresu uniwersalnej władzy cesarskiej oraz 2) zagadnienie wzajemnego stosunku między uniwersalną władzą świecką a duchowną, między papiestwem a cesarstwem. 1. Od koronacji Ottona I uważano cesarstwo za cesarstwo rzymskie (Imperium Romanum) i chrześcijańskie (Imperium Christianum). Cesarze zaczęli uważać się, tak jak e rzymscy, za panów świata (dominus mundi). Od końca XII w, określano cesarstwo jako Święte Cesarstwo Rzymskie (Sacrum Imperium Romanum). Wyobrażenia podobne potęgowały ,się pod wpływem nauki prawa rzymskiego, gdyż uczeni prawnicy głosili od XII w. tezę, iż cesarstwo średniowieczne stanowi kontynuację cesarstwa starożytnego. Z tej racji przyznawali cesarzom pewne szczególne uprawnienia, a nawet niektóre cesarskie ustawy (konstytucje) wciągali do rzymskiego Corpus Iuris Civilis, jako pochodzące od następców rzymskich imperatorów (141, 277). Na tym gruncie wzrastały uniwersalistyczne aspiracje cesarzy do podporządkowania sobie ludów i państw znajdujących się poza granicami Niemiec. Niezależnie od królewskiej korony niemieckiej i korony cesarskiej, cesarze panowali w tym czasie również w. królestwie Burgundii w Królestwie Włoskim i z tego tytułu koronowali się koroną włoską Mediolanie lub w Pawii, burgundzką w nadrodańskim Arles. Fryderyk II podobnie jak jego ojciec Henryk VI) był ponadto królem Sycylii. Jedną form ekspansji politycznej cesarzy była teoria o zwierzchnictwie cesarskim nad nawróconymi ludami pogańskimi. W jej imię Fryderyk II roztoczył opiekę nad zakonem krzyżackim w Prusach. Inna teoria, torująca drogę tej ekspansji, głosiła wyłączność praw cesarzy do nadawania monarchom korony królewskiej. W rzeczywistości większość nowych królestw zawdzięczała początek aktom papieskim. Podobne aspiracje, zmierzające do podporządkowania sobie lub ograniczenia niezależności władców chrześcijańskich, zaczęły od XIII w. napotkać na zdecydowany z ich strony opór. Wtedy to właśnie w wielu państwach, jak we Francji czy w Polsce, głoszono zasadę, że "król jest cesarzem w swoim królestwie", tzn. jest władcą od nikogo niezależnym i suwerennym (109) i ma również suwerenną, równą cesarskiej, władzę wewnątrz swego królestwa. Przemiany dokonane w XIV i XV w. doprowadzą ostatecznie do wygaśnięcia uniwersalistycznych aspiracji cesarstwa (149). 2. Do XI w. cesarze uważali się za zwierzchników kościoła i

pretendowali do prawa obsadzania tronu papieskiego i do prawa składania papieży z urzędu. Pozycję cesarzy osłabiało to, że stawali się oni cesarzami dopiero po dokonanej przez papieża koronacji. Próby ze strony cesarza zmierzające ku temu, by objęcie funkcji cesarskiej uniezależnić od korony papieskiej, nie dały rezultatu. Od połowy XI w. (od reform kluniackich) (135) kościół wyzwolił się spod przewagi cesarskiej i uzyskał pewną samodzielność. Wtedy to papiestwo podjęło walkę o wywyższenie swej władzy nad cesarską. Pretensje te opierały się m. in. właśnie na tym, że cesarze otrzymywali koronę z rąk papieży, i zmierzały do zdobycia prawa obsadzania tronu cesarzy oraz składania ich z tronu - nie wykluczając możliwości odłączenia korony cesarskiej od Królestwa Niemieckiego. Na tym tle wybuchł w początku XIII w. groźny konflikt między papieżem Innocentym II (1198 - 1216) a cesarzem Fryderykiem II, który skończył się złożeniem ;o z tronu i odsądzeniem odeń całej dynastii Hohenstaufów przez papieża Innocentego IV w 1245 r. Spory o władzę wyczerpały w połowie XIII w. siły niemieckie. Kiedy zaś w 50 lat później papież Bonifacy VIII w okresie swego sporu z królem Francji, Filipem Pięknym, wystąpił z teorią zwierzchnictwa władzy duchownej nad świecką doznał dotkliwej porażki (149). Spór o władzę uniwersalną nad światem był przebrzmiały. Odbije się to w tytulaturze cesarzy, których od XV w, nazywano "cesarzami rzymskimi narodu niemieckiego". Nazwa ta - wbrew dawnym, odmiennym poglądom - nie oznacza pretensji królów niemieckich do panowania nad światem, lecz przeciwnie, wyraża ich rezygnację z dawnych uniwersalistycznych aspiracji, podkreślając to, że władza cesarska ogranicza się już tylko do narodu niemieckiego (149). 131. Władza królewska. Królowie niemieccy, podobnie jak królowie francuscy, weszli jako władcy elekcyjni, wybrani spośród wielkich feu- dałów, na miejsce królów frankońskich z dynastii karolińskiej. Różnica zasadnicza między Niemcami a Francją tkwi w tym, że w czasie objęcia tronu przez Kapetyngów Francja znajdowała się już w stanie rozdrobnienia feudalnego, a władza królewska była niezwykle słaba i opierała się już tylko na nominalnych uprawnieniach. Tymczasem królowie niemieccy utrzymali jeszcze przez długi czas silną władzę. O ile rozwój Francji w X - XIII w. prowadził już do stałego wzrostu władzy królewskiej i do zjednoczenia państwa, o tyle w Niemczech proces historyczny y prowadził etapami w kierunku odwrotnym, tj. ku rozdrobnieniu feudalnemu. Królowie niemieccy w tym okresie wyzbywali się dopiero stopniowo posiadanych praw na rzecz władców terytorialnych. Niemniej jednak do końca XII w. zachowali w Niemczech duży autorytet. Dopiero schyłek XII w. oznacza początek właściwego załamania się władzy królewskiej. Król niemiecki był przedstawicielem państwa na zewnątrz (stąd jego prawo do prowadzenia polityki zagranicznej, do wypowiadania wojny i zawierania pokoju),-u), był naczelnym wodzem, najwyższym panem lennym i najwyższym sędzią. Koronacja królewska podkreślała autorytet jego władzy jako wywodzącej się od Boga. Król niemiecki posiadał ponadto przez długi czas silną podstawę materialną swej władzy w formie dóbr koronnych oraz tzw. regaliów. Do regaliów zaliczano przysługujące królowi wyłączne prawa, takie jak prawo bicia monety, pobierania ceł, nadawania praw targowych, tzw. regale górnicze itp. Regalia te stanowiły źródło poważnych dochodów. Powyższe

uprawnienia. stawały się stopniowo udziałem wielkich feudałów i tworzyły z kolei podstawę do przekształcenia się lenn korony we władztwa terytorialne. 132. Upadek księstw szczepowych. Początki księstw terytorialnych. Kiedy w X w. powstało Królestwo Niemieckie, proces feudalizacji urzędów (56) nie był jeszcze tak daleko zaawansowany jak we Francji. Wielcy feudałowie, a więc hrabiowie i jeszcze potężniejsi ad nich książęta szczepowi, dzierżyli jeszcze swe księstwa czy hrabstwa jako urząd królewski. Książęta szczepowi rychło zaczęli dochodzić do coraz większych przywilejów i do osiągania pozycji prawie niezależnych, dziedzicznych władców na swych terytoriach, zachowując oczywiście charakter wasali korony. Uzyskali najwyższe uprawnienia sądownicze, niektóre regalia itp., a także - prawo powoływania hrabiów na obszarze swych księstw, co oznaczało, że niektóre hrabstwa przestały być bezpośrednimi lennami korony. Monarchia posiadała środki do przeciwstawienia się rosnącej potędze książąt szczepowych, zagrażających jedności państwa (123). Jednym z nich było kreowanie na całym obszarze królestwa nowych lenn i obsadzanie ich powolnymi sobie wasalami. Kolejnym głębokim ciosem w zwartość księstw szczepowych było powstanie w XII w. licznych księstw biskupich (135) jako terytoriów bezpośrednio zawisłych od króla. W interesy książąt szczepowych godziło wreszcie zakładanie na obszarze całego państwa miast królewskich, bezpośrednio zawisłych od cesarza (126). Akcja ta oznaczała jednak równocześnie dalsze wyzbywanie się przez królów posiadanych jeszcze uprawnień, umniejszanie dóbr koronnych i dochodów z regaliów. W r. 1180 dokonała się likwidacja księstw szczepowych. Henryk Lew został odsądzony od swych księstw, saskiego i bawarskiego, które zostały rozdzielone między nowych wasali korony. Można by więc wnosić, że monarchia odniosła pełny sukces rozbijając główne siły odśrodkowe, jakie reprezentowali książęta szczepowi. W rzeczywistości sprawy przedstawiały się nieco inaczej. Władza królewska stanęła obecnie wobec mniej wprawdzie potężnych niż książęta szczepowi, ale o wiele liczniej szych, bezpośrednich wasali świeckich i duchownych. Oni to właśnie przystąpili teraz do walki o szersze dla siebie przywileje, o większą niezależność. Ważnym etapem na tej drodze było udzielenie przez Fryderyka II, zaplątanego w "polityką włoską", szerokich przywilejów w latach 1220 i 1232 (153), w których monarcha zrzekł się na rzecz książąt terytorialnych wielu swych podstawowych uprawnień, zwłaszcza skarbowych. 133. Następstwo tronu. Monarchia niemiecka była, podobnie jak monarchia francuska, pierwotnie monarchią elekcyjną. O ile jednak we Francji tron przekształcił się w dziedziczny (94), o tyle monarchia niemiecka do końca swego istnienia (1806) utrzymała się jako elekcyjna. Królowie niemieccy, podobnie jak Kapetyngowie, dążyli do zapewnienia korony swoim synom i do wprowadzenia dziedziczności tronu. Podobnie jak we Francji doszło tu też początkowo do wykształcenia się specyficznej formy elekcji połączonej z desygnacją. Królowie desygnowali

czasem za życia swego następcę i za życia przeprowadzali jego wybór. Prowadziło to do przyjęcia zasady, że prawo do tronu przysługuje synowi króla i że elekcja dokonywa się tylko w obrębie rodu królewskiego. Podobne zasady doprowadziły we Francji do ustalenia się praw dziedzicznych dynastii Kapetyngów. W Niemczech nie doszło do tego, m. in. z tego powodu, że królowie kilkakrotnie w ciągu trzech wieków nie pozostawiali męskich potomków, a wówczas odżywała w pełni zasada elekcyjności. Dochodziło czasem do rozdwojonych elekcji (wyboru dwóch królów) i do walk wewnętrznych, do których mieszało się papiestwo zainteresowane, zwłaszcza w wypadku elekcji rozdwojonej, osobą króla niemieckiego jako przyszłego cesarza. Wówczas bowiem koronacja papieska mogła decydować o zwycięstwie jednego z kandydatów. Wybór króla niemieckiego dokonywany był przez liczniejsze grono feudałów, z tym że od początku decydowała nieliczna grupa najmożniejszych. Wybór na króla uprawniał do odbycia koronacji na króla niemieckiego i do objęcia władzy królewskiej. Dla przybrania tytułu cesarza rzymskiego konieczne było dokonanie koronacji w Rzymie przez papieża. Dlatego nowo obrani królowie organizowali z reguły jak najszybciej po elekcji "wyprawę koronacyjną do Rzymu''. Elekcyjność tronu nie sprzyjała utrzymaniu jedności Niemiec. We Francji dziedziczność tronu umożliwiła królom skupienie wokół jednej dynastii i jednego ośrodka, jakim był Paryż, coraz rozleglejszej domeny królewskiej. Przechodziła ona z ojca na syna i stała się ostatecznie dobrem publicznym, podstawą zjednoczonej Francji (111). Tymczasem w Niemczech, wobec zmian na tronie elekcyjnym i zmian dynastii, nie było warunków do stworzenia jednego ośrodka, dokoła którego rozwijałby się przez dłuższy czas aparat państwowy. W Niemczech nie mogło dojść nawet do ustalenia stolicy państwa. Znajdowała się ona tam, gdzie przebywał król, a więc w obrębie jego posiadłości dziedzicznych. Król niemiecki nie był zainteresowany powiększaniem dóbr koronnych, co do których nie mógł wiedzieć, komu przypadną po jego śmierci. Bardziej bliski królom niemieckim był rozwój ich własnych posiadłości dziedzicznych. Zamiast więc jednoczyć i rozszerzać dobra koronne, królowie niemieccy szafowali nimi szeroko dla zjednywania sobie stronników. 134. Problem przymusu lennego. Król niemiecki był, podobnie jak król Francji, najwyższym zwierzchnikiem lennym. We Francji okoliczność ta i zastosowanie zasad prawa lennego umożliwiły królom systematyczne powiększanie domeny królewskiej. Tymczasem królowie niemieccy podlegali tzw. przymusowi lennemu, tzn. musieli każde opróżnione lenno w ciągu jednego roku dać innemu wasalowi. Zasada ta odpowiadała wspomnianym już interesom feudałów, którzy w trosce o utrzymanie swego stanu posiadania uważali, że każda ziemia, która raz już się stała lennem, musi lennem pozostać (69). Zasada taka sprzyjała więc utrwaleniu się rozdrobnienia feudalnego. Tak więc Fryderyk I, odbierając skonfiskowane księstwa szczepowe Henrykowi Lwu w r. 1180, nie mógł postąpić tak jak np. król francuski, który skonfiskowane Janowi bez Ziemi lenna wcielił do swojej domeny; musiał natomiast lenna Henryka Lwa nadać w lenno innym wasalom. 135. Stosunek państwa do kościoła. W strukturze Niemiec bardzo doniosłą pozycję miał kościół.

Biskupi i opaci, posiadający olbrzymie dobra, odgrywali w państwie doniosłą rolę. Już w czach karolińskich kościół był w wysokim stopniu uzależniony od państwa (53). Od czasów koronacji Ottona I zależność ta uległa wzrostowi. Kościół stał się narzędziem w ręku króla, który swobodnie obsadzał urzędy biskupie sobie oddanymi osobami itd. Królowie znajdowali więc w nich oparcie i posługiwali się nimi w walce z książętami szczepowymi, równocześnie zaś pomnażali ich stan posiadania nadaniami ziemskimi oraz przywilejami. Sytuacja taka była przez kościół odczuwana jako uciążliwa, tym bardziej że królowie powierzali stanowiska kościelne osobom niepowołanym. W XI w. wystąpiły w kościele tendencje do przeprowadzenia reformy. Reformy te od nazwy opactwa benedyktyńskiego w Cluny (w Burgundii), gdzie skrystalizował się ich program, naszą nazwę reform kluniackich. Miały one poza wewnętrznymi sprawami kościelnymi prowadzić do uniezależnienia kościoła od państwa. Podjęcie przez kościół walki o przeprowadzenie reformy doprowadziło do szczególnie ostrego konfliktu między władcami Niemiec a kościołem. Jako cesarze rzymscy władcy Niemiec podjęli spór z papieżem n prymat w świecie chrześcijańskim (130). Spór ten splótł się równocześnie ze sporem, który bezpośrednio dotyczył Niemiec, na temat sposobu obsadzania urzędów kościelnych. Problem ten jest zawsze węzłowym zagadnieniem w zakresie stosunków między państwem a kościołem. Omawiany spór z XI i XII w. znany jest pad nazwą sporu o inwestyturę. Według dotychczasowej praktyki cesarze przekazywali urząd biskupi powołanym przez siebie kandydatom przez symboliczny akt inwestytury. Inwestytura taka, podobna do inwestytury lennej (69), polegała na wręczeniu przez króla nowemu biskupowi pastorału jako symbolu władzy biskupiej przekazywanej przez króla nowemu biskupowi. Kościół wystąpił przeciw tej praktyce, i to: a) przeciw zasadzie dowolnego obsadzania biskupstw przez króla i domagał się powoływania biskupów w drodze wyborów - zgodnie z prawem kanonicznym; b) przeciw samej formie inwestytury, skoro pastorał symboli- zował udzielenie biskupowi urzędu i władzy kościelnej przez świeckiego monarchę. Długotrwały spór zakończył się w r. 1122 konkordatem wormackim. Konkordat rozwiązał sprawę w sposób kompromisowy, korzystny dla kościoła: a) konkordat przyznał kościołowi prawo obsadzania biskupstw przez wybory kanoniczne; z biegiem lat za wybór kanoniczny uznano elekcję biskupów przez tzw. kapituły katedralne, tzn. przez kolegia kanoników skupionych przy katedrze; b) dla podkreślenia fakt", że biskup obejmuje swe stanowisko kościelne nie z łaski monarchy, konkordat oddzielił nadanie urzędu biskupiego od uposażenia biskupiego; władcy przysługiwało więc obecnie już tylko nadanie w drodze inwestytury uposażenia biskupiego; odtąd królowie niemieccy dokonywali inwestytury za pomocą innego, świeckiego symbolu, tj. berła, a nie pastorału; c) dopiero po inwestyturze odbywała się konsekracja biskupa; król, który miał możliwość odmówienia inwestytury elektowi, zachował więc pewien wpływ na obsadę biskupów. Spór o inwestyturę zakończył się więc rozstrzygnięciem o dużej doniosłości. Utorował drogę prawu elekcji biskupów przez kapituły katedralne. Wy wołał doniosłą zmianę w położeniu kościoła i stanu duchownego w Niemczech. Sama elekcja biskupia wpłynęła na pewne uniezależnienie się biskupów od króla. Następnie inwestytura biskupia nabrała znamion podobnych do znamion świeckiej inwestytury wasali korony. Uposażenia biskupie stały się bowiem w Niemczech terytoriami o

charakterze podobnym do świeckich terytoriów książąt terytorialnych. Biskupi niemieccy stali się władcami w księstwach biskupich, książętami Rzeszy. Przestaną być posłusznym jak dawniej narzędziem władzy monarszej - obok świeckich książąt walczyć będą o uzyskanie pełnego władztwa terytorialnego, staną się wraz z nimi czynnikami rozbicia jedności państwa. 136. Zarząd centralny państwa. Niemcy przejęły, podobnie jak niektóre inne państwa feudalne, z państwa frankońskiego cały sztab urzędów nadwornych, jak urząd kanclerza, cześnika, marszałka itd. Urzędy te z czasem zmieniły się w dziedziczne lenna i stały się godnościami tytularnymi. Na przykład tytuł marszałka uzyskali książęta sascy, komornika - margrabiowie brandenburscy itd. Funkcje nadworne sprawowali faktycznie ministeriałowie (124). Nawet urząd kanclerski stał się tytułem arcybiskupów mogunckich jako arcykanclerzy, a funkcje kanclerskie pełnił kanclerz nadworny. Aktywnym organem centralnym Rzeszy był zjazd nadworny, (Hoftag), który miał charakter podobny do angielskiej czy francuskiej kurii królewskiej. Gdy urzędnicy, chodzący w skład zjazdu, stali się wasalami, zjazd nadworny nabrał charakteru zjazdu bezpośrednich wasali królestwa. Zjazd zwoływał król, wedle swego uznania wyznaczając miejsce, termin i listę osób powołanych. W zjazdach tych uczestniczyli od r. 1180 wszyscy książęta terytorialni (123). Hoftagi rozstrzygały o naj- ważniejszych sprawach. Dopiero w XIII w. Hoftag uzyskał bliżej określone stanowisko (151). Podobnie jak król, tak i urzędnicy centralni nie mieli swej stałej siedziby i przebywali tam, gdzie przebywał król, tamże powoływano również Hoftagi. W omawianym tu okresie królowie przebywali najwięcej w swych palacjach. Były ta rozsiane po całym kraju ośrodki zarządu dóbr koronnych. Tam koncentrowało się życie państwowe i tam wznoszono odpowiednie pomieszczenia dla dworu (zamki i kaplice pałacowe). Palacja takie znajdowały się np. w Kwedlinburgu, Magdeburgu, Akwizgranie, Zurychu itd. 137. Zarząd lokalny. Rozwój księstw szczepowych, a później wzrost roli księstw terytorialnych wyjaśnia dlaczego królewski zarząd lokalny uległ stopniowemu zanikowi. Urzędnicy prowincjonalni państwa frankońskiego, książęta, hrabiowie itd. oraz ich potomkowie przekształcili się w dziedzicznych wasali i organizowali we własnym zakresie zarząd swych księstw teryioria1nych. Zarząd dóbr koronnych sprawowali urzędnicy zwani; wójtami cesarskimi albo land wójtami. Urząd ten w miarę zmniejszania się dóbr koronnych tracił rację bytu. Wójtowie wykonywali również sądownictwo, zwłaszcza wyższe, tam, gdzie ono jeszcze przysługiwało królowi. Cesarz Otton I wprowadził urząd palatynów dla sprawowania nadzoru wad księstwami szczepowymi i pilnowania interesów króla na ich terenie. Również i ten urząd uległ feudalizacji. W Saksonii np. urząd ten został zawłaszczony przez samego księcia saskiego. Tymczasem palatyn dla księstwa Lotaryngii doszedł do uzyskania dla siebie stanowiska księcia terytorialnego na obszarach położonych nad środkowym Renem (Heidelberg) i przyjął tytuł palatyna Renu. W podobny sposób z

pierwotnie królewskich urzędów powstały księstwa terytorialne zwane landgrawatami (no. Hesja). W miastach królewskich królowie ustanawiali burgrabiów (Burggraf) dla czuwania nad wykonywaniem przez mieszczan obowiązków wobec króla. Ich działalność trwała niedługo wobec wyzwalania się miast spod władzy burgrabiów i uzyskiwania większej niezależności. Tak np. burgrabstwo norymberskie uzyskał w r. 1192 jako lenno, przodek rodziny Hohenzollernów, a gdy w r. 1415 jego potomek otrzymał Marchię Brandenburską, sprzedał on swój urząd burgrabiowski miastu Norymberdze. IV. ŹRÓDÓA PRAWA 138. Ogólny rozwój prawa. W kształtowaniu się prawa w Niemczech obserwuje się, jak we Francji (97), rozwój lokalnych praw zwyczajowych przy nikłej roli ustawodawstwa królewskiego. Rozdrobnienie prawa nie poszło po-tak daleko jak we Francji, gdyż jednolite prawa zwyczajowe tworzyły się w Niemczech na rozleglejszych terenach. Nadmiernemu rozdrobnieniu prawa zapobiegało również .wczesne powstanie niektórych spisów prawa zwyczajowego oraz kształtowanie się całych rodzin prawa miejskiego (140). W ustawodawstwie niemieckim szczególną rolę odgrywały w omawianym okresie tzw. landfrydy, ustawy o pokoju ziemskim (152, 156). W Niemczech jednak w formie o wiele ostrzejszej niż we Francji dokonało się zróżnicowanie prawa dla poszczególnych stanów. Mieszczanie rządzili się odrębnym prawem miejskim (Stadtrecht), szlachta prawem ziemskim (Landrecht), chłopi prawem dworskim (Hofrecht), kościół prawem kanonicznym. Istniały ponadto odrębne prawa szczególne, jak prawo lenne czy prawo górnicze. Wprawdzie większość źródeł, z których czerpiemy znajomość tych praw, powstała później niż w XII w., ale dla pełności obrazu w następującym tu przeglądzie źródeł prawa ziemskiego i miejskiego obejmiemy materiał sięga- jący do końca XV w. 138. Prawo ziemskie. Najdawniejszym i równocześnie najbardziej znanym spisem zwyczajowym prawa niemieckiego było tzw. Zwierciadło Saskie, spisane w okresie lat 1220 - 1235. Był to spis prywatny, dokonany przez rycerza saskiego Eike von Repkow. Spis składa się z dwóch części, poświęconych prawu ziemskiemu i prawu lennemu (141). Księga prawa ziemskiego stanowi tę część, która wywarła olbrzymi wpływ na rozwój prawa niemieckiego. Eike spisał prawo wschodniosaskie (Ostfalia). Sam Eike był ławnikiem sądowym i zapewne wasalem wójta z Kwedlinburga. Nie miał on głębszego wykształcenia prawniczego i obce mu, było prawo rzymskie. Dlatego też poziomem prawniczym spis jego nie dorównuje najlepszym współczesnym mu francuskim czy angielskim spisom prawa. Przypisać mu jednak trzeba zasługę dokonania spisu niemieckiego prawa w kształcie najbardziej autentycznym, bez sugestii i wtrętów zaczerpniętych z obcych systemów prawnych. Natomiast zarzucić mu można pewną tendencyjność. Eike był zwolennikiem silnej władzy cesarskiej i tam, gdzie mógł, bronił prawa cesarza przeciw roszczeniom papieża, np. formułując niedopuszczalność wyklęcia cesarza przez papieża

(z wyjątkiem trzech przypadków: odstępstwa od wiary, porzucenia prawowitej małżonki i zburzenia kościoła). Podobnie Eike starał się zwalczać roszczenia książąt terytorialnych. Najwięcej kłopotu spra wiają te fragmenty Zwierciadła, w których Eike ujmuje w formie prze pisów prawnych swoje własne postulaty. Postulaty te czasem nawet wy wierały wpływ na praktykę, jak bo miało miejsce z listą książąt elek torów, która została ustalona dopiero w Złotej Bulli w r. 1356 - zgodnie z postulatem Zwierciadła Saskiego (150). Niektóre artykuły Zwierciadła, jako nie odpowiadające interesom kościoła, zostały potępione osobną bullą papieską z r. 1374. Do tych 14 artykułów potępionych (articuli repro bati) należy m. in. artykuł, w którym Eike dopuszcza jako środek dowodowy ordalia (sądy boże) wbrew potępieniu ordaliów przez sobór laterański w r. 1215. Zwierciadło Saskie zyskało rychło olbrzymi autorytet i popularność. Przyczynił się do tego fakt, że Eike, który pierwszą redakcję sporządził w języku łacińskim, dał również i drugą redakcję w języku dolnoniemieckim i dlatego uważany jest za twórcę prawniczego języka niemieckiego. Zwierciadło Saskie było później szeroko stosowane w sądach na terenie Niemiec północnych (278). W ten sposób przyczyniło się ono w pewnym zakresie do ujednolicenia praktyki prawnej ma wielkich obszarach Niemiec. Dodać trzeba, że Zwierciadło Saskie stosowane było w niektórych krajach niemieckich aż do XIX w. Zwierciadło rozpowszechniło się także i poza Niemcami w tych krajach, do których docierało, zwłaszcza poprzez miasta, wprawo niemieckie, a więc w Polsce, w Czechach i na Litwie. Poza Zwierciadłem Saskim powstało na terenie Niemiec kilka innych spisów prawa zwyczajowego, z których żadne poziomem i znaczeniem nie dorównało dziełu Eikego von Repkow. Do nich należą np. Zwierciadło Szwabskie (powstało w Augsburgu po r. 1275, opierając się na prawie bawarskim) i Zwierciadło Frankońskie (spisane w Hesji po r. 1300). 140. Prawo miejskie. W dziedzinie prawa sądowego w Niemczech zaznaczył się bardzo charakterystyczny dla tego kraju przedział między prawem ziemskim a prawem miejskim (138). Istniały podstawy ku temu, by w każdym mieście powstawało własne lokalne prawo zwyczajowe. Do podobnego rozdrobnienia jednak nie doszło, przeciwnie - w prawie miejskim, podobnie jak w prawie ziemskim, doszło do wykształcenia się tylko pewnej liczby odrębnych systemów prawnych. Jakie są tego przyczyny? Wyjaśniliśmy już wyżej (127), że w procesie powstawania miast niemieckich szeroko stosowany był system filialny, który tworzył powiązania między miastami macierzystymi a miastami - córkami. Miasto filialne przejmowało z miasta macierzystego nie tylko wzór organizacyjny, lecz również bardzo często (ale nie zawsze) zwyczajowe prawo sądowe stosowane w mieście macierzystym. Prawo to z kolei mogło rozwijać się zwyczajowo w mieście filialnym. Jeżeli zaś z kolei stało się ono miastem macierzystym dla innych miast, to i one przejmowały prawo 'rozwinięte w ich mieście macierzystym. W ten sposób na terenie Niemiec powstały całe rodziny miast rządzących się .prawem takim samym lub prawem do siebie zbliżonym. W dodatku między miastami filialnymi a miastem macierzystym powstawały bliskie stosunki prawne; miasta filialne zasięgały często porad prawnych w miastach macierzystych lub wręcz odwoływały się do sądu miasta macierzystego jak do sądu wyższego. Porady

prawne (Weisthumer) oraz wyroki sądowe (ortyle) tworzyły ważną kategorię źródeł poznania prawa miejskiego. Inną kategorię tych źródeł tworzyło ustawodawstwo miejskie (wilkierze) i akty praktyki sądów miejskich. Dalszą grupę źródeł prawa miejskiego tworzyły spisy zwyczajowego prawa miejskiego (statuty, czyli systematyczne zbiory). Te obficie zachowane źródła prawa miejskiego dają stosunkowo dokładny jego obraz. Trzeba zaś podkreślić, że w niemieckim prawie miejskim rozwinął się szereg instytucji prawnych, w szczególności związanych z obrotem handlowym, które przyczyniły się do rozwoju nowożytnego porządku prawnego, i to nie tylko w Niemczech, ale również w innych krajach. W tym jednak zakresie o wiele większą rolę niż miejskie prawo niemieckie odegrało prawo miast włoskich. 141. Prawo lenne, dworskie i górnicze. Oprócz omówionych dwóch gałęzi prawa, prawa ziemskiego i prawa miejskiego, rozwijały się w Niemczech prawa specjalne różnego typu. Do nich należą: prawa lenne, prawo dworskie i prawo górnicze. Prawo lenne normowało stosunki lenne, wynikające z kontraktu lennego zawartego między seniorem i wasalem (69). W końcu XI w. powstał we Włoszech północnych prywatny spis prawa lennego, znany pod nazwą Consuetudines Feudorum lub Libri Feudorum. Zbiór ten zawiera zwyczaje prawa lennego stosowanego w Lombardii, uzupełnione dodaniem konstytucji cesarskich dotyczących spraw lennych. Najlepsza redakcja tego prawa powstała w początku XIII w. (tzw. Vulgata). W redakcji tej Libri Feudorum zostały włączone do Corpus Iuris Civilis i ra- zem z nim były później recypowane w Niemczech (278). Tą drogą prawo lenne, określane jako prawo longdbardzkie (w odróżnieniu od prawa lennego francuskiego), wywarło poważny wpływ na rozwój prawa lennego w Niemczech. Dodać trzeba, że prawo lenne stosowane w Niemczech wykazywało do końca XVIII w. bardzo dużo odmienności w rożnych dziedzinach. Prawo dworskie (Hofrecht) normowało stosunki prawne chłop- skiej ludności poddańczej. Źródła poznania tego Prawa są nieliczne. Prawo górnicze rozwinęło się na terytorium Rzeszy bardzo wcześnie. Szczególne znaczenie miało prawo górnicze spisane już w XIII w. w czeskiej Ihlawie na Morawach. V. CHARAKTERYSTYKA OKRESU 142. Główne cechy wyróżniające. 1. Niemcy miały charakter monarchii wczesnofeudalnej przez czas stosunkowo długi, bo od X w. do połowy XIII w. Cechowała ją właściwa dla tej formy państwa silna władza królewska, dominująca nad siłami odśrodkowymi reprezentowanymi przez wielkich feudałów. Należy więc wyjaśnić, dlaczego ta farma państwa utrzymała się w Niemczech tak długo i dlaczego w kraju tym doszło do rozdrobnienia feudalnego później niż w innych monarchiach europejskich. 2. W dziejach niemieckiej monarchii wczesnofeudalnej można wyróżnić dwa okresy rozgraniczone datą r. 1180. W pierwszym okresie główną rolę odgrywali książęta szczepowi, w drugim -

liczniejsza kategoria książąt terytorialnych. 3. W pierwszym okresie, mimo tendencji odśrodkowych książąt szczepowych, królowie utrzymali w swym ręku silną władzę. Zło- żyły się na to liczne przyczyny: a) czynnikiem, który przez długi czas wpływał na podniesienie autorytetu króla niemieckiego, było bo, że był on równocześnie cesarzem rzymskim i reprezentował program panowania nad całym światem chrześcijańskim; b) królowie znajdowali oparcie dla swego autorytetu w wielkich dobrach królewskich oraz w tych księ- stwach szczepowych, w których sami byli władcami dziedzicznymi; podstawy materialne władzy królewskiej były więc w Niemczech znacznie większe niż we Francji za pierwszych Kapetyngów; c) w walce z książętami szczepowymi królowie przeciwstawiali im nową, sobie powolną arystokrację feudalną, świecką i duchowną; rozdawane między nią lenna, a także i miasta królewskie rozbijały zwartość księstw szczepowych. 4. Dopiero w drugim okresie, po likwidacji księstw szczepowych (1180), książęta terytorialni świeccy i duchowni podjęli walkę o większe uniezależnienie się od królów niemieckich. przywileje Fryderyka II (153) ot worzyły tamę przed postępującym rozdrobnieniem feudalnym; dlatego na połowie XIII w. zamykamy okres monarchii wczesnofeudalnej. Rozdział X NIEMCY W OKRESIE ROZDROBNIENIA FEUDALNEGO I KSZTAÓTOWANIA SIĘ MONARCHII STANOWYCH (OD POÓOWY XIII W. DO KOŃCA XV W.) I. RYS HISTORYCZNY 143. Główne wydarzenia. Po odsądzeniu przez papieża Hohenstaufów od korony cesarskiej nastąpił w Niemczech okres zamętu wewnętrznego i bezkrólewia (1254 - 1273). Siły odśrodkowe, reprezentowane przez książąt terytorialnych, wzięły górę. Niemcy znalazły się w stanie rozdrobnienia i anarchii. Książęta zyskiwali i uzurpowali sobie coraz szersze przywileje, mające zapewnić im "zwierzchnictwo terytorialne " we własnych księstwach (153). Zależność ich od króla zaczęła się ograniczać do nominalnej zbieżności lennej. Wśród książąt najpierw maksymalne przywileje uzyskali tzw. elektorzy, tzn. ci książęta, którzy mieli prawo wybierania króla (150). Miasta, wobec ogólnej anarchii i braku bezpieczeństwa, zaczęły w XIII w. odgrywać poważną rolę polityczną, łącząc się w związki prowadzące własną politykę i wojny {155). Od końca XIV w, księstwa terytorialne zaczęły stawać się czynnikiem ładu. Przekształcały się w organizmy państwowe o charakterze monarchii stanowych. Tak więc w końcowej fazie omawianego okresu, w XV w., nie doszło wprawdzie do zjednoczenia Królestwa Niemieckiego, ale rozdrobnione Niemcy przekształciły się z kraju pogrążonego w anarchii feudalnej w kraj pokryty siecią państewek zapewniających pewne bezpieczeństwo. Równolegle do tego procesu władza królewska uległa dalszym ograniczeniom. Korona cesarska, którą królowie nadal

otrzymywali z rąk papieża, przestała być uważana za tytuł do wywyższania się króla Niemiec nad innych władców chrześcijańskich (130). W r. 1273 królem wybrany został Rudolf Habsburg. Później korona znajdowała się w ręku członka dynastii Wittelsbachów (Ludwik IV), panującej dziedzicznie w Bawarii, następnie Luksemburgów, panujących w królestwie czeskim (Karol IV - 134? - 1378; Zygmunt - 1410 - 143?). Od r. 1438 elektorzy wybierali z reguły na tran przedstawiciela rodu Habsburgów, panującego dziedzicznie w Austrii. W ich rękach korona cesarska utrzymywała się do 1740 r. by następnie przejść na dynastię Habsbursko-Lotaryńską (1745 - 1806) (271). Pozycję króla osłabiało to, że z jego funkcją nie były związane podstawy materialne. Dobra królewskie uległy prawie całkowitej likwidacji brak było stałych podatków ogólnopaństwowych. W tych warunkach królowie opierali swe stanowisko głównie na własnych dobrach dziedzicznych. Jako władcy elekcyjni w Niemczech królowie prowadzili "politykę domową", skierowaną tylko na rozwój swych ziem dziedzicznych. Potęga Habsburgów w XV w . i później opierała się nie tyle na władzy w Królestwie Niemieckim, ile na olbrzymich posiadłościach dziedzicznych, w skład których wchodziły Austria, niektóre dawne posiadłości książąt Burgundii wraz z Niderlandami, okresowo Hiszpania, od początku XVI w. Czechy i Węgry. Podejmowane przez cesarzy w XV w. próby wzmocnienia władzy centralnej i reformy ustroju Rzeszy nie dały rezultatu (262). Niemcy pozostały krajem niezjednoczonym. 144. Geografia polityczna. Proces rozdrobnienia politycznego Niemiec spowodował przekształcenie się ich mapy politycznej. W X w. na mapie tej dominowały nieliczne, rozległe księstwa szczepowe: bawarskie, szwabskie, saskie i frankońskie oraz Dolna i Górna Lotaryngia i marchie Wschodnia i Północna. W ciągu X - XIII w. wśród terenów tych wyrosły nowe terytoria bezpośrednio zawisłe od króla, nowe księstwa i hrabstwa, palatynaty i landgrawaty, księstwa biskupie i miasta cesarskie (123). Proces ten, kontynuowany w XIV i XV w., doprowadził do ukształtowania się mapy politycznej Niemiec jako bardzo zawiłej mozaiki, na której obok drobniutkich terytoriów, księstw i hrabstw występowały rozleglejsze księstwa terytorialne i kilkadziesiąt miast cesarskich. Spośród tych władztw terytorialnych niektóre odgrywały większą rolę i przetrwały nawet do XX w. Inne, jak Bawaria czy Saksonia, nawiązywały swą nazwą do pierwotnych księstw szczepowych. Większość powstała jednak z rozpadu księstw szczepowych. Niektóre powstały na terenach słowiańskich w wyniku wschodniej ekspansji niemieckiej (por. mapkę na s. 160). Na terytorium zachodnich i północno-zachodnich Niemiec rozciągało się dawniej księstwo szczepowe Franków. Z niego wydzielony nadreński dział Lotariusza obejmował księstwa Dolnej i Górnej Lotaryngii. Górna Lotaryngia odpowiadała mniej więcej terenowi współczesnej francuskiej Lotaryngii; stanowiła ona księstwo Rzeszy do XVIII w. (226). Na terenie Dolnej Lotaryngii, która odpowiadała terenom współczesnej Belgii i Holandii, powstały liczne władztwa terytorialne, jak np. księstwo Brabantu, hrabstwo Holandii itp. Księstwa te w XII i XIII w. oscylowały między zależnością od cesarzy i królów francuskich. Na terenie właściwego księstwa szczepowego Franków powstały m. in. palatynat Renu i landgrawat

Hesji(137). Na obszarze dawnego księstwa szwabskiego powstało księstwo Wirtembergii. W XIV i XV w. zaczął się uniezależniać od Niemiec Związek Szwajcarski, powstały w krajach alpejskich. Z resztek dawnego księstwa szczepowego Bawarów powstało księstwo terytorialne bawarskie, nadane w r. 1180 w lenno rodzinie Wittelsbachów. Z resztek dawnego księstwa szczepowego Sasów, powstało księstwo saskie, nadane w r. 1180 dynastii Askańczyków, w r. 1423 dynastii Wettynów, dawnych władców Miśni i Óużyc. Panowali oni także w części Turyngii. W efekcie na obszarze tym powstała większa ilość księstw zwanych saskimi, pod rządami Wettynów. Na północnych obszarach dawnego księstwa saskiego powstało księstwo brunszwickie, przywrócone w r. 1235 Welfom, potomkom Henryka Lwa. Dawna Marchia Północna, założona jeszcze przez Karola Wielkiego nad Óabą, dostała się w XII w. w ręce dynastii askańskiej (Albrecht Niedźwiedź). Od XII w. nosiła ona nazwę Marchii Brandenburskiej; podjęła ona akcję ekspansji na ziemie słowiańskie (likwidacja państwa Wieletów - Lutyków), a w szczególności na ziemie polskie (zagarnięcie Ziemi Lubuskiej w r. 1250). Do 1320 r. stanowiła lenno w ręku rodziny askańskiej, następnie władali w niej Wittelsbachowie, później Luksemburgowie. Od 1417 r. Marchia Brandenburska przeszła do rodziny burgrabiów norymberskich (137), Hohenzollernów. Na terenie dawnego słowiańskiego państwa Obodrzyców powstało w XII w. księstwo meklemburskie, w którym władzę aż do XX w. sprawowała dynastia słowiańska, wywodząca się od Niklota, słowiańskiego księcia Obodrzyców. Powstałe na terytorium polskim księstwo zachodniopomorskie, r rządzone również przez słowiańską dynastię, oscylowało od XII w między bezpośrednią zależnością od Niemiec lub Polski a pośrednią zależnością lenną od Marchii Brandenburskiej. Dopiero w XVI w. Pomorze Zachodnie stało się formalnie i na stałe księstwem Rzeszy. Na południowym wschodzie już w X w. w zależność od cesarza weszło księstwo czeskie. Stosunek Czech do Niemiec przechodził zmienną ewolucję. Królowie czescy jako książęta Rzeszy mieli stanowisko szczególnie uprzywilejowane, zwłaszcza za rządów Luksemburgów, którzy łączyli koronę czeską z koroną cesarską. W XIV w. królowie czescy rozszerzyli swe zwierzchnictwo na należące poprzednio do Polski księstwa śląskie. Królestwo Czeskie w XV w., pod rządami Jana z Podiebrabradu, a następnie Jagiellonów, uniezależniło się zupełnie od wpływów niemieckich. Jednak po 1526 r. tron czeski przeszedł do austriackich Habsburgów, co prowadzić miało do stopniowego ograniczania czeskiej odrębności państwowej (253). Dawna karolińska Marchia Wschodnia (Ostmark - Oesterreich); pierwotnie zależna od księstwa szczepowego bawarskiego, stała się jako księstwo austriackie bezpośrednim lennem Rzeszy. Od końca XIII w. w Austrii panowali Habsburgowie. Księstwo to rozszerzyło się na posiadłości alpejskie aż po Adriatyk (Karyntia, Styria, Tyrol, Kraina, Triest, Gorycja). II. STOSUNKI GOSPODARCZE I SPOÓECZNE 145. Ogólny rozwój gospodarczy. Wzrost gospodarczy, którego przejawy występowały w Niemczech, zwłaszcza zachodnich, już w XII w. (121) spotęgował

się znacznie w XIII i XIV w. Rozszerzyła się wymiana handlowa między południem ż północą. Północne miasta, położone nad Morzem Północnym i Morzem Bałtyckim, zrzeszone w związku miast hanzeatyckich, rozwinęły na wielką skalę handel zamorski z Anglią, krajami skandynawskimi i ruskim Nowogrodem. Południowe miasta, związane arteriami Dunaju i Renu z handlem wschodnim i północnym, przez otwarcie przełęczy św. Gotarda (w Szwajcarii) weszły od XIV w. w bezpośrednie relacje handlowe z Włochami'. W ten sposób powstał pomost handlowy, wiążący bezpośrednio północny handel hanzeatycki z ośrodkami południowymi. Wpłynęło to w sposób decydujący na rozkwit południowych miast niemieckich, takich jak np. Augsburg lub Norymberga. Niemcy nie odczuły tak dotkliwie jak Francja i Anglia klęsk elementarnych (czarna śmierć) (106) i nie doznały w XIV w. podobnie silnego jak tamte kraje kryzysu gospodarczego. Wzrost gospodarczy Niemiec przyczynił się do dalszego rozszerzania rynku, ale nie zdołał doprowadzić do powstania rynku ogólnonarodowego i do stworzenia podstaw gospodarczych zjednoczenia Niemiec. W specyficznych warunkach geograficzno- gospodarczego położenia Niemiec rozwój sił wytwórczych i kształtowanie się większych rynków lokalnych posłużyły jedynie politycznemu jednoczeniu się szeregu księstw terytorialnych. Proces jednoczenia zatrzymał się na tym etapie. 146. Szlachta. Jeszcze w końcu XII w. w ramach stanu szlacheckiego wyodrębniła się grupa wyższej szlachty. Do kategorii tej należeli wszyscy książęta terytorialni, pozostający w bezpośredniej zależności lennej od cesarza (123). Liczba ich stopniowo wzrastała. Zależnie od nazwy terytorium, w którym władali, członkowie tej grupy nosili tytuły książąt, margrabiów itd. W grupie tej czołowe. miejsce zajęli elektorzy. Wyższa szlachta zajmowała pierwsze miejsce w Rzeszy, w szczególności po uzyskaniu zwierzchnictwa terytorialnego (153). Uzyskała ona ponadto tak wielki wpływ na kościół, że książęta sami obsadzali wyższe stanowiska kościelne. Istnieli też jednak rycerze, którzy, mimo że pozostawali w bezpośredniej zależności od Rzeszy, nie mieli stanowiska książąt terytorialnych. Do tej kategorii należeli liczni drobni rycerze, zwłaszcza w południowo-zachodnich Niemczech, którzy będąc formalnie bezpośrednimi wasalami korony nie chcieli się podporządkować lokalnym władcom terytorialnym. Już w XV w. zrzeszali się oni w związki rycerstwa, występując przeciw książętom terytorialnym, a także i przeciw miastom. Ich sytuacja prawna jako wolnego rycerstwa Rzeszy zostanie uregulowana dopiero w XVI w. (256). Reszta szlachty, jako szlachta krajowa, pozostawała w zależ- ności od władców, na terytoriach których miała swe lenna Jej sytuacja prawna była gorsza od położenia szlachty Rzeszy, gdyż nie pozostawała w bezpośredniej zależności od króla. Inna rzecz, że często przedstawiciele szlachty krajowej dzierżyli posiadłości; które przekraczały rozmiarami drobniejsze księstwa terytorialne (256). 147. Ludność wiejska. W położeniu chłopów zaczęła się zaznaczać pewna poprawa od końca XII w. (125). Wiązało się to z rozwojem gospodarki pieniężnej. Redukcji ulegały uprawiane przez panów folwarki, tj. te części ich posiadłości, w których wyzysk chłopów był największy. Rozpowszechniła się natomiast gospodarka czynszowa, opierająca się na świadczonych przez chłopa

rocznych czynszach, i to głównie w pieniądzu {renta pieniężna). Feudałowie niemieccy zaczęli tworzyć bardzo dogodne warunki w prowincjach wschodnich, zdobytych na Słowia- nach, gdzie chłopi uzyskiwali zupełną wolność osobistą i korzystne warunki osadnictwa. Wywołało to poważne ruchy migracyjne, polegające na masowym przenoszeniu się ludności chłopskiej z zachodu na tereny bardziej dla niej atrakcyjne położone na wschód od Óaby. Ruch ten, jak wiadomo, jako tzw. kolonizacja niemiecka, przekroczył wschodnie granice Niemiec. Doprowadziło to wreszcie do tego, że w XIII i XIV w. położenie chłopów w Niemczech północno-wschodnich stało się korzystniejsze niż na południu i zachodzie, gdzie chłopi nadal obciążeni byli uciążliwymi powinnościami poddańczymi. W XV i XVI w. nastąpiło jednak pogorszenie sytuacji chłopów, i to właśnie na terenach pierwotnie uprzywilejowanych położonych na wschodzie. Będzie ono wynikiem powstania na tych terenach gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej (259). 148. Miasta i mieszczaństwo. Już w XIII w. miasta uzyskiwały pewną niezależność ad pana miasta i rozbudowywały własny samorząd (127). Najważniejszym ich osiągnięciem było wyzwolenie się spod władzy sądowej wójta i przejęcie zarządu miasta przez radę miejską. Stało się to powszechne w miastach niemieckich w XIII i XIV w. Równolegle wzrastało znaczenie polityczne miast, stawały się one w rozdrobnionym państwie prawie zupełnie niezależnymi państewkami. Wobec braku władzy państwowej i braku ogólnego bezpieczeństwa miasta prowadziły wojny z rozbójniczą szlachtą (Raubritter), napadającą na karawany handlowe i łupiącą kupców, a nawet zrzeszały się w związki miast, by prowadzić samodzielną politykę i wspólne akcje gospodarcze (155). Ta samodzielność miast zaczęła się kurczyć już w XV w. pod naciskiem władców terytorialnych, którzy zaczęli podporządkowywać sobie miasta położone w obrębie ich władztw. W stosunkach wewnętrznych ostro zarysowały się antagonizmy klasowe między patrycjatem a pospólstwem. Rady miejskie, z burmistrzami na czele, obsadzone były przedstawicielami patrycjatu. Przeciw tej przewadze patrycjatu występowało pospólstwo zorganizowane w cechy (258). W wielu miastach dochodziło do krwawych walk, w których cechy odnosiły nieraz zwycięstwo, zdobywając albo prawo do obsadzania całego składu rady, albo prawo do delegowania określonej liczby członków cechu do rady miejskiej. Cechy odnosiły więcej sukcesów w miastach południowych i zachodnich, w miastach północnych patrycjat utrzymywał na ogół swe uprzywilejowane stanowisko (258). III. USTRÓJ PAŃSTWA A. USTRÓJ RZESZY 149. Władza królewska. W omawianym okresie nastąpił upadek władzy królewskiej w Niemczech i zmierzch uniwersaiizmu cesarskiego. Spór o zwierzchnictwo nad światem chrześcijańskim .nie wygasł bynaj- mniej w okresie zmagań Hohenstaufów z papiestwem w pierwszej połowie XIII w. (130). Odżył on na przełomie XIII i XIV w.,

służąc powstaniu nowych doktryn, 'z których jedne głosiły przewagę władzy świeckiej. drugie przewagę władzy duchownej nad świecką. Prowadził on również do ostrych konfliktów między papiestwem a władzą świecką. Wedle teorii "kurialnej" zwierzchnictwo nad władzą świecką przysługuje władzy duchownej. Teoria „kurialna" zwalczana była przez zwolenników teorii "imperialnej", głoszącej równość obu władz, świeckiej i duchownej, lub nawet przewagę władzy świeckiej. Teoria "koncyliarna" (głosząca zwierzchnictwo soboru) wywołała w XV w, tzw. ruch soborowy. Sobór w Konstancji (1414 -1418) proklamował zwierzchnictwo soboru nad papieżem, zasadę, wokół której w dalszym ciągu toczyć się będą spory. Teoria ta prowadziła do ograniczenia w wielu krajach Europy praw kościoła (i papiestwa) oraz do pewnego podporządkowania go władzy państwowej, do uzyskania przez monarchów wpływu na obsadzanie biskupstw itp. (247). Cesarze przestali odgrywać rolę kierowniczą w tych wielkich sporach. Wprawdzie w początku XIV w. ideę monarchii uniwersalnej podjął Henryk VII, którego niefortunną wyprawę do Rzymu opiewał z entuzjazmem Dante, a w XV w. cesarz Zygmunt I zwołał sobór w Konstancji (1414), w rzeczywistości jednak od XV w. cesarstwo rzymskie było już tylko "Cesarstwem Rzymskim Narodu Niemieckiego" (130). Imperializm cesarzy rzymskich przeszedł do historii. Stosunek ich do papiestwa wyrażał się odtąd głównie w tym, że królowie niemieccy odbywali nadal po koronacji królewskiej wyprawy rzymskie dla otrzymania korony cesarskiej z rąk papieży. W XVI w. zaniechają oni i tej ceremonii. Co jeszcze bardziej znamienne, cesarze nie odzyskali już decydującego wpływu na sprawy kościoła w Niemczech. Również i w tej dziedzinie uprawnienia w stosunku. do kościoła przejęli książęta terytorialni w swych państew- kach. Zawierali orni czasem z kościołem konkordaty, w których regulowano wpływ książąt na obsadzenie urzędów kościelnych, zakres kontroli kościoła przesz książąt, ograniczoną działalność sądów kościelnych. Przykładem takiego konkordatu był konkordat wiedeński zawarty w r. 1448 z Austrią. Wyrazem tendencji do zupełnej niezależności monarchów od papiestwa było sformułowanie drobnego księcia Kliwii (nad Renem), który, parafrazując maksymę: "król jest cesarzem w swym królestwie", wymyślił nową: "książę Kliwii jest papieżem w swoim kraju". 150. Następstwo tronu. Zasada elekcyjności tronu królewskiego utrzymała się do końca istnienia Rzeszy w r. 1806 (133). W poprzednim okresie elekcja ta, ograniczona desygnacją, dokonywała się w obrębie rodu zmarłego króla, obecnie zaś elektorzy mieli zupełną swobodę w wyborze kandydata. Sprawa elekcji króla została unormowana ustawą cesarza Karola IV, tzw. Złotą Bullą z r. 1356. Złota Bulla określała przede wszystkim skład grona 7 elektorów. Byli nimi 4 książęta świeccy (król Czeski, palatyn Renu, margrabia brandenburski, książę saski). oraz 3 książęta duchowni (arcybiskup Moguncji, Kolonii i Trewiru). Skład ko- legium, nawiązujący zresztą do "sugestii" zawartej w Zwierciadle Saskim (139), wywołał gwałtowne protesty. Karol IV jako król czeski arbitralnie przy znał godność elektora królowi czeskiemu, pominął zaś swoich przeciwników politycznych, książąt Austrii i Bawarii. Skład elektorów utrzymał Się mimo to prawie bez zmian do r. 1806 (261). Wybór miał mieć miejsce we Frankfurcie nad Menem. Elektorzy

wybierali "króla niemieckiego, mającego zostać cesarzem" (rex in imperatorem promovendus). Tak więc po elekcji odbywała się najpierw koronacja na króla niemieckiego w Akwizgranie, następnie dopiero król udawał się do Rzymu dla otrzymania korony i godności cesarskiej: Złota Bulla w swej drugiej części przyznała książętom elektorom szczególne uprawnienia w ich księstwach (153) oraz pewne .prawa w Rzeszy. Na podstawie tych uprawnień elektorzy arogowali sobie współudział w rządach. Do swych tytułów księcia saskiego, margrabiego brandenburskiego itp. chętnie dodawali wyróżniający ich tytuł elektorów - kurfirstów (Kurfurst). 151. Organa centralne. Wobec przekształcenia się dawnych urzędów nadwornych, marszałka, cześnika itp, w godności tytularne (136), uformował się nowy zespół najbliższych urzędników współpracujących z królem. Od XIV w. tworzyli oni Radę Nadworną. W. skład je j wchodzili radcy i sekretarze (tzn. tajni radcy). Najważniejsze miejsce w Radzie miał kanclerz nadworny i ochmistrz (Hofmeister), którzy przewodniczyli Radzie pod nieobecność króla. Wykształcona w XII w. instytucja Zjazdu Nadwornego (Hoftag) uległa dalszej ewolucji {138). W skład jego wchodzili nadal wszyscy książęta świeccy i duchowni oraz panowie będący bezpośrednimi wasalami Rzeszy. Od końca XIII w. zaczęto też powoływać do Zjazdu przedstawicieli miast cesarskich, którym jednak książęta przez długi czas odmawiali równouprawnienia. Dopiero pod koniec XV w. skrystalizował się definitywnie skład Hoftagu oraz powstawała nowa jego nazwa - Sejm Rzeszy (Reichstag). Hoftag nie miał uprawnień ustawodawczych. Uchwała Hoftagu była wymagana w trzech sprawach: a) podjęcia przez króla wyprawy koronacyjnej do Rzymu; a) powołania książąt Rzeszy na wyprawę wojenną, co wyraźnie ograniczało uprawnienia cesarza wobec wasali jako ich zwierzchnika lennego; c)nałożenia podatków ogólnopaństwowych, co faktycznie miało miejsce bardzo rzadko. Hoftag przekształcił się ze zjazdu na wskroś feudalnego w organ zbliżony poniekąd swym charakterem do zgromadzeń stanowych znanych w innych krajach (112). Skład jego był jednak odmienny, gdyż zasiadali w nim tylko bezpośredni wasale Rzeszy i przedstawiciele miast cesarskich. Nie stanowił więc on właściwej, szerszej reprezentacji stanów, brak w nim było przedstawicieli zarówno szlachty krajowej, jak i miast krajowych. Uczestnicy Hoftagu (a później Reichstagu) nie byli powoływani w drodze wyborów, lecz reprezentowani osoby bądź terytoria, w których rządzili. Każdy członek Sejmu był więc sam dla siebie "stanem" w rozumieniu terminologii niemieckiej. Sejm miał zatem raczej charakter organu federacyjnego, zjazdu reprezentantów "państw" niż reprezentacji stanowej, typowej dla feudalnej monarchii stanowej (263). 162. Sądownictwo. Rozdrobnienie feudalne przyniosło z sobą anarchię, a więc i wzrost przestępczości i rozbojów oraz, co gorsze, wojny prywatne prowadzone głównie przez feudałów uciekających się do tego środka zamiast poddania swych sporów rozstrzygnięciu przez sądy. Władza królewska była wobec tego bezsilna, królewskie uprawnienia sądowe były szeroko rozdawane między

książąt terytorialnych, a centralny sąd królewski miał już tyko bardzo ograniczony zakres działania. Monarchia podejmowała jednak pewne kroki dla zapobieżenia złu. Do najważniejszych należało popieranie akcji tzw. pokoju ziemskiego. Pokoje ziemskie, landfrydy (Landfrieden) nawiązywały do podobnych założeń, jak akcja pokoju bożego organizowana pod autorytetem kościoła. Podobnie jednak we Francji grupy osób tworzyły sprzysiężenia, zobowiązując się do przestrzegania pewnych zasad, ograniczających sposób prowadzenia wojny (pokój boży i rozejm boży - 92). Takie same formy i zasady przyjmowano w landfrydach. Równocześnie z ogłoszeniem landfrydu organizowano specjalne sądy pokoju ziemskiego dla sądzenia spraw o naruszenie landfrydu. Odróżnić można liczne landfrydy prowincjonalne wprowadzane przez książąt szczepowych, później terytorialnych, m ich włościach, od landfrydów państwowych. L a n d f r y d y p a ńs t w o w e (Reichstlandfrieden) odegrały szczególnie dużą rolę. Dochodziły one do skutku na Hoftagu. Najstarszy pokój państwowy został zawarty w 1103 r. w Moguncji. Wielkim autorytetem cieszył się później landfryd moguncki Fryderyka II, który dopuszczał wypowiedzenie wojny prywatnej, ale tylko w drodze formalnej procedury sądowej. Tę długą akcję wieńczy wieczysty landfryd wormacki z r. 1495, który wprowadził na zawsze zakaz wojny prywatnej. Teksty landfrydów, ujmowane w formie ustaw, zawierały wiele przepisów z dziedziny prawa karnego. B. WÓADZTWA TERYTORIALNE 153. Rozwój zwierzchnictwa terytorialnego. Jak już powiedzieliśmy ( 132), upadek księstw szczepowych w r. 1180, zamiast wzmocnić , monarchię, w rzeczywistości otworzył przed książętami terytorialnymi drogę ku osiągnięciu większej samodzielności, ku temu, co nauka nazywa zwierzchnictwem lub władztwem terytorialnym (Landeshoheit). Istotnie też do końca XV w. wielu książąt uzyskało na swych terytoriach władzę niemali suwerenną. Królom niemieckim pozo- stały ostatecznie jedynie pewne honorowe atrybuty i raczej formalne, oparte na stosunku lennym zwierzchnictwo lenne. Stąd instytucje centralne, wspólne dla całej Rzeszy, były nieliczne a nie miały zbyt wielkiego znaczenia. To, czego nie dokonało królestwo, to jest zjednoczenia państwa, to stało się jedynie udziałem książąt terytorialnych w węższych ramach ich księstw. Proces zjednoczenia zatrzymał się na szczeblu władztw terytorialnych. Terytoria niemieckie osiągnęły zwierzchnictwo terytorialne w drodze dalszego rozwoju tych praw, które otrzymywały przez immunitety sądowe i ekonomiczne (48) oraz przez dalsze przywileje. Powinności lenne, a więc przede wszystkim służba wojskowa na rzecz króla-seniora, ulegały z biegiem czasu stopniowym ograniczeniom. W ostatnim etapie książęta narzucili królowi obowiązek odwołania się do zgody Hoftagu na proklamowanie wyprawy wojennej. (151). Zresztą konna armia lenna już od XIV w. straciła swą wartość bojową ze względu na swe braki organizacyjne i przestarzałą taktykę (115). Podejmowane przez królów próby zorganizowania armii najemnej rozbijały się o niechęć ze strony książąt uchwalania podatków

niezbędnych na ten cel. Narzucone przez feudałów prawo przymusu lennego uniemożliwiało królom powiększanie dóbr królewskich przez wcielanie do nich opróżnionych lenn (134). Rozwój prawa lennego w Niemczech także i na innych polach sprzyjał tendencjom odśrodkowym. Książęta doszli do umocnienia w swych lennach swej władzy i swych praw dziedzicznych lenno- własnościowych, przy równoczesnym rozluźnieniu zależności politycznej od króla. Uzyskanie niezależności sądowej wymagało nie tylko zdobycia prawa wyższego sądownictwa, które książęta mieli już dawniej, lecz również zniesienia możliwości jakiejkolwiek interwencji królewskiej w tok sądownictwa terytorialnego. Możliwości te dawała jeszcze instytucja apelacji, tj. prawo odwołania się od wyroku sądu terytorialnego do sądu królewskiego, oraz królewskie prawo ewokacji, które od czasów frankońskich pozwalało królowi wywoływać przed swój sąd sprawy sądzone na terenie królestwa (57). W zakresie gospodarczym książęta terytorialni ograniczeni byli istnieniem regaliów królewskich, które zabraniały im korzystania z określonych uprawnień, jak bicie monety, zakładanie targów itp. Kilka ważnych przywilejów ogólnych znaczy drogę książąt terytorialnych ku wyzwoleniu się od wyżej wymienionych ograniczeń. Da nich należą przywileje Fryderyka II z lat 1220 i 1232 oraz Złota Bulla Karola IV z r.1356. Pierwszy z przywilejów Fryderyka II został wydany w r. 1220 tylko dla książąt duchownych, drugi - z r. 1232 dla wszystkich książąt Rzeszy. Przywileje te dotyczyły w szczególności sfery gospodarczej. Cesarz zrzekał się wykonywania niektórych regaliów na obszarach księstw, prawa zakładania nowych miast na ich terenie itd. (131). Złota Bulla z r. 1356, która regulowała sprawy elekcji królewskiej (150), określała również szczególne prawa przyznane książętom elektorom. Król zrzekał się na obszarze ich księstw wszystkich dotąd jeszcze posiadanych regaliów, a więc menniczego, celnego i górniczego. Następnie król uznał najwyższe sądownictwo elektorów, zakazując apelowania od sądów elektorskich da sądów królewskich (privilegium de non appellando) oraz znosząc królewskie prawo ewokacji (privilegienum de non evocando). Wreszcie Złota Bulla wprowadziła dziedziczność godności elektorskiej w linii męskiej według zasad primogenitury oraz niepodzielność terytoriów elektorskich. W ten sposób książęta elektorzy jako pierwsi spośród książąt Rzeszy uzyskali rzeczywiste zwierzchnictwo terytorialne. Przykład ich utorował innym książętom drogę do skutecznego ubiegania się o przywileje o podobnym zakresie. Pozyskiwali oni też stopniowo regalia i przywileje sądowe, pierwotnie. przyznane tylko elektorom. Ważnym czynnikiem zabezpieczającym wzrost i umocnienie księstw terytorialnych była ich niepodzielność. O przywileje gwarantujące niepodzielność księstwa wystarała się np. Badenia w r 1380,, Brandenburgia w r. ,1473 itd. Znamienne były ambicje władców Austrii. Książę austriacki Rudolf, dotknięty pominięciem go na liście elektorów ustalonej przez Złotą Bullę w r.1356, przedstawił Karolowi IV w r. 1359 sfałszowany przez siebie dokument (tzw. Privilegium maius), w myśl którego w XII w. cesarz Fryderyk I miał nadać książętom Austrii tytuł arcyksiążąt oraz uprawnienia jeszcze szersze od praw przyznanych elektorom przez Złotą Bullę. Karol IV falsyfikatu tego nie uznał, gdy jednak później w XV w. Został

cesarzem austriacki książę Fryderyk III, zatwierdził on skwapliwie w r. falsyfikat Rudolfa i w ten sposób zalegalizował tytuł arcyksiążęcy, odtąd używany przez Habsburgów. 154. Organa centralne. Niektórzy władcy terytorialni doszli już w XV w. do zorganizowania w swych monarchiach zwartego aparatu państwowego. Na szczeblu centralnym w otoczeniu monarchy znajdował się szereg urzędników, wśród których na czoło wysuwali się ochmistrz dworu (Hofmeister) i kanclerz. Tworzyli oni często radę nadworną. Powstał również nowy aparat zarządu lokalnego, w którym na miejsce wójtów pojawiali się nowi urzędnicy lokalni zwani amtmanami. W zarządzie swych terytoriów książęta nie mieli nieograniczonej władzy. W tym czasie w Niemczech dokonany już był podział społeczeństwa na stany (129). Czynnikiem hamującym władzę monarszą były uprzywilejowane stany, które zapewniały sobie współudział w zarządzaniu krajem. Głównymi organami stanowymi były zgromadzenia stanowe, zwane w Niemczech sejmami krajowymi, czyli Landtagami. Tak jak w innych krajach geneza tych reprezentacji stanowych wiąże zjazdami feudalnymi wszystkich wasali, ze wzrostem ich znaczenia politycznego z jednej strony, a z potrzebą władców uzyskania uchwał podatkowych - z drugiej strony. Sejmy krajowe {Landtagi) pojawiły Niemczech już w XIII w. Zorganizowały się one w różny sposób w szczególnych krajach niemieckich; różnice dotyczyły zarówno ich składu, jak i atrybucji. 1.Podobnie jak w innych europejskich zgromadzeniach stanowych (112,175): a) uchwały przedstawicieli poszczególnych stanów zapadały w Niemczech oddzielnie w odrębnych kolegiach; b) posłowe byli uważawni za reprezentantów swojego stanu i swego kraju, byli związani instrukcjami swoich wyborców; c) wszędzie działalność Landtagów opierała się na pewnego rodzaju umowach między księciem a stanami, ujętych w formie przywilejów; w razie niedotrzymania umowy, stanom przysługiwało prawo oporu, tzn. prawo wypowiedzenia posłuszeństwa. 2.Skład Landtagów był różny w różnych krajach. W skład ten wchodzili z reguły przedstawiciele szlachty, duchowieństwa i mieszczaństwa. Stan mieszczański uzyskiwał na ogół dopiero później stanowisko równorzędne z obu stanami przodującymi. Reprezentacja chłopska w Landtagach należała do wyjątków, pojawiała się tylko tam, gdzie żyli wolni chłopi jak np. w Tyrolu. 3. Najważniejszą funkcją Landtagów było uchwalanie podatków. Jak wiadomo, władca nie mógł nakładać nowych podatków bez zgody stanów posiadających immunitety podatkowe. Sejmy uchwalając podatki zastrzegały sobie prawo do ich ściągania i administrowania nimi. W ten sposób powstał w Niemczech i rozwinął się szeroko dualizm zarządu skarbowego. Część dochodów książęcych znajdowała się, podobnie jak we Francja (137), w zarządzie książęcego aparatu urzędniczego, dochodami z podatków zarządzały stany przez własne do tego powołane organy. 4. Obok uchwalania podatków, stany miały udział w zarządzie kraju i ustawodawstwie krajowym, np. prawo wyrażania zgody na prowadzenie wojny i zawarcie pokoju, wpływ na obsadę głównych urzędów. Landtagi nie we wszystkich krajach zdobywały ten sam zakres uprawnień. Każda uchwała podatkowa dawała okazję do

targów o nowe przywileje. Częsta dochodziło na ten temat do poważniejszych konfliktów z książętami, którzy z powodu własnych potrzeb finansowych zmuszeni bywali do czynienia ustępstw. W Austrii książęta unikali zwoływania sejmów całego kraju, a uchwały podatkowe przeprowadzali oddzielnie na sejmach istniejących w poszczególnych krajach austriackich (np. osobno w Austrii właściwej, Styrii, Tyrolu itd.). Austria szła więc tu za wzorem królów Francji; którym również często było wygodniej i łatwiej wywierać presję na Stany Prowincjonalne niż na Stany Generalne (113). W konkluzji podkreślić trzeba, że rozwój instytucji Landtagów nadał niektórym krajom niemieckim już w XIV i XV w. charakter feudalnych monarchii stanowych. 155. Związki miast. Hanza. Jak już powiedzieliśmy (143), wiele miast na terenie Rzeszy uzyskało wysoką pozycję polityczną jako miasta cesarskie, bezpośrednio zawisłe od cesarza. Stały się one również półniezależnymi organizmami politycznymi - obok księstw terytorialnych (127). Anarchia, w jaką wpadły Niemcy w XIII w., wywołała w miastach chęć samoobrony, zabezpieczenia handlu i wspólnego podejmowania działalności gospodarczej. Już w XIII w. powstawały więc w Niemczech różnego rodzaju związki miast. Spośród nich największą rolę odegrał związek miast hanzeatyckich, zwany Hanzą. W Hanzie skupiło się kilkadziesiąt miast związanych z handlem morskim na Morzu Północnym i na Bałtyku. Miasta należące do Hanzy tworzyły 4 grupy (kwartały): westfalską (z Kolonią), saską {z Brunszwikiem), wendyjską (z Lubeką i miastami Pomorza Zachodniego), prusko-inflancką (z Gdańskiem). Kupcy hanzeatyccy opanowali handel zna północy Europy, posiadali szereg placówek (kantorów) za granicą, jak np. w Nowogrodzie, Bergen, Londynie, docierali do Zatoki Biskajskiej i do Hiszpanii. Hanza zapew niała wszędzie opiekę kupcom miast hanzeatyckich i organizowała dla obrony siły zbrojne. Prowadziła akcje polityczne i toczyła wojny tak, jak gdyby była samodzielnym państwem. Szczyt swych powodzeń osiągnęła Hanza w połowie XIV w., w zwycięskiej wojnie z Danią o wolny przejazd okrętów przez cieśninę Sund znajdującą się pod kontrolą Danii (zwycięski pokój w Strzałowie w r. 1370). Pod względem organizacyjnym Hanza stanowiła luźny związek. Przynależność do niej była dobrowolna i każde miasto mogło wystąpić swobodnie z Hanzy. Hanza nie miała stałych organów wykonawczych ani też wspólnego skarbu. Właściwym organem były sejmy miast hanzeatyckich (Hansetag), które odbywały się w Lubece. Uchwały na nich podejmowane nosiły nazwę recesów. Istnienie Hanzy i jej potężna rola polityczna dadzą się tylko wytłumaczyć na tle rozdrobnienia feudalnego, gdy wobec upadku autorytetu państwa miasta mogły - a może i musiały łączyć się ponad głową książąt terytorialnych i cesarza dla obrony swych najbardziej żywotnych interesów. Nic też dziwnego, że później, w XV w., Hanza zaczęła chylić się ku upadkowi. Zjednoczone księstwa terytorialne nie mogły dłużej tolerować Hanzy i miast hanzeatyckich jako państwa w państwie. Nakazy wydawane miastom przez książąt, np. przez margrabiów brandenburskich w r. 1444, wystąpienia z Hanzy - odegrały decydującą rolę w jej likwidacji. Utrzymała się ona jeszcze do XVII w., lecz już w XVI w. odgrywała rolę zupełnie drugorzędną. Dodać jeszcze trzeba, że w XVI w_ miasta hanzeatyckie ustąpić musiały jako ośrodki handlu morskiego

pierwszeństwa nowym portowym ośrodkom handlu oceanicznego (255). IV. ŹRÓDÓA PRAWA 156. Zjawiska najistotniejsze. Źródła prawa dla tego okresu zostały już omówione wyżej (138 - 141). Zwrócić tutaj trzeba osobno uwagę na dwa charakterystyczne dla XIV i XV w. zjawiska. Pierwszym z nich był rozwój ustawodawstwa w księstwach terytorialnych y c h. W zasadzie władcy wydawali ustawy przy udziale Landtagów. Do ustaw tych należały przede wszystkim prowincjonalne, krajowe landfrydy (152), następnie próby ustawowego skodyfikowania miejscowego prawa ziemskiego (np. kodyfikacja prawa ziemskiego bawarskiego z XIV w., prawa styryjskiego itd.). Drugim zjawiskiem był proces przenikania dla Niemiec prawa rzymskiego i kanonicznego. Wcześniej zaznaczyły się wpływy prawa kanonicznego, które w XIV w. było w Niemczech jedynym przedmiotem nauczania prawa. Nauka prawa rzymskiego weszła na uniwersytety wprawdzie dopiero w XV w. (może wcześniej jedynie w Kolonii), jednak w tym okresie prawo rzymskie wywierało już poważny wpływ na praktykę prawną w Niemczech. Wiek XV przygotował więc recepcję prawa rzymskiego w Niemczech, która dokona się w XVI w. (275 - 278). V. CHARAKTERYSTYKA OKRESU 157. Główne cechy wyróżniające. 1. W rozwoju państwa niemieckiego uderza późne wystąpienie rozdrobnienia feudalnego (142), bo dopiero w połowie XIII w. 2. Rozdrobnienie wystąpiło w okresie ogólnoeuropejskiego wzrostu sił wytwórczych i prawnego wyodrębniania się stanów społecznych, zatem w warunkach, które w innych krajach sprzyjały zjednoczeniu państwa. Okoliczność ta wywarła wpływ na dalszy specyficzny rozwój państwa niemieckiego. 3. Na czele państwa stał elekcyjny król niemiecki, którego władza uległa na terenie królestwa prawie zupełnej redukcji. Miał on nominalne zwierzchnictwo nad bezpośrednio od niego zależnymi feudałami duchownymi i świeckimi (książętami terytorialnymi) oraz nad niektórymi miastami. 4. Procesy zjednoczeniowe, wywołane rozwojem gospodarczym i społecznym, przyczyniły się jedynie do skonsolidowania państwowego w XIV i XV w, wielu terytoriów Rzeszy. Procesy te nie zdołały jednak doprowadzić do zjednoczenia Rzeszy jako całości. Wielcy feudałowie zaczęli uzyskiwać tzw. władztwo terytorialne. Przestali być tylko wasalami wykonującymi władzę w swych lennach, a stali się władcami terytorialnymi panującymi w terytoriach o znamionach samodzielnych państw. 5. W ramach poszczególnych terytoriów powstawała od XIII i XIV w. forma feudalnej monarchii stanowej opartej na udziale stanów w zarządzie państwa. Typową formą tego udziału były Landtagi i dualizm, tzn. podział władzy między organy państwowe a organy stanowe - zwłaszcza w dziedzinie administracji skarbowej. 6. Głównym organem państwowym stał się z czasem Zjazd Nadworny

(Hoftag), później zwany Sejmem Rzeszy (Reichstag), który strukturą swą przypominał typowe dla monarchii stanowej zgromadzenia stanowe. Różnił się jednak od nich tym, że nie gromadził przedstawicieli stanów na zasadzie reprezentacji stanowej, lecz władców terytorialnych jako przedstawicieli terytoriów Rzeszy. Sejm Rzeszy ukształtował się więc nie jaka typowe zgromadzenie stanowe, lecz jako swoisty organ federacyjny. Rozdział XI ANGLIA W OKRESIE MONARCHII WCZESNOFEUDALNEJ I MONARCHII STANOWEJ (XI - XV W.) I. RYS HISTORYCZNY 158. Anglia w starożytności. Wielka Brytania, podobnie jak Francja, zamieszkana była pierwotnie przez ludy celtyckie i tak jak Francja dostała stała się pod panowanie rzymskie. Wprawdzie dwukrotnie wyprawy do W. Brytanii, podejmowane przez Juliusza Cezara w czasie jego podboju Galii w I w. p.n.e., nie doprowadziły do opanowania wyspy, lecz nieco później, bo w I w. n.e., Brytania stała się prowincją rzymską. Panowanie rzymskie nie objęło nigdy całej wyspy, w szczególności terenów dzisiejszej Szkocji. Stanowi to jedną z przyczyn, że późniejsza historia Szkocji długo toczyć się będzie odmiennymi niż dzieje Anglii torami. Panowanie rzymskie nie trwało w Brytanii tak długo jak we Francji, gdyż już w początku V w. (407) legiony rzymskie wycofały się z wyspy, pozostawiając ją własnemu losowi. Po ustąpieniu Rzymian, W. Brytania została podbita przez germańskie ludy Sasów i Anglów, przybywające zza Morza Północnego, z terenów północnych Niemiec. Te właśnie ludy tworzyły od V w. na terenie wyspy organizacje państwowe, z których wyłoni się później państwo anglosaskie. Obok podobieństw między najstarszymi dziejami Francji i Anglii, zwrócić trzeba uwagę na poważne różnice. Przede wszystkim Brytania należała do najgorzej zorganizowanych prowincji rzymskich. Mowy więc nie było o romanizacji Celtów brytyjskich, nie przyjęli oni, tak jak Gallowie, łacińskiego języka zdobywców, również nie dotarło do nich chrześcijaństwo. Po ustąpieniu Rzymian niewiele utrzymało się po nich pozo- stałości. Germanie na terenie W. Brytanii nie korzystali z kultury, gospodarki, ani z prawa rzymskiego. Germanie zajmujący w V w. W. Brytanię stali na niższym poziomie kulturalnym i organizacyjnym niż inne ludy germańskie, organizujące w tym samym czasie w rampach imperium rzymskiego państwa szczepowe na kontynencie (37). Musieli oni dlatego wynajdywać własne, odmienne drogi budowania ustroju państwowego. 158. Państwo anglosaskie i jego podbój przez Normandów w r. 1066. Zdobywcy germańscy byli już w V w. zorganizowani w państwa plemienne. Liczba ich wynosiła początkowo kilkanaście. W VI w. przyjęli chrześcijaństwo, którego głównym ośrodkiem stało się arcybiskupstwo Canterbury. Organizacja kościelna wpłynęła na rozwój tendencji zjednoczeniowych. Rychło doszło do powstania siedmiu królestw anglosaskich o nazwach: Wessex, Sussex,

Essex, Kent, East Anglia, Mercia i Nortumbria. Określa się je mianem heptarchii (od hepta - znaczy 7). Długoletnie walki między królestwami o hegemonię w heptarchii zakończyły się w IX w: zjednoczeniem państwa przez królów Wessexu. W szczególności królowi Alfredowi Wielkiemu udało się doprowadzić w drugiej połowie IX w. do nadania pewnej jednolitości państwu anglosaskiemu. Okolicznością, która przyspieszyła ten proces, było zagrożenie zewnętrzne powodowane przez najazdy Skandynawów. Na początku XI w, państwo anglosaskie zostało podbite przez króla duńskiego, Kanuta Wielkiego. Wprawdzie przetrwało ono ten podbój j, lecz nieco później, w r. 1066, uległo likwidacji przez najazd księcia Normandii, Wilhelma Zdobywcy. Rok 1066 oznacza początek państwa anglonormandzkiego. Dyskusja, prowadzona przez "romanistów" i "germanistów" (41) na temat roli wpływów rzymskich w kształtowaniu się państw powstałych na gruzach imperium rzymskiego, nie dotyczyła prawie zupełnie Anglii. Państwo anglosaskie powstało jako państwo germańskie, z językiem i urządzeniami germańskimi i spośród wszystkich państw Europy za chodniej ono właśnie najmniej podlegało wpływam rzymskim. Znaczenie dawnego państwa anglosaskiego dla dalszego rozwoju Anglii bywa różnie oceniane przez historyków. Jedni z nich podnoszą rolę i wpływ nieprzerwanej tradycji anglosaskiej na rozwój Anglii, drudzy wywyższają znaczenie podboju normandzkiego i dostrzegają w państwie anglonormarndzkim olbrzymią przewagę urządzeń normandzkich, importowanych i narzuconych Anglii przez Wilhelma Zdobywcę i jego- następców. W szczególności podnoszono, jakoby dopiero Normandowie wprowadzili na teren W. Brytanii urządzenia feudalne, rzekomo dawniej tam nieznane. Jest bo nieporozumienie - państwu anglosaskiemu obce były zachodnioeuropejskie urządzenia lenne, oparte na hierarchicznym powiązaniu wasali z seniorami. Ale jak już wyjaśnialiśmy, ustrój feudalny opierał się nie tylko na strukturze lennej (68). W rzeczywistości ewolucja państwa anglosaskiego wykazywała dużo analogii z ewolucją państwa frankońskiego. W państwie anglosaskim struktury feudalne były w XI w. już daleko rozwinięte, a więc podobna była struktura społeczna, powszechne były stosunki poddańcze, klasą przodującą byli możni właściciele ziemscy, tenowie (than), dzierżący część swych posiadłości od króla, podobnie jak frankońskie beneficja - czasowo lub odwołalnie (50). Korzystali też oni z otrzymanych od króla immunitetów. Król musiał się dzielić władzą z tenami, którzy na zgromadzeniach, zwanych witenagemot, podejmowali wraz z królem najważniejsze decyzje. Państwo dzieliło się na hrabstwa, na których czele stali ealdormanowie, a te z kolei rozpadały się na setnie. Specyficznym rysem było utrzymanie się w państwie anglosaskim zgromadzeń ludowych, i to zarówno w hrabstwach, jak i na szczeblu setni. Główną ich kompetencją było sądownictwo. Można powiedzieć, że państwo anglosaskie już od końca IX w. wykazywało niektóre cechy monarchii wczesnofeudalnej. A zatem nie Normandowie przynieśli do Anglii feudalizm - wprowadzili oni jednak urządzenia feudalne w formie już dawno rozwiniętej na kontynencie. Mogli je tu łatwo zaszczepić na gruncie już wykształconego, rodzimego feudalizmu anglosaskiego. Wilhelm Zdobywca był księciem Normandii, księstwa, które w r. 911 król Francji nadał w lenno przodkowi Wilhelma, wodzowi normańskiemu (78). W XI w. ostatni król anglosaski, Edward Wyznawca, przekazał Wilhelmowi swe królestwo w spadku. Po śmierci Edwarda w r. 1065 możni anglosascy wynieśli na tron,

wbrew testamentowi Edwarda, swego kandydata Harolda. Skłoniło to Wilhelma do podjęcia wyprawy zbrojnej do Anglii dla wydarcia rywalowi tronu. Wyprawa zakończyła się klęską Harolda w bitwie pod Hastings w r. 1066 i Wilhelm stał się panem sytuacji. Anglię potraktował jako zdobycz wojenną i z pomocą rycerzy normandzkich dał jej nową organizację opartą na silnej władzy królewskiej. 160. Antagonizm angielsko-francuski. Nowy król angielski Wilhelm był równocześnie dziedzicznym księciem Normandii. Od początku więc jego panowania w Anglii powstała sytuacja, która utrzymała się do XV w., mianowicie: królowie Anglii mieli na terenie Francji znaczne posiadłości, które stanowiły lenno królów Francji. Posiadłości te uległy znacznemu rozszerzeniu w połowie XII w. Zaciążyło to wydatnie na dalszym rozwoju zarówno Anglii, jak i Francji (79, 105). Po wygaśnięciu d dynastii, normandzkiej tron angielski przypadł w udziale jednemu z wielkich seniorów francuskich, hrabiemu Anjou (Andegawii), Henrykowi II (1154 - 1189), założycielowi dynastii Plantagenetów. Będąc królem Anglii władał on we Francji Normandią, znacznymi własnymi lennami dziedzicznymi oraz dziedzictwem swej żony Eleonory Akwitańskiej, a więc posiadłościami obejmującymi znaczną część Francji (79). Lenna francuskie królów Anglii przekraczały swymi rozmiarami samo królestwo Anglii i były kilkakrotnie większe od domeny ich zwierzchnika lennego, króla Francji. Podobna sytuacja terytorialna musiała doprowadzić do konfliktu z Francją. Wywarła ona wpływ również na wewnętrzne stosunki angielskie. Anglia poddała się silnym wpływom kultury francuskiej. Język francuski wdarł się do mowy potoczne j i do urzędów, królowie Anglii przebywali mało w Anglii, a więcej na terenie Francji. Pierwszym głównym etapem konfliktu angielsko-francuskiego były zmagania Henryka II oraz jego synów Ryszarda Lwie Serce (1189 - 1199) i Jana bez Ziemi (1199 - 1216) z Francją. Henryk II był, jak się zdawało, już bliski opanowania tronu Francji. Napotkał jednak na przewyższającego go przeciwnika w osobie króla Filipa Augusta, który zdołał go upokorzyć, następnie unicestwić wrogie piany Ryszarda Lwie Serce, wreszcie doprowadzić do katastrofy Jana bez Ziemi. Oskarżył on w końcu Jana bez Ziemi o felonię i uzyskał wyrok sądu parów francuskich, orzekający, zgodnie z zasadami prawa lennego, konfiskatę jego lenn francuskich. Jan zmontował przeciw Francji koalicję wraz z cesarzem Ottonem IV i hrabią Flandrii, ale tu Filip August uzyskał przewagę i zadał sprzymierzonym decydującą klęskę pod Bouvines (we Flandrii) w r. 1214. W ręku królów Anglii pozostało odtąd na terenie Francji tylko rozległe księstwo Gujenny. Klęska ta wprowadziła Jana bez Ziemi w ostry konflikt z baronami, którzy zmusili go do wystawienia wielkiego przywileju tzw. Wielkiej Karty Wolności w r. 1215 (172). Następną fazę konfliktu francusko- angielskiego stanowiła "wojna stuletnia" (1337 - 1453). Jedną z jej przyczyn były aspiracje króla Edwarda III i jego następców do tronu francuskiego po wygaśnięciu linii Kapetyngów (110). Przeszło stuletnie zmagania skończyły się klęską Anglii i opuszczeniem przez nią swych posiadłości francuskich w r. 1453 (z wyjątkiem portu w Calais). 161. Rzut oka na ewolucję ustrojową Anglii. W dziejach Anglii XI - XV w. wyróżniają się wyraźnie dwa

okresy. Pierwszy okres stojący pod znakiem silnej władzy królewskiej trwał do końca XII w. Monarchia umocniwszy swój autorytet skutecznie opierała się tendencjom odśrodkowym reprezentowanym przez wielkich baronów, których zaspokajała niezbyt szerokimi przywilejami w latach 1100, 1135 i 1136. W końcu XII w. doszło do dramatycznego zatargu Henryka II z hierarchią kościelną na tle wydanych przezeń konstytucji klarendońskich, które ograniczały przywileje kościoła (168), a do obwinienia króla o zamordowanie arcybiskupa Canterbury, Tomasza Becketa (1170). Wiek XIII, rozpoczęty nieszczęśliwym panowaniem Jana bez Ziemi i przywilejem Wielkiej Karty Wolności z r. 1215 zdobytym przez baronów, był widownią długoletnich sporów o władzę między baronami a królem. W walce tej król znalazł poparcie u niższego rycerstwa i w miastach, co doprowadziło do wykształcenia się zgromadzenia stanowego, Parlamentu. Początek jego wiążemy z r. 1265(173). Odtąd rozpoczął się drugi okres dziejów Anglii, w którym coraz bardziej umacniał się autorytet Parlamentu jako reprezentacji stanowej oraz rozwijał się lokalny samorząd. Był to więc okres monarchii stanowej, trwający do końca XV w. Na drugą połowę XIV w. przypadło powstanie chłopskie pod wodzą Wata Tylera (1381), skierowane przeciw wyzyskowi ludności poddańczej. Ostatnim etapem była wojna o tron między dwiema gałęziami dynastii Plantagenetów, zwana wojną Dwóch Róż, zakończona powołaniem na tran w r. 1485 członka rodziny Tudorów, Henryka VII. Z panowaniem dynastii Tudorów wiąże się utrwalenie w Anglii feudalnej monarchii absolutnej (285). Monarchia angielska była w średniowieczu państwem bardzo małym i zajmowała tylko część W. Brytanii. Nie wchodziła w jej skład oczywiście Irlandia. Szkocja była odrębnym królestwem, którego rozwojem, tak jak i rozwojem Irlandii, tutaj się nie zajmiemy, a która dopiero w XVII w. weszła w trwały związek państwowy z Anglią. Nawet południowo-zachodnia część Anglii, celtycka Walia, dopiero w XIII w. została podbita przez królów angielskich. II. STOSUNKI GOSPODARCZE I SPOÓECZNE 182. Ogólne warunki gospodarcze. Geograficzne położenie Anglii, jej warunki naturalne i oceaniczny klimat wywierały wpływ na rozwój gospodarczy kraju. Położenie wyspiarskie zabezpieczało Anglię przed najazdami i zniszczeniami wojennymi. Wiadomo, że podbój Anglii przez Wilhelma Zdobywcę w r. 1066 był ostatnią obcą inwazją na teren wyspy. W średniowieczu podstawą gospodarczą Anglii było rolnictwo. Wprawdzie klimat nie sprzyjał zbytnio uprawie zbóż, zapewniał jednak znaczny porost traw i umożliwiał wielki rozwój gospodarki hodowlanej. W Anglii rozwinęła; się więc bardzo wysoko hodowla owiec, a wełna angielska, eksportowana do europejskich warsztatów sukienniczych (we Flandrii i we Włoszech), decydowała o znacznym bogactwie kraju. Ożywienie gospodarcze, występujące w Europie od XII w., objęło również Anglię, gdzie szczególnie rozwinęła się gospodarka towarowo- pieniężna. Podobnie jak kraje kontynentalne Anglia przeżyła głęboko kryzys gospodarczy w XIV w. Epidemia "czarnej śmierci" wyniszczyła znaczną część ludności (ocenia się dziś, że straty poniesione w latach 1348 -1350 wynosiły jedną trzecią całej ludności). Wiek XV przyniósł, podobnie jak w innych krajach,

wzrost sił wytwórczych. W czasie tym wystąpiły już wyraźnie pierwsze przesłanki kształtowania się kapitalizmu; praca najemna na wsi, rozwój własnego przemysłu sukienniczego i z nim związane pierwsze manufaktury. Warunki gospodarcze Anglii stały u podstaw wykształcenia się w tym kraju struktury społecznej, dość odmiennej od ustroju społecznego krajów kontynentalnych (287 - 288). 163. Ustrój lenny angielski i jego specyficzne cechy. W Anglii wpływ państwa i władzy królewskiej na kształtowanie się stosunków społecznych zaważył bardziej niż w innych krajach. Król, uważając . Anglię za kraj podbity, uznał się panem całej ziemi i ziemią tą dysponował swobodnie na korzyść rycerzy normandzkich. Doprowadzić to musiało do antagonizmu między najeźdźcami a miejscową arystokracją. Normandowie, zajmując Anglię w r. 1066, zastali tam już wysoce rozwiniętą klasę feudalną tenów. Wielu z nich było skompromitowanych poparciem udzielonym rywalowi Wilhelma Zdobywcy, Haroldowi i dlatego majątki ich zostały skonfiskowane. Wilhelm oparł swą władzę w organizowanym przez siebie państwie na przyprowadzonych z sobą rycerzach normandz- kich, zapewnił im sprawowanie urzędów, funkcja państwowych i czynił na ich rzecz nadania ziemskie. Odbyło się to kosztem tenów, którzy zostali zepchnięci na pian drugi. Przybysze musieli oczywiście popierać we własnym interesie silną władzę królewską; dzięki temu mogła się ona umocnić i zapobiec rozdrobnieniu feudalnemu. W końcu XII w. doszło już do zlania się klasy feudałów normandzkich z anglosaskimi. Podjęta przez nich walka przeciw władzy królewskiej napotkała na opór nie tylko króla, ale i warstw drobnorycerskich oraz miast. W rezultacie możni nie uzyskali zamierzonego sukcesu, a w XIII w. kształtować się zaczął ustrój stanowy z Parlamentem, w którym możni dzielić się musieli wpływami z rycerstwem i miastami. To, że Anglia nie doszła do stanu rozdrobnienia feudalnego, zawdzięczać należy w dużym stopniu świadomej polityce wewnętrznej prowadzonej przez króla i popieranej przez feudałów normandzkich. Przynieśli oni przecież z sobą znajomość i wzory urządzeń istniejących w księstwie normandzkim, które wśród władztw senioralnych rozdrobnionej Francji wyróżniało się już dokonaną koncentracją władzy książęcej i sprawnym zarządem kraju (96). Wilhelm Zdobywca i jego następcy narzucali znany im z Normandii ustrój lenny. Jednakowoż dla zapobieżenia rozdrobnieniu feudalnemu, którego ujemne objawy dobrze im były znane, dążyli w oparciu o te doświadczenia do zorganizowania zwartego systemu lennego w ten sposób, by siły odśrodkowe, tkwiące w prawie lennym, nie mogły się ujawnić i by nie zdołały podważyć silnej, centralnej władzy królewskiej. Wytworzona w Anglii struktura lenna wykazywała w efekcie szereg cech różniących ją od lennej struktury kontynentalnej. 1. Wilhelm Zdobywca prowadził politykę rozdawnictwa lenn w ten sposób, by nie doprowadzić do wytworzenia się wielkich i zwartych kompleksów ziemskich w ręku pojedynczych feudałów. Nie znaczy to, by feudałowie nie dochodzili do bardzo rozległych posiadłości, lecz dobra ich rozsiane były na obszarze ze całego królestwa. Wiadomo, że na kontynencie właśnie koncentracja wielkich posiadłości przez poszczególnych feudałów prowadziła do przekształcenia ich włości we władztwa terytorialne.

2. Królowie Anglii zapobiegali temu, by u urzędy wiązały się z lennami, co na kontynencie stanowiło główną chyba przyczynę rozpadu władzy centralnej, gdy urzędy wraz z ich lennym uposażeniem ulegały zawłaszczeniu, czyli feudalizacji, a dawni urzędnicy, np. hrabiowie, stawali się lennymi właścicielami swych hrabstw (56). Wprawdzie i w Anglii na czele hrabstw stali dziedziczni hrabiowie (earls), mieli oni też z tego tytułu korzyści majątkowe, ale na terenie hrabstw nie zagarnęli całej władzy państwowej, którą sprawowali tam urzędnicy królewscy, szeryfowie (177). 3. Stosunki ziemskie zostały już za Wilhelma Zdobywcę uporządkowane wykonanym ma jego zarządzenie spisem, zwanym Domesday Book (Księga Sądu Ostatecznego z lat 1085-1086), w którym zawarty został spis ludności i gruntów całego królestwa. W późniejszych jeszcze czasach wasale powoływali się na tę księgę dla udowodnienia i obrony swych praw. Chroniła ona w poważnej mierze kraj przed niei5rawnymi zawłaszczeniami ziemi przez feudałów. 4. W Anglii nie doszło - jak na kontynencie - do wielostopniowej hierarchii lennej. Hierarchia ta ograniczała się zasadniczo tylko do dwóch stopni. Pierwszy stopień tworzyli bezpośredni wasale królewscy (tenentes in capite), drugi stopień obejmował wasali lenników królewskich (subtenentes). Podział ten miał zasadnicze znaczenie dla późniejszego ukształtowania się dwóch warstw szlachty angielskiej (164). 5. Królowie angielscy zdołali utrzymać zasadę zwierzchnictwa nad wszystkimi, zarówno nad bezpośrednimi, jak i pośrednimi wasalami. We Francji jednym ze źródeł anarchii była zasada: "wasal mojego wasala nie jest moim wasalem" (70). Król nie miał tam w konsekwencji władzy nad wasalami pośrednimi. W Anglii natomiast posłuszeństwo wobec króla i określone świadczenia obowiązywały również członków hierarchii lennej drugiego stopnia. Każdy wasal musiał stawić się ze swym oddziałem na wezwanie króla {167). 6. Angielska hierarchia lenna nie prowadziła więc do politycznego rozbicia państwa, nie osłabiała władzy królewskiej, a służyła przede wszystkim organizacji wojskowej kraju. Polityczne niebezpieczeństwo, jakie mogło grozić ze strony niezdyscyplinowanej armii lennej, było osłabione tym, że król dnie był skazany wyłącznie na pomoc wojskową swych wasali. Mianowicie w Anglii obok wojskowej służby lennej utrzymał się równolegle system pospolitego ruszenia, zobowiązujący wszystkich wolnych do wystąpienia pod bronią na W wezwanie króla, a następnie, już w XII w., lenne powinności wojskowe zastępowane były świadczeniami pieniężnymi, co umożliwiało królom opłacenie armii najemnej. 7. Świadczenia pieniężne z tytułu lenna, które nieznacznie obciążały wasali na kontynencie, odgrywały w Anglii bez porównania większa rolę. Od XII w. królowie Anglii na nakładali w razie wyprawy wojennej opłaty, tzw. tarczowe (scutagium), na wasali pragnących się uchylić od stawiennictwa wojskowego. Opłaty te zapewniały królowi środki, które mogły służyć na opłacanie armii najemnej, o wiele bardziej zdyscyplinowanej od armii lennej. Opłaty tarczowe były zwalczane przez feudałów, zwłaszcza na przełomie XII i XIII w., wobec praktyki królów, którzy ściągali je nieraz w celach wyłącznie fiskalnych, a nie podejmowali żadnej wyprawy wojennej. 8. Prawo lenne w Anglii rychło zaczęło dopuszczać swobodną alienację lenn. W efekcie lenno mógł nabyć każdy, niezależnie

od tego, czy był rycerzem czy nie. Korzystali z tego wolni właściciele ziemi i liczni mieszczanie. Lenno, wielka własność ziemska, z czasem przestało być przywilejem wyłącznie zastrzeżonym dla szlachty. 164. Klasa feudałów. Podział klasy feudałów na bezpośrednich i pośrednich wasali korony stał u podstaw rozwarstwienia szlachty angiel- skiej na dwie kategorie. 1. Pierwszą kategorię tworzyli bezpośredni wasale korony - możnowładcy. Określano ich początkowo ogólnym mianem baronów - i do nich zaliczała się grupa hrabiów. Ich szczególne położenie prawne wyrażało się tym, że podlegali oni feudalnemu sądowi równych im bezpośrednich wasali korony (sądowi parów). Wszyscy baronowie byli więc parami, a zasiadanie w sądzie parów stało się wyrazem przynależności do tej grupy. Dalszy rozwój wiązał się z kształtowaniem się w XIII i XIV w. Parlamentu i Izby Parów, czyli Izby Lordów, jako jego izby wyższej. Praktyka poszła od XIV w. w tym kierunku, że królowie rozszerzali skład Izby Lordów, nadając osobnymi przywilejami dziedziczną godność parów (peerage) osobom, które dotąd prawa do zasiadania w Izbie Parów nie miały. Ostatecznie wyodrębniona w Parlamencie Izba Lordów skupiła całą wyższą szlachtę angielską, którą łączyło posiadanie parostwa jako tytułu do zasiadania w Izbie Lordów (173). Parowie ci mogli mieć tytuły: książąt, hrabiów, markizów, baronów lub wicehrabiów. Tytuł barona przestał więc być ogólnym określeniem możnowładców, a stał się z czasem jedynie tytułem używanym przez przedstawicieli niektórych rodów możnowładczych. Do kategorii możnowładztwa, tak jak w Niemczech, zaliczyć też trzeba wyższe duchowieństwo. Arcybiskupi, biskupi i opaci wraz ze swymi wielkimi dobrami wchodzili w skład hierarchii lennej. Wielu z nich weszło w skład Izby Lordów. Niemniej jednak duchowieństwo stanowiło część składową organizacji kościelnej, podlegało własnemu prawu i własnym sądom kościelnym - tworzyło odrębny stan. 2. Drugą kategorię szlachty angielskiej tworzyli wasale pośredni korony, Szlachta w Anglii nigdy nie uległa podobnemu jak na kontynencie zamknięciu stanowemu. Różnice między szlachtą a mieszczaństwem i wolnymi chłopami nigdy nie były bardzo ostre. Przenikanie z jednej klasy do drugiej było łatwe. W ten sposób szlachta uzupełniała się stale przez dopływ zamożnego chłopstwa i bogatego mieszczaństwa nabywającego ziemię. Szlachta prowadziła wspólnie z miastami w XIII w. walkę przeciw możnowładztwu, wspólnie z miastami uzyskała prawo obsadzania niższej iżby Parlamentu. W odróżnieniu od możnowładztwa klasę niższej szlachty angielskiej określano później mianem gentry. 165. Ludność wiejska. Gdy Normandowie podbili Anglię, proces feudalizacji wsi był już daleko zaawansowany i stosunki poddańcze na wsi mocno ugruntowane. Resztki ludności niewolnej zlały się z ludnością poddańczą. W Anglii,. podobnie jak we Francji (87) czy w Niemczech (125), występowały dwie kategorie ludności wiejskiej. 1. Pierwszą stanowili wolni chłopi (sokeman). Zwierzchnia własność ziemi należała do pana i jemu musieli oni świadczyć

rentę feudalną. Mieli oni jednak prawa opuszczać ziemię i alienować ją. 2. Drugą kategorię tworzyli tzw. willani, pozostający w znacznie większej zależności od panów. Byli przywiązani do ziemi u podlegali podobnym ograniczeniom jak osobiści poddani w Niemczech czy poddani serfs we Francji. Na posiadłość pańską (manor) składały się trzy rodzaje gruntów: a) uprawiane na własny rachunek, głównie pracą pańszczyźnianą chłopów; b) grunty dzierżone przez wolnych chłopów c) grunty willańskie. Specyficzną cechą stosunków angielskich było to, że liczba wolnych chłopów była większa , niż na kontynencie oraz że dalsze procesy społeczne prowadziły do szybkiego i prawie zupełnego wyswobodzenia się ich spod władzy panów. Poważne rozluźnienie stosunków w poddańczych zaznaczyło się już w końcu XII w. Rychły wzrost gospodarki pieniężnej prowadził do likwidacji pańszczyzny (renty odrobkowej) i renty naturalnej oraz do upowszechnienia się dogodniejszych dla chłopów czynszów (renta pieniężna). W Anglii za. to rychło pojawiła się na wsi praca najemna. Pracę tę chłopi wykonywali w bardzo trudnych warunkach narzucanych im przez panów. Wywoływało to wśród chłopów wielkie niezadowolenie, a w XIV w, doprowadziło do zbrojnego powstania chłopskiego przeciw panom pod wodzą Wata Tylera (1381). Powstanie zakończyło się klęską. Nie zahamowało to jednak procesu zmierzającego do likwidacji poddaństwa. Z różnorodnych form zależności poddańczej do XV w. utrzymywały się więc jedynie świadczenia feudalne o charakterze ekonomicznym. W XVI w. na miejscu dawnych sokemenów i willanów na wsi angielskiej występować będą dwie kategorie ludności chłopskiej: wolni posiadacze ziemscy (freeholder), którzy płacili panu tylko niewielkie opłaty, oraz dzierżawcy wieczyści (copyholder) gruntów pańskich. 166. Miasta i mieszczanie. Podobnie jak stosunki wiejskie również i stosunki miejskie wykazywały w Anglii poważne różnice w stosunku do kontynentu. Można ogólnie powiedzieć, że rozwój miast był w Anglii opóźniony i że miasta angielskie ani pod względem gospodarczym, ani prawnym czy społecznym nie wyodrębniły się od wsi ani tak wcześnie, ani tak wyraźnie jak miasta zachodnioeuropejskie. Początki osiedli miejskich były dawne. Domesday Book z r. 1086 wylicza 80 "miast", skupiających aż 5 % ludności Anglii. W rzeczywistości to osiedla półrolnicze. Bliskie powiązanie gospodarcze miast ze wsią utrzymało się zresztą bardzo długo. W XII w. pojawiły się pierwsze przywileje dla ludności poszczególnych miast, które można by porównać z kontynentalnymi przywilejami miejskimi. Dopiero od XIII i XIV w. zaczęły płynąć nadania, które dawały miastom osobowość prawną. Przywileje te nie stworzyły jednak dla miast angielskich takich wolności, jakimi cieszyły się np. miasta włoskie czy niemieckie Punktem wyjścia było najczęściej wydzierżawienie miastu podatków tzn. zobowiązanie miasta do świadczenia jego panu określonego rocznego ryczałtu. Tego rodzaju umowa nakładała na miasto potrzebę zorganizowania własnej rządowej administracji finansowej, z wybieralnymi organami. Ponadto miasta uzyskiwały przywileje targowe, celne i inne. Natomiast przyznawane miastom sądownictwo było

ograniczone do spraw cywilnych i lżejszych spraw karnych. Niektóre tylko większe miasta uzyskały sądownictwo, i to w tak szerokim zakresie jak hrabstwa. Miasta te stawały się w ten sposób jakby samodzielnymi hrabstwami i stąd nazywano je hrabstwami - miastami (county-borough). Sądownictwo miejskie organizowało się na wzór sądownictwa w hrabstwach, więc w Anglii nie doszło do wykształcenia się - tak jak w Niemczech - własnego, odrębnego sądownictwa miejskiego (140). Mimo stosunkowo wąskiego zakresu przywilejów miejskich, wiele miast angielskich osiągnęło w XIII w, poważne znaczenie gospodarcze i polityczne. W 1265 r. przedstawiciele niektórych miast powołani zostali na sesję Wielkiej Rady, w dalszym zaś rozwoju ponad 100 miast uzyskało prawo do zasiadania, obok przedstawicieli hrabstw, w niższej izbie Parlamentu (173). Na czele samorządu miejskiego stał wybierany mayor. Reprezentował górną warstwę mieszczańską, która z reguły sprawowała rządy w mieście. Jak już wspominaliśmy, w Anglii nie było wysokiej bariery oddzielającej stan mieszczański od szlacheckiego. Przenikanie szlachty do miast i odwrotnie - osiedlanie się bogatych mieszczan w posiadłościach wykupionych od szlachty były zjawiskiem powszechnym. Rzecz znamienna, że poza grupą możnowładców i ludnością poddańczą, różnice między pozostałymi klasami zacierały się z upływem czasu coraz bardziej. Szlachta i mieszczanie podlegali tym samym sądom, które stosowały wobec obu klas to samo prawo, a stanowisko podobne uzyskali też chłopi, wolni posiadacze ziemscy freeholders(165).Wymienione kategorie ludności zaczęto obejmować jedną nazwą commoners jako uprawnionych do wspólnego udziału w zarządzie hrabstw i miast. Ta sama wspólna nazwa łącząca jednym mianem trzy kategorie ludności, na kontynencie z reguły rygorystycznie odseparowane i antagonistyczne, podkreśla dobitnie specyficzny charakter ewolucji społecznej Anglii feudalnej. III. USTRÓJ PAŃSTWA 167. Władza królewska. Królowie anglonormandzcy ugruntowali w Anglii silną władzę, znamienną dla monarchii wczesnofeudalnej. Ten charakter monarchii wczesnofeudalnej Anglia utrzymała stosunkowo długo. Władza królewska zdołała w specyficznych warunkach angielskich przeciwstawić się tendencjom odśrodkowym możnowładztwa (161). Na skutek tego nie doszło w Anglii do rozdrobnienia feudalnego, ale w XIII w. państwo przyjęło charakter feudalnej monarchii stanowej, co oznaczało osłabienie władzy królewskiej. Wilhelm Zdobywca obejmując tron angielski przejął wszystkie uprawnienia królów anglosaskich, a z faktu podboju kraju wynikało znaczne rozszerzenie się tych uprawnień. Król jako zdobywca. uważał się za właściciela całej ziemi angielskiej, co podkreślało patrymonialne podstawy jego silnej władzy. Z tego tytułu narzucił krajowi jako najwyższy zwierzchnik lenny organizację lenną, i to w takiej formie, by mogła ona zapewnić sprawną organizację wojskową i by nie mogła osłabić władzy królewskiej. Już Wilhelm Zdobywca nakazał całej ludności kraju złożyć sobie przysięgę wierności (na zjeździe w Salisbury r. 1086). W ten sposób związał z sobą bezpośrednio również swych pośrednich wasali. Obok hierarchii lennej,

wiążącej mieszkańców kraju, powstał stosunek podporządkowania wszystkich poddanych królestwu. Cała ludność świadczyła tez królowi daninę. Władza królewska miała zatem i silną podstawę finansową. Na dochody króla składały się: a) poważne wpływy z dóbr królewskich; b) dochody z wyłącznie królowi przysługujących regaliów, jak prawo bicia monety, z ceł i targów; c) danina pieniężna składana przez całą ludność; d) dochody z lenn i tarczowe (164). Król był najwyższym strażnikiem pokoju w państwie. Królewska władza sądowa wkraczała wszędzie tam, gdzie miało miejsce naruszenie miru królewskiego. Królowie, mimo pewnych początkowych koncesji na rzecz feudałów w dziedzinie uprawnień sądowych, od XII w. narzucili krajowi z powrotem swoje sądownictwo i wyeliminowali prawie zupełnie działalność innych sądów. Autorytet sądownictwa królewskiego był zresztą zawsze tak wysoki, że w Anglii nie rozpowszechniły się wojny prywatne, które stanowiły Plagę kraj ów kontynentalnych w okresie rozdrobnienia feudalnego (92). Król posiadał też w pełni władzę ustawodawczą. Powstaje więc pytanie, czy i jak długo władza królewska była rzeczywiście tak potężna, czy nie podlegała ona żadnym ograniczeniom, czy król stał ponad prawem? Król, mimo patrymonialnego charakteru swej władzy, był podporządkowany prawu boskiemu. Liczyć się też musiał z prawem lennym. Dopóki feudałowie normandzcy nie umocnili swego stanowiska w obcym dla siebie kraju, dopóty popierali władzę królewską. Od XII w. narastać zaczął ostry konflikt o władzę między królem a możnowładztwem. Z konfliktu, który zachwiał ich władzę, wyszli królowie zwycięsko. Natomiast od XIII w. możnowładztwo uzyskiwać zaczęło w tej walce trwałe sukcesy. Wtedy król znalazł oparcie w rycerstwie i miastach, co zahamowało aspiracje wielkich feudałów. Rozwinął się Parlament, który przejął część władzy królewskiej jako reprezentacja wszystkich starów. Uzyskał on nawet wyłączne prawa do uchwalania nowych podatków i później nawet do stanowienia nowych praw. Dawne poglądy, głoszące jeszcze w XIII w., że król stoi ponad prawem, zeszły obecnie, w monarchii stanowej, do przeszłości. W Wielkiej Karcie z r. 1215 sformułowano formalnie prawo oporu, tzn. określono warunki wypowiedzenia posłuszeństwa królowi przez feudałów (172). Później dwukrotnie doszło do detronizacji królów angielskich. Złożenie z tranu Edwarda II (1327) i Ryszarda s.(1399) było dowodem przemiany wyobrażeń na temat charakteru władzy królewskiej. 168. Państwo a kościół. O ile we Francji rozwój monarchii opierał się na sojuszu korony z kościołem i harmonijnej współpracy obu czynników, o tyle w Anglii, podobnie jak w Niemczech, stosunek państwa do kościoła prowadził do głębokich konfliktów. Zasadniczo kościół był podporządkowany monarchii, a dobra kościelne objęte królewskim I zwierzchnictwem. Podobnie jak w innych państwach głównym źródłem konfliktu były sprawy następujące: obsadzanie stanowisk biskupich, problem świadczeń finansowych kościoła na rzecz państwa i zakres sądownictwa kościelnego. Wydane przez króla Henryka II w XII w. tzw. konstytucje klarendońskie (w Clarendon), ograniczające uprawnienia kościoła, wywołały gwałtowną opozycję kleru, co doprowadziło do zamordowania arcybiskupa Canterbury, Tomasza Becketa w r. 1170. W efekcie król musiał się upokorzyć i odwołać konstytucje. Późniejszy konflikt, króla Jana bez Ziemi z kościołem doprowadzał również

do upokorzenia króla i zwycięstwa papieża, któremu król oddał Anglię w lenno (1213). W XIII w, stanowisko kościoła umacniało się dalej, lecz w XIV w, odżyły znów dawniejsze dążenia do jego osłabienia. Dążenia te reprezentował zarówno król, jak i Parlament, a celem ich było przede wszystkim uniezależnienie korony od kościoła i od papiestwa oraz ograniczenie działalności sądów kościelnych. 169. Następstwo tronu. Sprawa następstwa tronu nie była w Anglii wyraźnie uregulowana.. Dziedziczenie korony przez synów Wilhelma Zdobywcy było bezsporne. Wobec tego jednak, że nie pozostawili oni potomstwa męskiego, o następstwie tronu zaczęły decydować dokonywane przez możnowładców elekcje w obrębie rodu, tj. spośród potomków Wilhelma po kądzieli. Na tej zasadzie w r. 1154 tron objął Henryk II, przez swą matkę prawnuk Wilhelma Zdobywcy. Henryk II zdołał umocnić zasadę dziedziczności tronu, która ostatecznie wyeliminowała w elekcyjność. Nie było jednak w Anglii szczególnych zasad określających porządek dziedziczenia. Przyjęto system dziedziczenia odpowiadający zasadom sukcesji lenn. Oznaczało to więc dopuszczenie do sukcesji kobiet, ale jedynie w braku męskiego potomstwa (system kognatyczny). Jeżeli król nie miał synów, tron obejmowała córka, wykluczając prawa do tronu innych męskich członków dynastii, np. stryjów. Z kolei tron przechodził według takich samych zasad na potomstwo królowej. królowej. Od 1301 r. następca tronu angielskiego nosił tytuł księcia Walii, które to księstwo zostało wówczas do Anglii wcielone. Królowie Anglii w XI - XIII w. z dynastii Normandzkiej i dynastii Plantagenetów WILHELM 1 Zdobywca KRÓL ANGLII (1066-1087) WILHELM II RUDY, HENRYK 1, ADELA, KRÓL ANGLII (1087-1110) KRÓL ANGLII (1110-1135) m. Stefan hr. Blois, STEFAN hr. Blois MATYLDA, KRÓL ANGLII (1135-1154) dziedziczka tronu Anglii m, Gottfryd hr. Anjou HENRYK II "Plantagenet", KRÓL ANGLII (1154-1189) RYSZARD "Lwie Serce" JAN "Bez Ziemi", KRÓL ANGLII (1189-1199) KRÓL ANGLII 11199-121G) HENRYK III. KRÓL ANGLII (1216-1272) EDWARD I, KRÓL ANGLII 11272-1307) EDWARD II, KRÓL ANGLII (1307-1327) ż. Izabela, c. Filipa IV Pięknego, króla Francji

EDWARD III, KRÓL ANGLII (1327-1377) od r. 1339 tyt. król Francji Jak wiadomo (110), we Francji stosowano inną zasadę sukcesji tronu – system agnatyczny, przy którym kobiety były od sukcesji wykluczone. W latach 1445 -1485 rozegrała się wojna sukcesyjna Dwóch Róż między pretendującymi do tronu dwiema gałęziami dynastii Plantagenetów: Lancasterów (Czerwona Róża) i Yorków (Biała Róża). Zakończyła się ona objęciem tronu przez krewnego Lancasterów, Henryka Tudora jako Henryka VII (1485). 170. Urzędy nadworne. Podobnie jak w innych monarchiach wczesnofeudalnych król powierzał główne agendy państwowe urzędnikom nadwornym, Spotykamy wśród nich seneszala (steward), cześnika (buttler), komornika (chamberlain), konetabla (constabl) i innych. Urzędy te z czasem nabrały charakteru tytularnego, ale nazwy niektórych przetrwały przez wiele wieków. Dziś jeszcze niektórzy angielscy ministrowie noszą średniowieczne tytuły. Do początku XIII w. najważniejszą rolę odgrywał wielki justycjariusz, będący głównym pomocnikiem i zastępcą króla. Gdy urząd ten zaczął zagrażać władzy królewskiej, zniesiono go, a znaczną część jego uprawnień przeniesiono na kanclerza. Likwidacja głównego urzędu centralnego zdarzała się i w innych monarchiach feudalnych, jak np. likwidacja majordoma w państwie frankońskim (55), seneszala we Francji (95); można też wspomnieć o pod porządkowaniu w Polsce XIII w. wojewody krakowskiego kasztelanowi krakowskiemu. U schyłku XIII w. na czoło urzędników nadwornych wysunął się kanclerz. Posiadał on wielką pieczęć i w związku z tym sprawował kontrolę nad wszystkimi dokumentami wychodzącymi z kancelarii królewskiej. Powierzony mu sąd kanclerski odgrywać będzie później ważną rolę w sądownictwie angielskim i w kształtowaniu się prawa angielskiego (181). 171. Rada Królewska. Dygnitarze nadworni tworzyli Radę Królewską. Obok nich król powoływał też na naradę swych bezpośrednich wasali (tenentes in capite). W ten sposób zgromadzenia na dworze królewskim przybrały dwojaki charakter: zgromadzenia dygnitarzy i kurii feudalnej. Obejmowano je wspólną nazwą kurii królewskiej (curia regis). Kuria miała charakter doradczy, wykonywała też sądownictwo w sprawach między wasalami korony jako sąd parów oraz w innych sprawach, które docierały do sądu królewskiego w drodze apelacji. Rychło zaczęto odróżniać Wielką Radę (Magnum Consilium) i mniej od niej liczną Radę Zwyczajną (Consilium Ordinarium). W miarę rozszerzania się i wzrastającego różnicowania zadań administracyjnych, z kurii zaczęły się wydzielać odrębne organy, przy czym kuria ulegała poważnym przekształceniom. Proces ten dokonywał się w sposób podobny i mniej więcej w tym samym czasie co we Francji (95), w Anglii był on jednak bardziej skomplikowany. Wiązał się z długimi walkami baronów o władzę i z powstawaniem Parlamentu. Zanotujmy na razie jego wyniki. Z kurii angielskiej wywodzą się następujące organa: 1. Exchequer jako najwyższy organ skarbowy i działający w

jego ramach Sąd Exchequeru, o którym niżej. 2. Dwa sądy królewskie: Sąd Óawy Królewskiej (Kings Bench) i Sąd Spraw Pospolitych (Common pleas) (179). 3. Izba Lordów jako wyższa izba Parlamentu oraz sam Parlament (173). 4. Rada Zwyczajna (Ściślejsza). Exchequer zastał wprowadzony do Anglii na wzór podobnej instytucji, która wcześniej rozwinęła się w Normandii. Był to centralny urząd skarbowy, będący równocześnie kasą skarbową, instancją kontrolującą rachunki, zarówno centralne, jak i rachunkowość szeryfów na prowincji, wreszcie trybunałem sądowym dla spraw skarbowych. Instytucja ta działała zdumiewająco sprawnie. Śladem jej działalności są tysiące wielkich zwojów pergaminowych, na których spisywano sprawozdania rachunkowe od końca XII w., zwane Pipe Rolls. Dzięki nim Anglia posiada dokumentację dotyczącą jej dziejów skarbowych bogatszą niż inne kraje europejskie. Sama nazwa Exchequer (łac. Scaccarium, franc. Echiquier) oznacza szachownicę. Exchequer stanowił bowiem Radę Królewską "przy szachownicy" (Curia ad Scaccarium), tzn. obradującą przy stole mającym i nakrycie z kwadratami szachownicy. Szachownica ta ułatwiała dokonywanie obliczeń niezbyt obeznanym z pismem dygnitarzom, pełniąc niejako rolę liczydła. W Exchequerze zasiadało liczne grono dygnitarzy pod przewodnictwem kanclerza szachownicy (Chancellor of Exchequer). Rada Zwyczajna zaczęła się wyodrębniać już w XII w. jako organ skupiający nieliczną grupę wyższych urzędników, blisko współpracujących z królem i przez niego powoływanych. 172. Wielka Karta Wolności z r. 1215. Już w początku XIII w. doszło do otwartej walki baronów z królem (161). Po klęskach poniesionych przez Jana bez Ziemi (160) baronowie w sojuszu z rycerstwem i miastami wymusili na królu w r. 1215 wydanie przywileju zwanego Wielką Kartą Wolności (Magna Charta Libertatum). Jakie znaczenie miał ten przywilej, który uważa się za fakt przełomowy w dziejach ustroju Anglii? Miał on stanowić pierwsze w Anglii sformułowanie wolności osobistych i politycznych o charakterze demokratycznym. Uważano go również za fundament angielskiego ustroju parlamentarnego. Wielka Karta Wolności uważana jest za część składową współczesnej konstytucji angielskiej (328). Przyjrzyjmy się jej treści. Wśród licznych postanowień Wielkiej Karty, ujętych w 63 artykułach, zwrócimy uwagę na cztery sprawy. 1. Artykuł 39 dotyczy wolności osobistej. Mówi on, że "żaden wolny człowiek nie może być uwięziony ani pozbawiony mienia, wyjęty spod prawa czy wygnany, inaczej jak tylko na podstawie prawomocnego wyroku równych mu lub z mocy prawa krajowego". Art. 21 gwarantuje baronom, że będą sądzeni tylko przez iudicia parium. 2. Artykuł 13 potwierdza przywileje miast, w szczególności "dawne wolności i swobody miasta Londynu". 3. Najważniejsze postanowienia zawierają artykuły 12 i 14, przyznają e bowiem specjalne uprawnienia kurii królewskiej. Artykuł 12 postanawia, że dla nałożenia tarczowego i zasiłków lennych (auxilia) konieczna jest zgoda ogólnej Rady Królestwa. W skład tej ogólnej Rady Królestwa, zgodnie z art. 14, wchodzą tylko bezpośredni lennicy króla (tenentes in capite). 4. Artykuł 61 określa sankcje dla przestrzegania postanowień

Wielkiej Karty. Mianowicie baronowie mają wybrać spośród siebie komisję 25 baronów, którzy będą czuwać, aby król przestrzegał przyjętych na siebie zobowiązań. W razie ich złamania przez króla komisja może wezwać do wystąpienia przeciw niemu. Mamy tu więc w sposób najbardziej jasny sformułowane prawo oporu przeciw władcy nadużywającemu władzy. W tym miejscu podkreślić trzeba, że Wielka Karta, podobnie jak często przywileje stanowe, ma formę umowy wzajemnie zaprzysiężonej między królem a kontrahentami. Sama treść powyżej zacytowanych artykułów zawiera szereg niejasności. Wywołują one jeszcze większe wątpliwości, jeżeli wziąć pod uwagę, że późniejsza praktyka zaprzecza treści, nawet niektórych jasnych z pozoru postanowień Wielkiej Karty. Postarajmy się wyjaśnić te trudności, odpowiadając na dwa pytania: 1) Dla kogo przywilej został wystawiony?, 2) W jakim zakresie Karta Wolności weszła w rzeczywistości w życie? Stwierdzić trzeba najpierw, że Wielka Karta była przywilejem dla baronów, wydanym w ich interesie i gwarantującym im uprawnienia. Zawiera też uboczne postanowienia dotyczące miast. Najbardziej dyskutowana jest kwestia związana z art. 39, który mówi o prawach wolnościowych "każdego wolnego człowieka". Usiłowanie nadania temu artykułowi treści demokratycznej i przyjmowanie, jakoby Wielka Karta adresowana była do całej ludności Anglii, wydają się chybione. W każdym razie nie objęła ona licznej jeszcze w początku XIII w. ludności feudalnie zależnej, która stanowiła większość ludności Anglii. Zresztą, jeżeli chodzi o uprawnienia polityczne, to niewątpliwie dotyczyły one tylko baronów, Jako przywilej o charakterze wybitnie klasowym, przyznany baronom, Wielka Karta nie zawiera w sobie nic przełomowego. Weźmy pod uwagę choćby to, że np. przywileje nietykalności osobistej (art. 39), czy prawo oporu (art. 61) znajdą odpowiednik w polskich przywilejach dla szlachty neminem captivabimus z r. 1422 i w art. de non praestanda oboedientia z r. 1501. Przyjmując, że Karta Wolności wydana była dla możnowładztwa feudalnego, nie można nie doceniać tych artykułów, które mówią o prawie oporu, przede wszystkim jednak artykułów 12 i 14, przyznających zgromadzeniu baronów na Wielkiej Radzie wyłączne prawo uchwalania podatków. O takie samo prawo ubiegać się będzie później Parlament. I otóż te właśnie artykuły :nie weszły w życie. Rzecz znamienna, że w późniejszych redakcjach Wielkiej Karty, poczynając od pierwszego jej zatwierdzenia przez Henryka III w r. 1216, właśnie artykuły 12 i 14 oraz 61 zostały celowo pominięte. Od daty wystawienia Wielkiej Karty w r. 1215 do wyłonienia się instytucji Parlamentu i zdobycia przezeń prawa uchwalania podatków wiodła droga długa i zawiła. W każdym razie Wielka Karta nie stworzyła Parlamentu, lecz wyznaczała kierunek, który prowadził do jego powstania. Ograniczając w ten sposób rolę historyczną Wielkiej Tarty dla rozwoju ustroju w Anglii w XIII w., nie można zaprzeczyć ogromnego wpływu, jaki wywierała ona później na kształtowanie się angielskiej ideologii konstytucyjnej. W artykułach Wielkiej Karty doszukiwano się z biegiem czasu źródła postępowych programów politycznych, wysnuwano z nich wnioski o różnorodnej treści. W XVI w. Wielka Karta służyła szlachcie i mieszczaństwu jako narzędzie walki przeciw królowi i feudałom, w XVII w, jako narzędzie mas ludowych przeciw republice burżuazyjnej (ruch levellerów), w XIX w. jako podstawa liberalnej, burżuazyjnej konstytucji angielskiej. Gloryfikowano Wielką Kartę i traktowano jako świętość

narodową. A przecież w perspektywie XIII w. nie była ona niczym innym, jak przywilejem dla baronów, etapem w ich walce o ograniczenie władzy królewskiej. 173. Początki Parlamentu. Parlament wywodzi się genetycznie, podobnie jak francuskie Stany Generalne {112), z kurii królewskiej, w szczególności z Wielkiej Rady. Niełatwo jest określić datę powstania Parlamentu. Uznać można za datę początkową tę datę, od której Wielka Rada przestała być zjazdem feudałów i przekształciła się w organ stanowy reprezentujący wszystkie uprzywilejowane stany. Za datę taką uznać można rok 1265. Odpowiednikiem jej we Francji jest data pierwszego powołania Stanów Generalnych- z udziałem miast w r. 1302. Omówiona wyżej Wielka Karta z r. 1215 stanowiła etap na drodze rozszerzenia uprawnień Wielkiej Rady jako organu samych baronów. Odtąd toczyły się zaciekłe spory baronów z królem o odzyskanie i rozszerzenie przyznanych im w r. 1215 uprawnień. Król w walce z baronami szukał oparcia w rycerstwie i mieszczaństwie. Stany te nie były przychylne przewadze baronów, ale również nie były skłonne popierać nadmiernego wzrostu władzy królewskiej, same bowiem zainteresowane były w uzyskaniu również i dla siebie wpływu na zarząd państwa. Już od r. 1213 królowie powoływali czasem Wielką Radę w rozszerzonym składzie, wzywając na nią przedstawicieli rycerstwa wyznaczonych przez szeryfów w liczbie po dwóch albo czterech z hrabstwa. W latach 1254 i 1264 delegaci ci byli już wybierani w hrabstwach, a nie powoływani przez szeryfów. .Po klęsce zadanej Henrykowi III przez Szymona de Montfort (pod Lewis w r. 1264) w Wielkiej Radzie, zwołanej w r. 1265, pojawił się jeszcze jeden element nowy, przedstawiciele miast. Tak więc w r. 1265 Wielka Rada wystąpiła jako reprezentacja trzech stanów i dlatego datę tę przyjmujemy za datę powstania Parlamentu. W tym samym czasie pojawił się też i sam termin Parlament na określenie rozszerzonej Rady. Dalsze kształtowanie się Parlamentu, jego składu i kompetencji, przechodziło długą ewolucję z nawrotami rządów baronów albo też osobistych rządów królewskich. Ogólnie stwierdzić trzeba, że dopiero w ciągu XIV w. Parlament skrystalizował się w formach, które w głównym zarysie przetrwały po dzień dzisiejszy. Mówiąc więc o początkach Parlamentu należy pamiętać o tym, że Parlament angielski w r. 1265 nie pojawił się w formie gotowej, lecz kształtował się na przełomie XIII i XIV w. Poniżej przedstawiamy strukturę Parlamentu w jego wykształconej postaci w XIV i XV w. l74. Skład Parlamentu. Parlament uformował się jako ciało dwuizbowe. Wyższą Izbę stanowiła Izba Lordów, Izbę Niższą - Izba Gmin. 1. Izba Wyższa (Upper House), która z czasem przyjęła nazwę Izby Lordów (House of Lords), była niejako kontynuacją Wielkiej Rady. W skład jej wchodzili przedstawiciele kościoła (arcybiskupi, biskupi i opaci) oraz możnowładcy świeccy, a więc bezpośredni wasale króla, parowie Anglii. Skład ten ulegał stałemu powiększaniu przez osoby, które król wprowadzał do Izby Lordów, nadając im godność para (164). 2. Izba Niższa (Lawer House) albo Izba Gmin (House of Commons) wyodrębniła się dopiero w XIV w. jako oddzielne kolegium; zasiadali w niej przedstawiciele rycerstwa (hrabstw)

i uprzywilejowanych miast. Byli oni powoływani w XIII w. na rozszerzone Wielkie Rady. Dopiero w XIV w. ustaliła się zasada, że zasiadali oni wspólnie w jednym kolegium i wspólnie podejmowali uchwały. Jedni i drudzy powoływani byli w drodze wyborów. Wszystkie hrabstwa powoływały po dwóch posłów. Miasta delegowały również po dwóch posłów, lecz uprawnienie to przysługiwało jedynie tym miastom, które miały na to przywilej. W XIII w. uprawnienia te miało tylko ?i miast, natomiast w XV w. liczba uprawnionych miast wzrosła do 112. Delegowały one 224 posłów, gdy tymczasem hrabstwa, których było tylko 37, delegowały zaledwie 74 posłów. Tak więc ilościową przewagę w Izbie Gmin mieli mieszczanie. Interesy rycerstwa były jednak zabezpieczone w ten sposób, że funkcje przewodniczącego Izby (speaker) sprawował wybrany przez Izbę przedstawiciel rycerstwa. Sposób dokonywania wyborów w hrabstwach został unormowany dopiero w XV w., a ustawa z r. 1429 obowiązywała aż do reformy wyborczej z r. 1832 (461). Czynne prawo wyborcze przysługiwało właścicielom ziemskim z obszaru hrabstwa, mającym określone, i to wysokie dochody. Ten wysoki cenzus majątkowy odsuwał od praw wyborczych wielką liczbę małych właścicieli ziemskich. Na szczególną jednak uwagę zasługuje to, że nie pozbawiał on praw politycznych odpowiednio zamożnych wolnych właścicieli (freeholders), nie należących do szlachty. Jeżeli chodzi o bierne prawa wyborcze, to obowiązywała zasada. że z hrabstwa wybierać można tylko szlachcica. W miastach o prawach wyborczych decydował, podobnie jak w hrabstwach, wysoki cenzus majątkowy. Zapewniało to wpływ na wybory patrycjatowi miejskiemu. Posłowie związani byli, podobnie jak w innych zgromadzeniach stanowych na kontynencie, instrukcjami swych wyborców. Byli więc reprezentantami swego stanu lub regionu, a nie reprezentantami narodu. Już jednak w XV w. torowało sobie w Anglii drogę pojęcie mandatu poselskiego jako reprezentacji narodowej. Oznaczało to, że poseł mógł głosować według swego swobodnego uznania - inaczej niż dawniej, gdy będąc skrępowany instrukcją, reprezentował tylko partykularne, a nie ogólnonarodowe interesy swego kraju. Posłowie byli chronieni szczególnym mirem królewskim, co stanowiło zapowiedź przyszłej zasady nietykalności poselskiej. 175. Uprawnienia Parlamentu. Do Parlamentu należały sprawy ogólnopaństwowe, uprawnienia sądowe i finansowe. Izba Lordów po nadto, jako kontynuacja dawnej Wielkiej Rady, zachowała niektóre inne, z dawna przysługujące jej uprawnienia. 1. Dziedzina sądownictwa. Izba Lordów, mimo wyodrębnienia się z kurii królewskiej specjalnych sądów królewskich (171, 179), zachowała tradycyjne kompetencje w dwu dziedzinach: 1) jako najwyższa instancja sądowa, do której można było w określonych wypadkach skierować skargę odwoławczą; 2) jako kontynuacja lennego iudicium parium dla sądzenia przestępstw popełnionych przez lordów. Szczególnie ważną funkcją sądową Parlamentu było sądzenie spraw na podstawie impeachment. Termin ten oznaczał skargę, którą mogła wnieść Izba Gmin przeciw osobom oskarżonym o nadużycie władzy. Sprawę wniesioną przez Izbę Gmin rozstrzygała nieodwołalnie Izba Lordów. Była to więc forma kontroli Parlamentu nad władzą wykonawczą - bardzo silna broń, którą mógł dysponować Parlament w walce z królem i jego

urzędnikami. Instytucja impeachment stanie u podstaw przyszłej, burżuazyjnej odpowiedzialności konstytucyjnej ministrów (323, 325). Od XV w. Parlament mógł ponadto pozbyć się niewygodnego sobie przedstawiciela władzy przez uchwalenie ustawy zwanej act of attainder, orzekającej karę śmierci lub wygnania - bez żadnego postępowania sądowego. 2. Dziedzina finansów. Główną siłę Parlamentu, jak we wszystkich zgromadzeniach stanowych, stanowiły jego uprawnienia finansowe (112). Potrzeby pieniężne zmuszały panujących do zwracania się do Parlamentu o nowe podatki. W 1297 r. król zobowiązał się do nienakładania nowych podatków bez zgody Parlamentu (sformułowanie tego typu zawierały artykuły 12 i 14 Wielkiej Karty). Parlament dążył ze swej strony do uzyskania kontroli nad uchwalonymi podatkami, co prowadziło do dualizmu administracji skarbowej, królewskiej i stanowej. 3. Dziedzina ustawodawstwa. Parlament miał bardzo daleko idące uprawnienia ustawodawcze. Już w XIV w. uznawana była zasada, że żadna ustawa nie może być ważna bez zgody króla, Izby Lordów I Izby Gmin. Uprawnienia ustawodawcze Parlamentu rozwinęły się z prawa podawania królowi petycji o wydanie ustawy regulującej daną kwestię. Król mógł zadośćuczynić petycji lub ją odrzucić. Ponieważ kancelaria redagowała często ustawę niezgodnie z brzmieniem petycji, od połowy XV w. Izba Gmin sama przygotowywała odpowiedź na petycję w formie projektu ustawy. Projekt ten, czyli bill, musiał być uchwalony kolejno przez obie Izby, tzn. z Izby Gmin przechodził do Izby Lordów, a następnie przesyłany był królowi do zatwierdzenia. Jeżeli projekt był wniesiony przez Izbę Lordów, to przechodził do Izby Gmin, a z kolei do króla. Dopiero po przyjęciu projektu przez obie Izby i zatwierdzeniu przez króla, który mógł odmówić swej zgody, projekt stawał się ustawą - act. Inicjatywę ustawodawczą miał również król. Jak z tego wynika, król miał w Parlamencie stanowisko równorzędne z Izbą Lordów i z Izbą Gmin. To, że król nie podlegał Parlamentowi, z drugiej zaś strony to, że Parlament posiadał zagwarantowaną szeroką sferę swobodnego działania i wysokie uprawnienia, tworzyło typowy dla Anglii układ równowagi między władzą monarszą a władzą Parlamentu (King in Parliament). Stanowisko króla w Parlamencie wzmocnione było tym, że jedynie od niego zależało jego zwołanie. Król zwoływał Parlament wtedy, kiedy chciał, ale potrzeby finansowe zmuszały go do dość częstego zwoływania Parlamentu; w XIV i XV w. bywał on zwoływany czasem po kilka razy w roku, czasem w odstępach 2 - 4 lat. Również król decydował o miejscu odbycia się Parlamentu. Już od XIV w. Parlament obradował z reguły na terenie Opactwa Westminsterskiego w Londynie. 176. Charakterystyczne cechy średniowiecznego parlamentaryzmu angielskiego. Dzieje Parlamentu angielskiego zasługują na szczególną uwagę z dwóch przyczyn. Po pierwsze, Parlament wykazywał szereg specyficznych cech wyróżniających go od zgromadzeń stanowych na kontynencie. Po drugie, właśnie Parlament angielski, a nie zgromadzenie stanowe, stał się później wzorem dla nowoczesnego parlamentu burżuazyjnego (329). Czym więc różnił się średniowieczny Parlament angielski od współczesnych mu zgromadzeń stanowych w innych krajach Europy? 1. Parlament dzielił się na dwie izby, a nie jak na

kontynencie - na poszczególne stany obradujące odrębnie. W Izbie Gmin zasiadały wspólnie dwa stany, szlachta i mieszczanie. Prawa wyborcze czynne opierały się na cenzusie majątkowym, a nie na przynależności stanowej. Taka właśnie zasada mogła być później stosowana bez istotnych zmian w ustroju burżuazyjnym, który nie uznawał różnic stanowych. Państwo burżuazyjne odrzucić musiało natomiast kontynentalną formę zgromadzeń sianowych, opartą na strukturze feudalnej i na odrębnie obradujących stanach. 2. System dwuizbowy angielski zakładał podejmowanie przez Parlament uchwał w drodze kolejnego rozpatrywania spraw przez obie izby. Tymczasem w innych zgromadzeniach stanowych każdy stan obradował i podejmował uchwały oddzielnie i niejako równolegle, niezależnie od obrad innych stanów: System angielski znalazł później zastosowanie w dwuizbowych burżuazyjnych organach ustawodawczych. 3. Król miał w Anglii stanowisko równorzędne z obu izbami. Tymczasem na kontynencie zwykle brak było równowagi mię dzy monarchią a zgromadzeniem stanowym i bądź to monarcha podlegał przewadze zgromadzenia, bądź to zgromadzenie stanowe było ściśle pod porządkowane monarsze. 4. Instytucja angielska impeachment (oraz act of attainder) stanowiła formę kontroli Parlamentu nad organami władzy królewskiej. Stoi ona u podstaw prawnej, a także i parlamentarnej odpowiedzialności ministrów w państwie burżuazyjnym. 5. Średniowieczny Parlament wykształcił podstawy instytucji nietykalności poselskiej i reprezentacji narodowej posłów, które to zasady należeć będą do podstawowych filarów burżuazyjnego-parlamentaryzmu. 177. Zarząd lokalny. Pod względem terytorialnym Anglia od podboju dzieliła się na hrabstwa (shire). Podział ten, nawiązujący do tradycji anglosaskiej, utrzymał się w głównym zrębie po dzień dzisiejszy: Hrabstwa były nadawane normalnie jako lenno wybitnym wasalom. Nosili oni tytuł hrabiów (earl) i przenosili go dziedzicznie na swoich potomków. Tytuł hrabiego nie dawał jednak większej władzy, bowiem faktycznie naczelnikiem hrabstwa był nominowany przez króla urzędnik, wicehrabia, zwany szeryfem. W ten sposób królowie angielscy, oddzielając godność hrabiowską od urzędu. szeryfa, zapobiegali znanej na kontynencie feudalizacji hrabstw i przekształcaniu się ich w terytoria lenne. Instytucję szeryfów porównać można z występującymi później we Francji baliwami (116). Szeryf był nominowany przez króla i pobierał uposażenie pieniężne w formie części dochodów ściągniętych przezeń z hrabstwa. Tendencje feudałów, by urząd szeryfa przekształcić w urząd dziedziczny, nie dały rezultatu. Już w XII w. król powoływał na szeryfów zwykłych rycerzy. Zasada nominacji królewskiej utrzymała się i później, jednak od XV w. na szeryfa można było powołać jedynie osobę osiadłą w danym hrabstwie. Szeryfowie skupiali początkowo w swym ręku bardzo silną władzę: skarbową, wojskową, sądową i administracyjno-policyjną. W hrabstwach początkowo pewną rolę odgrywały zgromadzenia ludności tych okręgów. Okręgi te dzieliły się na setnie, w których też odbywały się zgromadzenia. Zgromadzenia hrabstw i setni, w nawiązaniu do miejscowej tradycji anglosaskiej, posiadały przede wszystkim władzę sądową, którą z czasem utraciły.

Władza szeryfa ulegała w ciągu wieków stopniowemu ograniczaniu: W szczególności w XIII w. szeryf stracił swą władzę sądową i wiele f uprawnień administracyjnych na rzecz nowych lokalnych organów o charakterze samorządowym. 178. Początki samorządu lokalnego. Anglia była kra jem, w którym administracja lokalna oparła się szeroko na samorządzie lokalnym. Początki tego systemu wywodziły się jeszcze z czasów wczesnego feudalizmu. Istota samorządu lokalnego polegała na tym, że na danym terenie zadania publiczne wykonywane są nie przez nominowanych urzędników państwowych, lecz przez organy reprezentujące ludność danego terenu i przez nią wybrane, lub też przez organy, które wprawdzie są formalnie nominowane przez władzę państwową, ale pod tym zasadniczym warunkiem, by osoby nominowane pochodziły z danego terenu, by były w nim osiadłe i w ten sposób z nim związane. Jedną z rozpowszechnionych form samorządu lokalnego był samorząd miejski, wprowadzony, w mniejszym lub większym zakresie, do miast, zarówno w Anglii, jak i na kontynencie. Miał on charakter stanowy, gdyż o obsadzie organów miejskich decydował stan mieszczański. W monarchiach stanowych, obok samorządu miejskiego, kształtowa1y się różne inne formy samorządu lokalnego, lecz i ten samorząd przybierał zwykle charakter samorządu stanowego, tzn. wyrażał się w opanowaniu zarządu danej prowincji czy okręgu przez miejscową klasę feudalną. Typowym przejawem podobnego samorządu był polski samorząd ziemski lub samorząd ziemski rosyjski (215). W Anglii średniowieczny samorząd wyrażał się w przejęciu części funkcji administracyjnych w hrabstwach przez rycerstwo. Wiązało się to z powstaniem nowej, konkurującej z szeryfem instytucji sędziów pokoju (justices of the peace). Instytucja ta wywodziła się od wprowadzonych w XII w. strażników pokoju. Od końca XIV w. w każdym hrabstwie powoływano 8 sędziów pokoju. Pozyskali oni uprawnienia administracyjne i ostatecznie skupili w swym ręku władzę sądową w sprawach kar- nych oraz prawie całą administrację hrabstwa. Sędziów pokoju, podobnie jak szeryfów, mianował król, który nie pozwolił sobie odebrać tego uprawnienia przez szlachtę. W początku XV w. ustalono jednak, podobnie jak w odniesieniu do urzędu szeryfa, że sędzią pokoju może być tylko osoba osiadła w hrabstwie i posiadająca określony wysoki majątek. Dawało to gwarancję, że urząd znajdzie się w ręku zamożniejszego rycerstwa. W ten sposób szlachta zdobyła dla siebie urzędy zapewniające jej władzę. Z działalnością samorządu pozostawało w związku powoływanie przez ludność sędziów przysięgłych, w czym wyrażał się współudział ludności w wymiarze sprawiedliwości (180). W średniowieczu zarysowały się również podstawy samorządu lokalnego na niższym szczeblu Mianowicie parafie zaczęły przejmować obok kościelnych funkcji także i administracyjne uprawnienia. I79. Sądownictwo. Rysem znamiennym rozwoju średniowiecznej Anglii było to, że monarchia zdołała utrzymać w swym ręku władzę sądową. A właśnie zabezpieczenie pokoju w państwie, sądownictwo, stanowiło jedną z podstawowych funkcji państwa wczesnofeudalnego. Na kontynencie przejęcie przez wasali

uprawnień sądowych przyczyniło się wydatnie do powstania rozdrobnienia feudalnego. W Anglii specyficzna struktura lenna umożliwiła monarchii zapobieżenie temu, by immunitety sądowe przyznawane wasalom nie doprowadziły do pozyskania przez nich wyższego sądownictwa. Wprawdzie i tu rozwinęły się w XII w. sądy immunitetowe, tzw. sądy baronialne i dworskie, sprawowane przez wasali, lecz ulegały one rychłej likwidacji pod wpływem rozkwitu sądownictwa królewskiego. Od końca XII w. kształtowała się w Anglii nowa struktura sądownictwa królewskiego. Wywołało to niezadowolenie feudałów, którzy w obawie przed nadmiernym jego rozwojem spowodowali wydanie przez króla w r. 1295 Statutu Westminsterskiego, w którym król zrzekał się formalnie dalszego rozszerzania zakresu działalności swych sądów i obiecywał utrzymanie. status quo. W istocie też utrwalona już w XIII w. struktura sądowa przetrwała w głównych zrębach do XIX w. Na szczeblu centralnym funkcje sądowe wykonywane w imieniu króla, głównie przez kurię królewską, rozdzielone zostały między wyłonione przez nią organa w sposób następujący (171). 1. Izba Lordów zachowała charakter najwyższej instancji odwo- ławczej oraz uprawnienia do sądzenia lordów (175). 2. Sąd Spraw Pospolitych (Court of Common Please) wyodrębnił się z kurii w XII w. i rozpatrywał przede wszystkim sprawy cywilne. 3. Sąd Óawy Królewskiej (Court of Kings Bench) wyodrębnił się z kurii w XIII w. i rozpatrywał głównie sprawy karne. 4. Sąd Exchequeru zorganizowany został w XIII w. jako organ sądowy dla rozpatrywania skarg przeciw koronie w dziedzinie skarbowej. Wymienione trzy sądy, mające swe siedziby w Westminsterze, określane jako "sądy westminsterskie", swym orzecznictwem przyczyniły się walnie do wykształcenia się w Anglii jednolitego prawa powszechnego – common law (181). 5. Szczególną rolę spełniał w Anglii Sąd Kanclerski. Władza sądowa kanclerza wyrosła z praktyki samodzielnego załatwiania przezeń petycji kierowanych do króla. W sądzie tym stosowano postępowanie uproszczone, mniej formalne, jakby tego wymagało prawo powszechne (common Law), przy czym w wyrokowaniu kierowano się zasadą słuszności - equity. W ten sposób Sąd Kanclerski od końca XV w. wywierał poważny wpływ na kształtowanie się prawa w Anglii i korygowanie prawa powszechnego systemem equity (181). 6. W XIV w. ustaliła się organizacja sądów koronnych delegowanych (Courts of Assize). Sędziowie koronni od początku sprawowali funkcje objazdowe i rozpatrywali sprawy sądowe w terenie. Do ich kompetencji należały sprawy cywilne oraz sprawy karne, w konkurencji z sądami pokoju. Jednakowoż najcięższe sprawy były zastrzeżone ich wyłącznej kompetencji. W XIV w. dokonano podziału całej Anglii na 6 okręgów sądowych (circuit), które były terenami objazdu delegowanych sędziów koronnych. Podział ten utrzymał się do 1873 r. (465). 7. Wyżej omówiono już funkcje sądowe sędziów pokoju (178). Sądy królewskie i sądy pokoju faktycznie doprowadziły inne sądy lokalne do upadku. Nadal funkcjonowały jedynie sądy kościelne, których kompetencja ulegała stopniowemu ograniczeniu. 180. Sądy przysięgłych. Już w XIII w. rozwijała się w Anglii instytucja sądów przysięgłych. Miała ona stać się wzorem dla ława przysięgłych, które w. XIX w. wprowadzone zostały we wszystkich niemal

państwach burżuazyjnych na kontynencie; dlatego też zasługują one na szczególną uwagę. Sąd przysięgłych nie oznacza jakiegoś szczególnego sądu specjalnej kompetencji. Pojęcie to nie dotyczy organizacji sądownictwa, lecz należy do sfery postępowania sądowego. Sąd przysięgłych był więc instytucją procesową, szczególną formą udziału czynnika ludowego, a więc niefachowych przedstawicieli społeczeństwa w wymiarze sprawiedliwości. Udział czynnika ludowego w wymiarze sprawiedliwości, powszechny w sądownictwie społeczeństw mało rozwiniętych (57), nie był obcy krajom kontynentalnym i w średniowieczu; wyrażał się on udziałem obieralnych ławników w sądach miejskich itp. Ewolucja sądów przysięgłych w Anglii trwała kilka wieków i zakończyła się w XVI w. Zasadą było to, że hrabstwa wybierały stosowną liczbę sędziów przysięgłych spośród osiadłych w hrabstwie właścicieli ziemskich, mających określony dochód roczny. Decydowało to o składzie klasowym ławy przysięgłych. Oczywiście kwalifikacje fachowe nie były wymagane, przysięgli mieli bowiem tylko współpracować z nominowanymi sędziami, a więc sędziami pokoju lub sędziami koronnymi. Współudział sędziów przysięgłych w wymiarze sprawiedliwości mógł przybierać trojaką formę; konstytuowali oni: 1) Wielką Óawę, 2) Óawę orzekającą dla spraw karnych, albo 3) Óawę dla spraw cywilnych. 1. Zadaniem Wielkiej Óawy, składającej się z 23 przysięgłych, było zbadanie tego, czy w danej sprawie istnieje podstawa do nadania dalszego biegu oskarżeniu. Wielka Óawa więc albo umarzała sprawę, albo kierowała ją do Óawy orzekającej dla spraw karnych w celu jej osądzenia. Decyzja zapadała zwykle większością głosów. 2. Óawa orzekająca dla spraw karnych składała się z ławy przysięgłych i fachowych sędziów nominowanych. Istota rzeczy polegała więc na oddzieleniu orzeczenia o winie od orzeczenia o wymiarze kary. Óawa przysięgłych orzekała o winie, a sędziowie fachowi o karze. Rozprawie przewodniczyli sędziowie fachowi. Oni formułowali pod adresem sędziów przysięgłych pytania dotyczące winy skarżonego. Następnie ława przysięgłych wydawała werdykt, w którym albo potwierdzała winę, albo uznawała niewinność oskarżonego. Werdykt musiał zapaść jednomyślnie. Na tym kończyła się rola przysięgłych. W wypadku potwierdzenia winy sędziowie stosując znane im przepisy prawne ustalali karę i wydawali wyrok. 3. W podobny sposób jak Óawa orzekająca dla spraw karnych, funkcjonowała Óawa dla spraw cywilnych. Sprawa była tu utrud- niona przez to, że w sprawach cywilnych nie orzeka się o winie i dlatego niełatwo było rozgraniczyć kompetencję między ławą przysięgłych a sędziami. W praktyce przysięgli orzekali o stanie faktycznym, a sędziowie fachowi na podstawie orzeczenia ławy przysięgłych stasowali w swej decyzji przepisy prawa. Jak wspominaliśmy, instytucja sądów przysięgłych utrzymała się w Anglii po dzień dzisiejszy i była recypowana w XIX w. na kontynencie. Dodajmy, że recepcja ta dotyczyła niemal wyłącznie Óawy orzekającej dla spraw karnych (367, 521). IV. ŹRÓDÓA PRAWA 181. Powstanie systemu common law i systemu equity.

Ustawodawstwo królewskie odgrywało w Anglii średniowiecznej większą rolę niż w feudalnych monarchiach na kontynencie. Wynikało to ze szczególnie wysokiego autorytetu władzy królewskiej. Ustawy królewskie nosiły różne nazwy: konstytucji, assyz (assisae), od XIV w. pojawia się nazwa "statut". Później źródłem ustawodawstwa stał się Parlament. Na tych podstawach tworzyło się prawo ustawowe (statute law), które rzadko wkraczało w dziedzinę prawa sądowego. Uważa się dość powszechnie, że w Anglii od średniowiecza po dziś dzień stosuj e się wyłącznie prawo zwyczajowe (common law) w przeciwieństwie do wszystkich prawie państw europejskich, które w dobie feudalizmu posługiwały się wprawdzie również prawem zwyczajowym, ale które w XVIII - XX w. dokonały kodyfikacji swych praw i uznały jako podstawowe źródło prawa ustawę (prawo stanowione). W poglądzie takim tkwi zbytnie uproszczenie, które zaciemnia rzeczywisty stan rzeczy. Istotnie Anglia nie przeprowadziła żadnej kodyfikacji i tak samo jak u schyłku średniowiecza, tak i dziś stosuje przede wszystkim tzw. common law. Anglia zatem nie stosowała ani nie stosuje prawa stanowionego w formie ogólnych kodyfikacji całych dziedzin prawa. Czyżby to jednak oznaczało, że angielskie prawo powszechne (common law) jest prawem zwyczajowym? Tak istotnie należałoby przyjąć, gdyby uznać, że istnieje tylko alternatywa: albo prawo stanowione, albo prawo zwyczajowe. Tymczasem sama geneza i sposób stosowania common law wskazuje na to, że nie można go określić jako prawo stanowione, ani jako prawo zwyczajowe, powstawało ono bowiem w inny jeszcze sposób. Już na pierwszy rzut oka uderza podstawowa różnica między znanymi nam sposobami występowania na kontynencie prawa zwyczajowego a common law w Anglii. Polega ona na tym, że common Law od XIII w. występowało jako jednolite, powszechne prawo w całym królestwie, gdy tymczasem na kontynencie znamieniem prawa zwyczajowego był z reguły jego partykularyzm. Swoją jednolitość common Law nie zawdzięcza ani oparciu się na jakimś jednolitym prawie zwyczajowym anglosaskim, które w Anglii nigdy nie istniało, ani na ustawodawstwie, lecz na tym, że ukształtowało się ono jako prawo powszechne pod wpływem orzecznictwa sądów królewskich. Normandowie nie zastali na terenie Anglii w r. 1066 jednolitego zwyczajowego prawa anglosaskiego, lecz dość wysoko rozwinięte, różnorodne lokalne prawa zwyczajowe. Sami przynieśli ze sobą zwyczajowe prawo normandzkie. Te prawa zwyczajowe były początkowo stosowane przez sądy lokalne (w hrabstwach i w setniach) i przez sądy immunitetowe. Równocześnie kształtowały się i rozwijały sądy królewskie, zarówno centralne, jak i koronne, odbywające się w hrabstwach. Otóż te właśnie sądy stworzyły jednolite powszechne prawo dla całej Anglii, prawo znane pod nazwą common law. Oczywiście, sądy królewskie w pewnej mierze korzystały z istniejących zwyczajów prawnych, odegrały jednak rolę niwelacyjną i doprowadziły do likwidacji lokalnych praw zwyczajowych. Mianowicie wpływ decydujący na powstawanie i tworzenie się common law odgrywały precedensy, tzn. wyroki wydawane poprzednio w podobnej sprawie przez sąd królewski. Największe znaczenie miały tu oczywiście wyroki królewskich sądów "westminsterskich" (179). Ich właśnie orzecznictwo stało u podstaw powstania common Law jako prawa precedensowego. Common law stworzyło bardzo sztywne normy prawne, zwłaszcza w zakresie postępowania sądowego. Należało znaleźć jakiś środek, który by pozwolił na uzupełnianie i poprawianie common

Law. Środkiem takim stało się wprawdzie później, bo głównie od XVI w., stosowanie norm słuszności - equity. Normy słuszności stosował sąd kanclerski (170). Na podstawie orzecznictwa "sądów westminsterskich", stosujących common law, oraz sądu kanclerskiego ukształtuje się w XVI w. swoisty dualizm prawa angielskiego, opierającego się równocześnie i na common law, i na systemie equity. Ta dwoistość prawa angielskie go stanowi zjawisko trudno zrozumiałe dla prawników w krajach kontynentalnych Europy, gdzie pod wpływem prawa rzymskiego ukształtował się jednolity system prawa cywilnego (457). A przecież dzieje prawa rzymskiego w starożytności znały okres rozwoju, w którym istniał dualizm prawa zbliżony swym charakterem do angielskiego dualizmu systemu equity i common Law. W okresie schyłkowym rzymskiej republiki obok sztywnego systemu prawa cywilnego powstał drugi system, prawa pretorskiego (ius honorarium i ius gentium), którego zadaniem było po prawianie i uzupełnianie prawa cywilnego (33). Dalszy rozwój prawa w Rzymie doprowadził da ziania się obu systemów w postaci jednolitego ius civile, natomiast w Anglii dualizm panuje do dziś. Rzecz znamienna, że w Anglii prawo rzymskie nie wywarło prawie żadnego wpływu na rozwój prawa prywatnego. Tę odporność Anglii wobec średniowiecznej ekspansji prawa rzymskiego można wyjaśnić tym, że w okresie wysokiego nasilenia się tej ekspansji w XIV - XV w. Anglia miała już własny system prawa "powszechnego". Ta właśnie powszechność prawa stanowiła o wyższości common law nad panującym na kontynencie partykularyzmem prawnym. Kraje kontynentalne, nie mające żadnego prawa powszechnego, poddawały się łatwiej prawu rzymskiemu, które przyniosło im gotowe i jednolite wzory. Przecież we Włoszech czy w Niemczech jako prawo powszechne traktowano właśnie prawo rzymskie (276). To, że angielskie prawo prywatne okazała się odporne na wpływy prawa rzymskiego, nie oznacza wcale, by prawo rzymskie było w Anglii nieznane. W Anglii, podobnie jak na kontynencie, na uniwersytetach nauczano prawa rzymskiego i kanonicznego. Przedmiotem nauczania stało się prawo angielskie dopiero w XVIII w. Ale prawo angielskie kształtowane było przez praktyków. Sędziowie angielscy, a więc ludzie, którzy tworzyli prawo swoimi precedensowymi wyrokami, nabywali wiedzę prawniczą nie na uniwersytetach, lecz w ramach własnych korporacji, skupiających prawników-praktyków, w tzw. Inns. Ich właśnie cechowała duża niechęć wobec prawa rzymskiego, jako prawa obcego. W ten więc sposób ukształtował się odrębny angielski system prawny o całkiem swoistym charakterze. System ten utrzymał się po dzień dzisiejszy w Anglii i w krajach, które się na nim oparły, jak np. w Stanach Zjednoczonych Ameryki i w Kanadzie. Jest on odmienny od systemu dominującego na kontynencie europejskim (467, 468, 533). Tam bowiem dokonało się pod wpływem prawa rzymskiego wzajemne zbliżenie się i upodobnienie różnorodnych systemów prawnych, a w każdym razie przyjęcie podstawowych pojęć prawa rzymskiego (279), odmiennych od pojęć prawnych, jakie wykształciły się w Anglii. Prawo rzymskie, aczkolwiek nie nadało kształtu angielskiemu prawu prywatnemu, przecież, wywierało wpływ na inne dziedziny prawa. Sądy kościelne w Anglii stosowały, tak jak na kontynencie, prawo kanoniczne, tak blisko z prawem rzymskim związane. Podobnie dużą rolę odgrywało prawo rzymskie w kształtowaniu się pojęć o państwie. W XVI w. znajdzie ono w Anglii gorliwych propagatorów w królach, którzy szukać będą w

nim oparcia dla utrwalenia rządów absolutnych. 182. Źródła poznania prawa. Z tego, co wyże j powiedzieliśmy o roli orzecznictwa sądów królewskich w tworzeniu się common law, wynika, że podstawowym źródłem poznania tego prawa mogły być tylko wyroki i akty sądów królewskich. Protokoły rozpraw sądowych i wyroki, tzw. records i reports, zaczęto spisywać bardzo dawno jako przedsięwzięcie prywatne. Od XIV w. spisy dokonywane przez specjalnie opłaconych prawników nabrały charakteru urzędowego. Publikowano je pod nazwą Yearbooks. Ważnym źródłem poznania prawa są też dzieła prawników angielskich. Do nich należy traktat z XII w. o prawach i zwyczajach Anglii za Henryka II, którego autorstwo przypisuje się justycjariuszowi królewskiemu, Ranulfowi Glanvill. Wielki wpływ na rozwój prawa miało cieszące się olbrzymim autorytetem dzieło wybitnie wykształconego prawnika, sędziego praktyka, Henryka Bractona - O prawach i zwyczajach Anglii ksiąg pięć, powstałe w połowie XIII w. Wreszcie w XV w. powstał traktat Jana Fortescue, również sędziego - O pochwale praw Anglii, spisany w formie dialogu między zwolennikiem prawa rzymskiego i obrońcą prawa angielskiego. Autor starał się udowodnić wyższość prawa angielskiego nad prawem rzymskim. V. CHARAKTERYSTYKA OKRESU 183. Główne cechy wyróżniające. 1. W rozwoju państwa angielskiego XI - XV w. wyróżnić można dwa okresy: okres monarchii wczesnofeudalnej i okres feudalnej monarchii stanowej. Za datę rozgraniczającą te dwa okresy przyjmujemy rok 1265 jako datę ważną w dziejach parlamentaryzmu angielskiego, powołania po raz pierwszy na W ielką Radę przedstawicieli miast. 2. Cechą specyficzną rozwoju państwa angielskiego było to, że Anglia nie przeżyła okresu rozdrobnienia feudalnego. 3. Anglia od r. 1066 do r. 1265 miała cechy monarchii wczesnofeudalnej, przewagę rozwiniętych już struktur feudalnych, silną władzę monarszą, panującą nad tendencjami odśrodkowymi baronów. 4. Długie utrzymanie przez króla angielskiego silnej władzy wynikało ze specyficznych warunków rozwoju państwa zorganizowanego w XI w. przez najeźdźców normandzkich. Władza królewska miała swe ugruntowanie w koncepcji patrymonialnej państwa, w narzuceniu Anglii systemu lennego w formie, która zapobiegała feudalizacji urzędów i powstaniu zwartych lenn - takich, jakie na kontynencie doprowadziły do powstania władztw terytorialnych. Umożliwiło to monarchii zorganizowanie sprawnego zarządu lokalnego, utrzymanie w swym ręku sądownictwa, oparcie panowania na sprawnej organizacji wojskowej i na dobrych finansach. 5. Wiek XIII był okresem zmagania się monarchii z sięgającymi po władzę baronami. Zakończył się on powstaniem Parlamentu i przekształceniem się państwa w feudalną monarchię stanową. 6. Charakter monarchii stanowej nadał Anglii ustrój społeczny oparty na podziale na stany. Stany miały udział we władzy za pośrednictwem Parlamentu i swych organów samorządowych w hrabstwach i miastach.

Przedziały klasowe między poszczególnymi stanami były jednak mniej ostre niż w krajach kontynentalnych Europy. 7. Parlament angielski miał wiele cech specyficznych, różniących go od zgromadzeń stanowych na kontynencie (176). Rozdział XII PAŃSTWO KIJOWSKIE W OKRESIE MONARCHII WCZESNOFEUDALNEJ (X - XI W.) I. RYS HISTORYCZNY 184. Powstanie państwa ruskiego. Kształtowanie się organizacji plemiennych u Słowian i następnie procesy wyrastania z nich wyższorzędnej organizacji politycznej nie są w całości wyjaśnione (39). Najstarsze źród- łowe wiadomości o słowiańskich organizacjach politycznych dotyczą Słowian wschodnich. Mianowicie pisarze bizantyńscy z VI w. (Prokopiusz z Cezarei i inni) pisząc o Słowianach wschodnich nazywają ich Antami. Mówią również o tym, że dzielą się oni na plemiona, że plemiona te mają swoich przywódców i że najważniejsze sprawy rozstrzygane są na wiecach. Źródła późniejsze, poparte znaleziskami archeologicznymi, pozwalają na odtworzenie dalszych etapów kształtowania się państwowości ruskiej, aż do powstania potężnego państwa kijowskiego na przełomie IX i X w. Domyślać się więc można powstawania w VIII i IX w. organizacji plemiennych wśród licznych plemion wschodniosłowiańskich, a więc wśród Słoweńców, czyli Słowian nowogrodzkich nad jeziorem Ilmen, Połoczan nad górną Dźwiną, Dregowiczów nad górnym Niemnem, Drewlan nad Prypecią i innych. W IX w, proces jednoczenia się tych plemion był już zaawansowany, a wiadomość pisarza arabskiego Dżajchaniego (Al- Gaihani) o trzech wielkich państwach wschodniosłowiańskich: Sławii, Kujabii i Artanii każe domyślać się istnienia w tym czasie silniejszych Ośrodków państwowych w Nowogrodzie (Sławia) i w Kijowie (Kujabia). Na przyspieszenie zjednoczenia się plemion wschodniosłowiańskich działały pobudzająco przede wszystkim dwa czynniki: a) dogodne ich położenie na ówczesnych wielkich europejskich szlakach handlowych (187), b) zagrożenie ze strony plemion obcych. Od północy na teren słowiańszczyzny wdzierały się grupy normańskie Waregów (38). Od wschodu ludy słowiańskie były stale zagrożone przez ludy koczownicze, zwłaszcza mongolskie. Po Hunach (IV w.) przeszli przez te ziemie Bułgarzy, których część przesunęła się następnie ku zachodowi. W VIII w. między Wołgą a Donem powstało silne państwo Chazarów. Nacisk ludów wschodnich, Pieczyngów czy Połowców, wpłynął na rychlejsze zespalanie się ludów słowiańskich. Pod koniec IX w. doszło do scalenia dwóch najznaczniejszych państw ruskich powstałych dookoła Nowogrodu i Kijowa. Bezspornie historyczny władca Rusi, książę Nowogrodu Oleg (879 -912) zawładnął Kijowem i rozszerzył panowanie na szereg innych jeszcze plemion ruskich. Wydarzenia te wyznaczają początek wielkiego, państwa staroruskiego, feudalnego państwa kijowskiego.

185. Problem wpływów normańskich na powstanie państwa. W nauce do niedawna rozpowszechniony był pogląd, jakoby państwo ruskie zawdzięczało swój początek normańskim Waregom, przybyłym ze Skandynawii. Teoria ta opiera się na przekazie kijowskiego kronikarza z początku XII w., mówiącym o powołaniu w IX w. na tron nowogrodzki wodza Waregów, Ruryka. Wprawdzie tradycja uznała w owym Ruryku przodka całej książęcej dynastii ruskiej Rurykowiczów, która panowała w Moskwie do końca XVI w., ale podkreślić trzeba, że osoba Ruryka jest postacią półlegendarną. Nie znały jej źródła współczesne, a informuje o niej jedynie źródło 0 300 lat późniejsze. Podobnie legendarną postacią jest rzekomy protoplasta polskiej dynastii, Piast. Miał on żyć w tym samym czasie co Ruryk, a informuje o nim rów źródło 0 300 lat późniejsze - Kronika Galla-Anonima, niemal współczesna latopisowi kijowskiemu, który przekazał wiadomość o Ruryku. Mimo tych wątpliwości, przyjmuje się w nauce za fakt historyczny istnienie Ruryka i to, że był on wodzem drużyny Waregów oraz założycielem dynastii. Nie uzasadnia to jednak jeszcze tezy o powstaniu państwa ruskiego przez najazd germańskich Waregów. Dlatego też tezie wysuwanej przez tzw. normanistów przeciwstawiły się współczesne prace antynormanistów, którzy udowodnili bezpodstawność. Dyskusja ta przypomina dawny, również już przebrzmiały spór na temat genezy państwa polskiego. Tezy normanistów były odpowiednikiem polskiej "hipotezy najazdu", wywodzącej początek państwa polskiego również z najazdu normańskiego. Obie te hipotezy naukowe były szczególnie namiętnie podsycane przez nacjonalistycznych uczonych niemieckich, skłonnych do przesadnej gloryfikacji zasług ludów germańskich dla kultury światowej. Odżyły one po raz ostatni w okresie hitlerowskim i miały wtedy służyć "historycznemu" uzasadnieniu ekspansji Niemiec hitlerowskich na Europę wschodnią. Waregowie niewątpliwie od dawna wchodzili w kontakt z ludami wschodniosłowiańskimi. Przebywali oni tu przede wszystkim jako kupcy. Wpływali swymi łodziami przez Newę, jezioro Óadogę, Wołchow, jezioro Ilmen do Óowat, następnie przenosili swe łodzie lądem do górnej Dźwiny i dalej wodą, Dnieprem wpływali na Marze Czarne i docierali do Bizancjum, gdzie sprzedawali lub wymieniali swój towar, przede wszystkim futra i niewolników. Zdarzało się również, że Waregowie jako najemnicy zaciągali się do oddziałów wojskowych formowanych przez książąt ruskich. W żadnym jednak razie Waregowie docierający na Ruś ani też drużyna Ruryka nie stanowili grupy tak licznej, by można przypisać im zorganizowanie państwowości. Przeciwnie, wszystko wskazuje na to, że organizacja państwowa na Rusi, w szczególności państwo kijowskie, powstało w drodze kilkuwiekowego procesu scalania się i łączenia poszczególnych plemion w organizacje polityczne wyższego rzędu. Podobne procesy dokonywały się tak samo wśród innych plemion germańskich i słowiańskich (36 - 37). Powstanie państwa kijowskiego wykazuje analogie z powstaniem państwa polskiego i czeskiego. Powstało ono jednak wcześniej niż Czechy czy Polska. Tłumaczy się to przede wszystkim tym, że na Rusi, korzystającej ze szczególnie dogodnego położenia geograficznego, wcześniej wzrastało życie gospodarcze, wcześniej wyłoniło się społeczeństwo klasowe, którego wytworem było państwo kijowskie. 186. Rozwój państwa kijowskiego.

Po dokonanym przez Olega połączeniu księstwa nowogrodzkiego z Kijowem nastąpił długi okres umacnianie się monarchii kijowskiej. Po Olegu tron przeszedł na syna Ruryka, Igora (912 -945), po którym regencję objęła wdowa po nim, księżna Olga, następnie na wnuka Ruryka, Świętosława (957 - 972). Władcy ci nawiązali bliskie stosunki handlowe z Bizancjum, obronili państwo przed najazdami Pieczyngów i podbili państwo Chazarów. Do najwyższego rozwoju doszło państwo kijowskie dopiero za panowania syna Świętosława, Włodzimierza (980 - 1015) i następnie za jego wnuka Jarosława (1015 - 1054). Żywe kontakty Rusi z Bizancjum pociągnęły za sobą przyjęcie przez Włodzimierza i jego drużynę chrztu w r. 988, W ten sposób Ruś znalazła się w kręgu kultury bizantyńskiej, która w X w. przeżywała swój rozkwit. Przewyższała ona ówczesną kulturę zachodniego świata chrześcijańskiego, znajdującą się w stanie głębokiego kryzysu. Oddziaływało to korzystnie na podniesienie kulturalne państwa kijowskiego, wpłynęło na powstanie piśmiennictwa i na rozkwit sztuki. Na przełomie pierwszego i drugiego tysiąclecia państwo kijowskie stanowiło również potęgę polityczną znaną w Europie. Świadczyły o tym choćby związki małżeńskie dynastii Rurykowiczów z dynastiami panującymi w Bizancjum, w Anglii, we Francji, w Polsce itd. Porównywano znaczenie państwa kijowskiego z dawnym państwem frankońskim. Zarówno Włodzimierz, jak i później Jarosław liczyć się musieli z tendencjami odśrodkowymi, grożącymi jedności państwa. Obaj zdołali jednak po ciężkich walkach objąć władzę, odsunąć konkurujących pretendentów do tronu i umocnić jedynowładztwo. Po śmierci Jarosława (1054) doszło jednak do podziału państwa między jego synów, z zachowaniem zwierzchniej władzy w ręku najstarszego syna., seniora. Nastąpił, podobnie jak w Polsce po śmierci Bolesława Krzywoustego, okres walk między potomkami Jarosława o władzę zwierzchnią. Jeszcze w początku XII w. doszło do przywrócenia jedności państwa po objęciu tronu wielkoksiążęcego w Kijowie przez Włodzimierza Monomacha (1113 -1125) i jego syna Mścisława -(1125 -1132). Po tym krótkim. okresie tendencje odśrodkowe wystąpiły ze spotęgowaną siłą. Ruś weszła w długi okres rozdrobnienia feudalnego. II. STOSUNKI GOSPODARCZE I SPOÓECZNE 187. Ogólne warunki gospodarcze. Swój świetny rozwój zawdzięczało państwo kijowskie w wysokiej mierze korzystnemu położeniu gospodarczemu. Przez ziemie ruskie przechodziły wtedy szczególnie ważne w skali europejskiej szlaki handlowe. Jak wiadomo, w tym czasie uległa zahamowaniu wymiana między krajami Europy zachodniej j i wschodniej w związku z rozbudową państwa arabskiego (45) i zablokowaniem przezeń szlaków śródziemnomorskich. W tych warunkach prawdziwie międzynarodowego charakteru nabrały szlaki lądowe, które wiązały Europę z Mo rzem Czarnym i Morzem Kaspijskim. Jeden z nich łączył Bałtyk przez a Wołgę z Morzem Kaspijskim i dalej wiązał się ze szlakami azjatyckimi (Bagdad, Chiny); drugi wiązał Bałtyk przez Dźwinę i Dniepr z Morzem Czarnym i dalej prowadził do Bizancjum. Szlakami tymi interesowali się Waregowie, docierający aż do Bizancjum. Z

drugiej strony Bizancjum zorganizowało swoją kolonię na Krymie, by łatwiej przechwytywać towary płynące z dalekiej północy. Sytuacja ta wpływała najkorzystniej na rozwój sił wytwórczych u plemion ruskich. Zaczęły powstawać wzdłuż szlaku dnieprzańskiego silne ośrodki gospodarcze, jak Nowogród, Smoleńsk, Kijów, wreszcie doszło do powstania państwa kijowskiego. Wielcy książęta kijowscy w X w. zawierali kilkakrotnie układy handlowe z Bizancjum dla unormowania wymiany między obu państwami. W XI w. zaczęły pokazywać się na wielkim szlaku objawy kryzysu, wywołane wzmocnionym naciskiem ludów wschodnich zarówno na Bizancjum, jak i na Ruś: Południowe ośrodki gospodarcze zaczęły tracić na znaczeniu, ustępując pierwszeństwa ośrodkom północnym, a w szczególności Nowogrodowi. 188. Ugruntowanie się stosunków feudalnych. Kształtujące się w IX w. państewka ruskie nie były jeszcze państwami feudalnymi, tak jak nie była również feudalna struktura całego społeczeństwa. Powstaje więc problem, kiedy i w jaki sposób ustalił się na Rusi feudalizm. W Europie zachodniej feudalizm wyrósł na gruzach formacji niewolniczej. W krajach Europy wschodniej, a więc na Rusi, tak samo jak i w Polsce, układ niewolniczy nigdy nie stał się układem dominującym. Wprawdzie w krajach tych o przeważająco rolniczym charakterze wykształciły się elementy niewolnictwa, ale nie przeżyły one formacji niewolniczej. W jaki więc sposób dokonało się tam przejście bezpośrednio ze wspólnoty pierwotnej do formacji feudalnej? Źródła ruskie a w szczególności Ruska Prawda (194), obficie informująca o różnych grupach społecznych występujących na Rusi - pozwalają na wysoce prawdopodobne odtworzenie procesu feudalizacji kraju. Wzrost sił wytwórczych spowodował postępujący rozkład wspólnoty pierwotnej i wywołał pojawienie się równocześnie dwóch nowych, odmiennych układów gospodarczo-społecznych: niewolniczego i feudalnego. Nastąpił więc okres współistnienia trzech układów: zanikającego układu wspólnoty pierwotnej i rozwijających się układów feudalnego i niewolniczego. Okres ten jako okres przejściowy mógł trwać dopóty, dopóki któryś z nowych układów, w tym wypadku układ feudalny, nie uzyskał przewagi nad pozostałymi i nie stał się układem dominującym. Ten okres przejściowy między wspólnotą pierwotną a feudalizmem jest w nauce określony mianem okresu protofeudalnego, przedfeudalnego lub patriarchalno-feudalnego. Na Rusi trwał on od wieku X. Odtąd można już mówić o ugruntowaniu się feudalizmu jako układu panującego i w konsekwencji zakwalifikować państwo kijowskie jako monarchię wczesnofeudalną. 189. Struktura społeczna. W okresie wczesnofeudalnym układ wspólnoty pierwotnej reprezentowali wolni chłopi, wśród których zaznaczać się musiały pogłębiające się stopniowo różnice majątkowe. Układ niewolniczy reprezentowali niewolnicy i ich panowie - właściciele niewolników. Układ feudalny reprezentowali feudałowie i eksploatowani przez nich chłopi feudalnie zależni, czyli poddani. Proces feudalizacji doprowadził do wytworzenia się przewagi układu feudalnego kosztem układów pozostałych. A zatem zanikać zaczęła kategoria wolnych chłopów, z których drobna część przeszła do kategorii

rycerstwa i mieszczaństwa, a większość popadła w zależność feudalną. Następnie przekształceniu uległo położenie niewolników, którzy w większości stali się poddanymi. Tak więc na strukturę społeczną kijowskiej monarchii wczesnofeudalnej złożyły się 4 podstawowe grupy społeczne: 1) zanikająca kategoria wolnych chłopów i 2) niewolników; wzrastające liczebnie kategorie 3) chłopów poddanych i 4) feudałów. 1. Wolni chłopi występowali w źródłach pod nazwą smerdów. Ta kategoria chłopów, posiadających własne samodzielne gospodarstwa, była w zaniku już w XI w. W tym czasie proces uzależnienia smerdów od wielkiej własności był już daleko posunięty. Obecnie płacili oni panom i to w formie renty odrobkowej oraz naturalnej. Smerdowie popadali często w zależność feudalną z powodu długów. Zubożały smerda zaciągał u możnego pana pożyczkę, którą niełatwo było mu spłacić. Pożyczka taka prowadziła do zupełnego uzależnienia się od pana tych grup ludności, które określane są w źródłach mianem zakupów lub riadowiczów (od riad - umowa). 2. Niewolni w źródłach ruskich nosili nazwę chołopów. Re- krutowali się głównie z jeńców wojennych i początkowo byli przede wszystkim towarem sprzedawanym na rynkach zagranicznych. Później zaczęto ich również osadzać na roli. Podobnie jak w starożytnych państwach niewolniczych traktowani byli jak rzecz. Wraz z postępującą feudalizacją społeczeństwa zaczęto niewolników osadzać na ziemi w zamian za rentę, więc na równi z poddanymi. Tego rodzaju kategoria "wyzwoleńców" występowała najczęściej pod mianem izgojów, zaduszników i in. Kategoria ludności niewolnej nie zaniknęła jednak całkowicie w omawianym okresie. 3. Chłopi poddani, jak wynika z powyższych uwag, występowali pod różnymi nazwami: izgojów, riadowiczów, zaduszników, zakupów itd. Z biegiem czasu różnice między tymi genetycznie różnymi kategoriami ulegały niwelacji i zatarciu. Powstała w rezultacie dość jednolita kategoria chłopów poddanych, określanych już od XIII w. ogólnym mianem krestian. 4. Feudałowie, panowie feudalni byli zwani na Rusi bojarami. Pochodzenie ich było dwojakie; jedna ich część wywodziła się od dawnych wielmożów plemiennych, druga od dawnych członków drużyny książęcej obdarzonych książęcymi nadaniami ziemskimi. Bojarowie opierali więc swą egzystencję na wielkiej własności ziemskiej, a to zobowiązywało ich do służby wojskowej w podobny sposób jak na zachodzie dzierżenie ziemi z tytułu lenna (69). Rozciągali oni swą władzę nad pod- danymi, do czego przyczyniły się, podobnie jak w krajach zachodnioeuropejskich, immunitety (48). Otoczeni byli szczególną opieką prawną w formie wyższej główszczyzny za zabicie bojara. Główszczyzna odgrywała tu identyczną rolę, jak wergeld w państwach szczepowych germańskich (39). Mówiąc o strukturze społecznej tego czasu, nie można pominąć istnienia odrębnych kategorii ludności miejskiej oraz duchowieństwa prawosławnego. Cerkiew uzyskała dobra ziemskie i immunitety. Duchowni mieli więc stanowisko uprzywilejowane. Również pewnymi swobodami, w szczególności ekonomicznymi, cieszyła się ludność miejska w licznych osiedlach typu miejskiego. III. USTRÓJ PAŃSTWA

190. Władza wielkoksiążęca. Monarcha stojący na czele państwa kijowskiego nosił tytuł wielkiego księcia. Władza jego była bardzo silna. Wielki książę był najwyższym wodzem, miał najwyższą władzę sądową, administracyjną oraz ustawodawczą Terytorium całego państwa należało do rodu wielkoksiążęcego Rurykowiczów, co podkreślało patrymonialny charakter władzy książęcej. Władzę tę popierały klasa bojarów i cerkiew, gdyż zapewniała im ona bezpieczeństwo i umożliwiała podporządkowanie sobie ludności wolnej. Wielką rolę w umacnianiu władzy wielkoksiążęcej odgrywała drużyna. Drużyna (podobnie jak drużyna frankońska czy drużyna Bolesława Chrobrego) składała się z rycerzy przebywających przy boku księcia, przez niego utrzymywanych i uzbrojonych (58). Z biegiem czasu książęta zaczęli osadzać drużynników na ziemi w zamian za służbę wojskową. Osiadłszy na ziemi połączyli się oni z czasem z rodwowo-plemiennymi wielmożami w jedną grupę bojarów. Mimo silnej władzy wielkoksiążęcej, utrzymanie przez wielkich książąt jedności państwa kijowskiego, rozciągającego się na olbrzymiej przestrzeni, napotykało na wielkie trudności. Trudności te potęgowały niekorzystne zasady dziedziczenia w rodzinie wielkoksiążęcej. Początkowo wielcy książęta kijowscy zarządzali bezpośrednio tylko księstwem kijowskim, a w innych ziemiach rządzili namiestnicy wielkiego księcia albo pozostawieni przy włazy dawni książęta plemienni. Jedni i drudzy pozostawali w stosunku zależności od wielkiego księcia, przypominającej zachodnioeuropejski stosunek wasalny. W połowie X w. przez usunięcie miejscowych książąt nadana monarchii kijowskiej bardziej jednolity charakter. 191. Następstwo tronu i podziały państwa. Na Rusi przez długi czas współzawodniczyły ze sobą dwie zasady sukcesji tronu wielkoksiążęcego, z tym że wszyscy członkowie rodu mieli prawa do otrzymania własnej dzielnicy. 1. Według pierwszej, starszej zasady senioratu, prawo do tranu wielkoksiążęcego przysługiwało najstarszemu z rodu. Podciągało to za sobą tę konsekwencję, że krąg pretendentów do tronu obejmował częsta obok synów i wnuków zmarłego władcy również krewnych w linii bocznej, stryjów, którzy jako starsi wiekiem mogli mieć lepsze prawa od potomków zmarłego księcia. Prowadziło to do walk, w których walczyli zazwyczaj stryjowie przeciw bratankom, a wynik ich decydował o następstwie. 2. Druga zasada, ojcowizny, wykształcona później, zapewniała prawo do tronu tylko potomkom w linii prostej. W praktyce książęta przy stosowaniu tej zasady wyznaczali młodszym synom mniejsze dzielnice. Czasem o osobie następcy tronu decydowała elekcja. Tak więc system dziedziczenia w rodzie Rurykowiczów prowadził zarówno do podziału państwa na dzielnice wyznaczane członkom rodu, jak i do walk o władzę wielkoksiążęcą. Wspominaliśmy o tym, że zarówno Włodzimierz I, jak i później Jarosław I pokonali te trudności i utrzymali się jaka jedynowładcy. Właściwy kryzys rozpoczął się po śmierci Jarosława w r. 1054 i doprowadził do zupełnego rozbicia jedności Wielkiego Księstwa Kijowskiego po r. 1132. Jarosław podzielił państwo między synów z zachowaniem zasady senioratu. Nastąpiły typowe walki o pierwszeństwo (podobnie jak w Polsce po śmierci Bolesława Krzywoustego). W przeciągu 50 lat Kijów przeszło 20 razy zmienił swego władcę. Stosunek książąt dzielnicowych do Wielkiego Księstwa

Kijowskiego opierał się w zasadzie na umowach, które określały stanowisko i obowiązki książąt dzielnicowych w podobny sposób jak kontrakty lenne między wasalami a seniorami. Głównym obowiązkiem książąt dzielnicowych były świadczenia wojskowe. W 1b97 r. doszło między zwaśnionymi potomkami Jarosława do kompromisu na zjeździe w Lubeczu, gdzie książęta ustalili, że każdy z nich ma dzierżyć należną mu ojcowiznę i zobowiązali się pod przysięgą do wspólnego wystąpienia przeciw temu, kto by naruszył ustalony stan. Uchwały te świadczą właściwie o dokonanym rozpadnięciu się państwa kijowskiego na odrębne księstwa. W praktyce jednak książęta podejmowali jeszcze, z naruszeniem uchwał w Lubeczu, próby konsolidacji władzy wielkoksiążęcej. W efekcie po-w r. 1113 tron kijowski objął Włodzimierz Monomach. Zarówno on, jak i jego syn Mścisław potrafili wstrzymać proces rozdrabniania państwa. Była to jednak ostatnia próba przywrócenia władzy wielkiego księcia kijowskiego. Tendencje odśrodkowe reprezentowane przez książąt i bojarów; którzy nie widzieli potrzeby podporządkowania się władzy wielkiego księcia, wzięły górę. Po zgonie Mścisława w r. 1132 książęta przestali faktycznie uznawać zwierzchność wielkiego księcia kijowskiego i stali się władcami niezawisłymi. 192. Zarząd państwa. Ośrodkiem zarządu państwa był dwór książęcy. Skupiała się w nim grupa urzędników sprawujących z ramienia księcia różne funkcje państwowe. Rekrutowali się oni początkowo głównie spośród drużynników książęcych. Między urzędnikami nadwornymi największe znaczenie miał dworski (dworecki, odpowiednik frankońskiego majordoma) (55), zarządzający całym gospodarstwem książęcym. Dużą rolę odgrywał wojewoda; dowodzący siłami zbrojnymi. Następnie widzimy urzędników o podobnych funkcjach i tytułach co urzędnicy nadworni frankońscy, a więc koniuszego, miecznika, cześnika itp. Spośród organów kolegialnych, wywodzących się z czasów plemiennych, wiece jako ogólne zgromadzenia wszystkich wolnych straciły możliwości rozwoju w państwie kijowskim. I tutaj dostrzec można analogię z upadkiem wieców w monarchii frankońskiej (55). Wiece utrzymały się jednak jeszcze długo w niektórych księstwach, często decydowały o najważniejszych sprawach państwowych, o pokoju i wojnie, o usunięciu księcia bądź o powołaniu nowego władcy. Na szczególną uwagę zasługują natomiast zjazdy feudalne. Zwoływane były w wyjątkowo ważnych sprawach. Uczestniczyli w nich książęta wraz z najznaczniejszymi bojarami swych dzielnic. Na zjeździe w Lubeczu w r. 1097 uczestniczyli wszyscy książęta, podobnie jak w początku XII w. na zjeździe w Witiczewie. Przypominają one zachodnioeuropejskie kurie królewskie z udziałem bezpośrednich wasali korony. Zarząd lokalny spoczywał w ręku urzędników książęcych rezydujących w grodach. Zwali się oni posadnikami albo wołostielami i łączyli w swym ręku funkcje sądowe, wojskowe i skarbowe w sposób podobny jak lokalni urzędnicy w innych monarchiach wczesnofeudalnych (szeryfowie w Anglii, kasztelanowie w Polsce itp.). Pomocnikami posadników i wołostieli byli ciwunowie. IV. ŹRÓDÓA PRAWA

193. Układy rusko-bizantyńskie z X w. Prawo sądowe na Rusi, podobnie jak w innych państwach feudalnych, rozwijało się jako prawo zwyczajowe. Podkreślić jednak trzeba, że rychło, bo już w XI w., widoczny był daleko idący wpływ ustawodawstwa książęcego na kształtowanie się prawa. Uwidacznia się to szczególnie w Ruskiej Prawdzie. Najstarsze wiadomości o prawie ruskim czerpiemy z kronik. Zachowały one szczegółowe wiadomości o 4 traktatach, tzw. dogoworach zawartych w X w. między książętami kijowskimi i cesarzami bizantyńskimi w latach 907 i 911 (Oleg), 944 (Igor), 970 (Świętosław). Układy te dotyczyły ogólnych stosunków handlowych między Bizancjum a Rusią Kijowską. Zawierały wiele bardzo ciekawych przepisów prawa zarówno ruskiego, jak i bizantyńskiego. Przepisy te odnoszą się do prawa prywatnego (np. przepisy o dziedziczeniu) do prawa karnego (kary za zabójstwo) i procesowego. Traktaty zawierają również szereg przepisów należących do dziedziny dziś określanej jako prawo międzynarodowe prywatne, a więc postanowienia o sposobie traktowania kupców ruskich w Konstantynopolu. W szczególności układ z r. 911 zniósł, jako pierwszy w Eu- ropie, okrutne zasady prawa nadbrzeżnego, według których, statek i rzeczy wyrzucone przez morze na brzeg stawały się własnością władcy panującego na tym wybrzeżu; ludzie zaś stawali się jego niewolnikami. 194. Ruska Prawda. W XI w. powstał na Rusi Kijowskiej zbiór prawa zaliczany do najcenniejszych pomników prawa w dziejach świata Ruska Prawda; wyrosła ona z tych samych potrzeb, które ujawniały się w krajach zachodniej Europy: spisania prawa zwyczajowego dla utrwalenia jego treści i dla ułatwienia wymiaru sprawiedliwości (99). 1. Ruska Prawda powstała w głównym zrębie w XI w. Był to zatem najstarszy słowiański pomnik. Spisany w języku ruskim zapoznaje nas z najstarszą słowiańską terminologią prawniczą. 2. Ruska Prawda nie powstała od razu. Zachowały się jej liczne redakcje, z biegiem czasu uzupełniane i częściowo przerabiane. Wyróżnić zasadniczo można dwie redakcje Ruskiej Prawdy: starszą, tzw. Krótką Prawdę (Kratkaja Prawda) i młodszą, tzw. Obszerną Prawdę (Prostrannaja Prawda). Krótka Prawda powstała za Jarosława i jego synów (dzieli się na Prawdę Jarosława i Prawdę Jarosławiczów) w okresie lat ok. 1016 -1072. Obszerna Prawda zawiera systematyczny zbiór przepisów zawartych w Krótkiej Prawdzie oraz szereg ustaw wydanych przez książąt kijowskich do czasów panowania Włodzimierza Monomacha, tzn. w okresie od końca XI w. do r. 1125. 3. Ruska Prawda zawiera wyłącznie przepisy z dziedziny prawa sądowego. W Krótkiej Prawdzie zawarte są głównie przepisy z za kresu prawa karnego i procesu, w Obszernej Prawdzie zaś nie brak również przepisów z zakresu prawa prywatnego (np. normy dotyczące umowy pożyczki, kupna- sprzedaży, prawa spadkowego). 4. Ruska Prawda zawiera przede wszystkim normy prawa zwyczajowego, szczególnie w jej starszej redakcji. W Obszernej Prawdzie zawarte są również normy prawne wprowadzone w życie w wyniku działalności ustawodawczej książąt kijowskich. 5. Ruska Prawda, jako pomnik zawierający przepisy prawne z

okresu całego stulecia, daje niezwykle precyzyjny jak na swoją epokę obraz k wymierania przeżytków dawnych formacji i ugruntowywania się stosunków feudalnych, feudalnych podziałów klasowych i feudalnej własności. Pokazuje, w jaki sposób feudalne ustawodawstwo służyło interesom klasy feudalnej i umocnieniu jej stanowiska. Zaznacza się to szczególnie w prawie karnym, które zaczęło chronić wyższymi karami życie osób należących do klas wyższych. 6. Ruska Prawda stała na wyższym poziomie prawniczym niż spisy szczepowych praw germańskich (Leges Barbarorum) (64). Powstała zaś o wiele wcześniej od zachodnioeuropejskich spisów lokalnego prawa zwyczajowego (90) i od polskiej Księgi Elbląskiej (którą B. D. Greków nazwał Polską Prawdą). Nie ma w niej już śladu zasady osobowości prawa, a ugruntowana jest zasada prawa obowiązującego terytorialnie (97). Nic też dziwnego, że Ruska Prawda wywierała doniosły wpływ na dalszy rozwój prawa na terenie Rosji. Ruska Prawda i inne starsze pomniki prawa ruskiego świadczą o tym, że kultura prawna na Rusi kształtowała się w kręgu pojęć prawnych prawa rzymskiego, z którym Ruś zapoznawała się za pośrednictwem bizantyńskim. Nie znaczy to jednak, by prawo ruskie przejmowało normy prawa rzymsko-bizantyńskiego i by nie kształtowało się samodzielnie. Podstawowe jednak pojęcia prawne ruskie nawiązują do rzymskich pojęć prawnych, podobnie jak we wszystkich prawie krajach europejskich. Sformułowano więc też w nauce pogląd, że prawo rosyjskie należy do tej samej wielkiej rodziny prawa co germańsko-rzymskie prawo Etapy zachodniej (279). V. CHARAKTERYSTYKA OKRESU 195. Główne cechy wyróżniające. 1. Wielkie Księstwo Kijowskie reprezentowało formę monarchii wczesnofeudalnej. Początki jej przypadają na przełom IX i X w., a związane były z umacnianiem się stosunków feudalnych na terytorium państwa kijowskiego powstałego ze scalenia szeregu ruskich protofeudalnych księstw plemiennych. 2. Datą końcową monarchii wczesnofeudalnej był przełom XI i XII wieku, związany z upadkiem autorytetu władzy wielkiego księcia kijowskiego (1132) i z wkroczeniem Rusi na drogę rozdrobnienia feudalnego. 3. Kijowska monarchia wczesnofeudalna miała główne znamiona monarchii wczesnofeudalnej, silną władzę książęcą, znajdującą oparcie w panującej klasie wielkich feudałów. 4. Ruska monarchia wczesnofeudalna po ugruntowaniu swej państwowości walczyć musiała z wzrastającymi siłami odśrodkowymi. Siły te doprowadziły ostatecznie do upadku jedności państwa i do rozdrobnienia. 5. Znamienne jest podobieństwo między monarchiami wczesnofeudainymi w obu grupach państw europejskich, wschodniej i zachodniej. Nie było ono i nie mogło być wynikiem przejęcia przez państwa wschodnie wzorów zachodnich czy rzymskich, lecz było rezultatem, samoistnego rozwoju historycznego, który w zbliżonych warunkach społeczno- gospodarczych przy ugruntowanej bazie feudalnej, prowadzić musiał do wykształcenia się na wschodzie i na zachodzie podobnej, feudalnej formy państwa. 6. Państwo kijowskie miało szczególne znaczenie dla dalszego rozwoju Rusi. Nie było ono, jak chcieli niektórzy

nacjonalistyczni pisarze ukraińscy, państwem ukraińskim, lecz pierwszym państwem ogólnoruskim. Podział społeczeństwa ruskiego na językowe grupy narodowościowe, wielkoruską, białoruską i ukraińską, dokona się dopiero później, w długim okresie rozdrobnienia feudalnego. Rozdział XIII RUŚ W OKRESIE ROZDROBNIENIA FEUDALNEGO (XII - XV W.) I. RYS HISTORYCZNY 196. Rozdrobnienie i przebieg zjednoczenia ziem ruskich. Zapoczątkowane w XI w. rozdrobnienie feudalne {186) spotęgowało się po upadku. autorytetu kijowskiej władzy wielkoksiążęcej w r. 1132. Już w końcu XII w. na terenie dawnego państwa kijowskiego istniało 70 niezależnych księstw i terytoriów. Do nich należały np. księstwo kijowskie, księstwo czernichowskie, halicko-wołyńskie, smoleńskie, rostowo- suzdalskie i inne. Tendencje odśrodkowe reprezentowały obok księstw także miasta z których np. Nowogród i Psków przekształciły się w niezależne feudalne republiki miejskie (203). Już w XII w, wystąpiły wśród niektórych książąt tendencje do narzucenia swej władzy innym. Ośrodek podobnych tendencji zjednoczeniowych przesunął się z Kijowa, który stracił swe gospodarcze i polityczne znaczenie, ku północy. Wnuk Monomacha, Andrzej Bogolubski, panujący w księstwie rostowo-suzdalskim, uczynił stolicą swego państwa Włodzimierz nad Klaźmą (stąd późniejsza nazwa księstwo włodzimiersko- suzdalskie). Zamierzał on narzucić swą władzę całej Rusi, której stolicą stałby się Włodzimierz. W pierwszej połowie XIII w. Ruś doznała straszliwej klęski przez najazd Tatarów. W 1223 r. książęta ruscy pokonani zostali przez Tatarów w bitwie nad rzeką Kałką, lecz wtedy jeszcze Tatarzy nie rozciągnęli swego zwierzchnictwa nad krajem. Dopiero po śmierci twórcy imperium mongolskiego Czyngis-Chana w r. 1227 i po podziale imperium został podjęty program planowej ekspansji na Ruś przez Chanat Kipczacki, czyli Złotą Ordę, mającą swą stolicę w Saraju nad Wołgą. Efektem wypraw tatarskich, podjętych w latach 1236 -1242, było podbicie przez Złotą Ordę prawie całego kraju (oprócz terytorium nowogrodzkiego) i narzucenie zwierzchnictwa książętom ruskim. Podbój Rusi przez Tatarów pociągnął za sobą fatalne skutki gospodarcze. Spowodował on w konsekwencji zahamowanie procesów zjednoczeniowych. Tatarzy narzucili na ziemie ruskie olbrzymie daniny i powinności, które egzekwowali przez swoich baksaków, poza tym do spraw wewnątrz Rusi się nie mieszali. Jednemu z książąt ruskich nadawali jarłyk, czyniąc go z tytułu tego przywileju odpowiedzialnym za wywiązanie się wszystkich książąt ze swych świadczeń. Pierwszym, który go otrzymał, był książę włodzimierski Aleksander Newski i odtąd jarłyk związany został z tytułem i godnością wielkiego księcia włodzimierskiego. Dawało to księciu włodzimierskiemu pewną przewagę w kraju. Książęta włodzimierscy zaczęli się tytułować "wielkimi książętami włodzimierskimi i całej Rusi" (wsieja Rusi). Tatarzy, prowadząc politykę osłabiania Rusi przez podsycanie waśni wewnętrznych, nadawali jarłyk dowolnie różnym książętom. Wywoływało to zaciekłe spory i rywalizację

między książętami ubiegającymi się o jarłyk i wraz z nim o księstwo włodzimierskie. Mimo tak bardzo niedogodnych warunków politycznych, ad XIV w. obserwuje się tendencje integracyjne w różnych księstwach. Wyrazem ich był wzrost znaczenia niektórych księstw, które przybierać zaczęły tytuły wielkich księstw. Wielkie księstwa uzależniały od siebie księstwa słabsze lub doprowadzały nawet do ich likwidacji. W ten sposób w XIV w. tytułu wielkich książąt używali już, obok posiadających jarłyk wielkich książąt włodzimierskich, władcy księstwa twerskiego, riazańskiego, moskiewskiego, niżnonowogrodzkiego. Tak więc walka o wielkie księstwo włodzimierskie i o jarłyk toczyć się będzie między kilku już tyko wielkimi księstwami. Na początku XIV w. rywalizacja między wielkimi książętami twerskimi i moskiewskimi zakończyła się sukcesem Moskwy. Od daty objęcia przez wielkiego księcia moskiewskiego Iwana Kalitę w r. 1328 Wielkiego Księstwa Włodzimierskiego i otrzymania od chana tatarskiego jarłyku rozpoczął się okres jednoczenia ziem ruskich przez wielkich książąt moskiewskich. Ośrodkiem zjednoczenia stała się Moskwa, do której Iwan Kalita przeniósł z Włodzimierza stolicę metropolii kościoła prawosławnego. Decydujące znaczenie dla dalszego rozwoju państwa miało wyzwa1enie go spod władzy tatarskiej. W 1380 r. r. wnuk Iwana Kality, Dymitr Doński, zadał dotkliwą klęskę Tatarom w bitwie na Kulikowym Polu, co zapoczątkowało rozkład Złotej Ordy. W XV w. odpadł od niej (14?5) Chanat Krymski, który dostał się w zależność od sułtanów tureckich. Następnie, nad środkową Wołgą wyodrębnił się Chanat Kazański (1437) i z kolei Chanat Astrachański (1464). Zrzucenie jarzma tatarskiego nastąpiło dopiero w r. 1480 za Iwana III Srogiego (201). W ten sposób został zakończony proces zupełnego zjednoczenia ziem północno- wschodnich przez Iwana III Srogiego. Proces ten nie objął w tym czasie zachodnich ziem ruskich, które w XIV w. popadły w zależność od wielkich książąt litewskich, a także od Polski (księstwo halicko-włodzimierskie). II. STOSUNKI GOSPODARCZE I SPOÓECZNE 197. Ogólny rozwój gospodarczy. Już w XI i XII w. zaczęły występować w państwie kijowskim objawy pewnej depresji gospodarczej (187). Przyczyniło się do tego zagrożenie krajów Bliskiego Wschodu przez ludy wschodnie, a następnie zmiany kierunku szlaków handlowych w całej Europie. Główną rolę zaczęły w tym czasie odgrywać szlaki śródziemnomorskie, powodując wzrost znaczenia miast włoskich i ich kontynentalnych partnerów handlowych (80). Podbój ziem ruskich przez Tatarów spowodował ruinę kraju. Miasta legły w gruzach, powodując upadek wielu rzemiosł. Niektóre z miast odrodziły się dopiero po upływie 2 - 3 wieków. Eksploatacja kraju przez Tatarów ubożyła kraj i prowadziła do ruiny ludności chłopskiej. Wielcy feudałowie zagarniali w dalszym ciągu ziemie chłopskie, co wywoływało natężenie walk klasowych na wsi i zbrojne wystąpienia chłopów przeciw panom. Dopiero w drugiej połowie XIV w. poziom sił wytwórczych zaczął wzrastać. Odbudowywano handel i rzemiosło w miastach, ożywiły się znów szlaki handlowe wiążące ziemie ruskie z krajami sąsiednimi. W końcu XIV w. zaznaczył się również postęp w rolnictwie: rozpowszechnia się system gospodarki trójpolowej , a w XV w. pojawia się obok renty naturalnej

również i renta pieniężna. Rozszerzeniu uległ też rynek wewnętrzny, tworząc warunki gospodarcze do zjednoczenia państwa. 198. Klasa feudałów. W warunkach rozdrobnienia feudalnego doszło do zaostrzenia różnic klasowych i prawnego wyodrębnienia się poszczególnych stanów oraz do ich dalszego wewnętrznego rozwarstwienia. Klasa feudałów powiększyła swe ziemskie posiadłości, i to zarówno drogą otrzymanych książęcych nadań ziemskich, jak i drogą zagrabiania ziemi chłopskiej. Immunitety (tarchany) umacniały władzę panów nad chłopami. Wszyscy feudałowie byli z tytułu posiadania dóbr ziemskich zobowiązani wobec księcia do służby wojskowej. Własność feudalna ziemi występowała już w XV w. w dwóch farmach: 1) wotczyny, czyli własności dziedzicznej; 2) pomiestija, czyli własności dożywotniej i warunkowej. 1. Wotczyny były normalnie udziałem wyższych warstw feudalnych. Do nich należeli bojarzy oraz tzw. służebni książęta. Byli to dawni udzielni książęta, którzy w toku procesów zjednoczeniowych utracili swą niezawisłość i przeszli wraz ze swymi posiadłościami (wotczynami) na służbę wielkich książąt i odbywali ze swych posiadłości służbę wojskową. Służebnymi książętami stawali się też książęta obcy, którzy otrzymywali od wielkiego księcia wotczynę. Należeli tu więc obok ruskich książąt Rurykowiczów {np. książęta Szujscy, Druccy-Lubeccy i inni) litewscy Gedyminowicze (np. książęta Bielscy, Trubeccy i inni) oraz carewicze tatarscy (np. ks. Jussupow, Urusow i inni). Stopniowo weszli oni w skład bojarstwa z tytułami książąt. Służba bojarów miała charakter dobrowolny, tzn. bojar mógł w każdej chwili zaprzestać służby u jednego księcia i przejść na służbę do innego księcia. Ten tzw. wolny odjazd pociągał za sobą pierwotnie i to, że bojar przechodził do nowego księcia wraz ze swymi dobrami dziedzicznymi (wotczynami). Rzecz zrozumiała, że w miarę jednoczenia, państwa zaczęto także ograniczać prawo wolnego odjazdu. Wielcy książęta moskiewscy już w XIV w. zaczęli się domagać od bojarów, zwłaszcza książąt, zobowiązań pisemnych w których zrzekali się prawa odjazdu. 2. Pomiestije stanowiło, w przeciwieństwie do wotczyny , ziemię nadaną w dożywotnie tylko władanie w zamian za służbę na rzecz księcia. Pierwotnie książęta nadawali tego rodzaju ziemie jako rodzaj wyna grodzenia dla personelu dworskiego, tzw. sług poddworskim czyli dworian. Z czasem pomiestija otrzymywały także inne osoby. potomkowie zubożałych bojar ów itd. W ten sposób tworzyła się nowa, szersza kategoria nowej szlachty, dworiaństwa, która była potrzebna książętom dla przeciwstawienia się bojarom i dla umocnienia zjednoczo nego państwa. Dalsze procesy społeczne prowadzić będą - ale droga ku temu będzie jeszcze długa - do zatarcia różnic między wotczyną a po miestijem, między bojarami a dworiaństwem, do powstania bardziej jednolitej klasy szlacheckiej, dworiaństwa (208, 297). Struktura klasy feudałów w Rosji i sposób dzierżenia ziemi miały swój bliski odpowiednik w ustroju lennym państw zachodnich. O ile wotczyna tworzyła między księciem a bojarami stosunek przypominający lenno, o tyle pomiestije przypominało tym bardziej frankońskie beneficjum. Podobnie jak beneficja z dożywotnich przekształciły się później w lenna dziedziczne, tak i pomiestija przekształcają się w dalszym rozwoju w

dziedziczną własność szlachecką obciążoną służbą na rzecz monarchy (297). W Rosji o wiele wyraźniej niż np. w Polsce wystąpiła podobna do istniejącej w krajach zachodnich hierarchia lenna. Usankcjonowana ona została w Rosji tzw. miestniczestwem, czyli formalnym umiejscowieniem poszczególnych rodów feudalnych, zależnie od ich pochodzenia, na różnych szczeblach hierarchii rodów feudalnych. Przynależność do rodu stojącego na wyższym szczeblu tej hierarchii dawała jego członkom również prawo do objęcia wyższego urzędu itp. 199. Ludność wiejska. Procesy feudalizacyjne na wsi doprowadziły do wykształcenia się już w ramach państwa kijowskiego klasy chłopów poddanych, zwanych od XIII w. ogólnie krestianami (189). Nie oznacza to jednak, że położenie wszystkich chłopów w całym kraju było równe. Istniały tu różne w różnych regionach kategorie chłopskie, wyróżniające się szczególnym położeniem i występujące pod rozmaitymi nazwami, jak np. starożilcy, czornyje ludi, srebrniacy, nowoprichodcy itd. Poza tym utrzymywali się jeszcze niewolni chłopi i bliscy im położeniem tzw. kabalni ludzie, którzy popadii w niewolę za długi. Na ogół przez długi czas położenie chłopów zamieszkałych na ziemiach książęcych (tzw. czarne włości) było dogodniejsze niż chłopów w ramach własności feudalnej. W dobrach prywatnych chłopi popadli w pełną zależność, i to także sądową, od swych panów. W drugiej połowie XIV w, wzrósł wyzysk chłopów, wybuchały więc lokalne powstania chłopskie, które z kolei pociągały za sobą represje ze strony feudałów i książąt. Inną formą oporu chłopów był wychód, tj. opuszczenie zajmowanego gruntu i przeniesienie się do innego księstwa. Praktyka ta godząca zarówno w interesy pana, jak i księcia powodowała wydawanie przepisów, które miały utrudnić chłopom wychód i związać ich przymusowo z ziemią. Już w XV w. ustalono, że chłopom przysługuje tylko jeden w roku krótki termin wychodu, tzw. Juriew dien, tj. tydzień przed i tydzień po dniu św. Jerzego (26 listopada). Jedynie w tym okresie chłopi mogli opuścić grunt, oczywiście pod warunkiem uregulowania wszystkich rachunków z panem i złożenia określonej opłaty. Termin ten został ustalony w Sudiebniku w r. 1497 (209). 200. Miasta i mieszczanie. Miasta, zniszczone przez najazd Tatarów, zaczęły podnosić się z upadku w XIV w. Miasto składało się z dwóch części, mianowicie z części centralnej, zwanej kremlem, otoczonej murem i stanowiącej siedzibę księcia lub jego urzędników oraz z podgrodzia, tj. posady zamieszkałej przez ludność kupiecką i rzemieślniczą. Na ludności miejskiej (posadskije ludi) ciążyły określone powinności (posadskoje tiagło). W XIV w. spośród ludności miejskiej wyodrębniły się warstwy uprzywilejowane, tzw. gości. Należeli do nich bogaci kupcy, którzy uzyskali szczególne przywileje i podlegali bezpośrednio sądownictwu książęcemu. Proces rozwarstwienia ludności miejskiej wpływał na zaostrzenie się w jej łonie wewnętrznej walki klasowej (210).

II. USTRÓJ PAŃSTWA 201. Rola wielkich książąt moskiewskich w zjednoczeniu państwa. W połowie XIII w. mapa polityczna Rusi przedstawiała się jako mozaika kilkudziesięciu niezależnych księstw, rządzonych przez książąt z dynastii Rurykowiczów. W XIV w, procesy integracyjne doprowadziły do wyłonienia się kilku wielkich księstw, które zdołały sobie podporządkować mniejsze księstwa dzielnicowe. Stosunki między wielkimi książętami a księstwami regulowane były, tak jak w państwie kijowskim w XI w. umowami podobnymi do umów lennych. Wielkie księstwa reprezentowały formę monarchii wczesnofeudalnej, a władza wielkich książąt była dostatecznie silna, by móc zepchnąć książąt dzielnicowych do poziomu bojarów. Dalsze procesy zjednoczeniowe doprowadziły do narzucenia przez wielkich książąt moskiewskich w ciągu XIV i XV w. Swego zwierzchnictwa innym wielkim księstwom. Wspominaliśmy już, że do umocnienia się pozycji księstwa moskiewskiego przyczyniło się pozyskanie i utrzymanie przez książąt moskiewskich (od pierwszej połowy XIV w.) Wielkiego Księstwa Włodzimierskiego wraz z tatarskim jarłykiem (196). Wasyl I przyłączył do Moskwy księstwo niżno-nowogrodzkie, a Iwan III Srogi rozciągnął władzę nad Nowogrodem, przyłączył w r. 1474 księstwo rostowskie, w r. 1485 księstwo twerskie. W r. 1480 Iwan III pobił Tatarów i uniezależnił s we państwo od Złotej Ordy. Proces zjednoczenia państwa moskiewskiego przypomina swym prze po- biegiem o wiele dawniejszy proces zjednoczenia Polski przez Piastów. Podobnie jak w Polsce, na zjednoczenie złożyły się różne czynniki: warunki ekonomiczne i społeczne, warunki polityczne związane z zagrożeniem zewnętrznym, momenty ideologiczne. Podobnie jak władcy polscy zjednoczyli ziemie rodu Piastów, tak władcy Moskwy zjednoczyli ziemie rodu Rurykowiczów. Wspomnieliśmy już o odrodzeniu gospodarczym kraju, które od XIV w. tworzyło warunki do kształtowania się ogólnonarodowego rynku i do zjednoczenia państwa. Książęta moskiewscy znaleźli dla swej działalności silne poparcie społeczne. Zjednoczenie popierały przede wszystkim miasta i mieszczanie, rozumiejący, ile korzyści może przynieść dla rozwoju handlu zjednoczone państwo. Również podpora książąt moskiewskich była cerkiew i duchowieństwo prawosławne. Z punktu widzenia organizacji kościelnej wszystkie ziemie ruskie tworzyły jedność w ramach metropolii powstałej w Kijowie, następnie przeniesionej do Włodzimierza, a w XIV w. do Moskwy. Tendencjom odśrodkowym reprezentowanym przez bojarów książęta moskiewscy przeciwstawić mogli siły kreowanego przez siebie dworiaństwa. Tytuł księcia całej Rusi, podjęty przez Iwana Kalitę, podkreślał jedność ziem ruskich we wspólnym froncie przeciw tatarskiemu najeźdźcy. Walka przeciw najeźdźcy wywołała ogólnorosyjski patriotyzm u wszystkich ruskich grup narodowościowych. Do wzrostu autorytetu Iwana III przyczyniło się położenie międzynarodowe zjednoczonego państwa. Po upadku cesarstwa bizantyjskiego, podbitego przez Turków w r. 1453, Iwan III, pragnąc nawiązać do wielkich tradycji Bizancjum, zaślubił bratanicę ostatniego cesarza, Zoe z dynastii Paleologów (1472) i zaczął się uważać za jego prawego dziedzica. Przyjął herb bizantyński (dwugłowego czarnego orła) i tytuł cara (od cezar). Pojawiły się prace, w których usiłowano udowodnić po-

chodzenie Rurykowiczów od cesarza Oktawiana. Zaczęto też propagować teorię o Moskwie jako o "trzecim Rzymie". Głosiła ona, że podobnie jak po upadku cesarstwa zachodniego miejsce jego zajęło Bizancjum, tak obecnie po upadku Bizancjum na jego miejsce weszła Moskwa. 202. Zarząd Wielkiego Księstwa Moskiewskiego. Zarząd poszczególnych księstw dzielnicowych i wielkich księstw opierał się na dawnych wzorach monarchii wczesnofeudalnej (192). Postępujący proces jednoczenia państwa postawił przed Wielkim Księstwem Moskiewskim problem rozbudowy aparatu administracyjnego dostosowanego do nowych potrzeb. Jeszcze w XV w. zarysowały się tam niektóre nowe instytucje. 1. Ukształtowała się Duma Bojarska jako stały organ doradczy przy wielkim księciu. W skład jej wchodzili przede wszystkim bojarzy stojący na czele organów zarządu państwowego - w każdym razie tylko te osoby, które wielki książę do Dumy powołał (212). 2. W końcu XV w: zaczęły się tworzyć organa centralne o stałym personelu, powołane do załatwienia określonych spraw państwowych. Były to tzw. prikazy, jak np. prikaz skarbowy, prikaz dworski, prikazdla spraw stosunków z innymi państwami itd. Na czele prikazów stali bojarzy z diakami i poddiakami jako personelem pomocniczym (214). 203. Ustrój feudalnych republik Nowogrodu i Pskowa. W okresie rozdrobnienia feudalnego na Rusi odrębnymi drogami potoczyły się dzieje Nowogrodu i Pakowa, które nie uległy jarzmu tatarskiemu i które utworzyły specyficzną formą państwa - feudalne republiki miejskie. Nowogród stanowił ważne centrum handlowe już w okresie poprzedzającym powstanie państwa kijowskiego i przez długie wieki był jednym z głównych ośrodków handlowych w Europie (187). W XI w. wielcy książęta kijowscy osadzali w Nowogrodzie jako książąt swych najstarszych synów. W 1136 r. Nowogrodzianie wypędzili osadzonego tu wnuka Monomacha, Wsiewołoda i na jego miejsce powołali jednego z książąt czernichowskich. Odtąd ustaliła się zasada powoływania księcia nowogrodzkiego w drodze elekcji. Na swego księcia Nvwogrodzianie wybierali jednego z książąt ruskich, w XIV w. z reguły przedstawiciela linii książąt twerskich, w XV w. książąt z linii moskiewskiej. Nowogród miał więc charakter nie monarchii, lecz republiki, na której czele stała osoba z tytułem księcia. Nowogród władał na olbrzymich przestrzeniach północnej Rosji. Terytorium ziemi nowogrodzkiej sięgało aż po Ural. Z republiki nowogrodzkiej wyemancypował się w r. 1348 Psków, tworząc nową odrębną republikę feudalną. W okresie zjednoczenia Rosji Nowogród został w r. 1478 wcielony do państwa moskiewskiego, a nieco później w r. 1510 ten sam los spotkał republikę pskowską. W strukturze społecznej Nowogrodu znamienne było to, że warstwę panującą stanowili właściciele ziemscy, bojarzy żyjący ze swych włości wiejskich oraz z handlu, a także bogaci kupcy. Oni tworzyli patrycjat nowogrodzki. Formalnie najwyższym organem władzy był wiec, składający się z wszystkich mieszkańców miasta. Wiec miał najwyższą władzę ustawodawczą, wykonawczą i sądową. Wiec wybierał i usuwał księcia, posadnika i arcybiskupa. Z upływem czasu stał się on

faktycznie narzędziem w ręku bojarów, bowiem właściwe rządy w Nowogrodzie przejęła Rada Panów. Do Rady tej wchodziło ok. 300 osób wraz z głównymi urzędnikami. Rządy Rady Panów nadawały republice nowodgrodzkiej charakter arystokratyczny. Książę był przede wszystkim dowódcą wojskowym. Wybrany przez wiec musiał zaprzysiąc umowę (riad), w której przyjmował szczegółowe zobowiązania ograniczające jego władzę. Właściwym organem wykonawczym republiki był wybierany spośród bojarów posadnik i jego pomocnik, tysięcznik. Feudalne republiki miejskie były w epoce feudalizmu zjawiskiem rzadkim. Rozwinęły się, przede wszystkim we Włoszech dookoła bardzo zamożnych miast, jak Wenecja, Genua, Florencja itd. Uderzające są podobieństwa między ustrojem Nowogrodu i Pskowa a ustrojem feudalnym włoskich republik miejskich, w szczególności Wenecji. I tu i tam grupa feudalna ściśle związana z bogatym kupiectwem; i tu i tam demokratyczne podstawy ustroju; i tu i tam ewolucja ustroju w kierunku arystokratycznym; i tu i tam na czele republiki wybieralny książę (w Wenecji doża, tzn. książę, duca); i tu i tam daleka ekspansja terytorialna miejskiej republiki. A przecież wykluczyć tu można oddziaływanie wzajemnych wpływów na kształtowanie się ustroju tych republik. Jak widać, określane podobne warunki gospodarcze i społeczne wywołały powstanie w tak bardzo odległych punktach Europy specyficznej formy państwa, feudalnej republiki miejskiej. III. CHARAKTERYSTYKA OKRESU 204. Główne cechy wyróżniające. 1. Okres rozdrobnienia feudalnego na Rusi trwał od początku XII w. (1132) do końca XV w. (zrzucenie jarzma tatarskiego - 1480). Był to więc w porównaniu z innymi państwami europejskimi okres bardzo długi. Tłumaczy się to przede wszystkim najazdem tatarskim, uzależnieniem ziem ruskich od Złotej Ordy i związanym z tym zahamowaniem rozwoju sił wytwórczych. 2. W XII i XIII w. nastąpił na Rusi zupełny zanik władzy centralnej. Od XIV w, zaznaczyły się tendencje integracyjne, które doprowadziły do powstania kilku wielkich księstw. Od początku XIV w. kierowniczą rolę objęło Wielkie Księstwo Moskiewskie, które doprowadziło w końcu XV w. do zrzucenia jarzma tatarskiego i do zjednoczenia ziem ruskich. 3. Zjednoczenie dokonane zostało przy współdziałaniu wielu czynników. Należały do nich przede wszystkim przesłanki gospodarcze i społeczne w związku z odrodzeniem sił wytwórczych, następnie zagrożenie zewnętrzne ze strony Tatarów i Litwy, wreszcie przesłanki ideologiczne, wiodące do współdziałania w jednoczeniu państwa ludności wielu ziem rus- kich. 4. Rozdrobnienie feudalne na Rusi wykazywało wiele zbieżności z analogicznymi okresami rozwoju innych państw europejskich. W stosunku wielkich książąt do książąt dzielnicowych i bojarów, w systemie władania ziemią (wotczyny i pomiestija) było wiele podobieństwa do zachodnioeuropejskiego ustroju lennego. Wskazywaliśmy na pewne analogie między zjednoczeniem Rusi i Polski (201). 5. W okresie rozdrobnienia powstały na Rusi dwie feudalne republiki miejskie: nowogrodzka i pskowska. Ustrój ich

kształtował się w sposób przypominający ustrój włoskich feudalnych republik miejskich. Rozdział XIV ROSJA W OKRESIE MONARCHII STANOWEJ (XVI W. DO POÓ. XVII W.) I. RYS HISTORYCZNY 205. Rosja za ostatnich Rurykowiczów. Po zrzuceniu jarzma tatarskiego za Iwana III Srogiego nastąpił okres umacniania się zjednoczonego państwa, były to czasy panowania ostatnich Rurykowiczów: Wasyla III (1505 - 1533), Iwana IV Groźnego {1533 - 1584) i Fiodora (1584 - 1598). W Europie zachodniej po okresie rozdrobnienia feudalnego kształtowały się zjednoczone państwa narodowe, tzn. państwa narodowościowo jednolite. Tymczasem w Europie wschodniej powstawały państwa wielonarodowościowe, w których poszczególne narodowości nie zatracały swojego odrębnego oblicza. W państwach tych zazwyczaj jedna z narodowości uzyskiwała przewagę nad innymi i stawała się narodem rządzącym. Tak było w państwie polsko-litewskim, na Węgrzech, a także w Rosji. W Rosji rządy objęli Rosjanie (Wielkorusy). Rzecz to zrozumiała, gdyż ośrodkiem, dookoła którego dokonało się zjednoczenie, było Wie1kie Księstwo Moskiewskie, a znaczne obszary ziem białoruskich i małoruskich, położonych na zachodzie i na południowym zachodzie, nie znalazły się w obrę- bie zjednoczonego państwa i wchodziły nadal w skład Wielkiego Księstwa Litewskiego. W początku XVI w. do zjednoczonej monarchii włączone zostały miejska republika pskowska (1510) i księstwo riazańskie (1521). Po rozbiciu Złotej Ordy (Saraj) w r. 1480 podbity został Chanat Kazański (1552) i Astrachański (1557). Z dawnych władztw tatarskich (196) jedynie Chanat Krymski, zależny od Turcji, pozostał poza granicami Rosji i zostanie do niej włączony dopiero w końcu XVIII w. Ekspansja Rosji na dalekie ziemie wschodnie rozpoczęła się wcześnie. W końcu XVI w. panowanie rosyjskie sięgało już za Ural i za Ob, od połowy XVII w. sięgało już po Morze Ochockie. Drugim rysem znamiennym było to, że długo jeszcze po zjednoczeniu niemałą rolę odgrywały w Rosji tendencje odśrodkowe reprezentowane przez bojarów. Zjednoczone państwo powstało bowiem prze podporządkowanie wielkim książętom moskiewskim państewek o znamionach monarchii wczesnofeudalnych, w których nie ukształtował się jeszcze ustrój stanowy. Wysiłki stale rosnącej na siłach władzy centralnej szły więc w XVI w. ku ograniczeniu stanowiska bojarów. Najważniejszy etap tych wewnętrznych rozgrywek przypadł na panowanie Iwana Groźnego. Car dla umocnienia swej władzy i rozbicia potęgi bojarów znalazł główne oparcie w drobniejszej, przez siebie tworzonej i od siebie uzależnionej szlachcie (dworiaństwie) oraz w siłach społecznych miast i cerkwi. W tych też okolicznościach za panowania Iwana IV po- jawiła się nowa instytucja stanowa - Sobór Ziemski, który przez blisko 100 lat, do połowy XVII w., odgrywać miał wielką rolę.

206. Kryzys monarchii w początku XVII w. Tron po Iwanie IV Groźnym objął jego starszy syn Fiodor (1584 - 1598), który umarł bezpotomnie już po śmierci swego młodszego brata Dymitra zamordowanego w r. 1591. W ten sposób w r. 1598 wygasła panująca dynastia Rurykowiczów. Nastąpił okres zamieszek wewnętrznych, walk o tron i obcych in- terwencji, trwający do r. 1613. Zwołany po śmierci Fiodora Sobór Ziemski wybrał na cara jego szwagra, Borysa Godunowa (1598 - 1605). W 1605 r pojawił się, podając się za syna Iwana IV, Dymitr Samozwaniec, przybyły z Polski i popierany przez polskich magnatów. Nagła śmierć Borysa Godunowa umożliwiła Dymitrowi zajęcie przy polskiej pomocy Moskwy (1605). Panowanie jego było niedługie, bo w połowie 1606 r. Dymitr zginął, a na tron bojarzy powołali kniazia Wasyla Szujskiego (1606 - 1610). Wywołało to niezadowolenie wśród dworiaństwa, które nie chciało dopuścić do wzmocnienia władzy bojarów. Jednocześnie wybuchło powstanie chłopskie pod wodzą Bołotnikowa, które zostało stłumione przez wojska carskie (1607). W następnych latach zamęt doszedł do szczytu. Pojawił się drugi Dymitr Samozwaniec. Wojska polskie zajęły Moskwę, zabiegając o tron dla polskiego królewicza Władysława. Pojawiły się tam również wojska szwedzkie. Dopiero wielkie powstanie pod wodzą Minina i Pożarskiego doprowadziło do wyswobodzenia kraju od obcych wojsk. W 1613 r. zebrał się Sobór Ziemski, który wybrał na cara bojara Michała Romanowa (1613 - 1645): Po nim tron objął jego syn Aleksy ( 1645 - 1676) i odtąd tron rosyjski pozostał w dynastii Romanowów do r. 1917. Tak więc w r. 1613 dokonała się stabilizacja władzy monarszej. Przez kilkadziesiąt dalszych lat poważną rolę odgrywał jeszcze Sobór Ziemski. W drugiej połowie XVII w. zaprzestano go zwoływać i monarchia stanowa przekształciła się w monarchię absolutną. II. STOSUNKI GOSPODARCZE I SPOÓECZNE 207. Ogólny rozwój gospodarczy. Gospodarka pieniężna i tendencje do rozszerzania się rynku, które wyraźnie wystąpiły w okresie poprzednim (197), czyniły dalsze postępy w XVI i XVII w., ale o powstaniu ogólnonarodowego rynku można mówić w Rosji dopiero w XVII w. Możliwości rozwojowe Rosji były hamowane brakiem szerszego dostępu do morza, a więc brakiem rynku zagranicznego na zboże. Wprawdzie w drugiej połowie XVI w. wielką rolę zaczął odgrywać północny port w Archangielsku, ale nie zaspokajał on nawet w części potrzeb całego kraju. W XVI w. powstały obszerne rynki lokalne dookoła wielkich miast. Wpłynęło to na dokonanie się doniosłego przewrotu gospodarczo-społecznego na wsi. Wyrazem jego był ekonomiczny upadek warstwy bojarów, która zaczęła ustępować stanem majątkowym nowej szlachcie, następnie rozwój gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej i związane z nią zaostrzone poddaństwo. Rosja wraz z Polską i wielu innymi krajami, położonymi na wschód od Óaby, weszła na drogę tej właśnie formy gospodarki wiejskiej, która prowadziła. do umocnienia się feudalizmu, podczas gdy kraje zachodnioeuropejskie wkraczały już na drogi prowadzące ku kapitalizmowi (227).

208. Klasa feudałów. Już w XV w., w okresie jednoczenia państwa, monarchia podjęła walkę przeciw przewadze możnowładztwa, w szczególności bojarów. Chodziło o pełne ich uzależnienie od władzy monarszej, o osłabienie ich pozycji ekonomicznej, o pozbawienie wotczyn bądź przywilejów związanych z posiadaniem wotczyn (198). W XVI w. dokonały się dalsze przemiany w rozwoju klasy rosyjskich feudałów. 1. Początek XVI w. stał pod znakiem reakcji bojarskiej zagrażającej utrzymaniu jedności państwa, Bojarzy podnieśli głowę, zaczęli dzielić się ziemią państwową i grabili dobra drobniejszej szlachty. Na tym tle zrodziło się dążenie drobnej i średniej szlachty do szukania przeciwko bojarom oparcia w silnej władzy państwowej. Dworiaństwo zainteresowane było silną władzą monarszą także ze względu na pomoc, jakiej mu udzielało państwo w umocnieniu panowania nad chłopami i w uśmierzaniu bardzo dla szlachty groźnych powstań chłopskich. 2. Z drugiej strony Iwan IV Groźny po objęciu władzy przystąpił z niezwykłą energią i okrucieństwem do -zgniecenia potęgi bojarów. Sojusznika w tej walce znaleźć mógł jedynie w dworiaństwie. Iwan IV zabiegał więc o umocnienie zarówno ekonomicznej, jak i politycznej pozycji oddanej mu nowej warstwy szlacheckiej. Podstawę ekonomiczną tworzyły nadania dla dworian ziemi w pomiestije. Dla złamania pozycji ekonomicznej bojarów i utrwalenia pozycji dworian została ustanowiona w latach 1556 - 1572 przez Iwana Groźnego tzw. oprycznina. Jako opryczninę w przeciwieństwie do ziemszczyzny określono część terytorium państwa, i to najbardziej urodzajną, z której wysiedlono przymusowo bo jarów, by osiedlić ich w innych okręgach (tzw. ziemszczynach), a ziemie ich rozdać dworianom w pomiestije. Równolegle z bogaceniem się dworiaństwa wzrastały też wpływy polityczne tej grupy. Wyrazem ich było: powoływanie niektórych dworian do Dumy Bojarskiej, dominująca pozycja dworiaństwa w Soborze Ziemskim i jego rola w powstałym również w XVI w. samorządzie ziemskim. 3. Wyżej opisane procesy prowadziły do zacierania różnic w ramach klasy feudałów i kształtowania się jednego uprzywilejowanego stanu szlacheckiego - dworiaństwa. Proces ten zakończy się dopiero na przełomie XVII i XVIII w. za Piotra Wielkiego {297). Również wtedy dojdzie do zatarcia się różnic między wotczyną a pomiestijem. Pomiestija bowiem, które pierwotnie były nadaniami warunkowymi, stawały się dobrami dziedzicznymi. Podobną ewolucję przeszły o wiele dawniej na zachodzie lenna. Dworian tworzyli trzon armii i charakter ten utrzymają, choć w zmienionej formie, w monarchii absolutnej (303). Niemniej jednak w Rosji, jak i w innych krajach, palący był wówczas problem organizowania należycie wyćwiczonej armii najemnej lub stałej. Iwan IV znalazł rozwiązanie tego problemu w specyficznej organizacji tzw. pułków strzeleckich. Służba w pułkach tych była stała, dożywotnia i dziedziczna. Strzelcy nie byli jednak wojskiem regularnym we współczesnym tego słowa znaczeniu. Mieszkali z rodzinami w osiedlach (słobodach) w pobliżu Moskwy i innych wielkich miast. W czasie pokoju trudnili się handlem i drobnym rzemiosłem. Oficerami mogli być tylko dworianie. Strzelcy nie przekształcili się w odrębną warstwę społeczną, mimo że np. swoich przedstawicieli wysyłali do Soboru Ziemskiego. Pułki strzeleckie zostaną zlikwidowane przez Piotra I i ustąpią miejsca regularnej armii (303).

209. Ludność wiejska. W XVI i XVII w. położenie, chłopów uległo dalszemu pogorszeniu. Pozostawało to w związku z wyżej wspomnianym przewrotem w strukturze agrarnej Rosji, z rozpowszechnieniem się gospodarki folwarczno-pańszczyźnianiej. Panowie zdobyli prawo ustalania według władanego uznania rozmiarów powinności chłopskich, głównie pańszczyzny (199). Dokonał się więc tutaj znany w Polsce i w krajach położonych na wschód od Óaby nawrót feudalnej renty odrobkowej: Równolegle zaostrzeniu ulegały przepisy określające przytwierdzenie chłopa do ziemi i nadające zależności chłopa od pana charakter poddaństwa osobistego. Zgodnie z Sudiebnikiem z r. 1497 (199) chłopu przysługiwał 2-tygodniowy termin w roku (Juriew dień) do opuszczenia pana. Ustawodawstwo z XVI w. wprowadzało dalsze ograniczenia, które znalazły pełne sformułowanie w Sobornym Ułożeniju z r. 1649 (216). Przytwierdzono do ziemi wszystkie kategorie chłopów. Sytuacja ich nie różniła się odtąd wiele od sytuacji niewolników. Pan mógł sprzedawać chłopów bez ziemi, chłop nie mógł zawrzeć małżeństwa bez zezwolenia pana, nie mógł wnosić przed sądem skargi na pana itp. Wzrost wyzysku chłopów wywoływał walkę klasową na wsi. Przybierała ona bardzo ostrą formę powstań chłopskich, z których największe było powstanie Iwana Bołotnikowa (1606 - 1607) i powstanie Stieńki Riazina (1657). Szlachta, zagrożona wrzeniem na wsi; tym mocniej popierała silną władzę cesarską, gdyż ona jedynie mogła zapewnić jej bezpieczeństwo Umacniało to ścisły sojusz szlachty z monarchą, co doprowadzi do przekształcenia się państwa rosyjskiego w monarchię absolutną w połowie XVIII w. 210. Miasta i mieszczaństwo. W XVI w. do poważniejszego znaczenia r doszły te miasta, które dominowały nad szerokimi rynkami lokalnymi. Szczególny ich rozwój przypadł jednak dopiero na połowę XVII w. Ludność miejska (posadskije ludi) nadal dzieliła się na liczne kategorie, zależ nie od stopnia zamożności. Wśród nich najbardziej uprzywilejowani byli tzw. goście i kupcy, należący do tzw. seciny gościnnej 2 sukienniczej (200). Godność gościa nadawał car najbogatszym kupcom. Byli oni zwolnieni od podatków, mieli prawo posiadania wotczyn i pomiestij. Musieli z tego powodu pełnić służbę w organach skarbowych. Uczestniczyli również w Soborze Ziemskim. Ta forma wciągnięcia górnej warstwy mieszczańskiej do administracji służyła wydatnie wzmocnieniu władzy centralnej - w walce z arystokracją bojarską. III. USTRÓJ PAŃSTWA 211. Władza carska. Nie ulega wątpliwości, że w ciągu XVI w. władza cara znacznie wzrosła. W szczególności władza Iwana IV Groźnego przybrała po rozbiciu 'sił bojarskich znamiona władzy nieograniczonej. Sam Iwan IV najdobitniej podkreślał swoje "samodzierżawie" i wynikające stąd nieograniczone uprawnienia, prawo życia i śmierci nad swymi poddanymi. W praktyce z

uprawnień tych Iwan IV korzystał też w Pełni. Czy wiec Rosja 'za jego panowania nie wkroczyła już na drogę monarchii absolutnej? Problem ten jest żywo w nauce dyskutowany. Nie można zaprzeczyć, że Iwan IV był samodzierżawcą. Jego niepohamowana energia i brutalność pozwoliły mu, przy oparciu, jakie znalazł w dworiaństwie, na używanie władzy w sposób najbardziej bez względny i okrutny. Z drugiej jednak strony podkreślić trzeba, że te same siły społeczne, które poparły nieograniczoną władzę Iwana IV; wyłoniły w tym czasie, i to z poparciem oraz pomocą Iwana IV, własne stanowe organy Sobór Ziemski i samorząd ziemski i gubny, które nadały Rosji charakter monarchii stanowej. Po. śmierci Iwana IV i wygaśnięciu Rurykowiczów te właśnie organy stanowe będą sprawować - obok cara - poważną część władzy państwowej. Typowy dla monarchii stanowej dualizm władzy królewskiej i władzy stanów wystąpi w Rosji w pierwszej połowie XVII w. w sposób podobny jak w innych monarchiach stanowych. Miarą znaczenia politycznego stanów było to, że na Soborze Ziemskim dokonywały one wyboru carów. Elekcyjną drogą osiągnęli tron car Fiodor (1584), Borys Godunow (159), Michał Romanow (1613) i Aleksy (1645): Dopiero w końcu XVII w. ustaliła się zasada dziedziczności tranu w dynastii Romanowów. Rzecz znamienna, że przy wyborze cara Sobór Ziemski bądź bojarzy usiłowali narzucić przyszłemu carowi warunki ograniczające jego władzę. Tak Wasyl Szujski musiał zaprzysiąc zobowiązania, które gwarantowały nietykalność osoby i mienia przede wszystkim bojarom. Jeszcze dalej idące zobowiązania zastały przedstawione w r 1610 przy wyborze królewicza polskie Władysława. 212. Duma Bojarska. Już w XV w. ukonstytuowała się jako organ doradczy cara Duma Bojarska {202). W XVI w. Duma stopniowo zaczęła tracić demokratyczny. Wchodzić bowiem zaczęły do niej tylko osoby powołane .przez cara, a więc wybrani przez niego bojarzy oraz sprawujący funkcje w zarządzie państwa dworianie. Nazywano ich stąd bojarami "dumnymi". Z kolei car powoływał do Dumy również urzędników zarządu centralnego, tzw. diaków. Liczba członków Dumy stale wzrastała. Za Iwana IV Duma liczyła zaledwie 28 członków, w drugiej połowie XVII w. - ponad 150 członków. Duma współdziałała z carem w załatwianiu najważniejszych spraw państwowych, miała również ważne uprawnienia sądowe jako instancja odwoławcza i sąd pierwszej instancji w sprawach o przestępstwa polityczne. Doprowadziło to w XVII w. do wyodrębnienia się z Dumy osobnej izby sądowej (Rasprawnaja pałata). W XVII w., w miarę wzrostu absolutyzmu królewskiego, znaczenie Dumy zaczęło maleć; a car naradzał się tylko z nielicznymi zaufanymi członkami Dumy (Komnata, Bliżniaja Duma). 213. Sobór Ziemski. Sobór Ziemski powołany został po raz pierwszy w r. 1549 w okresie walki cara z bojarami i likwidacji pozostałości roz- drobnienia feudalnego. Bliższe wiadomości mamy dopiero o Soborze Ziemskim zwołanym w r. 1568. Przewagę w nim mieli dworianie, których było 205 na 374 członków. Udział brali w nim także mieszczanie (goście). Zarówno składem swoim, uprawnieniami, jak i sposobem obradowania Sobory Ziemskie nie różniły się od występujących w różnych państwach zgromadzeń

stanowych. W skład Soboru Ziemskiego wchodziły następujące grupy: a) Duma Bojarska; b) Święty Sobór, tzn. najwyżsi dostojnicy duchowni; c) przedstawiciele dworiaństwa, ludności miejskiej i strzelców. Przedstawiciele chłopów uczestniczyli w Soborze Ziemskim tylko raz, w r. 1613. Przedstawiciele dworiaństwa i mieszczan w XVI w. byli powoływani, ale w XVII w byli oni wybierani w powiatach (ujezdach). Sobór Ziemski zwoływał car, a w czasie bezkrólewia patriarcha lub Duma Bojarska. Poszczególne człony Soboru obradowały osobno i podejmowały osobno uchwały, które nie były wiążące dla cara. Kompetencje stanów zmieniały się zależnie od sytuacji. W początku XVII w. decydowały o najważniejszych sprawach państwowych. Sobory uchwalały nowe podatki, rozstrzygały sprawy wojny i pokoju, uchwalały. szczególnie ważne ustawy, jak np. Sobornoje Ułożenije z r. 1649 (216). Sobory kilkakrotnie dokonywały wyboru cara. Sobory Ziemskie, żywotne w pierwszej połowie XVII w., przestały działać w drugiej jego połowie. O zebraniu się ostatniego prawdziwego Soboru Ziemskiego można mówić jeszcze w r. 1665. Później powoływane pod nazwą Soborów zjazdy nie miały już poza nazwą niczego wspólnego z dawną instytucją stanową. 214. Prikazy. W XV w. zacięły się rozwijać organa centralne powołane do zarządzania określonymi resortami zarządu centralnego, tzw. prikazy (202). Zbudowane one były częściowo na zasadzie biurokratycznej. Na czele prikazu stal bojar współpracujący z grupą urzędników, diaków i poddiaków. Instytucja prikazów znajduje swój odpowiednik w "ministerialnych" organach centralnych, tworzonych współcześnie w monarchiach absolutnych (239). Słabą stroną rosyjskich prikazów była ich nadmierna liczba i brak rozgraniczenia zakresu działania. Obok prikazów o szerszej kompetencji, jak prikaz dla zarządu podatkami pośrednimi lub prikaz poselski do spraw posłów zagranicznych itp., wydzielano prikazy o bardzo szczupłym zakresie działania, jak np. prikaz aptekarski. Następnie stworzono również prikazy terytorialne. zajmujące się zarządem określonych okręgów. 215. Zarząd lokalny. Samorząd gubny i ziemski. Po dokonaniu z jednoczenia państwa zarząd lokalny przedstawiał na terenie Rosji dużą różnorodność. Typowy był podział administracyjny kraju na ujezdy (powiaty), w których władzę państwową sprawowali namiestnicy. Wobec licznych nadużyć namiestników urząd ten został zniesiony, a prze- prowadzona przez Iwana IV reforma oparła zarząd lokalny na samorządzie. W ten sposób centralnym organom stanowym zaczęły w rosyjskiej monarchii stanowej odpowiadać organy stanowe samorządu lokalnego. Organami tymi były instytucje tzw. samorządu gubnego i samorządu ziemskiego. 1. Samorząd gubny (od guba - okręg, powiat) obejmował przede wszystkim funkcje sądowe w zakresie ścigania i sądzenia rozbójników. W rzeczywistości chodziło tu głównie o walkę z antyfeudalnymi wystąpieniami chłopskimi. Organem tego samorządu była gubna izba, w skład której wchodzili gubny starosta, przysięgli (w liczbie 4 - 6) oraz gubny diak. Wszyscy oni pochodzili z wyboru, w którym uczestniczyli też chłopi. Gubnego starostę wybierano spośród szlachty. Przysięgłych wybierali tylko chłopi. Podlegali oni w

sprawowaniu swych funkcji bardzo brutalnym naciskom że strony panów, którzy zmuszali ich do potępiania wystąpień chłopów przeciw panom. 2. Samorząd ziemski sprawowały organy samorządowe, które miały nie tylko uprawnienia sądowe, ale również skarbowe, gospodarcze i policyjne. Sądziły one tylko sprawy mieszczan i ludności z tzw. czarnych włości, bowiem chłopi poddani podlegali sądownictwu panów, a panowie sądownictwu prikazów. Organem samorządu ziemskiego była ziemska izba, w skład które j wchodzili starosta ziemski, ziemski diak i przysięgli (w liczbie 8 - 10) wybierani przez ludność. Ten system samorządu ziemskiego zaczął się rozpadać już w początku , XVII w. Przyczyniło się do tego wprowadzenie nowych urzędników prowincjona1nych, mianowicie wojewodów. Wojewodowie z biegiem czasu podporządkowali sobie zarówno samorząd ziemski, jak i gubny oraz stworzyli grunt .pod przyszłą nową organizację scentralizowanego zarządu lokalnego monarchii absolutnej (302). IV. ŹRÓDÓA PRAWA 21ó. Najważniejsze kodyfikacje. W okresie rozdrobnienia feudalnego szeroko stosowana była nadal Prawda Ruska, co przyczyniało się do ujednolicenia prawa sądowego. W czasie tym ustawodawstwo książęce odgrywało bardzo małą solę. Dopiero zjednoczenie państwa wywołało ożywioną działalność ustawodawczą i kodyfikacyjną. Ustawodawczą był car, później najważniejsze ustawy uchwalane były przez Sobór Ziemski. Równolegle działalność prawodawczą wykonywały też poszczególne prikazy, których rozporządzenia (ukazy) wpisywano we właściwe księgi (Ukaznyje Knigi Prikazów). Poważną rolę w rozwoju prawa odgrywało także sądownictwo sprawowane przez Dumę Bojarską. Wyroki i orzeczenia Dumy miały (podobnie jak np. orzecznictwo królewskich sądów angielskich 181) walor precedensów, do których wszystkie sądy musiały się stosować. Do najważniejszych kodyfikacji należą: Sudiebnik z r, 149?, carski Sudiebnik z r. 1550 i Sobornoje Ułożenije z r. 1649). 1. Sudiebnik z r. 1497 stanowił kodyfikację prawa powszechnego dla całego państwa. Przepisy w nim zawarte dotyczyły głównie sądownictwa i procesu, nieliczne tylko artykuły zajmują się prawem karnym i prywatnym. Większość artykułów zawiera przepisy nowe, dostosowane do postępu ekonomicznego kraju i rozwoju handlu (przepisy o kupcach, o najmie sług) oraz do obrony interesów klasy feudałów (przepisy regulujące prawo wychodu chłopów - 209). 2. Carski Sudiebnik z r. 1550 był znacznie obszerniejszy od Sudiebnika z r. 1497, którego postanowienia zresztą przyjął niemal w całości. Poza przepisami o sądownictwie i procesie zawierał wiele nowych przepisów z zakresu prawa karnego i prywatnego. W Sudiebniku wyraźnie odbiły się tendencje do umocnienia samowładztwa. Służył on też temu celowi przez 100 lat, będąc w tym czasie jedynym zbiorem podstawowych praw. Do przepisów wyrażających takie tendencje należało np. wprowadzenie kar nieoznaczonych, jakie w każdym przypadku mógł dowolnie ustalić car, następnie wprowadzenie surowych kar dla urzędników, ograniczenie praw związanych z posiadaniem wotczyny. 3. Sobornoje Ułożenije z r. 1649 przewyższa techniką

kodyfikacyjną poprzednie kodyfikacje. Zredagowane przez specjalną komisję zostało uchwalone przez Sobór Ziemski i zaraz potem ogłoszone drukiem. Kodyfikacja ta, licząca ok. 1000 artykułów, obejmuje prawie wszystkie dziedziny prawa, a więc obok prawa sądowego zawiera też liczne postanowienia z dziedziny dziś określanej mianem prawa państwowego. Kodyfikacja ta była najważniejszą kodyfikacją aż do powstania nowej kodyfikacji prawa rosyjskiego w pierwszej połowie XIX w. (304, 489). V. CHARAKTERYSTYKA OKRESU 217. Główne cechy wyróżniające. 1. Określenie formy państwa rosyjskiego w XVI w. i pierwszej połowie XVII w. nastręcza szereg trudności. Chodzi w szczególności o to, czy Rosja była w tym czasie monarchią stanową, czy może też wkroczyła już na drogę feudalnej mo- narchii absolutnej. Wątpliwości te wynikają z faktu olbrzymiego wzrostu władzy monarszej w drugiej połowie XVI w., wyrażającego się w „samodzierżawiu" Iwana IV. 2. Przyjąć trzeba jednak, że mimo faktycznie silnej władzy cara państwo rosyjskie nie miało w tym czasie cech monarchii absolutnej jako utrwalonej formy państwa. Brak było właściwych temu etapowi rozwoju podstaw gospodarczych, brak właściwego monarchii absolutnej zarządu państwa opartego na centralizmie i biurokracji (306). 3. Natomiast w XVI w. pojawiły się w Rosji instytucje typowe dla monarchii stanowej: Duma Bojarska, Sobór Ziemski oraz samorząd lokalny. Z tej racji uznać należy Rosję XVI w. i pierwszej połowy XVII w. za feudalną monarchię stanową. Ta forma państwa nie rozwinęła się jednak w pełni. Na skutek długotrwałego rozdrobnienia pojawiła się ona w Rosji późno i rychło uległa przekształceniu w monarchię absolutną. Rozdział XV CHARAKTERYSTYKA PAŃSTWA FEUDALNEGO W DOBIE POPRZEDZAJŃCEJ POJAWIENIE SIĘ MONARCHII ABSOLUTNEJ 218. Wprowadzenie. Jak już powiedzieliśmy wyżej (?6), w świetle aktualnego stanu nauki państwo typu feudalnego w rozwoju dziejowym przechodziło kolejno i prawidłowo przez cztery, odpowiadające czterem formom państwa - okresy: przez monarchię wczesnofeudalną, okres rozdrobnienia feudalnego, monarchię stanową i okres monarchii absolutnej. Główna uwaga niniejszego wykładu skierowana została właśnie na przemiany w formie państwa. Ujęcie nasze na pewno upraszcza skomplikowane procesy społeczne. Ujmuje ono schematycznie propozycję periodyzacji historii państwa i prawa omawianych tu krajów. Dalsze badania naukowe niewątpliwie przyczynią się do jej udoskonalenia i skorygowania w niejednym punkcie. Dotyczy to w szczególności sposobu ustalenia dat granicznych, czyli cezur między poszczególnymi okresami. Procesy społeczne są tak zawiłe, że wyznaczenie ściśle określonych dat rocznych, rozgraniczających etapy rozwojowe państwa, jest na ogół niemożliwe. Dlatego też

cezury tu wprowadzone należy traktować jako daty orientacyjne. Z przeglądu dotychczasowego wysnuć można kilka ogólnych wniosków. 1. We wszystkich omawianych krajach rozwój państwa feudalnego dokonywał się prawidłowo, przechodząc w prawidłowej ko1ejności od formy państwa mniej rozwiniętej do formy bardziej zaawansowanej. 2. Poszczególne formy państwa występowały w różnych krajach nie w tym samym czasie. Stwierdzamy więc brak zbieżności chronologicznej w występowaniu tych samych form państwa, czyli asynchronizm procesu historycznego. 3. Widzimy dalej zjawisko specyficznego rozwoju niektórych państw. Występuje ono najwyraźniej tam, gdzie nie doszło w ogóle do rozwinięcia się którejś z form państwa feudalnego. Anglia np. nie znała okresu rozdrobnienia feudalnego, Polska nie przeszła przez okres monarchii absolutnej. Występowanie tego rodzaju zjawisk specyficznych nie zaprzecza ogólnej prawidłowości rozwoju państwa, która prowadzi od form mniej do bardziej rozwiniętych {307). Zebrany dotychczas materiał porównawczy pozwala na syntetyczne scharakteryzowanie monarchii wczesnofeudalnej, rozdrobnienia feudalnego i monarchii stanowej. Feudalna monarchia absolutna zostanie omówiona później, po zapoznaniu się z jej kształtami w niektórych państwach (306). Przegląd poniższy nawiązuje częściowo do rozdziału szóstego (67 - 76), w którym omówiono niektóre instytucje i zjawiska typowe dla ustroju feudalnego, oraz do charakterystyk poszczególnych okresów w dziejach omawianych tu państw (66, 103, 118, 142, 157, 183, 195; 204, -217). A. MONARCHIA WCZESNOFEUDALNA 219 Ogólne ujęcie syntetyczne. 1. Powstanie. Monarchia wczesnofeudalna była najstarszą formą państwa feudalnego. Wystąpiła ona najwcześniej w Europie zachodniej, na gruzach niewolniczego państwa. rzymskiego w państwie frankońskim za Karolingów {66). Pojawiła się później w Europie wschodniej i środkowej, w krajach, które nie przeszły w swym rozwoju przez formację niewolniczą. Monarchia wczesnofeudalna wyrosła tam jako najwcześniejsza organizacja państwowa. Wyłonienie się jej z wspólnoty pierwotnej poprzedzone było okresem przejściowym, protofeudalnym (188). Ta odmienność najstarszej tradycji państwowej w Europie wschodniej i zachodniej nie pozostała bez wpływu na powstanie pewnych różnic w rozwoju państw feudalnych w obu częściach Europy. 2. Podstawy gospodarcze. Monarchia wczesnofeudalna po- wstała na gruncie feudalnych stosunków produkcyjnych rozwiniętych w ramach wielkiej własności ziemskiej (46). W okresie tym panowała niemal wyłącznie gospodarka rolna, a miasta jako ośrodki handlu i rzemiosła zaspakajały potrzeby ograniczonego tylko rynku. Nie stanowiły one jeszcze na ogół jednostek gospodarczo i prawnie wyodrębnionych (166). 3. Główne cechy. W monarchii wczesnofeudalnej wystąpiły m.in. dwie cechy, które znamionować będą państwo feudalne również w pewnej mierze i w następnych okresach. Pierwszą z nich było pomieszanie pojęcia własności i władzy, elementów prywatnoprawnych z publicznoprawnymi.

Wyrażało się to w wielu dziedzinach, np.: a) monarchia miała charakter patrymonialny, król był nie tylko władcą, ale i właścicielem państwa (51); b) feudałowie mający prawa nawiązywała dziedziczne, własnościowe do swych lenn i posiadłości mieli na nich uprawnienia o charakterze publicznoprawnym na podstawie immunitetów, zwłaszcza urzędu i różnych przywilejów (48); c) feudałowie mieli w stosunku do poddanych na terenie swych posiadłości prawa, które normalnie należą do władzy publicznej (67). Drugą cechą była to, że w państwie feudalnym stosunki między mieszkańcami a władzą państwową opierały się głównie na związkach osobistych. Stosunek poszczególnych osób do państwa nie miał charakteru poddaństwa publicznoprawnego. Miejsce każdej osoby w państwie było określone jej stosunkiem zależności od innej osoby: poddanego - stosunkiem do feudała; właściciela ziemi, feudała - miejscem, jakie zajmował w strukturze lennej (tam, gdzie ona się wykształciła), bądź obowiązkami wynikającymi głównie z posiadanej własności ziem- skiej (68). Cechą główną monarchii wczesnofeudalnej i dla niej typową było występowanie silnej władzy monarszej popieranej przez wielkich feudałów. Zainteresowani oni byli opieką ze strony państwa nad umocnieniem ich feudalnej władzy. 4. Treść klasowa. Monarchia wczesnofeudalna opierała się na możnowładcach świeckich i duchownych. W miarę wzrostu ich znaczenia możnowładcy poczęli występować przeciw krępującej ich silnej władzy monarszej. Narastające stopniowo konflikty między monarchią a możnowładcami, reprezentującymi siły odśrodkowe, prowadziły na ogół i , do rozbicia jedności państwa i do rozdrobnienia feudalnego (56, 132, 191). 5. Władza monarchy. Skupienie w ręku monarchy silnej władzy wiązało się z wyobrażeniem o tym, że jest on właścicielem całej ziemi i może nią swobodnie zarządzać oraz rozporządzać tak jak swym majątkiem (charakter patrymonialny państwa) (53, 167). Konsekwencją tego wyobrażenia było dążenie monarchy, nie zawsze zrealizowane, do wprowadzenia dziedziczności tronu (133). Władza królewska podlegała pewnym ograniczeniom. Władca działał w społeczeństwie chrześcijańskim, więc jego poczynania musiały być zgodne z prawem boskim, któremu podlegał. Następnie zakres jego władzy był poddany większym lub mniejszym ograniczeniom za1eżnie od stopnia poparcia, jakie miał ze strony panującej, klasy feudałów. Nadawanie możnym panom przywilejów (zwłaszcza immunitetów) stanowiło przyczynę osłabienia władzy monarszej i przejmowania elementów władzy (np. władzy sądowej) przez możnych feudałów. 6. Aparat państwowy. Organizacja państwowa była mało rozwinięta, co wynikało i z tego, że funkcje państwa były skromne. Rola państwa sprowadzała się początkowo do kilku tylko podstawowych zadań, do zabezpieczenia państwa na zewnątrz i do zapewnienia pokoju wewnętrznego. Działalność państwa przejawiała się więc głównie w organizacji wojskowej, w sądownictwie i w zarządzaniu skarbowością. Odpowiednio do tego aparat państwowy nie był szeroko rozbudowany. Na szczeblu centralnym zarządem spraw państwowych zajmowali się urzędnicy, sprawujący również funkcje nadworne, którzy wraz z innymi feudałami tworzyli Radę Królewską (kurię) (55, 136, 170, 192). Na szczeblu lokalnym występowali urzędnicy królewscy o funkcjach wojskowych, sądowych i skarbowych (56, 137, 17?, 192). W okresie początkowym kształtowania się państwa występowały jeszcze często wojskowe

drużyny na utrzymaniu monarchy. Z czasem ciężar służby wojskowej przeszedł na właścicieli ziemskich. Oni z kolei zaczęli przejmować funkcje lokalnych urzędników państwowych. 7. Stosunek państwa do kościoła. W państwie wczesnofeudalnym kościół odgrywał szczególnie dużą rolę. Kościół był podporządkowany państwu, był narzędziem w jego ręku, służył mu w kształtowaniu pojęć moralnych i zasad współżycia społecznego, w podnoszeniu kultury i umacnianiu ustroju feudalnego {53, 135, 168). W zamian za to kościół uzyskiwał olbrzymie korzyści materialne, zwłaszcza w formie nadań ziemskich. Doprowadziło to do powstania możnej grupy feudałów duchownych. Kościołowi z czasem przestała odpowiadać ścisła zależność od monarchy. Panowie duchowni podjęli walkę nie tylko o uniezależnienie się od władzy świeckiej w zakresie spraw kościelnych, co jest zrozumiałe, lecz również o przywileje świeckie, majątkowe i polityczne (135, 168). 8. Okres monarchii wczesnofeudalnej trwał szczególnie długo w Anglii i Niemczech (142, 167), inaczej niż we Francji, na Rusi czy w Polsce (195). B. ROZDROBNIENIE FEUDALNE 220. Ogólne ujęcie syntetyczne. 1. Początki. Okres rozdrobnienia feudalnego następował prawidłowo po okresie monarchii wczesnofeudalnej jako wynik działania sił odśrodkowych, reprezentowanych przez wielkich feudałów. Przyczyny, dla których jedynie w Anglii nie doszło do rozdrobnienia feudalnego, zostały przedstawione wyżej (183). 2. Podstawy gospodarcze. Rozdrobnienie feudalne wiązało się z dalszym rozwojem feudalnych stosunków produkcyjnych opartych na rozwoju wielkiej własności ziemskiej. Rozwijający się w tym czasie handel i przemysł znajdowały oparcie w miastach, obecnie już prawnie wyodrębnionych, Procesy te prowadziły do pogłębienia się różnic majątkowych i do dalszego rozwarstwienia społecznego oraz uformowania się podziału społecznego na prawnie wyodrębnione i hierarchicznie rozwarstwione stany (73, 88, .129). 3. Główne cechy. Państwo i jego funkcja straciły swą jednolitość. Dokonał się swoisty podział władzy między monarchię i wielkich feudałów, którzy posiedli na swych terytoriach część lub nawet całość zwierzchnictwa państwowego. Pomieszanie elementów publicznoprawnych z elementami prywatnoprawnymi osiągnęło swój szczyt. Stąd władza centralna monarchy albo była bardzo słaba, albo uległa okresowemu zanikowi. Natomiast cały ciężar władzy znalazł się w ręku wielkich feudałów, sprawujących ją w ramach swych terytoriów: władztw senioralnych we Francji (78), władztw terytorialnych w Niemczech (132, 144), dzielnic w Rosji (196) i w Polsce. Brak centralnej władzy państwowej bądź zanik jej autorytetu prowadził do anarchii i wojen prywatnych. Powstałe jako wyraz samoobrony społecznej instytucje pokoju i rozejmu bożego (92), landfrydy (152), konfederacje i związki miast (155) były jedynie półśrodkami, które nie mogły zapewnić należycie pokoju wewnętrznego. 4. Treść klasowa. Główne uprawnienia władzy państwowej znajdowały się w ręku wielkich feudałów, którzy faktycznie w niektórych krajach uniezależnili się od monarchy (153,. 201).

Jednakowoż stanowisko ich w ramach ich własnych terytoriów bywało różne, zależnie od istniejącego w danym terytorium układu sił klasowych. Czasem wykonywali oni w nich władzę w oparciu o wyższych feudałów, co stanowiło kontynuację monarchii wczesnofeudalnej (201). Czasem część władzy w terytoriach przejmowały uprzywilejowane stany (154). W ten sposób w okresie rozdrobnienia feudalnego poszczególne terytoria mogły przybierać charakter monarchii stanowych, jeszcze przed zjednoczeniem całego państwa. 5. Władza monarchy. Władza centralna monarchy tam, gdzie się utrzymała, była z reguły bardzo szczupła. Doszło do tego wskutek rozdarowania przez monarchę uprawnień o charakterze publicznoprawnym wielkim feudałom i wskutek pozaprawnego zagarniania przez feudałów władzy. W szczytowym okresie rozdrobnienia zwierzchnie uprawnienia monarchy miewały charakter jedynie nominalny (np. we Francji w XI i XII w. - 90) lub dochodziło nawet do zupełnego zaniku władzy centralnej (np. w Rosji w XII w. - 201 i w Polsce w XIII w.). 6. Aparat państwowy. Wraz z ograniczeniem władzy pań- stwowej redukcji uległ również centralny aparat państwowy, rozkładowi uległa skarbowość na skutek rozdarowania dochodów, upadkowi uległo sądownictwo centralne (93, 152). Władca skrępowany był wolą wielkich feudałów, którzy zajmowali główne urzędy i zasiadali w radach przybocznych. Aparat lokalny znalazł się również w ręku feudałów. 7. Stosunek do kościoła. Kościół uniezależnił się w wysokim stopniu od państwa. Państwo straciło wpływ na obsadę urzędów kościelnych (135). Kościół nie tylko uzyskał w swych posiadłościach takie same przywileje, jakie mieli feudałowie świeccy, ale dążył do rozszerzenia swej j władzy duchownej na niektóre sprawy należące do władzy świeckiej, a więc dążył przede wszystkim do rozszerzenia kompetencji sądów kościelnych kosztem sądownictwa świeckiego. 8. Tendencje zjednoczeniowe. Rozdrobnienie feudalne i wywołana przezeń anarchia, brak bezpieczeństwa wewnętrznego i bezbronność na zewnątrz - nie mogły się utrzymywać zbyt długo. W okresie tym, i to nawet rychło, zaczęły się ujawniać zdrowe tendencje zjednoczeniowe. Tendencje te wynikały z przyczyn gospodarczych i społecznych, miały swe-we uzasadnienie polityczne i ideologiczne. Przyczyny gospodarcze zjednoczenia wiązały się z rozwojem życia gospodarczego Europy od XI i XII w. i tendencjami do rozszerzania się rynków lokalnych, czy nawet do tworzenia się rynków ogólnonarodowych {80, 197). Przyczyny społeczne zjednoczenia wiązały się z dokonującym się nowym przegrupowaniem sił społecznych i kształtowaniem wyodrębnionych stanów. Były one na ogół zainteresowane zjednoczeniem. Zainteresowanie to objawiały niższe warstwy feudałów, następnie mieszczaństwo, najżywiej odczuwające potrzebę zjednoczenia państwa, niezbędnego do rozszerzenia rynku. Zapewnienie pokoju wewnętrznego i nadzieja ograniczenia samowoli oraz bezprawia feudałów w ramach zjednoczonego państwa odpowiadały również interesom wiejskiej ludności poddańczej, oczekującej w silnej władzy centralnej oparcia przeciw nadużyciom panów. Ważnym czynnikiem sprzyjającym przyspieszeniu zjednoczenia mogło się stać zagrożenie zewnętrzne, mobilizujące siły społeczne całego kraju do walki z najeźdźcą, jak np. w Polsce przeciw Niemcom, w Rosji przeciw Tatarom, we Francji przeciw Anglikom. Walka przeciw agresji obcej odgrywała wielką rolę, wpływając na rozwój świadomości narodowej i patriotyzmu w

całym społeczeństwie. Z tych przesłanek politycznych i ideologicznych - obok przesłanek gospodarczych i społecznych - wyrosły właśnie tendencje do przezwyciężenia rozdrobnienia feudalnego i do budowania zjednoczonych państw o charakterze narodowym, w oparciu o wspólnotę etniczną i językową ludności. Czynnikiem wpływającym na przyspieszenie zjednoczenia mogły się w szczególnych wypadkach stać same zasady prawa lennego Zbudowana na prawi e lennym polityczna hierarchia lenna stanowiła wyraz dezintegracji państw zachodnioeuropejskich w okresie rozdrobnienia feudalnego (70). W rzeczywistości jednak prawo lenne nie zawsze musiało stanowić siłę destrukcyjną w państwie. Przykładem jest przede wszystkim Anglia, gdzie prawo lenne nie tylko nie doprowadziło do rozdrobnienia i anarchii, lecz - przeciwnie - stanowiło system, na którym mogły się oprzeć sprawna wojskowość i skarbowość królewska (163). W nauce toczy się dyskusja na temat sił odśrodkowych (centryfugalnych) i sił dośrodkowych (centrypetalnych), tkwiących w prawie i ustroju lennym. Podkreśla się, że w rozwoju Niemiec ujawniły się przede wszystkim siły odśrodkowe (zasada przymusu lennego itp. - 134), które uniemożliwiły zjednoczenie państwa. Zwraca się natomiast z drugiej strony uwagę na to, że we Francji ustrój lenny, który pogrążył w XI i XII w. kraj w anarchii ro2drobnienia feudalnego, w dalszym rozwoju wykazał elementy dośrodkowe, konstrukcyjne. Umożliwiły one królom Francji w zmienionych warunkach XIII w. wykorzy- stanie właśnie konstrukcyjnych zasad prawa lennego do dokonania zjednoczenia domeny (91) i do podporządkowania sobie w oparciu o hierarchię lenną całego sądownictwa (109). Można tu przeprowadzić pewną paralelę z procesem zjednoczenia Rusi i Polski (204). W tym wypadku wprawdzie nie prawo lenne, lecz system dziedziczenia w obrębie dynastii Rurykowiczów, względnie Piastów, stanowił siłę destrukcyjną, która prowadziła do rozbicia kraju na dzielnice. W późniejszym jednak etapie, zarówno na Rusi, jak i w Polsce, to samo dynastyczne prawo dziedziczenia ułatwiło skupienie w ręku jednej linii panującej dynastii - większości rozdrobnionych dzielnic. 9. Przebieg zjednoczenia. Przezwyciężenie rozdrobnienia feudalnego nie było zjawiskiem narzuconym z góry przez organizację państwową, lecz stanowiło w znacznej mierze wynik oddolnych i lokalnych procesów społecznych. Stąd tendencje zjednoczeniowe występowały równocześnie lub nieraz nawet wcześniej w ramach poszczególnych dzielnic, przygotowując niejako przyszłe ich zjednoczenie w jedną większą całość. W ten sposób przebiegał proces zjednoczeniowy w Polsce, we Francji (113) czy w Rosji (201) (rola Śląska, potem Wielkopolski w zjednoczeniu Polski, podobnie rola np. hrabstwa Tuluzy we Francji, rola niektórych wielkich księstw w Rosji w XIV i XV w.). W Niemczech jednak tendencje takie nie doprowadziły do zjednoczenia państwa Proces zjednoczeniowy został tu zahamowany na szczeblu księstw Rzeszy. Wiele z nich zjednoczyło się wewnętrznie i rozszerzyło terytorialnie, przekształcając się z władztw feudalnych w rzeczywiste i faktycznie suwerenne państwa (Brandenburgia, Austria itd.). Niemcy z okresu rozdrobnienia feudalnego wyszły nie jako państwo zjednoczone lecz jako twór federalny, rodzaj państwa złożonego o skomplikowanej budowie wewnętrznej (157, 260). Rozdrobnienie feudalne na Rusi trwało długo, co wynikało z przyczyn już omówionych (204). Na okres rozdrobnienia feudalnego przypadło powstanie w

niektórych krajach Europy miejskich republik feudalnych (Nowogród i Psków w Rosji, republiki włoskie), co wiązało się ze specyficznymi warunkami gospodarczymi, które pozwoliły niektórym miastom nie tylko uzyskać wysoki stopień niezależności w obrębie murów miejskich, lecz także narzucić swe zwierzchnictwo na rozległe nawet terytoria (203) 10. Rozwój prawa sądowego. Prawem stosowanym w sądach było zasadniczo tylko prawo zwyczajowe. Ustawodawstwo pań- stwowe, które zaczęło odgrywać pewną rolę w monarchii wczesnofeudalnej, np. kapitularze frankońskie (61), Ruska Prawda (194), obecnie zanikało prawie zupełnie. Rozdrobnieniu politycznemu towarzyszył daleko rozwinięty partykularyzm prawa zwyczaj owego. Powstały bardzo liczne lokalne prawa zwyczajowe, które zaczęto spisywać (Ruska Prawda, niemieckie Zwierciadła - 139, francuskie spisy prawa zwyczajowego - 99, polska Księga Elbląska). Rozdrobnienie prawa miało nie tylko charakter terytorialny; powstały bowiem również odrębne prawa dla poszczególnych klas społecznych: I prawo kościelne, prawo lenne, prawa miejskie itp. Prawo jako prawo klasowe stosowało nierówną miarę do klas upośledzonych i uprzywilejowanych. C. FEUDALNA MONARCHIA STANOWA 221. Ogólne ujęcie syntetyczne. 1. Powstanie. Feudalna monarchia stanowa była formą państwa feudalnego, występującą po prze zwyciężeniu rozdrobnienia feudalnego. Zorganizowane i uprzywilejowane stany, a więc te same siły społeczne, które przyczyniły się do zjednoczenia państwa, nadały obecnie specyficzną formę zjednoczonemu państwu. Monarchie stanowe powstawać zaczęły w Europie już w XIII w., w XIV w. występowały dość powszechnie. Powstanie monarchii stanowej zostało bardzo opóźniane w Rosji (21?). 2. Podstawy gospodarcze. Życie gospodarcze, którego rozwój przyczynił się do zjednoczenia państwa, znalazła się po zjednoczeniu w warunkach bardziej jeszcze sprzyjających dalszemu postępowi. Wpływało to korzystnie na umocnienie podstaw materialnych mieszczaństwa. Na tym tle w końcowym etapie monarchii stanowej wyrośnie ostry antagonizm między feudałami a miastami. Źródłem tego antagonizmu było przejmowanie przez miasta coraz większej części dochodu społecznego. 3. Główne cechy. Zjednoczenie państwa wywołało rozszerzenie się agend państwowych i wzrost władzy monarszej. Władza monarchy była j jednak ograniczona przez współudział w zwierzchnictwie państwowym stanów uprzywilejowanych. Udział ten wyrażał się w zdobywanych przez nich uprawnieniach politycznych. w działalności zgromadzeń stanowych oraz w różnych formach samorządu stanowego i lokalnego. Typowe dla monarchii stanowej było zjawisko równoległego działania organów państwowych i stanowych, czyli dualizm władzy. 4. Treść klasowa. Faktycznie decydującą przewagę miała w monarchii stanowej klasa feudałów (stan szlachecki i wyższe duchowieństwo). Głównym źródłem siły politycznej stanów było to, że na mocy posiadanych przywilejów zwolnione one były od podatków i świadczeń państwowych w zakresie określonym tymi przywilejami. Monarcha zmuszony do wprowadzenia nowych podatków musiał w tym celu odwoływać się do zgody stanów. Stany w zamian za uchwały podatkowe uzyskiwały nowe, nieraz

bardzo szerokie prawa polityczne. Siłę polityczną stanów osłabiała ta okoliczność, że występowały między nimi poważne antagonizmy, a więc przede wszystkim antagonizm między szlachtą a mieszczaństwem. Podobnie zarysowały się też różnice wewnątrzstanowe, a więc między górnymi a niższymi warstwami szlachty i mieszczaństwa. W późniejszym rozwoju monarchii stanowej dojdzie do sojuszu między królem i mieszczaństwem ;a także niższą szlachtą), skierowanego przeciw wielkim feudałom. Sojusz talki prowadzić będzie do przekształcenia się monarchii stanowej w monarchię absolutną (10?, 118, 285, 291). 5. Władza monarchy. W monarchii stanowej nastąpiła regeneracja władzy centralnej. Umocnieniu jej sprzyjały nowe, szerzone pod wpływem prawa rzymskiego pojęcia o państwie jako instytucji publicznej i suwerennej (109). Monarchie stanowe kształtowały się jako państwa narodowe, silnie podkreślające niezależność wobec roszczeń uniwersalistycznych cesarstwa czy papiestwa. Władza państwowa nie była skupiona w całości w osobie monarchy. Była ona ograniczona przez stany, które na mocy posiadanych już i stale rozszerzanych przywilejów uczestniczyły w mniejszym lub większym stopniu w zarządzie państwa. Przywileje stanowe miały zazwyczaj formę umów między królem a stanami, umów opatrzonych wzajemnymi sankcjami. Władcy obejmując panowanie musieli często przywileje takie solennie zaprzysięgać (kapitulacje wyborcze w Niemczech - 261, artykuły henrykowskie w Polsce). Wprawdzie w okresach poprzednich stosunek między monarchią a feudałami opierał się również na umowach, różnica jednak polegała na tym, że układy dawniejsze miały charakter umów władcy z jednostkami, obecnie zaś miały formę przywilejów monarszych dla całej grupy społecznej, czyli stanu. Odtąd poszczególni przedstawiciele stanu uprzywilejowanego występowali nie , tyle w imieniu własnym, ile w interesie całej grupy, którą reprezentowali. W ten sposób powstały warunki do solidarnego występowania i działania całych stanów. Prowadzić to mogło nawet do uzyskania przez stany władzy przewyższającej władzę monarchy. W literaturze naukowej y spotkać się można z określeniem, że dawna społeczno-polityczna struktura "pionowa" (wertykalna) przybrała w monarchii stanowe j charakter poziomy (horyzontalny). 6. Aparat państwowy. Zjednoczenie państwa wymagało gruntownej reorganizacji aparatu państwowego, powołania nowych organów państwowych zarówno na szczeblu centralnym, jak i lokalnym, powstała również potrzeba wprowadzenia do tych organów wykształconych fachowców. Na szczeblu centralnym pojawi się przede wszystkim instytucja zgromadzeń stanowych, genetycznie związanych z dawną feudalną Radą Królewską, obecnie odpowiednio rozszerzoną przez udział mieszczaństwa. Rozbudowało się sądownictwo królewskie, jak np. Parlamenty we Francji (114), "sądy westminsterskie" w Anglii (179) itp. Kształtowały się nowe centralne organy skarbowe. Podobnie tworzyła się nowa sieć organów zarządu lokalnego (sędziowie pokoju w Anglii - 177, baliwowie we Francji - 96, · amtmani w Niemczech - 154, starostowie w Polsce itp.). W niektórych państwach rozwinął się samorząd lokalny, obejmujący nie tylko samorząd miejski, ale i samorząd w ramach poszczególnych ziem czy prowincji (Anglia, Rosja, Polska). W zarządzie państwa często występował wyraźnie dualizm władzy. Typowym jego przykładem była administracja skarbowa. Często obok skarbowości państwowej, zajmującej się własnymi

dochodami królewskimi, występowała odrębna stanowa administracja skarbowa oparta na uchwalonych przez stany podatkach (116, 154). 7. Stosunek państwa do kościoła. Kościół usiłował utrzymać swą wysoce uprzywilejowaną pozycję zdobytą w okresie rozdrobnienia feudalnego. Prowadziło to do narastania konfliktów między duchowieństwem a szlachtą i mieszczaństwem. Stany te zaczęły występować przeciw nadmiernemu rozrastaniu się dóbr kościelnych, zarówno .dóbr ziemskich, jak i kapitałów lokowanych przez kościół w miastach. Równocześnie państwo zaczęło prowadzić z poparciem szlachty akcję w kierunku uniezależnienia kościoła od Rzymu, uzyskania wpływu na obsa- dzanie urzędów kościelnych i ograniczania działalności sądów kościelnych (168, 247). 8. Zgromadzenia stanowe. Zgromadzenia stanowe były in- stytucją najbardziej typową dla rozwiniętej feudalnej monarchii stanowej. Występowały one w różnych krajach pod różnymi nazwami: Stanów Generalnych we Francji (112), Parlamentu w Anglii (173-176), Reichstagu i Landtagów w Niemczech (151-154), Soboru Ziemskiego w Rosji (213), Sejmu Walnego w Polsce itp. Wszystkie zgromadzenia łączył szereg cech wspólnych, jedynie parlament angielski, a także polski sejm szlachecki różniły się bardziej od organizacji zgromadzeń stanowych na kontynencie (176). Kompetencja zgromadzeń stanowych kształtowała się różnie w różnych krajach. Na czoło należy tutaj wysunąć sprawy podatkowe. Monarcha nie mógł samowolnie nakładać nowych podatków, które by ograniczały przywileje stanów. Tymczasem potrzeby finansowe zjednoczonego państwa, w szczególności potrzeby związane z utrzymaniem wojska najemnego, zmuszały monarchów do odwoływania się do pomocy stanów. Stany, w zamian za zgodę na nowe podatki, uzyskiwały często nie tylko kontrolę naci tymi podatkami przez powołane do tego przez siebie organy, lecz również innej natury prawa polityczne. Sprawy podatkowe stanowiły ważną podstawę działalności zgromadzeń stanowych, uprawnienia ich jednak nie ograniczały się do tej dziedziny (113). Zgromadzenia stanowe wyrażał aprobatę ważnych posunięć politycznych monarchy, gwarantując mu w ten sposób niezbędne poparcie społeczne. Czasem same przejmowały decyzję w najważniejszych sprawach państwowych, jak wybór monarchy, np. we Francji (112), w Rosji (213), sprawy pokoju i wojny itd. Czasem uprawnienia zgromadzeń stanowych szły w kierunku przejęcia współudziału w całym ustawodawstwie państwowym, z wyłączeniem samowolnego ustawodawstwa królewskiego (175). Skład zgromadzeń stanowych bywał różny. Zasadą było to, że poszczególne stany tworzyły odrębne izby. Z reguły stan mieszczański zasiadał oddzielnie od szlachty (inaczej w Anglii). Stan szlachecki tworzył czasem dwie izby: szlachty wyższej (Izba Lordów, Duma Bojarska, kuria książąt elektorów, polski senat) i szlachty niższej. Stan duchowny tworzył czasem odrębną izbę (Francja, Rosja), w innych państwach feudałowie duchowni zasiadali w tej samej izbie co feudałowie świeccy (Izba Lordów, niemieckie kurie elektorów i książąt Rzeszy, polski senat). Chłopi uczestniczyli w zgromadzeniach stanowych wyjątkowo (niektóre Landtagi niemieckie, Sobór Ziemski w r. 1613 w Rosji). Cechą wszystkich zgromadzeń stanowych było to, że poszczególni posłowie byli reprezentantami swego stanu. Nie było więc mowy o reprezentacji narodowej, gdzie każdy poseł mógłby radzić i głosować zgodnie ze swym sumieniem i w

interesie całego narodu. Posłowie skrępowani byli instrukcjami wyborczymi i reprezentowali jedynie stanowe i lokalne interesy swoich wyborców. System obrad zgromadzeń stanowych zasadzał się na tym, że każdy stan obradował i głosował oddzielnie (inaczej w Anglii, gdzie sprawy przechodziły kolejno od jednej izby do drugiej). Istotnym zagadnieniem jest określenie stosunku uprawnień stanów do władzy królewskiej. Stosunek ten układał się różnie w różnych monarchiach stanowych. Sama decyzja zwołania i roz- wiązania zgromadzenia stanowego należała z reguły do monarchy, ale i w tym zakresie zgromadzenia uzyskiwały niekiedy pewne wpływy. Czasem, zależnie od układu sił społecznych, monarchia utrzymywała silną przewagę nad zgromadzeniami mającymi wówczas jedynie charakter organów doradczych, z którymi król musiał się liczyć; czasem znów stany uzyskiwały głos decydujący, któremu monarcha musiał się podporządkować. W systemie angielskim wytworzyła się pewnego rodzaju równowaga między królem a Parlamentem. Król miał w Parlamencie stanowisko równorzędne z obu izbami. 9. Rozwój prawa sądowego. Monarchia stanowa po prze- zwyciężeniu rozbicia politycznego stanęła przed problemem usunięcia również i prawnego partykularyzmu. We wszystkich państwach objawiły się tendencje da unifikacji prawa. Najdalej w tym kierunku poszła Anglia, gdzie kosztem lokalnych praw zwyczajowych praktyka sądowa wykształciła powszechne prawo angielskie common law (181), w innych państwach, z wyjątkiem Rosji, gdzie w dziedzinę prawa sądowego silniej ingerowało ustawodawstwo państwowe, dominowało partykularne prawo zwyczajowe. W okresie monarchii stanowej do wysokiego poziomu doszła nauka prawa. Prawo rzymskie i kanoniczne stało się szkołą prawników europejskich. Postawiło to wszystkie państwa wobec silnej ekspansji prawa rzymskiego i wobec niebezpieczeństwa romanizacji własnego prawa czy nawet szerokiej recepcji prawa rzymskiego (100). Sprawy te rozstrzygać się będą dopiero w okresie następnym (275 - 279). D. POJAWIENIE SIĘ MONARCHII ABSOLUTNEJ 222. Ustalenia wstępne. Od XV w. feudalna monarchia stanowa zaczęła się przekształcać w niektórych krajach Europy w monarchię abso- lutną. Przejście to stanowiło decydujący etap w dziejach państwa feudalnego, jego zmierzch. Dokonało się w nowych warunkach rozwoju gospodarczego, zapowiadających powstanie kapitalizmu. W państwie feudalnym pojawiły się nowe elementy, nieznane w poprzednich okresach. Elementy te po utrwaleniu się kapitalizmu staną u podstaw nowego typu państwa, państwa burżuazyjnego. Państwo absolutne wystąpi jako instytucja z dominującymi cechami publicznoprawnymi i dążyć będzie do przełamania wielu dawnych cech państwa feudalnego (306, 307). Dlatego też okres monarchii absolutnej, który stanowi niejako okres przejściowy od państwa feudalnego do państwa burżuazyjnego, został wyodrębniony. Rozdział XVI FRANCJA W OKRESIE MONARCHII ABSOLUTNEJ (XVI - XVIII W.)

I. RYS HISTORYCZNY 223. Monarchia absolutna i jej kryzys w XVI w. Rządy absolutne rozpoczęły się we Francji właściwie już za Ludwika XI (1461-1483). Po jego śmierci zostały powołane raz jeszcze Stany Generalne w r. 1484 i następnie zamilkły na lat kilkadziesiąt (112). Odtąd utrwaliły się rządy absolutne na okres przeszło trzech stuleci do r. 1789. Rzecz zrozumiała, że w tak długim czasie Francja przeżywała wiele głębokich przemian, że stosunki gospodarcze ulegały rozwojowi, że stosunki społeczne i kulturalne podlegały przekształceniom, że dzieje polityczne Francji toczyły się zmiennymi torami. W czasie tym również i monarchia absolutna przechodziła swoistą ewolucję i okresy kryzysowe. W XVI w. miała inną postać niż np. w XVIII w.; niemniej jednak przez cały ten długi okres monarchia zachowała podstawową cechę wspólną - silną, nie podlegającą niczyjej kontroli, władzę monarszą z podporządkowanymi sobie organami państwowymi. Monarchia przeżywała trzy wielkie kryzysy: pierwszy w drugiej połowie XVI w., drugi w połowie XVII w., trzeci w drugiej połowie XVIII w. Pierwszy kryzys nastąpił po okresie absolutnych rządów Karola VIII, Ludwika XII, Franciszka I, Henryka II (1483 - 1559). Królowie ci utwierdzili silną władzę i silną pozycję międzynarodową Francji w Europie. Kryzys w drugiej połowie XVI w. pozostawał w związku z Reformacją, która szerzyła się we Francji w formie nauki Kalwina. Nie wywołała ona tak głębokich wstrząsów społecznych, jak np. Reformacja w Niemczech. Doprowadziła jednak do wewnętrznego wyznaniowego rozbicia społeczeństwa na dwa obozy i wstrząsnęła podstawami monarchii absolutnej. Za Reformacją opowiedziała się znaczna część szlachty także w złudnej nadziei wzbogacenia się, podobnie jak szlachta angielska lub niemiecka, sekularyzowanymi dobrami kościelnymi. Obóz stronników Reformacji, zwanych hugenotami, przeciwstawił się obozowi katolickiemu. Kierownictwo obu obozów przejęli możnowładcy, zmierzający w jednym i drugim obozie, do obalenia monarchii absolutnej i do zagarnięcia władzy. Nastąpił długi okres krwawych wojen religijnych (1562 - 1598), w których monarchia, oscylując między głoszeniem tolerancji a skrajną nietolerancją (rzeź hugenotów w noc św. Bartłomieja - r. 1572), straciła niezbędne poparcie społeczne. Z drugiej zaś strony odwołanie się monarchy do pomocy Stanów Generalnych (przywróconych w r. 1560) nie doprowadziło do załagodzenia konfliktów, przeciwnie - ujawniło bezsilność obu zwalczających się obozów. Po zamordowaniu ostatniego króla z linii Walezjuszy, Henryka III (poprzednio króla la Polski), w r, 1589 tron objął król Nawarry z linii Burbonów, Henryk IV, kosztem wyrzeczenia się protestantyzmu. Henryk IV zdołał położyć kres wojnom religijnym, a ogłoszony przezeń edykt nantejski w r. 1598 zapewnił w stosunku do protestantów umiarkowaną tolerancję religijną. 224. Kryzys monarchii w XVII w. i rządy Ludwika XIV. Panowanie Henryka IV (1589 -1611) oznaczało przywrócenie absolutnych rządów królewskich. Stany Generalne, zwołane raz jeszcze w r. 1614, zamilkły odtąd na lat 175 - do r. 1789.

Jednakowoż po śmierci Henryka IV możnowładztwo raz jeszcze podjęło walkę o władzę za Ludwika XIII (1610 -1643). Tym razem zdecydowany opór przeciwstawił im powołany do rządów kardynał A. J. Richelieu (1624 -1642), który złamał opozycję feudałów . i ponownie umocnił rządy absolutne. Po śmierci Ludwika XIII, w r. 1643 sytuacja powtórzyła się w innej wersji. Królem znów został małoletni - Ludwik XIV (1643 -1?15) - a rządy regencyjne przejęła królowa wdowa, Anna Austriaczka. Powołała ona na pierwszego ministra kardynała J. Mazarin. Tym razem opozycyjne możnowładztwo sprzymierzyło się z mieszczaństwem, którego rzecznikiem był Parlament paryski, co doprowadziło do wybuchu wojny domowej. W 1648 r. Parlament wystąpił jawnie przeciw rządowi (Fronda), zmusił Króla do opuszczenia Paryża i stał się panem sytuacji. Fronda trwała jednak zaledwie kilka miesięcy. Już w r. 1649 Parlament podporządkował się królowi, a w r. 1652 Fronda została ostatecznie zlikwidowana. Po zgonie kardynała Mazarin, w r. 1661 przejął rządy osobiste 22-letni Ludwik XIV. Za długoletniego panowania Ludwika XIV (1643- 1715) monarchia absolutna we Francji doszła do szczytowego rozwoju. Był to okres, w którym Francja, po sukcesach w wojnach z austriackimi i hiszpańskimi Habsburgami, stała się pierwszym mocarstwem w Europie. Obok wpływów politycznych, wpływy kulturalne, moda, język francuski - promieniowały na całą Europę. Nic też dziwnego, że utrwalony we Francji i najpełniej rozwinięty system rządów absolutnych, oparty na centralizmie i biurokratyzmie, służył jako wzór dla wielu innych państw absolutnych. 225. Zmierzch i kryzys monarchii w XVIII w. Utrwalone za Ludwika XIV rządy absolutne przetrwały bez istotnych zmian okres rządów jego następców: Ludwika XV (1715 -1774) i Ludwika XVI (1774 -1792), aż do wybuchu Rewolucji w r. 1789. Tymczasem wiek XVIII przyniósł z sobą dalsze przemiany: szybkie narastanie kapitalistycznych sił wytwórczych, wzrost znaczenia mieszczaństwa, nowe idee polityczne i ekonomiczne. Wszystko to nie mieściło się w ramach ustroju feudalnego. Feudalna monarchia absolutna stawała się coraz bardziej rażącym anachronizmem; stojącym na zawadzie postępowi. W tych warunkach idee reform społeczno-gospodarczych i politycznych znajdowały oddźwięk w całym społeczeństwie francuskim. Docierały nawet do sfer rządzących, które tracić zaczęły wiarę w słuszność i celowość utrzymania istniejącego stanu rzeczy. Doświadczenia współczesnej angielskiej monarchii konstytu- cyjnej i przykład Stanów Zjednoczonych wskazywały właściwą drogę reformy. Monarchia francuska jednak podobnych reform przeprowadzić nie umiała i nie chciała. W niektórych innych krajach podejmowano tymczasem reformy (Prusy, Austria), mające na celu nie tyle likwidację feudalizmu, ile przeciwnie - utrwalenie monarchii absolutnej przez zniesienie lub ograniczenie najbardziej rażących przerostów ustroju feudalnego. Państwa te przejęły system określany mianem absolutyzmu oświeconego (270, 274). We Francji nawet reformy tego typy nie zostały przeprowadzone; a usiłowania idące w tym kierunku spaliły na panewce, np. reformy A. R. Turgota - zniesienie cechów (229) i J. Neckera powołanie Zgromadzeń Prowincjonalnych. W tych warunkach sprzeczności między narastającymi kapitalistycznymi siłami wytwórczymi a trady- cyjnym, hamującym ich rozwój feudalnym sposobem produkcji

stawały się we Francji wyjątkowo rażące. Doprowadzić to musiało do równie wyjątkowo gwałtownego wybuchu antyfeudalnej Rewolucji w r. 1789. 226. Ramy terytorialne. Rany terytorialne Francji nie uległy od końca XV w. wielkim zmianom (104). Po ostatecznym zjednoczeniu z Francją Bretanii przez małżeństwo dziedziczki tego księstwa, Anny z królem Karolem VIII powiedzieć można, że proces zjednoczenia królestwa został zakończony. Anglicy w r. 1558 oddali Francji ostatnią swą posiadłość na jej terenie - Calais. Odrębne stanowisko we Francji utrzymały jedynie posiadłości papieskie nad Rodanem (Avignon) oraz księstwo Nevers (do połowy XVII w.) - to samo, w którym w XVII w. panowali Gonzagowie (z nich pochodziła królowa Polski Ludwika Maria, żona Władysława IV i Jana Kazimierza). Zaokrągleniu uległy granice Francji na pograniczu hiszpańskim. Henryk IV obejmując tron Francji był królem Nawarry i Bearnu. W 1607 r. te dotąd suwerenne królestwa zostały wcielone do Francji, a królowie przyjęli odtąd tytuł królów Francji i Nawarry. Podobnie na pograniczu niemieckim Francja umiała umiejętnie wykorzystać wewnętrzny rozkład cesarstwa, w szczególnośció1xności w okresie wojny 30-letniej (253). Dzięki temu Francja zdobyła kolejno dla siebie szereg prowincji etnicznie francuskich (w całości lub w części), lecz dotąd należących do Rzeszy niemieckiej. W połowie XVI w. uzyskała trzy biskupstwa: Metz, Toul i Verdun; w ciągu XVII w. Alzację, prowincje Artois i Flandrię oraz prowincję Franche Comte (hrabstwo Burgundii ze stolicą w Besancon), tudzież Strasburg; wreszcie w r. 1735 księstwo Lotaryngii, w którym rządy objął początkowo król Stanisław Leszczyński - przed ostatecznym wcieleniem tej prowincji do Francji w r. 1766. Dodajmy, że w XVIII w. Francja nabyła od republiki genueńskiej Korsykę (por. też mapkę na s. 131). W okresie wielkich odkryć Francja odegrała niemałą rolę. Zdołała stworzyć podstawy własnej potęgi kolonialnej na terenie Ameryki Północnej i Środkowej. W drugiej połowie XVIII w. poniosła tu dotkliwe straty głównie na rzecz Anglii. Do nich należy utrata Kanady, a później, olbrzym-ich obszarów Luizjany, które ostatecznie w r. 1802 Napoleon ustąpił Stanom Zjednoczonym. Późniejsze, afrykańskie imperium kolonialne francuskie powstanie dopiero w XIX w. II. STOSUNKI GOSPODARCZE I SPOśECZNE A. STOSUNKI GOSPODARCZE 227. Akumulacja kapitałów. W okresie poprzednim (zwłaszcza w XV w.) obserwowaliśmy już początkowe objawy kryzysu gospodarki feudalnej oraz pierwsze przesłanki zapowiadające powstanie i rozwój kapitalizmu (106). Do zjawisk tych należał sam fakt znacznego nasilenia gospodarki towarowo-pieniężnej stanowiącej postęp w stosunku do naturalnej gospodarki feudalnej. Samo jednak pojawienie się gospodarki towarowo-pieniężnej nie decyduje o powstaniu gospodarki kapitalistycznej, aczkolwiek jest jednym z istotnych czynników ją warunkujących. Niezbędne dla jej

istnienia są jeszcze, obok gospodarki towarowo-pieniężnej, następujące elementy: kapitał w postaci środków produkcji i środków na płacenie cudzej siły roboczej (najem) oraz produkujące na rynek przedsiębiorstwo, którego struktura i wielkość jest zależna od stopnia rozwoju kapitalizmu. We Francji i w innych krajach Europy obserwuje się wyraźnie, właśnie od schyłku XV w., zjawisko określane mianem akumulacji kapitału. Rozumiemy przez nią koncentrację środków produkcji w ręku pewnych jednostek kosztem innych jednostek, oczywiście znacznie liczniejszych, środków tych pozbawionych. Akumulacja prowadzić mogła do kapitalizmu jedynie wtedy, gdy uzyskane przez nią środki zostały zainwestowane w sposób kapitalistyczny, tzn. gdy zamienione zostały na inwestycje produkcyjne; wówczas dopiero akumulacja ta przybierała charakter tzw. "akumulacji pierwotnej". Otóż akumulacja występowała zarówno w zachodniej, jak i we wschodniej Europie. W niektórych jednak tylko krajach stanowiła ona akumulację pierwotną, która prowadziła do rychłego przejścia do kapitalizmu, w innych proces ten uległ zahamowaniu, gdyż kapitałów akumulowanych nie inwestowano tam w sposób produkcyjny. Czynnikiem hamującym była tu aeuda1rfeudalnaa struktura społeczna i polityczna, a więc przede wszystkim szlachecka własność ziemi, z nią związane polityczne znaczenie szlachty, feudalny system gospodarki i wiejskiej. Wpływał on hamująco na rozwój gospodarstw chłopskich, a z kolei na odpływ ludności wiejskiej do przemysłu i w ogóle na dalszy i wzrost gospodarki pieniężnej. Na powstanie kapitalizmu olbrzymimi wpływ wywierał zatem udział w rozwijaniu inwestycji tej klasy która korzystała z głównej części dochodu społecznego, tj. klasy feudalnej właścicieli ziemskich. Równocześnie jednak akumulacja kapitałów przyczyniała się głównie do wzmocnienia mieszczaństwa, a ważną rolę odegrał tu rozwój nowoczesnego kredytu. Zakazy prawa kanonicznego udzielania pożyczek na procent uległy faktycznie w XV i XVI w. przełamaniu. Bogacenie się mieszczaństwa prowadziło więc do niekorzystnej dla szlachty zmiany w podziale dochodu społecznego. Szlachta poczuła się zagrożona tym, że mieszczaństwo przejmuje coraz większą część dochodów i że może uzyskać pozycję gospodarczą i polityczną, która by mogła zagrozić utrzymaniu się dawnych przywilejów feudalnych. Jedyną formą samoobrony było dla szlachty powiększenie własnych dochodów. Najkorzystniejszą dla gospodarki krajowej była sytuacja, jaka wytworzyła się w Anglii, gdzie szlachta mniej odseparowana od mieszczaństwa sama włączyła się w nurt życia gospodarczego i przyczyniła odpowiednimi inwestycjami do pchnięcia kraju na drogę kapitalizmu (286). W krajach Europy wschodniej aktywność gospodarcza szlachty dążącej do powiększenia swych dochodów poszła w całkiem innym kierunku, mianowicie ku wprowadzeniu gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej, a tym samym ku zahamowaniu rozwoju kapitalistycznych sił wytwórczych (207). We Francji od XVI w. akumulacja pierwotna czyniła znaczne postępy. Narastać też zaczęły kapitalistyczne siły wytwórcze. Proces ten jednak nie prowadził bezpośrednio - jak w Anglii - do kapitalizmu." Klasa feudałów była do końca XVIII w. na tyle silna, by móc przeciwstawić się tendencjom reprezentowanym przez mieszczaństwo i utrzymać swe kierownicze stanowisko. Z kolei aparat państwowy absolutnej monarchii, przejmując w swe ręce politykę gospodarczą państwa, stał się siłą utrwalającą strukturę feudalną.

228. Merkantylizm i polityka merkantylna. Na rozwój gospodarczy Francji w XVII w. wydatny wpływ wywarł tzw. merkantylizm. Przez merkantylizm rozumie się zarówno doktrynę ekonomiczną,- jak i na niej opartą politykę gospodarczą państwa, zmierzającą do wzmocnienia. siły gospodarczej państwa. Początki merkantylizmu wiązano często niesłusznie z Francją drugiej połowy XVII w. i z działalnością ministra J. B. Colberta (1661- 1683). W rzeczywistości merkantylizm pojawił się najwcześniej w Hiszpanii i Portugalii; w XVI w. ugruntował się w Anglii i w tymże już wieku znany był we Francji. Merkantylna doktryna ekonomiczna wychodzi z założenia, że miarą bogactwa kraju jest ilość posiadanego złota i srebra. Dążeniem każdego kraju powinno więc być po2yskiwanie największej ilości tych kruszców. Ażeby do tego dojść, należy dążyć do uzyskania czynnego bilansu handlowego, do którego dochodzi się przez osiągnięcie przewagi eksportu nad importem. Nie jest naszym zadaniem dyskutowanie tego, czy doktryna ta była słuszna, ani wskazywanie na to, że jej błędnym teoretyczne założeniem było tratowanie złota jako podstawowego bogactwa. Zadaniem naszym jest nato- miast wskazanie na rzeczywisty wpływ, jaki doktryna ta wywarła na rozwój działalności gospodarczej Francji i innych państw. Doktryna merkantylizmu przyczyniła się do podjęcia przez Francję merkantylnej polityki gospodarczej. Polityka ta zmie- rzała do gromadzenia złota przez ograniczanie importu. Uważano, że można to było osiągnąć: a) przez podniesienie własnej produkcji, która by wypierała towar obcy, a równocześnie mogła wytwarzać na eksport; b) przez stosowanie odpowiedniej polityki celnej, a więc głównie przez wprowadzenie wysokich ceł importowych; c) przez skierowanie handlu na zamorskie szlaki kolonialne. Nowym zjawiskiem było to, że obecnie państwo przejęło inicjatywę na tym polu, że monarchia absolutna podjęła własną, państwową politykę w gospodarczą. Wprawdzie i dawniej państwo feudalne interesowało się życiem gospodarczym, lecz działalność jego ograniczała się głównie do własnych funduszów i do własnej administracji i polityki skarbowej. Obecnie natomiast monarchia absolutna podjęła ogólnokrajową politykę gospodarczą. Polityka gospodarcza, nadzór nad życiem gospodarczym całego kraju - stały się jedną z podstawowych funkcji państwa. Politykę merkantylną reprezentowali we Francji XVII w. wybitni ministrowie: M. Sully, A. J. Richelieu, a przede wszystkim generalny kontroler finansów za Ludwika XIV, J. B. Colbert. Osiągnęli oni pewne sukcesy przez wprowadzenie odpowiedniej taryfy celnej, zapobiegającej importowi towarów obcych. Nowość polegała na wprowadzeniu ceł zewnętrznych, które nadały całemu krajowi charakter wy- odrębnionego obszaru gospodarczego. Liczne cła wewnętrzne, między prowincjami itp., utrzymały się jeszcze częściowo i działały nadal hamująco na rozwój handlu. Drugi cel polityki merkantylnej, jakim było rozwijanie własnej produkcji, osiągano przez popieranie i zakładanie większych przedsiębiorstw przemysłowych. Do realizacji tego celu nie wystarczał już feudalny sposób produkcji opierający się na cechach. Droga ku niemu wiodła przez zakładanie manufaktur, tzn. zakładów, w których wielka liczba pracowników pracowała, często na zasadzie najmu, pod kierunkiem przedsiębiorcy. Wprawdzie manufaktury nie zawsze oparte były na systemie kapitalistycznym, tj. na zatrudnianiu robotników najemnych, ale tworzenie ich w takiej czy innej farmie zawsze naruszało monopolistyczne przywileje cechów, na których dotąd

opierała się feudalna produkcja przemysłowa. Dlatego zakładanie manufaktur wymagało specjalnych przywilejów i opieki ze strony monarchii. Colbert zakładał również państwowe, królewskie manufaktury. Troszczył się także o rozwój francuskich kolonii. 229. Fizjokratyzm. Merkantylizm przyczynił się bardzo wydatnie do podniesienia gospodarczego Francji i do rozwoju kapitalistycznych sił wytwórczych. Przyczynił się poważnie do wzbogacenia burżuazji i wzrostu jej znaczenia. Wkroczenie państwa w sferę życia gospodarczego pociągnęło za sobą jednak i wiele skutków ujemnych. Monarchia absolutna stworzyła bowiem swoisty etatyzm ekonomiczny. Gospodarka całego kraju podporządkowana została państwu i służyć miała państwu. Państwo wprowadziło w tym celu bardzo rygorystyczną reglamentację całego życia gospodarczego, wyznaczyło mu określone szranki wykluczając wszelką wolność gospodarczą. Podkreślić zaś również trzeba, że polityka ta napotykała na znaczne opory, a struktura państwa pozostawała nadal feudalna i służyła nadal uprzywilejowanej, panującej klasie feudałów. W tych warunkach monarchia absolutna stawała się niewygodna dla burżuazji. W XVIII w. coraz silniej narastała wśród niej opozycja i dążenie do przeprowadzenia postępowych reform oraz do objęcia władzy. Tendencje te znalazły wyraz w szeroko propagowanych teoriach politycznych (236) i w nowej teorii ekonomicznej, tzw. fizjokratyzmie. Fizjokraci głosili prymat rolnictwa w życiu gospodarczym, tak że pozornie można było w nich widzieć obrońców feudalnej własności ziemskiej. W rzeczywistości doktryna ich miała charakter kapitalistyczny i wyrażali oni interesy burżuazji. Domagali się bowiem zniesienia wszelkich ograniczeń życia gospodarczego, w szczególności ograniczenia cechów; własność i wolność opartą na własności uważali za podporę porządku społecznego. Fizjokratyzm, jako doktryna antyfeudalna, stał się jednym z nurtów ideowych, którzy przygotował wybuch Wielkiej Rewolucji. Znajdował on również zwolenników wśród sfer rządzących, skłaniając je do podejmowania reform, Idee fizjokratyczne usiłował wprowadzić w życie generalny kontroler finansów Turgot, który edyktem królewskim z r. 1776 zniósł cechy i wprowadził wolność przemysłową. Wobec oporu reakcji feudalnej edykt został jednak po kilku miesiącach cofnięty, a Turgot podał się do dymisji. Niepowodzenie reformy Turgota z r. 1776 uwidacznia dobitnie skostnienie feudalnej struktury Francji absolutnej, niezdolnej do dostosowania się w jakikolwiek sposób do dokonanych przemian w bazie społeczno-gospodarczej. Doprowadzić to musiało nieuchronnie do obalenia feudalizmu i monarchii absolutnej w drodze rewolucyjnej (343). B. STOSUNKI SPOśECZNE 230. Charakter podziałów społecznych. Podział społeczny, wykształcany u schyłku okresu rozdrobnienia feudalnego w XIII w. (88), przetrwał formalnie w tej samej postaci aż do końca XVIII w. Społeczeństwo francuskie dzieliło się na trzy prawnie wyodrębnione i zamknięte stany: duchowieństwo, szlachtę i stan trzeci, w

skład którego oprócz uprzywilejowanego mieszczaństwa zaliczano też ludność chłopką. Organizacja stanowa wycisnęła szczególne piętno na ustroju monarchii stanowej przez to, że w systemie tym stany doszły do uczestnictwa w zarządzaniu państwem. System taki nie mógł utrzymać się w monarchii absolutnej, która nie tolerowała stanów jako instytucji ograniczającej absolutną władzę monarchy. Organizacja polityczna stanów uległa więc prawie zupełnej likwidacji, struktura podziału stanowego jednak, ze stanami posiadającymi własne przywileje, odrębne prawa, utrzymała się do końca XVIII w. W monarchii absolutnej wykształca się bardziej nowoczesne pojęcie poddaństwa państwowego o charakterze publicznoprawnym. Wszyscy mieszkańcy kraju podporządkowani są władzy państwowej i państwo może nakładać na nich obowiązki oraz świadczenia, nie licząc się zbytnio z przywilejami posiadanymi przez poszczególne stany czy grupy społeczne. Podział społeczeństwa na stany miał w monarchii absolutnej charakter anachroniczny. Interesy klasowe przestały bowiem coraz bardzie j pokrywać się z interesami poszczególnych stanów. Kształtujący się nowy układ klasowy zbliżał coraz bardziej do siebie grupy społeczne należące do różnych stanów, a więc wyższe duchowieństwo z możną szlachtą, niższe duchowieństwo ze stanem trzecim, niektóre kategorie mieszczaństwa ze szlachtą. Nowy układ klasowy opierał się więc przede wszystkim na różnicach majątkowych i nie pokrywał się z podziałem na stany. 231. Duchowieństwo. Duchowieństwo zachowało zasadniczo swe podstawowe, nabyte w średniowieczu przywileje (82): privilegium fori, określający podległość duchowieństwa sądownictwu kościelnemu i privilegium immunitatis, czyli wolność dodatkową. Kościół w średniowieczu skupił w swym ręku wielkie majątki, co wywoływało we Francji, podobnie jak w innych krajach, tendencje do ograniczenia jego potęgi majątkowej, tym silniejsze, że duchowieństwo nie płaciło podatków. Duchowieństwo francuskie, zagrożone w okresie Reformacji sekularyzacją dóbr kościelnych, poszło na pewną koncesję, Mianowicie w końcu XVI w. wyraziło zgodę na świadczenie na rzecz państwa pewnych danin. Wysokość tych danin, określanych jako "dary dobrowolne", uchwalana była na wielkich zgromadzeniach kleru (Assemblee Generale du Clerge). Były one zwoływane przez króla co lat dziesięć. Różniły się zarówno od synodów krajowych, jak i reprezentacji duchowieństwa w Stanach Generalnych. W łonie duchowieństwa wyróżniały się dwie grupy: duchowieństwo wyższe i niższe. W skład duchowieństwa wyższego wchodzili biskupi, prałaci i opaci, rozporządzający dużym. uposażeniem ich urzędów. Rekrutowali się prawie wyłącznie z szeregów możnej szlachty. Dlatego też wyższe duchowieństwo reprezentowało te same interesy co możnowładztwo feudalne. Natomiast liczne rzesze niższego duchowieństwa żyły w warunkach materialnych często bardzo niekorzystnych. Związane ono było bliżej z mieszczaństwem, a także z chłopstwem, z którego się częściowo wywodziło. Prowadziło to do odsunięcia od głosu niższego kleru i powstania antagonizmu między obu grupami duchowieństwa. Ujawnił się or. w drastycznej formie w okresie Rewolucji.

232. Szlachta. Szlachta utrzymała swe dominujące uczenie i wpływy mimo zmienionych warunków. Średniowieczny system lenny stracił zupełnie swe polityczne znaczenie, wojskowa służba lenna zastąpiona została wojskiem najemnym. Prawie wszystkie uprawnienia polityczne władców senioralnych uległy likwidacji. Instytucja lenna przetrwała jednak jako sposób dzierżenia ziemi, ale uprawnienia seniora lennego w stosunku do wasala dzierżącego ziemię zostały zredukowane do tego stopnia, że wasal czuł się właścicielem lenna. Sytuacja majątkowa szlachty u1egła zachwianiu już w XV w. Wpłynęło na to postępujące obniżanie się dochodów z ziemi opartych głównie na czynszach. Stosunki poddańcze ulegały stopniowemu rozluźnieniu. Niemniej jednak szlachta nadal dysponowała większością ziemi, reprezentowała najpoważniejszą siłę gospodarczą w kraju, nadal korzystała z dawnych przywilejów, w szczególności z wolności od podatków. Czynnikiem wzmacniającym pozycję szlachty był stały napływ do jej szeregów nowych elementów, rekrutujących się głównie z mieszczaństwa. Wprawdzie stan szlachecki był dziedziczny i wejście w jego szeregi osób z zewnątrz wymagało królewskiego aktu nobilitacyjnego, w praktyce jednak monarchia absolutna, jak to niżej wyjaśnimy, otworzyła bardzo szeroko dostęp do stanu szlacheckiego. Dlatego też w strukturze tej klasy wyróżniać się zaczęły dwie warstwy: 1) szlachty rodowej 2) szlachty urzędniczej. 1. Szlachta rodowa rekrutowała się z dawnych rodów szlacheckich. Wśród niej wyróżniały się dwie grupy: szlachty dworskiej (noblesse de cour) i szlachty prawinejona1nej. Szlachta dworska - to arystokracja, potomkowie dawnych wielkich feudałów, ale również i nowo przez króla kreowani książęta, margrabiowie, hrabiowie itd. Tytuły te nie nadawały ani dawnym, ani nowym ich posiadaczom żadnych szczególnych uprawnień. Nazwa francuska "szlachta dworska" wskazuje na to, że arystokracja elfa przebywała w pobliżu dworu, a więc w Paryżu lub w Wersalu. Sprawowała ona nadworne funkcje reprezentacyjne i tytularne, z cnym związane bywały wysokie pensje. Arystokrację tę królowie starali się odsuwać od funkcji w zarządzie państwa. Funkcje te powierzali chętniej mieszczanom. Wyjątkiem były tu jedynie wyższe funkcje wojskowe i wysokie urzędy kościelne, na ogół obsadzane przez arystokrację. Drugą grupę szlachty rodowej tworzyła szlachta żyjąca na prowincji, mieszkająca stale na wsi i czerpiąca dochody ze swych dóbr. Wobec obniżania się dochodów z ziemi, wywoływanego stałym spadkiem wartości czynszów, sytuacja ekonomiczna tej grupy stopniowo pogarszała się, Traciła ona też swoje znaczenie gospodarcze i polityczne. Szlachta podejmowała jednak kroki dla podniesienia swych dochodów. Należały do nich wysiłki zmierzające do zaokrąglania swych posiadłości przez zagrabienie gruntów gminnych, próby tworzenia folwarków opartych na pracy najemnej, zastępowanie czynszów chłopskich innego rodzaju świadczeniami (234). 2. W przeciwieństwie do szlachty rodowej, szlachta urzędnicza stanowiła warstwę społeczną bardziej dynamiczną. Do warstwy tej wchodziły osoby nobilitowane, główne pochodzenia mieszczańskiego. Nazwa szlachty urzędniczej wskazuje na bo, że nobilitacje obejmowały głównie osoby zajmujące pewne urzędy. W istocie bowiem sprawowanie niektórych funkcji i urzędów przyznawało ich piastunom prawa szlacheckie. Do nich należały funkcje oficerskie, urząd sekretarza królewskiego, funkcje w

Parlamencie i inne. W praktyce, ponieważ urzędy nabywać można było w drodze kupna, mieszczanie zyskiwali szlachectwo przez kupno urzędów "nobilitujących". Możliwości były tu znaczne. U schyłku monarchii absolutnej istniało we Francji 4 000 urzędów przyznających szlachectwo. Pod względem prawnym nie było różnicy między szlachtą rodową a szlachtą urzędniczą. W rzeczywistości do szeregów szlachty urzędniczej dostawały się najaktywniejsze i najbogatsze elementy mieszczańskie. Była więc ona bliżej związana z aktywnością przemysłową i handlową, z interesami mieszczaństwa. Z czasem szlachta ta zaczęła się upodabniać do szlachty rodowej, nabywać dobry ziemskie i solidaryzować się z interesami feudałów. Ułatwiony dostęp do stanu szlacheckiego przyczynił się więc do osłabienia sił rodzącej się burżuazji, wyrywając z jej szeregów wartościowych przedstawicieli. 233. Mieszczaństwo. Mieszczaństwo, podobnie jak w okresie poprzednim, nie stanowiło jednolitej grupy społecznej (86). Należeli do niej zarówno bogaci kupcy, przemysłowcy, rzemieślnicy, jak i czeladnicy cechowi, robotnicy manufaktur oraz cały p1ełrs miejski. Rysem znamiennym był proces stałego bogacenia się górnych warstw mieszczaństwa. W ich ręku skoncentrował się kapitał, ich działalność gospodarcza torowała drogę kapitalizmowi. Temu rozwojowi gospodarczemu nie towarzyszył rozwój usprawnień politycznych miast i mieszczaństwa. W dalszym rozwoju monarchia absolutna poczęła ograniczać samorząd miast. Poczynając od XVI w., władza królewska coraz głębiej wkraczała w wewnętrzne sprawy zarządu miejskiego, i w kontrolę finansów miejskich. Najdotkliwszym. ciosem dla samorządu miejskiego było wprowadzenie w XVII w. prowincjonalnego urzędu intendenta, któremu miasta zostały w szerokim zakresie podporządkowane (242). Bogacące się mieszczaństwo tworzyło w państwie grupę najbardziej aktywną gospodarczo i najbardziej oświeconą. Dlatego też monarchia nie mogła się obyć bez poparcia z jego strony. Mieszczaństwo umożliwiało realizację merkantylnej polityki gospodarczej, na czym korzystała zarówno monarchia, jak i samo mieszczaństwo. Na mieszczaństwie monarchia musiała się popierać w walce z ambicjami możnowładztwa. Dlatego też ważne urzędy państwowe, zarówno centralne, jak i lokalne, obsadzane były przez osoby pochodzenia mieszczańskiego. Wyrazem poparcia dla mieszczaństwa miało być otwarcie dlań szerokiego dostępu do stanu szlacheckiego (232). W rzeczywistości, awansowani w ten sposób mieszczanie, zajmując wysokie urzędy, okazywali skłonność do solidaryzowania się z monarchią absolutną. Prowadziło to do wspomnianego już wyżej osłabienia sił politycznych mieszczaństwa. Interesy tego stanu stawały się z czasem coraz wyraźniej przeciwstawne monarchii absolutnej. Do podjęcia jednak skutecznej walki o zniesiecie przywilejów feudalnych i o objęcie władczy mieszczaństwo francuskie do końca XVIII w. nie było zdolne. Istniały jednak pewne instytucje, gdzie mieszczaństwo mogło bronić swych interesów, prowadzić walkę z możnowładztwem i reprezentować opór przeciw władzy królewskiej. Do nich należały parlamenty z Parlamentem paryskim na czele (238), obsadzone w znacznej części przez nieusuwalnych sędziów pochodzenia mieszczańskiego. Stąd też Parlament, ze względu na swe opozycyjne stanowisko, cieszył się olbrzymią popularnością we Francji.

234. Ludność wiejska. Już w okresie rozdrobnienia feudalnego ustrój społeczny wsi francuskiej wyrażał się w występowaniu dwóch podstawowych kategorii poddańczej ludności chłopskiej (87): poddanych (serfs) i chłopów czynszowych. Już od XIII w. poczynając, zaznaczył się proces zmierzający do ograniczenia stopnia zależności feudalnej chłopów od panów: a) zapoczątkowana wtedy likwidacja poddaństwa osobistego i rzeczowego poddanych - serfs czyniła do końca XVIII w. dalsze postępy; kategoria. serfs stawała się coraz mniej liczna - w XVIII w. ocenia się, że stanowili oni tylko ok. 6% ludności chłopskiej; b) rozluźnieniu ulegał też stopniowo stosunek do pana kategorii chłopów czynszowych (vilains), których liczba stale wzrastała; dawne czynsze, wraz z dewaluacją pieniądza, stawały się coraz mniej uciążliwe, różne inne świadczenia ,feudalne wychodziły z czasem z użycia. Można by z tego wnosić, że ewolucja stosunków społecznych na wsi była zdrowa i że położenie ludności chłopskiej było w przededniu rewolucji dobre. Ewolucja ta zmierzała w kierunku innym niż procesy społeczne w Europie wschodniej, gdzie rozwój gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej prowadził w tym czasie nie ku lepszemu, lecz ku stałemu pogarszaniu się położenia ludności chłopskiej (259). Położenie chłopów we Francji nie było jednak w rzeczywistości dobre, mianowicie z trzech wzglądów: a) po pierwsze dlatego, że chłopi do końca skrępowani byli więzami ciążącej nad nimi struktury feudalnej; b) po drugie dlatego, że okres monarchii absolutnej przyniósł nowe formy ekonomicznego wyzysku chłopa; c) po trzecie, pojawiła się bardzo lina kategoria chłopów bezrolnych. 1. Wprawdzie olbrzymia większość ludności chłopskiej osiągnęła wolność osobistą, ale nadal ciążyły na niej pewne formy zależności feudalnej, w szczególności chłopi nie posiadali pełnego prawa własności ziemi, którą uprawiali, następnie podlegali sądownictwu patrymonialnemu. Wyjaśniliśmy już (7l), że konstrukcja własności feudalnej zasadzała się na swoistym podziale praw między dwie osoby, z których jedna posiadała własność nad, a druga własność użytkową. W wypadku stosunku lennego prawo własności podzielone było między seniora i wasala, w wiejskich stosunkach poddańczych - między feudała, właściciela wsi i chłopa poddanego. Ewolucja we Francji zmierzała ku wzmocnieniu prawa własności użytkownika, w tym wypadku chłopa poddanego, kosztem uprawnień pana wsi. Ewolucja ta doprowadziła też do tego, że w XVIII w. prawa większości chłopów do ziemi zbliżyły się bardzo do pełnej własności, tym bardziej że nie tylko kategoria poddanych (serfs) zanikła prawie zupełnie, ale również położenie chłopów czynszowych uległo gruntownej przemianie. W każdym razie wszędzie prawie utrzymywały się jeszcze różne świadczenia feudalne na rzecz pana wsi, czasem już nikłe, to prawda, lecz mimo to dla chłopa nadal uciążliwe. Sądownictwo nad chłopami, uzyskane w średniowieczu przez feudałów, przetrwało okres monarchii absolutnej. Wprawdzie uległo ono pewnemu złagodzeniu przez wprowadzenie zasady, że panowie wykonują sądownictwo patrymonialne na mocy delegacji królewskiej (245). W praktyce sądownictwo patrymonialne funkcjonowało nieudolnie i stanowiło przedmiot surowej krytyki. Nic więc dziwnego, że zniesienie praw feudalnych na wsi i likwidacja sądownictwa feudalnego należały do pierwszych aktów dokonanych Rewolucję (349, 351).

2. Nowe formy świadczeń ekonomicznych były dla chłopów o wiele uciążliwsze od wymienionych powyżej obciążeń. W średniowieczu dochody feudałów z ziemi opierały się na czynszach świadczonych panu na wsi przez chłopów z tytułu uprawiania przez nich na swój własny rachunek gospodarstwa, którego pan był zwierzchnim właścicielem. Folwarki uprawiane przez panów na ich własny rachunek przy wykorzystaniu pracy pańszczyźnianej chłopów były małe i nie odgrywały większej roli. System gospodarki opartej na czynszu pieniężnym, w miarę dewaluacji pieniądza, doprowadzał do znacznego obniżenia dochodów szlachty. Jednak w wielu okolicach utrzymywała się o wiele dla chłopów uciążliwsza forma renty naturalnej, która zobowiązywała ich do świadczeń w formie określonej części płodów, zatem świadczeń, które nie podlegały dewaluacji. Od XVI w. właściciele ziemi podejmowali kroki dla powiększenia dochodów. Jedna z dróg ku temu prowadziła przez zmianę dzierżaw długoterminowych na krótkoterminowe. Chłopom dawano ziemię za część określoną plonów lub na zasadzie połownictwa, w myśl której połowa plonów przypadała panu. Systemy te, dla chłopa o wiele uciążliwsze, rozpowszechniły się szeroko. Mimo to wielu chłopów zdołało utrzymać się w sytuacji bardziej dla siebie dogodnej, zwłaszcza czynszownicy płacący czynsze, w XVIII w. często już całkiem zdewaluowane. Jak z tego przeglądu widać, świadczenia ekonomiczne (renta feudalna) chłopów na rzecz panów kształtowały się w sposób różnorodny. Były one w każdym razie niższe od świadczeń chłopskich w krajach, w których utrwaliła się gospodarka folwarczno-pańszczyźniana. 3. Wyżej opisane procesy prowadziły jednak równocześnie do stałego wzrostu liczby chłopskiej ludności bezrolnej, której położenie gospodarcze i społeczne było bardzo złe. Jeżeli zaś chodzi o chłopów, którzy utrzymali się przy ziemi, to w ich sytuacji ekonomicznej nie nastąpiła wydatna poprawa, mimo że tradycyjne formy renty feudalnej przestały ich przygniatać w tym stopniu co dawniej. Stało się to dlatego, że nadwyżkę wygospodarowaną przez chłopa, którą dotąd chłop był zmuszony oddawać panu, obecnie przejęła monarchia absolutna w formie świadczeń na rzecz państwa. Pamiętać trzeba o tym, że podatki głównym swym ciężarem spoczywały na chłopach. W ostatecznym więc bilansie wyzysk fiskalny doprowadził do nędzy szerokie rzesze chłops,1de. W miejsce dawnej renty feudalnej płaconej panu weszły podatki państwowe. Inne były świadczeniami na rzecz feudałów i służyły m. in. na utrzymanie aparatu państwa feudalnego, na opłacenie pensji arystokratów na dworze, na uposażenie szlachty pełniącej funkcje oficerskie i inne. Podatki chłopów m monarchii absolutnej stanowiły więc nową formę renty feudalnej - rentę scentralizowaną. Płatnik renty (chłop) i jej odbiorca (feudałowie) pozostali ci sami, zmieniła się tylko forma świadczenia dokonywana nie tak jak dawniej - bezpośrednio do kieszeni feudała, lecz w sposób pośredni - przez aparat skarbowy Państwa feudalnego. Obrońcy ancien regime podnoszą niesłusznie, że sytuacja chłopów była we Francji stosunkowo korzystna w przededniu Rewolucji. Prawda, że nie brak było w tym czasie chłopów żyjących w pewnym dobrobycie, ale nie brak również wstrząsających współczesnych opisów nędzy wsi francuskiej. Złe położenie chłopów godziło w interesy miast i mieszczaństwa, uboga wieś stanowiła zbyt skromny rynek zbytu dla przemysłowej produkcji miejskiej. Dlatego też walka o podniesienie wsi i rolnictwa, o zniesienie feudalizmu na wsi - była jednym z głównych punktów programu rewolucji burżuazyjnej.

III. USTRÓJ PAŃSTWA A. KRÓL I WśADZA KRÓLEWSKA 235. Zakres władzy królewskiej. Istotą monarchii absolutnej było to, że na czele państwa stał władca posiadający absolutną, nie podlegającą niczyjej kontroli władzę. Z pojęciem władzy absolutnej wiążą się zwykle następujące cechy, które wystąpiły też szczególnie wyraźnie we Francji. 1. Władza króla była w zasadzie nieograniczona, tzn. król nie podlegał żadnym prawom, poza prawami boskimi, i niczyjej kontroli, przed nikim nie był też odpowswiedzia1ny. Król posiadał pełnię władzy i nie dzielił jej z nikim, ani z feudałami, jak w okresie rozdrobnienia, ani ze stanami toczy ich organami, jak w monarchii stanowej. Przekonamy się jednak, że nawet we Francji władza absolutna króla podlegała pewnym ograniczeniom zarówno prawnym (237), jak i faktycznym (238). 2. Władza absolutna króla była jedyną władzą w państwie. Wynikała stąd jej wszechstronność (omnipotencjia) ogarniająca wszystkie dziedziny życia społecznego. Królowi podporządkowane było całe . ustawodawstwo, należała doń władza wykonawcza i sądowa, on decydował o wojnie i pokoju, był naczelnym dowódcą. Z wszechstronnością władzy królewskiej wiązało się charakterystyczne dla monarchii absolutnej rozszerzenie działalności administracyjnej państwa, którą określano nazwą "policji", na różne dziedziny dotąd działalnością państwa nie objęte (np. dziedziny życia gospodarnego i polityki gospodarczej, oświaty, opieki społecznej itd.). Ta wszechstronność władzy państwa uzasadniała jego wkraczanie we wszystkie dziedziny życia społecznego, nie wyłączając życia domowego i rodzinnego poddanych. Sięgała ona aż do drobiaz- gowej reglamentacji życia społecznego i do rozciągnięcia nad nim nadzoru policyjnego, a to prowadziło do nadania monarchii absolutnej charakteru państwa policyjnego. 3. Zarząd państwa opierał się na centralizmie i na biurokratyzmie. Król wykonywał swą władzę z pomocą szeroko rozbudowanego aparatu państwowego podporządkowanego jego centralnej władzy. Oznaczało to, że organy państwowe, urzędnicy sprawowali swe funkcje nie na podstawie własnej mocy, lecz wykonywali władzę delegowaną im przez króla. Byli oni też odpowiedzialni przed królem, którego wolę wykonywali. Król podejmował decyzje, a jego organy centralne miały tylko głos doradczy. Przybierały one formę rad zorganizowanych kolegialnie. Centralizm nie sprzyjał jakimkolwiek odrębnościom w zarządzie państwa, jak również decentralistycznym formom zarządu kraju, a więc wszelkiego rodzaju samorządowi. Centralizm prowadził do zorganizowania całego państwa według jednego szablonu. Wymagało to rozbudowy hierarchii biurokratycznej, tj. systemu urzędów hierarchicznie podporządkowanych władzy centralnej. Wprowadzenie podobnego systemu napotykało na duże trudności ze względu na to, że większość urzędów obsadzona była urzędnikami nieusuwalnymi. W drodze dłuższej ewolucji urzędy, w szczególności sądowe, i skarbowe, stały się własnością sprzedawalną i dziedziczną

urzędników. Do urzędów tych można więc było dochodzić jedynie na podstawie prawa dziedzicznego lub w drodze kupna. Omówionej grupie urzędów (offices), obsadzonych przez urzędników nieusuwalnych (oficiers), monarchia przeciwstawiła nowe urzędy swobodnie przez króla obsadzane na mocy specjalnego zlecenia (commission) urzędnikami komisarycznymi (commissaires). Na tej właśnie kategorii urzędników oprze się z czasem zarząd cen- tralny i lokalny państwa. Do niej należeli m. in. sekretarze stanu, generalny kontroler finansów (239), intendenci (242). Tak więc stopniowo rozbudował się we Francji aparat urzędniczy sprawowany przez usuwalnych urzędników zawodowych, fachowo wykształconych i posuwających się w swej karierze od stopni niższych do wyższych. Ten rys monarchii absolutnej był tak charakterystyczny, że dla jej określenia przyjmowano w nauce nazwę "monarchii biurokratycznej" lub "monarchii administracyjnej". Zauważyć można, że system ten miał wiele cech wspólnych z administracją cesarstwa rzymskiego w starożytności (20 - 24). 236. Uzasadnienie władzy absolutnej. Absolutyzm feudalnej monarchii absolutnej różnił się od absolutyzmu w starożytnych imperiach wschodnich i od absolutyzmu władców monarchii wczesnofeudalnej. Inne było jego uzasadnienie. Despotie wschodnie miały charakter teokratyczny, władca był bogiem lub sprawował rządy w jego imieniu (11). Inaczej - monarchia wczesnofeudalna, która miała charakter patrymonialny (219). Władca był właścicielem państwa, poddani byli poddanymi jego i jego rodziny. Tymczasem w absolutnej monarchii feudalnej wystąpiły. inne jeszcze, nowe koncepcje państwa i roli, jaką w nim pełni władca absolutny, koncepcje - nawiązujące częściowo do koncepcji szerokiej władzy cesarzy rzymskich {18). Utrwalenie się absolutyzmu we Francji było wprowadzeniem w życie wyobrażeń ż teorii o istocie monarchii, jakie stopniowo rozwijały się i przyjmowały w myśli politycznej Europy XIV i XV w. Teorie te kształtowali we Francji legiści, doszukujący się wzorów dla organizacji państwowej w prawie rzymskim i w instytucjach cesarstwa. Zmierzały one ku uzasadnieniu absolutyzmu (109). W średniowieczu zatarło się pojęcie państwa znane w starożytności (18, 51). Ani monarchia wczesnofeudalna, ani stany w monarchii stanowej nie umiały ujmować spraw publicznych ze stanowiska ogólnego interesu całego kraju, nie rozumiano tego, że państwo obejmuje wszystkich jego mieszkańców i że władza państwowa powinna działać w interesie ogółu. Dopiero w XV w. zaczęła rozpowszechniać się teoria, że państwo jest osobą prawną, że posiada organa wyrażające jego wolę. Problemem trudnym była zawsze kwestia odpowiedzialności monarchy. W średniowieczu zastanawiano się nad tym, czy i w jakich warunkach społeczeństwo może wystąpić przeciw władcy nadużywającemu władzy, tj. przeciw tyranowi. Czy prawo oporu przysługuje komukolwiek wobec władcy mającemu swój mandat od Boga? Przecież zgodnie z zasadą, że wszelka władza pochodzi od Boga (omnis potestas a Deo), głoszono teorię, że chrześcijanin winien być posłuszny władzy świeckiej, a władcy feudalni używali swych tytułów z powołaniem się na łaskę bożą (Dei gratia rex . . . - 54). W XV w. przyjął się szeroko, w nawiązaniu do nowej koncepcji państwa, jako osoby prawnej pogląd, że wolę państwa wyraża ogół ludu, a monarcha jest tylko jego organem

pośrednim. Poglądy zaczęły się różnić przy próbach bliższego określenia tego, z czyjego mandatu monarcha władzę posiada, czy pochodzi ona od Boga z woli i mandatu Ludu (a Deo per populum), czy też monarcha otrzymał ją rzeczywiście z łaski bożej i jest tylko przed Bogiem odpowiedzialny z jej sprawowania. Pojawiać się zaczęły traktaty naukowe poświęcone instytucji państwa. Do nich należy traktat Bodinusa (Jean Bodin) Sześć ksiąg o Rzeczypospolitej (1576), o którym powiedzieć można, że stanowi ideologiczną podstawę monarchii absolutnej. Bodinus pogłębił pojęcie suwerenności jako absolutnej i odwiecznej władzy państwa. Stanowi ona istotę państwa. Suwerenną władzę, która jest niepodzielna, sprawować może albo monarcha, albo grupa obywateli (arystokracja), albo ogół obywateli (de- mokracja). Bodinus za najlepszą formę ustroju uznał monarchię absolutną i zwalczał mieszane formy rządu, a więc także współrządy stanów z królem. Władza monarchy w zasadzie nie podlega żadnym prawom, a ograniczona jest tylko prawem boskim; we Francji także prawami fundamentalnymi monarchii. Monarcha nie może być jednak tyranem, który by naruszał zasady prawa boskiego; powinien m, in. szanować wolność poddanych i prawo własności. Teoria Bodinusa, stanowiąc najgłębsze uzasadnienie monarchii absolutnej, wywierała wielki wpływ na dalszy rozwój myśli politycznej. Dopiero w XVIII w. pojawiły się we Francji nowe doktryny polityczne, wyraźnie skierowane przeciw monarchii absolutnej i jej deigracjalnemu (z łaski Boga) uzasadnieniu. Wiążą się one z rozwijającą się nową koncepcje "prawa natury” jako prawa niezmiennego i wieczystego, stojącego nawet ponad prawem boskim. W ujęciu twórcy "szkoły prawa natury" Hugona Grocjusza, z prawa naturalnego wynika to, że lud może przenieść na monarchę władzę pełną, ale również może władzę tę przelać na monarchę w granicach określonych przez umowę. Z prawa natury wynika też istnienie podmiotowych praw jednostki, praw jej przyrodzonych. Na takim gruncie szerzyły się zarówno teorie popierające absolutyzm (np. teoria racji stanu") (270), jak i teorie, które kształtowały antyfeudalną ideologię burżuazji. Do nich należy wielka myśl Karola Monteskiusza - Montesquieu 1689 - 1755), który w swym Duchu praw (1748) de kieruje się jako zwolennik wolności politycznej i przedstawia monarchię umiarkowaną jako najlepszą farmę państwa. Skonstruował on teorię podziału władzy na władzę ustawodawczą, wykonawczą i sądową jako gwarancje dla zapewnienia umiarkowanych rządów. Teoria ta miała w przyszłości stanąć u podstaw państwa burżuazyjnego (343, 505). Dalej w krytyce monarchii absolutnej poszedł Jan Jakub Rousseau. W myśl jego Umowy społecznej (1762) każdy ustrój społeczny jest wynikiem swobodnej umowy między ludźmi. Źródłem władzy jest zatem cały lud. Lud ma suwerenność i nie może jej oddać monarsze ani nawet swojej reprezentacji. Teoria ta zakwestionowała nie tylko monarchię absolutną, ale cały ustrój feudalny oparty na nierówności społecznej. Stała się ona po~1stawą rozwoju pojęć demokracji burżuazyjnej, która właśnie oprze się na idei suwerenności ludu (omnis potestas a populo) (343, 503). Wspominaliśmy już o teoriach głoszonych przez fizjokratów, które opowiadały się przeciw podstawom gospodarki feudalnej i za wolnością gospodarczą (229). Z surową krytyką feudalizmu wystąpił Gabriel Mably (178G), który krytykował własność prywatną i nakreślił obraz społeczeństwa komunistycznego. Wspomniane teorie zyskiwały sobie w XVIII w. licznych zwolenników, kształtowały nastroje opozycyjne w opinii

społecznej, przygotowywały grunt pod wybuch rewolucji burżuazyjnej. 237. Prawa fundamentalne monarchii. Monarchia absolutna doszła we Francji do szczytowego rozwoju za Ludwika XIV Od tego króla pochodzi sformułowanie: "Państwo to ja" (L'Etat c'est moi). Czy tak było w rzeczywistości, czy władza monarchy nie znała żadnych ograniczeń? Mamy tu na myśli przede wszystkim ograniczenia raczej natury prawnej niż faktyczne skrępowanie działania monarchy. Ograniczenie prawne absolutnej władzy królewskiej stanowiły tzw. prawa fundamentalne monarchii. Określano tym mianem te wprawa których król nie mógł naruszyć, które stały ponad królem. Ustawodawcą był król i on miał w zasadzie nieograniczoną władzę ustawodawczą, a przecież ustawy jak i działalność króla musiały być zgodne z prawami fundamentalnymi. Odnosiły się one właściwie zasadniczo tylko do dwóch punktów: a)do prawa następstwa tronu (110), b) do niepozbywalności domeny królewskiej (111). Król nie miał więc w żadnym wypadku prawa zmieniać zasad sukcesyjnych tronu ani swobodnie dysponować domeną królewską. Oba te prawa wykształciły się już dawniej i utrzymały się w niezmienionej postaci. Nadanie im charakteru praw fundamentalnych i uznanie ich jako takich przez monarchię nastąpiło dopiero w XVII w. Do praw fundamentalnych zaliczono później zasadę, że król musi być katolikiem, że władza królewska jest niezawisła od władzy duchownej. Na straży praw fundamentalnych stał Parlament. Starał się on później włączyć również do praw fundamentalnych przysługujące mu prawo rejestrowania ustaw i remonstracji. Według szeroko rozpowszechnionych w nauce francuskiej poglądów prawa fundamentalne stanowiły "konstytucję monarchii absolutnej". Podobnie jak konstytucje w państwach nowożytnych stanowić one miały normę nadrzędną w stosunku do innych ustaw. Rozumowanie to jest logiczne, nie można jednak z niego wyciągać wniosków zbyt daleko idących i widzieć w absolutnej monarchii francuskiej pierwowzoru państwa konstytucyjnego. Istotna różnica między obu rodzajami "konstytucji" sprowadza się nie tyle do ich formy, ile do ich treści. Konstytucje państw burżuazyjnych ujmowały całokształt działalności naczelnych organów państwowych, gdy tymczasem zakres spraw objętych prawami fundamentalnymi był nadzwyczaj mały. 238. Prawa i aspiracje polityczne Parlamentów. Wspominaliśmy już o tym, że Parlament paryski i inne Parlamenty, będące najwyższymi sądami, miały niemały wpływ na ustawodawstwo przez wykonywanie prawa rejestracji ustaw (ordonansów - 114). Czy więc i w ja kim zakresie Parlamenty mogły ograniczać władzę królewską? Rejestracja była w założeniu sposobem publikacji ustaw. Król wysyłał wydane przez siebie ordonanse do Parlamentu, który rejestrował je w rejestrze (księdze)ordonansów, udostępnianym osobom zainteresowanym ich brzmieniem. Można więc porównać rejestr ordonansów ze współczesnym dziennikiem ustaw. Już w XIV w. Parlament jako królewski organ doradczy, w wypadku zastrzeżeń co do treści ordonansu, przesyłał królowi swoje uwagi, tzw. remonstrację. W oczekiwaniu na odpowiedź króla wstrzymywał rejestrację ustawy. Sprawa była jasna, gdy król na skutek demonstracji wycofał ordonans lub odesłał go do Parlamentu w

formie przeredagowanej. Jeżeli jednak król uznał remonstrację za nieuzasadnioną, mógł ponownie odesłać Parlamentowi ordonans do rejestracji. Ten mógł z kolei wysłać następną remonstrację i w ten sposób ustawa mogła krążyć wielokrotnie między królem a Parlamentem. Ostatnie słowo jednak należało do króla. Król mógł bowiem zmusić Parlament do rejestracji. W tym celu król udawał się osobiście do Parlamentu paryskiego (do Parlamentów na prowincji mógł do tego kogoś delegować), tam zasiadał na swym tronie, zwanym "łożem sprawiedliwości" (t de justice) a wobec sędziów nakazywał zarejestrowanie ustawy. Miał do tego prawo jako źródło sprawiedliwości i najwyższy sędzia, wobec którego Parlament był tylko organem doradczym. Przyjmując współczesną terminologię, określić można uprawnienia ustawodawcze Parlamentu jako prawo weta zawieszającego wobec ustaw królewskich i porównać je np. z podobnym wetem zawieszającym, które przysługuje prezydentowi Stanów Zje- dnoczonych wobec ustaw uchwalonych przez Kongres. W tym jedynie sensie możemy rozumieć prawo rejestracji przysługujące Parlamentowi jako ograniczenie władzy ustawodawczej króla. Prawo rejestracji nie rodziło do XVI w. zasadniczych konfliktów między królem a Parlamentem. W XVI w. król coraz częściej czuł się zmuszony do wprowadzenia ustaw przez przymus wywarty na Parlament drogą "łoża sprawiedliwości". Sytuacja zaostrzyła się w XVII w. Parlament odważył się na podjęcie walki z królem także i z tego względu, że jego członkowie zajmowali swe stanowiska dziedzicznie i byli nieusuwalni (235). Parlament dzięki swemu opozycyjnemu środowisku wobec monarchii cieszył się olbrzymią popularnością i wywierał wpływ na kształtowanie się opinii, z którą król musiał się liczyć. Na tym gruncie urastały aspiracje Parlamentów, które zaczęły się uważać za strażników praw fundamentalnych i za jedyny organ, który jako organ doradczy króla wszedł na miejsce więcej już nie zwoływanych Stanów Generalnych. W połowie XVII w. Parlamenty stanęły w jawnej opozycji wobec króla i rządów kardynała Mazarina (224). Opór ich został przełamany, a Ludwik XIV zdołał je zmusić na 40 lat do milczenia, tj. do zaniechania remonstracji. Monarchia miała zresztą inne możliwości przeprowadzania swej woli drogą "postanowień Rady", które nie podlegały rejestracji przez Parlament (240). Walka króla z Parlamentem rozgorzała z całą siłą po r. 1770. Niechęć wobec monarchii była już wtedy tak głęboka, że opinia publiczna stawała po stronie Parlamentu także i wtedy, kiedy Parlament, w myśl zasady opozycji za wszelką cenę, zwalczał rozsądne i postępowe reformy, wnoszone przez króla. Zatarg króla z Parlamentem w r. 1787 przyczyni się do przyśpieszenia wybuchu Rewolucji (346). B. OBGANA CENTRALNE 239. Urzędy ministerialne. Rzecz oczywista, że monarchia absolutna nie mogła zadowolić się dawnymi feudalnymi, choćby w okresie monarchii stanowej nieco zmodernizowanymi formami zarządu państwa. Ogar- nięcie przez wszechstronną działalność państwową coraz szerszych agend i potrzeba zarządzania nimi w sposób centna1istyczny wymagały rozbudowy aparatu państwowego na nowych podstawach. Dotyczyło to zarówno zarządu centralnego, jak i w wyższej może jeszcze mierze zarządu terytorialnego

kraju. Zarząd Centralny kraju wymagał powołania nowych organów obsadzonych kompetentnymi i usuwalnymi (235) urzędnikami oraz szczegółowego rozdziału ich kompetencji. Nowożytne państwo burżuazyjne realizuje to zadanie przez oparcie zarządu państwa na resortowych ministerstwach powierzanych ministrom, odpowiedzialnym za kierownictwo całych resortów (512). Podobne rozwiązanie wydaje się nam dziś oczywiste i jedynie trafne. Zastanowić nas musi tym bardziej to, że monarchia absolutna (zarówno we Francji, jak i w innych krajach) drogi tej nie odkryła od razu, a kształtowanie się resortowych "ministerialnych" organów stanowiło wynik dłuższej i nieraz zawiłej ewolucji. 1. Kanclerz. Już w okresie jednoczenia państwa w XIII w. monarchia pozbawiać zaczęła ważniejszych funkcji państwowych swych urzędników nadwornych i wielkich dygnitarzy koronnych (95). Urzędy te przetrwały w wielkiej liczbie do końca monarchii już tylko jako urzędy nadworne, o charakterze honorowym i reprezentacyjnym. Związane były z nimi wysokie pensje. Monarchia powierzała je arystokratom przebywającym w pobliżu dworu, co służyło zaspokojeniu ich ambicji wobec odsunięcia od właściwego zarządu państwa. Spośród dawnych urzędów jedynie urząd kanclerski zachował swą bardzo wysoką rangę, choć od średniowiecza zmienił się zakres jego kompetencji (95). Obecnie, od XV w., rola kanclerza uległa ograniczeniu, ponieważ znaczna część jego funkcji została rozdzielona między dawnych jego notariuszy, podniesionych do godności sekretarzy stanu. Kanclerz utrzymał jednak w swym ręku pieczęć królewską, a zatem i faktyczną kontrolę wszystkich aktów wychodzących z kancelarii królewskiej. Co jednak ważniejsze, kanclerz był zwierzchnikiem wszystkich sądów, nadzorował funkcjonowanie wszystkich rad królewskich, a sam przewodniczył Radzie Stron, która zajmowała się sprawami sądowymi. Stąd kompetencje kanclerza najbliższe były resortowi nowożytnego ministra sprawiedliwości (240). 2. Sekretarze stanu. Sekretarze stanu wywodzili się ze skromnych notariuszy kancelarii królewskiej. W XV w. Czterech spośród nich zaczęto wyróżniać jako sekretarzy do spraw finansowych (secrćtaires des finances). W XVI w. na skutek wzrostu ich autorytetu uniezależnili się oni od kanclerza i zostali podporządkowani bezpośrednio królowi z tytułem sekretarzy stanu. Po uzyskaniu dostępu do Rady Królewskiej (240) urząd ich nabrał znamion urzędu ministerialnego. Podział kompetencji między nimi podlegał ciekawej ewolucji. a. Do końca XVI w. nie dokonano podziału rzeczowego (wedle resortów), lecz praktykowano kryterium geograficzne. Każdy z czterech sekretarzy otrzymał po jednym wycinku geograficznym - według stron świata - obejmującym zarówno określone prowincje francuskie, jak i. odpowiednie kraje zagraniczne. Tak więc każdy z sekretarzy stanu zarządzał sprawami wewnętrznymi na 1/4 terytorium Francji i prowadził politykę zagraniczną z grupą państw obcych (np. jeden z sekretarzy miał w swej gestii wycinek północny, a więc Normandię, Pikardię, Anglię i Szkocję, drugi - wycinek wschodni: Szampanię, Burgundię, państwa niemieckie i kantony szwajcarskie itp.). b. W następnej fazie, już od końca XVI w., doszło do bardziej racjonalnego podziału kompetencji między czterech sekretarzy stanu, bo, już częściowo na podstawie kryterium rzeczowego. Wyróżniono mianowicie resorty w ten sposób, że całość spraw zagranicznych powierzono jednemu z sekretarzy stanu, drugiemu sprawy wojny, trzeciemu resort marynarki,

czwartemu "dwór królewski". Natomiast do końca okresu nie wydzielono osobnego resortu spraw wewnętrznych. W tym zakresie utrzymał się stary system w tej formie, że król co rok dokonywał podziału (departement) funkcji między sekretarzy; powierzał każdemu z nich po grupie prowincji (jak dawniej) oraz rozdzielał między nich inne funkcje, jak np. sprawy koś- cioła, sprawy protestantów itp. 3. Generalny kontroler finansów. Dla centralnej administracji finansów stworzono dopiero w XVI w. urząd nadintendenta finansów. W 1665 r. na czele finansów stanął Colbert, z nowym tytułem generalnego kontrolera finansów. Zakres jego władzy obejmował nie tylko sprawy finansowe (budżet, podatki, pożyczki itp.), ale i roboty publiczne, rolnictwo, handel oraz przemysł. Był on więc prawdziwym ministrem "gospodarki narodowej", mającym możliwość realizowania ówczesnej polityki merkantylnej. Ministeriat. Wymienionych 6 dygnitarzy - kanclerza, 4 sekretarzy stanu, generalnego kontrolera finansów - w XVIII w. zaczynano określać mianem ministrów (minister - sługa państwa). Tytuł ministra, jak zobaczymy, używany był już dawniej w formie tytułu ministra stanu, należnego wszystkim członkom Rady Stanu (240), a nie w sensie określającym kierownika danego resortu państwowego. Mimo pozornej analogii istniały dość istotne różnice między ministeriatem abslso1utnej monarchii a instytucją ministrów w państwie nowożytnym (512). a. Ministrowie nie tworzyli żadnego kolegium, które by przypominało późniejszą instytucję Rady Ministrów. Współpracowali bezpośrednio z królem, indywidualnie lub na posiedzeniach Rady Królewskiej. Wprawdzie w XVII ,i XVIII w. występował sporadycznie pierwszy bądź główny minister (pramier lub principal ministre - stąd premier) Godność taką sprawowali np. Richelieu i Mazarin, którzy skupili w swych rękach olbrzymią władzę. Godności ich jednak nie można porównywać z funkcją premiera w państwie burżuazyjnym jako szefa gabinetu czy rządu złożonego z ministrów. b. Z kolei ministrowie monarchii absolutnej nie mieli prawa do podejmowania w swoim imieniu decyzji - w przeciwieństwie do nowożytnych ministrów, którzy są samodzielnymi i odpowiedzialnymi kierownikami swoich resortów. Decyzja należała zawsze do króla. Ministrowie byli więc jedynie doradcami i wykonawcami woli królewskiej. c. Ministrowie byli odpowiedzialni tylko przed królem. Była to logiczna konsekwencja założeń absolutyzmu. Wszelka władza należała do króla, również i w jego imieniu była wykonywana przez poszczególne organa państwowe. 240. Rady Królewskie. Król rządził państwem nie tylko z pomocą i ściśle z nim współpracujących ministrów. W podejmowaniu decyzji opierał się również na kolegialnych organach doradczych. Głoszono teorię, że król francuski "rządzi w Wielkiej Radzie". Tę radę stanowiła nie tylko Rada Królewska, którą się tu bliżej zajmiemy, lecz wszystkie organy państwowe, które były tylko organami doradczymi i każdą ich decyzję król mógł zmienić. Instytucja Rady Królewskiej wywodzi się ze średniowiecznej kurii. Podobnie jak w końcu XIII w. z Rady tej wyodrębnił się Parlament i Izba Obrachunkowa(95), tak i w dalszym rozwoju Rada, w związku z rozbudową aparatu państwowego, przechodziła zmienną ewolucję, która doprowadziła z biegiem czasu do

wykształcenia się czterech sekcji Rady Królewskiej. Ewolucji uległ też skład Rady. Wprawdzie arystokraci, tj. książęta krwi i wielcy dygnitarze, nadal byli powoływani do Rady, lecz główny jej trzon zaczęły tworzyć elementy urzędnicze, a więc przede wszystkim ministrowie i inne osoby powoływane przez króla do Rady. Wszystkie decyzje Rady uważane były za podjęte przez "króla w swej Radzie", choćby król nie brał udziału w jej posiedzeniu. Decyzje te (arrets) nie podlegały rejestracji przez Parlament i dlatego drogą wydawania postanowień Rady monarchia absolutna mogła z pominięciem Parlamentu wkraczać w dziedzinę ustawodawstwa (238). Do rad należały w XVIII w.: 1. Rada Stron Procesowych, czyli Rada Prywatna i (Conseil d'Etat Prive albo Canseil des Parties), stanowiła bezpośrednią kontynuację dawnej Rady Królewskiej. Radzie Prywatnej przewodniczył kanclerz, a udział w niej brali 4 sekretarze stanu, arystokraci i 30 radców reprezentujących wszystkie trzy stany. Rada Prywatna pełniła funkcje wyłącznie sądowe. Miała charakter sądu kasacyjnego, tzn. mogła "złamać" (skasować), znieść wyroki sądów najwyższej instancji (np. Parlamentów) w wypadku stwierdzenia naruszenia przez sąd prawa materialnego lub uchybienia przepisom formalnym (246). Jako instancja kasacyjna Rada nie rozsądzała danej sprawy, lecz przekazywała ją innemu sądowi. Ponieważ Rada rozpatrywała często spory między jednostkami a władzami administracyjnymi, tworzyła prototyp sądu administracyjnego. Rada działała również jako trybunał kompetencyjny w wypadku sporu o właściwość sądową między sądami najwyższej instancji. 2. Rada Stanu, czyli Rada Tajna (Le Conseil d'Etat d'en Haut) odgrywała rolę najważniejszą. Przewodniczył w niej król, a w skład wchodziło zaledwie kilka osób powołanych przez króla. Członków tej Rady nazywano ministrami stanu. Z czasem w Radzie zaczęli zasiadać z reguły: sekretarze stanu, kanclerz i generalny kontroler finansów (239). Rada Stanu zajmowała się najważniejszymi sprawami państwowymi, a więc i polityką zagraniczną oraz sprawami pokoju i wojny. Przypominała swym kształtem angielski gabinet ministrów z XVIII w. X324). 3. Rada Depesz (Conseil des Depeches) obradowała pod przewodnictwem króla z udziałem wszystkich ministrów członków Rady Stanu i właściwych ministrów. Przedmiotem. jej obrad były sprawy zarządu wewnętrznego, w szczególności zapewnienie współdziałania między sekretarzami, między których, jak wspominaliśmy (235), rozdzielona była administracja wewnętrzna. 4. Rada Finansowa zajmowała się sprawami finansów państwowych. Główną solę odgrywał w niej generalny kontroler finansowy (293). 241. Stany Generalne. Rzecz zrozumiała, że instytucja Stanów Generalnych nie mogła się utrzymać w ramach monarchii absolutnej. Monarchia absolutna z natury rzeczy nie mogła dzielić się władzą z organem reprezentującym siły społeczne kraju. W XV w. zwołano je po raz ostatni w r. 1484. Odtąd przez ponad 70 lat królowie przestali je powoływać (112). W okresie jednak wojen religijnych zagrożona monarchia usiłowała znaleźć w nich oparcie społeczne. Zwołane trzykrotnie w końcu XVI w. ujawniły swą zupełną bezsilność i wykazały niemożliwość porozumienia między antagonistycznymi stanami. Nie odwoływał się do ich pomocy Henryk IV. Po jego zgonie Stany Generalne, raz jeszcze

powołane w r. 1614 przez regentkę, królową Marię Medici wykazały niemożliwość pogodzenia absolutyzmu z działalnością Stanów. Zamilkły one odtąd na lat 175 - aż do r. 1789. W przeciwieństwie do Stanów Generalnych , Stany Prowincjonalne (113) utrzymały się do końca monarchii w niektórych prowincjach mimo walki, jaką prowadzono z nimi w XVII i XVIII w. Ograniczony zakres ich działania każe je traktować odtąd nie jako organ centralny, lecz jako samorządowy organ lokalny (243), element decentralizacji monarchii absolutnej. Upadek Stanów Generalnych dobitnie podkreślał charakter absolutny rządów królewskich. Zabrakło we uncji jakiejkolwiek instytucji, nie podporządkowanej władcy królewskiej, która by mogła reprezentować, siły społeczne narodu. W XVIII w. Parlament w swej walce opozycyjnej przeciw królowi uznawał siebie za sukcesora Stanów Generalnych (238). Nic też dziwnego, że postępowe sfery burżuazji w dążeniu do reform domagały się w końcu XVIII w. powołania właśnie Stanów Generalnych. Zebranie ich w r. 1789 zapoczątkuje rewolucję burżuazyjną (346). C. ZARZŹD LOKLALNY 242. Cechy podstawowe. Monarchia absolutna zmierzała do oparcia zarządu lokalnego na zasadach centralistycznych i biurokratycznych (235). Wymagało to wprowadzenia hierarchicznie zorganizowanego aparatu urzędniczego, podporządkowanego władzy centralnej, właściwego rozgraniczenia kompetencji poszczególnych urzędów, ograniczenia lub zniesienia pierwiastków decentralizacji, a więc wszelkich form samorządu lokalnego czy stanowego. Celów tych monarchia absolutna nie osiągnęła w całości - zwłaszcza, jeżeli chodzi o likwidację samorządu w administracji skarbowej. 1. Baliwowie i gubernatorzy. Średniowieczny zarząd lokalny opierał się na okręgach zwanych baliwatami, w których baliwowie wykonywali rozległą władzę wojskową, sądową i skarbową (96). Od XV w. zaczęli oni tracić na znaczeniu. W końcu XV w. głównym organem lokalnym stali się gubernatorzy. Pierwotnie mianowani jako dowódcy wojskowi w prowincjach granicznych, stali się z biegiem lat przedstawicielami króla w prowincji i z czasem przejęli rozległą władzę. Rekrutowali się spośród arystokracji i zaczęli reprezentować siły grożące ponownym rozbiorem jedności państwowej. Podobnych tendencji monarchia absolutna nie mogła tolerować. Ludwik XIV ograniczył ich stanowisko. Urząd ten stał się mianowicie pewnego rodzaju synekurą dla przedstawicieli arystokracji. Gubernatorzy, mianowani odtąd na 3 lata, przebywali głównie na dworze królewskim, a na teren swych prowincji mogli się udawać tylko za pozwoleniem króla. Uprawnienia administracyjne ich przejęli intendenci. 2. Intendenci. Urząd intendentów, jako urząd "komisaryczny" (235}, wprowadzony w połowie XVII w., oznaczał urzeczywistnienie przez monarchię absolutną centralistycznej i biurokratycznej organizacji zarządu lokalnego. Intendenci sprawowali władzę w okręgach generalnych (generalites) stworzonych pierwotnie tylko dla administracji skarbowej (243). Okręgów takich na terenie Francji istniało 30.

Nominowani przez króla w Radzie, intendenci nie podlegali niczyjej kontroli lokalnej i podporządkowani byli bezpośrednio Radzie Królewskiej. Od ich decyzji można się było odwoływać również tylko do Rady. Intendenci posiadali swoje biura, a na niższym szczeblu podporządkowani byli im subdelegaci. rezydujący w głównych miastach okręgu generalnego. Zakres władzy przyznany intendentom oznaczał wyraźny postęp w kształtowaniu się zasad zarządu lokalnego. Oznaczał on bowiem z jednej strony właściwe skupienie w jednym ręku wielu uprawnień administracyjnych, z drugiej strony właściwy rozdział kompetencji. Administracja sprawowana przez intendentów oceniana jest przez naukę bardzo pozytywnie. Podnoszono, że właśnie ta administracja wzmocniła monarchię absolutną i przyczyniła się do opóźnienia jej upadku. Rzecz znamienna, że po Rewolucji Napoleon, opierając się właśnie na jej wzorze, wprowadził własną administrację, która uchodziła za doskonały wzór systemu scentralizowanej administracji lokalnej i która przetrwała do XX w. Nie bez słuszności porównuje się stanowisko francuskiego prefekta departamentu do intendenta, a podprefekta do subdelegata z okresu monarchii absolutnej {386). D. SKARBOWOŚĆ 243. Charakterystyka ogólna. Wielkie trudności miała monarchia w tworzeniu jednolitej centralistycznej administracji skarbowej. W tej właśnie dziedzinie do XV w. uwidaczniał się najbardziej typowy dla mo- narchii stanowej dualizm {116). Podstawę skarbowości stanowiły królewskie dochody, podatki pośrednie oraz podatki bezpośrednie. Pobieranie podarków bezpośrednich wymagało dawniej zgody Stanów Generalnych (albo Stanów Prowincjonalnych) i one również przejmowały ich administrację. Na tej podstawie ustalił się system dualistyczny, w którym królewską administrację skarbową reprezentowali 4 skarbnicy, administrację stanową 4 generałowie i tzw. elekcje. Podstawowym więc celem polityki skarbowej stała się likwidacja powyższego dualizmu w drodze: a) dopuszczenia zasady swobodnego nakładania podatków przez króla i~ b) wprowadzenia jednolitej królewskiej administracji skarbowej. Cel pierwszy monarchia osiągnęła rychło nakładając od połowy XV w. nowe podatki bez oglądania się na Stany Generalne (112). Przywilej wyrażania zgody na podatki zachowały jednak Stany Prowincjonalne tam, gadzie się utrzymały, i stan duchowy, który uchwalał "dary dobrowolne" na swych zgromadzeniach (231). Pewną jednolitość w systemie administracji skarbowej wprowadziła monarchia już w początku XVI w. przez połączenie funkcji królewskich skarbników i dawniejszego stanowego urzędu generałów finansów w jednej instytucji skarbników generalnych. Skarbnicy generalni postawieni zostali na czele 30 okręgów generalnych (generalites). W niektórych okręgach, tam; gdzie utrzymywały się stanowe elekcje (116), rozdziałem podatków zajmowały się one nadal, z tym jednak, że członkowie ich byli obecnie nominowani przez króla, a nie wybierani jak dawniej. Na szczeblu centralnym skarbowość należała do kompetencji Rady Finansowej (240) i generalnego kontrolera finansów (239).

Obok tych organów utrzymała się Izba Obrachunkowa (240). System skarbowej administracji lokalnej utrzymał się częściowo, mimo pojawienia się intendentów, których właściwym zadaniem było stworzenie jednolitej administracji królewskiej. Terenem ich działalności stały się właśnie, jak wspominaliśmy, istniejące już okręgi generalne, gdzie intendenci objęli też kontrolę nad administracją skarbową wykonywaną przez skarbników generalnych. W tych prowincjach, w których istniały Stany Prowincjonalne, utrzymały się one, mimo że były zwalczane przez intendentów. Tak więc, mimo próby centralizacji, administracja finansowa Francji, przedstawiała nadal zawiły obraz. E. SŹDOWNICTWO 244.Wprowadzenie. Organizacja sądownictwa monarchii absolutnej opierała się na zasadzie, że królowi przysługuje pełnia władzy sądowej i że dopuszczalne jest tylko sądownictwo królewskie. Prowadziło to do zmniejszenia lub ograniczenia tych sądów nie królewskich, które przetrwały dotąd przez okres monarchii stanowej, tj.: a) sądów patrymonialnych, b) sądów kościelnych, c) sądów miejskich. 1. Sądownictwo patrymonialne seniorów feudalnych wykonywane nad chłopami ulegało od XVI w. znacznym ograniczeniom oraz poddane zostało kontroli królewskiej. Senior musiał powoływać do jego sprawowania kompetentnego sędziego, a od wyroków sądu patrymonialnego przysługiwała apelacja do sądu królewskiego (234). Przyjmowano odtąd, że sądownictwo patrymonialne jest sprawowane z delegacji królewskiej. 2. Podobnie i sądownictwo kościelne utrzymało się aż do Rewolucji tylko w ramach bardzo ścieśnionych. Jego właściwość ograniczała się już jedynie do wewnętrznych spraw duchowieństwa i do spraw małżeńskich. 3. Jeszcze bardziej bezwzględnie potraktowano sądy miejskie, w których właściwości pozostały jedynie drobne sprawy porządkowe. Całe sadownictwo było poza wyżej wymienionymi wyjątkami sądownictwem królewskim. Król był najwyższym sędzią i miał z tego tytułu prawo do osobistego sądzenia, a istniejące sądy sprawowały swą władzę jedynie z delegacji królewskiej i sądziły w imieniu króla (109). Król miał jednak możność zawieszania tej delegacji i poddawania poszczególnych spraw własnemu sądowi. Stąd wyróżniamy sądownictwo delegowane, sprawowane przez sądy królewskie (245), oraz sądownictwo zastrzeżone, sprawowane przez króla osobiście lub w Radzie Królewskiej (246). 245. Sądownictwo królewskie delegowane. Dawna średniowieczna organizacja sądownictwa, oparta na sądach prewotalnych, baliwialnych i na Parlamentach (96) utrzymywała się w głównym zrębie. Z biegiem czasu hierarchia sądowa ukształtowała się następująco: 1. Sądy patrymonialne - od których można było, ale dopiero po przejściu wszystkich instancji sądów patrymonialnych, apelować do sądu prewotalnego. 2. Sądy prewotalne - sądziły w drobniejszych sprawach cywilnych i karnych, nie zastrzeżonych sądom baliwialnym. Były

sądami odwoławczymi od sądów patrymonialnych i nie miały jurysdykcji w sprawach szlachty. 3. Sądy baliwialne - były sądem odwoławczym od sądów pre- wotalnych oraz sądem w I instancji dla spraw cywilnych i karnych, dla których sąd prewotalny nie był kompetentny. 4. Sądy prezydialne - wprowadzone w XVI w. - działały jako sądy odwoławcze od sądów baliwialnych; w niektórych sprawach, tzw. prezydialnych (cas presidiaux), sądziły w pierwszej i ostatniej instancji, w szczególności w sprawach o rozbój na drogach publicznych. Sądy te miały na celu odciążenie Parlamentu. 5. Parlamenty - były sądami najwyższej instancji (114). Wyroki ich mogły jednak ulec skasowaniu przez Radę Stron {240), Największą rolę odgrywał we Francji Parlament paryski, właściwy jako sąd odwoławczy dla ok. 2/3 terytorium Francji. Obok niego powstawały na prowincji nowe Parlamenty, których liczba w XVIII w. osiągnęła 16. Wszystkie Parlamenty były równorzędne z paryskim. Omówiono wyżej wpływ polityczny, jaki wywierały Parlamenty z tytułu przysługującego im prawa rejestracji ustaw i remonstracji {238). Obok tej nadmiernie rozbudowanej, wielostopniowej hierarchii sądów królewskich, które można by nazwać sądami zwyczajnymi, istniały liczne sądy królewskie, delegowane dla spraw specjalnych: cała hierarchia sądów skarbowych z Izbą Obrachunkową i Izbą Podatkową na czele, sądy admiralskie dla spraw handlu morskiego, sądy leśne dla sądzenie przestępstw leśnych, sądy konsularne dla spraw handlowych i in. 246. Sądownictwo królewskie zastrzeżone. Sądownictwo zastrzeżone wynikało z zasady, że król jako piastun całej władzy sądowej może odwołać mandat udzielony sądowi do wykonywania delegowanej mu królewskiej władzy sądowej (244). Z tej racji król mógł swobodnie naruszać normalny tok wymiaru sprawiedliwości wykonywanej przez sądy delegowane, i to przed rozpoczęciem procesu, jak i we wszystkich jego stadiach, zarówno przed, jak i po zapadnięciu wyroku. Sądownictwo zastrzeżone przejawiało się w różnych formach, wykonywał je król osobiście albo w Radzie, tzn. że orzekała Rada Stron (240), które j postanowienia uchodziły za wydane osobiście przez króla. Do form sądownictwa zastrzeżonego wykonywanego przez króla osobiście należały: 1) rozstrzyganie placetów i 2) wydawanie "listów opieczętowanych". 1. Placet oznaczał petycję skierowaną do króla o sprawiedliwość. Królowie, szczególnie Ludwik XIV, czuły na zyskanie .popularności, przyjmowali chętnie podobne petycje, po czym wydawali wyrok osobiście lub odsyłali sprawę do Rady Stron. 2. Listy - opieczętowane (lettres do cachet), podpisane przez króla i opatrzone jego pieczęcią, służyły różnym celom. Nazywano je pierwotnie "szczególnymi rozkazami króla". Później pod nazwą "listów opieczętowanych" rozumiano tylko pisma zawierające rozkaz ograniczenia czyjejś wolności, skazanie na wygnanie lub nakaz odosobnienia w jakimś klasztorze lub w fortecy, najczęściej w paryskiej Bastylii. Była to straszliwa prerogatywa królewska, równoznaczna z prawem wydawania wyroków skazujących bez sądu. Wprawdzie monarchia nie nadużywała tego wyjątkowego środka, niemniej jednak opinia publiczna w XVIII w. widziała słusznie w "listach opieczętowanych" rażący przejaw przerostu absolutyzmu, symbol tyranii. Pierwszym

rewolucyjnym wystąpieniem ludu paryskiego przeciw panującemu ustrojowi będzie też zdobycie Bastylii 14 lipca 1?89 r. (347). Do innych form wykonywania sądownictwa zastrzeżonego i wpływania na zmianę normalnego toku wymiaru sprawiedliwości należały następujące akta królewskie. 3. Ewokacja. Prawo to, nawiązujące do bardzo dawnej tradycji (57, 153), oznaczało możliwość wywołania przez króla sprzed właściwego sądu sprawy znajdującej się w jakimkolwiek stadium procesowym i przekazania jej Radzie Stron lub innemu wskazanemu przez siebie sądowi. 4. Listy committimus i sądy komisarskie. Król miał prawo orzekać o kompetencji sądu dla poszczególnych spraw i mógł w formie pism Committimus (Polecamy...) poszczególne sprawy przekazywać dowolnie wskazanemu przez siebie sądowi. Mógł również, co ważniejsze, wyznaczać dla rozstrzygania poszczególnych spraw przez specjalnych sędziów i w ten sposób powoływać tzw. sąd komisarski. 5. Kasacja wyroku. Już w średniowieczu strony miały prawo występować do króla z wnioskiem o kasację, czyli uchylenie wyroku zapadłego w najwyższej instancji (np. w Parlamencie) - z powodu naruszenia przez sąd prawa materialnego lub uchybienia przepisom formalnym. Król "w Radzie" mógł wniosek taki oddalić lub do niego się przychylić. W takim wypadku sprawa wracała do sądu, który wydał wyrok, celem ponownego jej rozpatrzenia {240). 6. Listy sądowe (lettres de justice), w szczególności listy łaski (lettres de grace) dotyczyły zmiany prawnie orzeczonej kary. Król listami mógł orzekać o zmianie, złagodzeniu lub zaostrzeniu kary, lub nawet o jej zniesieniu. Jurysdykcja ta wpływała czasem na łagodzenie bardzo surowych represji karnych stosowanych w XVIII w. Ich śladem jest przysługujące głowom państwa w państwach nowożytnych - prawo łaski. F. STOSUNEK PAŃSTWA DO WYZNAŃ 247. Państwo a kościół katolicki. Absolutyzm nie mógł tolerować tego, by kościół we Francji stanowił społeczność niezależną od króla, i to podporządkowaną zwierzchnikowi żyjącemu poza granicami kraju, tj. papieżowi. Monarchia doprowadziła więc do znacznego ograniczenia wolności kościoła i do częściowego podporządkowania go państwu. Sprzyjały temu rozpowszechnione w Francji doktryny głoszące wolności gallikańskie, czyli teorie o odrębności kościoła gallikańskiego, tzn. francuskiego, w ramach kościoła powszechnego. Tendencje podobne były zresztą dawniejsze od powstania monarchii absolutnej. Od początku XIV w. kościół zaczął tracić, zarówno we Francji, jak i w innych krajach Europy, swą szeroką autonomię, którą się cieszył w wiekach poprzednich. Spór między władzą świecką i duchowną o prymat, rozgrywany między papiestwem a cesarstwem w XII i XIII w. (130, 149), ujawnił wielką potęgę kościoła. Dotkliwa jednak porażka, której doznało papiestwo w początku XIV, w., m. in. w sporze z królem Francji Filipem Pięknym, otworzyła w stosunkach między państwem a kościołem nowy okres, stojący pod znakiem ograniczenia uprawnień kościoła (149). Malał prestiż władzy papieskiej, rozgorzała dyskusja na temat zwierzchnictwa soboru

nad papieżem, rosła nieufność wobec poczynań papieskich, zarówno w otoczeniu królewskim, jak i wśród samego duchowieństwa. Zaczął razić przerost bogactw materialnych w ręku kościoła, jego przywileje podatkowe (231). Władza świecka podjęła walkę o ograniczenie sądów kościelnych, przede wszystkim zaś o odzyskanie wpływu na obsadzanie urzędów kościelnych. Krytyka kościoła wzmogła się jeszcze znacznie w XVI w., w dobie Reformacji. Wspominaliśmy już wyżej o ograniczeniu przez monarchię absolutną sądownictwa kościelnego (246) oraz o połowicznym zrzeczeniu się przez kościół wolności podatkowych w formie zobowiązania się do świadczeń pieniężnych na rzecz państwa (231). 1. Obsadzanie urzędów kościelnych. Od XII w, przyjęła się w prawie zasada, że wyższe beneficja kościelne (biskupstwa, opactwa) obsadzane mają być w drodze wyboru kanoniczego, tzn. wyboru biskupów mają dokonywać kapituły katedralne złożone z kanoników danej katedry (135). Wprowadzenie tej zasady uniezależniało teoretycznie obsadzenie biskupstwa od wpływu władzy świeckiej. Natomiast w praktyce, od XIV w., prawa kapituł ulegały ograniczeniom nie tyle ze strony władzy świeckiej, ile ze strony papiestwa, które rościło sobie prawa do obsadzania stanowisk kościelnych i powoływało na wyższe beneficja swoich własnych kandydatów. Oznaczało to mieszanie się przez papieża do spraw wewnętrznych danego kraju, a także godziło w interesy sa3nego duchowieństwa w poszczególnych krajach i dlatego wywoływało także i w jego kręgach niechęć d~ polityki. kurii rzymskiej. W 1432 r. sobór w Bazylei uchwalił tezę o wyższości soboru nad papieżem (149) oraz przywrócił wybór kanoniczy biskupów z wykluczenie wpływów papieskich. Na tej podstawie Karol VII wydał w r. 438 akt zwany sankcją Pragmatyczną z Bourges, w którym powtórzył uchwalone w Bazylei tezy o wyższości soboru i wyborze kanoniczym biskupów, z jednym jednak własnym dodatkiem, tym mianowicie, że król ma prawo zalecić elektorom (tj. kapitule) własnego kandydata Sankcja napotkała na opór ze strony papiestwa i stała się podstawą sporów zakończonych dopiero w T. 1516 zawarciem konkordatu. Konkordat z r. 1516 został zawarty w Bolonii między królem Franciszkiem I a papieżem Leonem X. Papież okazał skłonność do dalekich ustępstw pod warunkiem, że król odwoła Sankcję Pragmatyczną, w szczególności tezę o wyższości soboru nad papieżem. Za to ustępstwo król uzyskał formalne uznanie przez papieża prawa do obsadzania wszystkich wyższych beneficjów i tym samym uniezależnił się od wpływu hierarchii w tym zakresie. W praktyce odtąd króle przedstawiał swojego kandydata papieżowi, papież nadawał mu tzw. inwestyturę kanoniczną, po czym kandydat składał królowi przysięgę i przyjmował odeń beneficjum. Ażeby uniknąć konfliktu na temat osoby kandydata, król uprzednio drogą dyplomatyczną upewnił się o tym, czy papież nie podniesie zastrzeżeń co do osoby kandydata. System konkordatowy utrzymał się aż do Rewolucji. Nowy system ,wywołał daleko idące skutki. Organizacja kościelna Francji stała się bowiem odtąd zależą ad monarchii. kościół został jej podporządkowany. Monarchia nadała kościołowi we Francja szczególne piętno przez powierzanie wyższych beneficjów prawie wyłącznie osobom pochodzenia szlacheckiego. Beneficjów tych było ok. 600, w tym 500 opactw. Kościół stał się w ten sposób podporą monarchii i jej konserwatywnych tendencji. 2. Gallikanizm. Podporządkowanie kościoła państwu,

usankcjonowane konkordatem bolońskim, stworzyło dogodny klimat dla rozwoju tzw. gallikanizmu. W średniowieczu kościół francuski (ecclesia gallicana) stanowił jedną z prowincji kościoła katolickiego. Na przełomie XVI i XVII w. rozpowszechniła się we Francji doktryna zwana gallnkanizmem szerzona nie tylko w świeckich, ale i w kościelnych sferach. Tendencje gallikańskie przybierały czasem charakter dążeń do stworzenia odrębnego francuskiego kościoła narodowego, nie doprowadziły jednak do zerwania z kościołem powszechnym. Gallikanizm dawał monarchii absolutnej uzasadnienie teoretyczne, teologiczne i prawne dla ograniczania samodzielności kościoła i podkreślał silnie niezależność władzy świeckiej od kościelnej, wysnuwając stąd następujące wnioski: 1) majątki kościelne stanowią własność króla, daną kościołowi jedynie w odwołalne użytkowanie; 2) zakony istnieją we Francji na podstawie przywileju, który może być odwołany; 3) wszelkie zarządzenia papiestwa mogą wejść w życie tylko po uprzednim zatwierdzeniu przez króla; 4) komunikowanie się episkopatu francuskiego z papieżem może się odbywać jedynie za pośrednictwem króla. Rzecz zrozumiała, że propagowanie podobnych tez było źródłem konfliktów między papieżem a "arcykatolickim" królem Francji. 248. Położenie prawne protestantów. Europejskie społeczeństwo średniowieczne nie tolerowało innowierców. Heretycy narażeni byli na najostrzejsze represje, podlegali sądom duchowym, a z czasem szczególnie surowym trybunałom. specjalnym, takim jak wprowadzony w XIII w. do walki z herezją albigensów na południu Francji - Trybunał Inkwizycji. Dopiero Reformacja, szerząca się od czasu wystąpienia Lutra i Kalwina, postawiła problem tolerancji religijnej. Protestanci, mimo że traktowani jako heretycy, byli tak liczni, że stawali się siłą polityczną, z którą pań- stwo katolickie musiało się liczyć. Protestanci, zwani we Francji hugenotami, stali się w XVI w. potężnym stronnictwem politycznym, dysponującym własną siłą wojskową i domagającym się prawa wyznawania swej religii. Rozpoczął się długi okres wojen religijnych między obozami katolickim i protestanckim (1562 - 1598) (223). Wydany przez Henryka IV w r. 1598 edykt nantejski (w bretońskim mieście Nantes) wprowadził system częściowej tolerancji. Przyznał on protestantom, których liczba wynosiła ok. 20% ludności, szereg uprawnień. Hugenoci uzyskali równouprawnienie z katolikami i równy z nimi dostęp do urzędów, jednak kult protestancki mogli swobodnie uprawiać prywatnie, tzn. w obrębie swoich domów. Natomiast kult publiczny, tj. prawo budowania kościołów, zakładania szkół, przyznano im tylko na przedmieściach większych miast, tam, gdzie poprzednio kult ten był sprawowany, oraz w tych miejscowościach, które należały do pana wyznania kalwińskiego. Jako gwarancję wykonania postanowień edyktu przyznano hugenotom niepodzielnie 124 miejscowości w południowo- zachodniej Francji (m. in. La Rochelle), w których zarząd mieli sprawować sami i gdzie kult katolicki był zabroniony. Miejscowości te, w których hugenoci utrzymywali też własne wojsko, miały służyć im jako miejsce schronienia w razie nawrotu prześladowań. Postanowienia edyktu nantejskiego nie przetrwały długo. Monarchia absolutna najpierw wystąpiła przeciw twierdzom protestanckim, które stanowiły państwo w państwie. W nowej wojnie religijnej w r. 1629 kardynał Richelieu siłą odebrał

hugenotom posiadane twierdze. W drugie j połowie XVII w. Ludwik XIV podjął przeciw hugenotom zdecydowaną walkę, w której nie przebierano w brutalnych środkach i represjach. Wreszcie, przyjmując cynicznie tezę, jakoby protestantyzm przestał już we Francji istnieć, Ludwik XIV w r. 1685 odwołał edykt nantejski. Francja od r. 1685 weszła na drogę rygorystycznej nietolerancji. Sytuacja hugenotów stała się bardzo ciężka, kult protestancki został zabroniony, świątynie zniszczone. Wywołało to szeroką falę emigracji hugenotów, którzy znajdowali przytułek w krajach protestanckich, jak np. w Prusach. Mimo to utrzymały się liczne skupiska kalwińskie, głównie we Francji południowej i południowo-zachodniej. Uprawiano tam kult w konspiracji. Małżeństwa zawarte wobec pastora uchodziły za nieważne, a dzieci zrodzone z takiego małżeństwa za dzieci nieślubne. W drugiej połowie XVIII w. monarchia złagodziła nieco stosowane represje, jednak tolerancję wyznaniową wprowadzi dopiero Rewolucja (352). 248. Położenie prawne Żydów. Żydzi we Francji, podobnie jak w innych krajach, jako niechrześcijanie nie byli traktowani jako heretycy. Uważano ich za cudzoziemców i albo zapewniano im tolerancję, albo wypędzano z kraju, nigdy jednak nie przyjęto ich w ramy społeczności chrześcijańskiej. Położenie prawne Żydów, tam, gdzie byli tolerowani, opierało się na aktach prawnych, gnających charakter przywileju. Przyznawano im wtedy pewien samorząd i własne sądownictwo rabinackie. Głównym ich przywilejem i podstawą utrzymania było udzielanie pożyczek na procent - operacja, która wobec zakazów prawa kanonicznego była zabroniona chrześcijanom. Żydzi nie mieli natomiast możliwości zajmowania się rolnictwem, wobec zakazu nabywania nieruchomości poza miastami. Również nie mogli się włączyć w ramy społecznego życia miejskiego przez uprawianie rzemiosła, bo zabraniano tzn. dostępu do cechów. Ograniczano ich nawet co do miejsca zamieszkania przez wydzielanie im dzielnic miejskich, w których jedynie mieli prawo się osiedlać (getto). Wykonywane przez nich operacje kredytowe były pożyteczne dla społeczeństwa i pożądane dla państwa, tym bardziej że zasilali jego skarb wysokimi podatkami. Dlatego też czasami państwa chrześcijańskie tolerowały ich, określając jako niewolników skarbu (servi camerae). Położenie Żydów, opierające się na takich podstawach, było straszliwe. Pozostając na łasce monarchy narażeni byli nie tylko na wyzysk ze i strony państwa, ale także na wybuchy niechęci ze strony chrześcijańskiego społeczeństwa, podsycanej nietolerancyjną podstawą wobec innowierców i poczuciem zagrożenia przez konkurencję Żydów, wreszcie chęcią zrzucenia z siebie długów wobec wierzycieli żydowskich. Mogło to łatwo prowadzić do utraty przywilejów i wygnania Żydów z kraju. Francuska monarchia absolutna przyjęła postawę nietolerancji wobec Żydów. Ort1onasns Ludwika XIII potwierdził i utrzymał w mocy banicję Żydów, nakazaną dawniej, bo w r. 1394. W rzeczywistości jednak nie została ona dokonana w pełni. Monarchia tolerowała powstawanie w wielu miastach żydowskich kolonii, m. in. w Paryżu. Ich pożyteczna działalność gospodarcza spotykała się nawet z pewną opieką ze strony króla; tak np. Żydzi w Alzacji, w Strasburgu i w Metzu cieszyli się przywilejami i osiągnęli pewien stopień samorządu.

IV. ŹRÓDśA PRAWA 250. Rozwój prawa zwyczajowego i wpływ prawa rzymskiego. We Francji aż do końca XVIII w. stosowano w sądach partykularne prawa zwyczajowe (97 - 99). Prawo rzymskie wpływało na rozwój prawa zwyczajowego i na zasady jego interpretacji przez wdziała1ność sędziów. Wykształceni na uniwersytetach, uznawali oni wyższość naukową prawa rzymskiego i podlegali jego sugestii. Prawo kanoniczne i prawo rzymskie stanowiły nadal jedyną podstawę nauczania prawa na uniwersytetach. W XVI w. nadal w nauce prawa rzymskiego dominowały metody szkoły postglosatorów zorientowane na wykorzystywanie mądrości prawa rzymskiego dla potrzeb współczesnego życia (100). Największy romanista tego wieku, Francuz J. Cujas ( 1522 -1590) stosował inną metodę. Był on wielkim humanistą o światowym rozgłosie i prowadził badania czysto naukowe, dążąc do odkrycia prawdziwej treści prawa rzymskiego. Współczesnych sobie postglosatorów traktował z rzadką pogardą, zarzucając im zniekształcanie właściwego sensu prawa rzymskiego. Ten czysto naukowy nurt studiów nad prawem rzymskim nie był tak niebezpieczny dla prawa zwyczajowego jak nauka postglosatorów, która prowadzić mogła do stopniowego wypierania prawa zwyczajowego i do zastępowania go normami prawa rzymskiego. We Francji przeprowadzanie oficjalnych redakcji praw zwyczajowych wpłynęło hamująco na infiltrację prawa rzymskiego. Jeszcze w r. 1454 (117) król wydał zarządzenie zakazujące wszystkim baliwom dokonanie spisów prawa zwyczajowego w ich okręgach sądowych. Akcja ta doprowadziła do poważnych rezultatów dopiero w XVI w. Przez dokonanie oficjalnych redakcji rozlicznych praw zwyczajowych osiągnięto pewność co do treści obowiązującego prawa. Jako prawo zwyczajowe ulegało ono łatwo dalszemu rozwojowi, jedne normy prawne wychodziły z użycia, inne, nowe narastały wraz z życiem. Spisanie wszystkich praw zwyczajowych zachęciło zarówno praktyków, jak i uczonych prawników do szukania cech wspólnych powszechnego francuskiego prawa zwyczajowego (droit commun). W tych warunkach podjęto wie Francji na większą skalę badania naukowe nad prawem zwyczajowym. Znakomita redakcja prawa zwyczajowego Paryża, dokonana w r. 1580 służyła jako wzór, na który chętnie powoływano się przy interpretowaniu lub uzupełnianiu luk w innych lokalnych prawach , zwyczajowych. Był to więc ważny krok na drodze do unifikacji prawa zwyczajowego jako francuskiego prawa powszechnego i do ocalenia jego treści przed nadmierną ekspansją prawa rzymskiego (279). Studia nad prawem zwyczajowym ożywiły się po wprowadzeniu jako przedmiotu wykładów na uniwersytetach, obok prawa rzymskiego i kanonicznego, także "instytuicji prawa zwyczajowego". Nastąpiło to dopiero w r. 1679. Na ukończenie prac nad prawem francuskim trzeba było jednaik czekać długo. Francja doczeka się jednolitego powszechnego prawa cywiinego dopiero w kodyfikacji napoieońskiej, w latach 1804 -1810 (370 - 373). 251. Ustawodawstwo królewskie. Okres monarchii absolutnej cecho wał poważny rozwój ustawodawstwa królewskiego. Wśród ustaw królewskich zwanych

ordonansami odróżnia się właściwe ordonanse, edykty i deklaracje. Wszystkie ordonanse łączyła wspólna cecha - ta mianowicie, że zawierały one normy ogólne i trwałe. Tym różniły się od przywilejów, które dotyczyły tylko poszczególnych osób lub grup i które obyły odwołalne oraz które wymagały teoretycznie odnowienia (zatwierdzenia) przy każdorazowej zmianie tronu. Aktami ustawodawczymi o znaczeniu podobnym do ordonansów były również niektóre postanowienia Rady Królewskiej (240). Różnica między jednymi i drugimi polegała na tym, że jedynie ordonanse podlegały rejestracji przez Parlamenty. W zasadzie dziedziną ustawodawstwa było tylko prawo publiczne, a prawo sądowe była uznawane za dziedzinę prawa zwyczajowego. Większość więc ustawodawstwa królewskiego odnosiła się do spraw związanych z zarządem państwa: Monarchia absolutna uważała się jednak za uprawnioną do wkroczenia również w dziedzinę prawa sądowego. W XVI w. niektóre ordonanse zawierały postanowienia z tej dziedziny, rozsiane między normami z innych dziedzin prawa. Dopiero Ludwik XIV, za radą Colberta, podjął myśl prawdziwej nowoczesnej kodyfikacji, tj. wydawania ustaw, które by regulowały na nowo i w sposób systematyczny całą wybraną dziedzinę prawa, przy równoczesnym unieważnieniu wszystkich dotychczas obowiązujących tekstów prawnych odnoszących się do danej dziedziny. W ten sposób powstały m.in. następujące trzy "wielkie ordonanse" zredagowane przez specjalnie powołaną Radę Sprawiedliwości. Działalność jej odpowiadała działalności współczesnych komisji kodyfikacyjnych, a wielkie ordonanse nosiły znamiona nowoczesnych kodeksów. 1. Ordonans o postępowaniu cywilnym z r. 1667 sta nie się wzorem dla kodeksu procedury cywilnej, wprowadzonego we Francji przez Napoleona w r. 1807 (371). 2. Ordonans o postępowaniu karnym z r. 1670 - w przeciwieństwie do poprzedniego - nie odpowiadał bardziej postępowym tendencjom w tej dziedzinie. 3. Ordonans o handlu z r. 1673 stanowił wielkie postępowe osiągnięcie; normując stosunki prawne kupców oraz czynności handlowe, zapoczątkował nowy dział prawa prywatnego - prawo handlowe; ordonans ten stanie się wzorem dla kodeksu handlowego wprowadzonego we Francji przez Napoleona (369). Kodyfikacje francuskie monarchii absolutnej nie objęły dziedziny prawa materialnego karnego ani cywilnego. Jedynie za Ludwika XV kanclerz Daguesseau, w trosce o likwidację znacznych rozbieżności w prawie stosowanym w krajach prawa pisanego, doprowadził do wydania kilka ordonansów, które regulowały niektóre instytucje prawa cywilnego, jak darowizny czy testamenty. Wywrą one wpływ na redakcję odnośnych partii w kodeksie cywilnym Napoleona z r. 1804 (370). V. CHARAKTERYSTYKA OKRESU 252. Główne cechy wyróżniające. 1. Okres monarchii absolutnej mieścił się w granicach od końca XV w. do wybuchu Wielkiej Francuskiej Rewolucji Burżuazyjnej w r. 1789. 2. Do powstania monarchii absolutnej przyczynił się sojusz mieszczaństwa z królem skierowany przeciw wielkim feudałom. Przez cały okres zaznaczał się we Francji rozwój

kapitalistycznych sił wytwórczych. Sprzyjał on wzrostowi gospodarczemu mieszczaństwa i narastaniu nastrojów opozycyjnych wobec ustroju feudalnego. We Francji jednak, inaczej niż w Anglii, siły feudalne były na tyle potężne, że mogły zapobiec aż do końca XVIII w. rewolucyjnemu, antyfeudalnemu przewrotowi. 3. Monarchia absolutna we Francji stanowiła najpełniejszą znaną realizację tej formy państwa. Tutaj najbogaciej rozwinęła się doktryna absolutyzmu i najkonsekwentniej wprowadzane zostały centralistyczne i biurokratyczne rządy absolutne. 4. Francuska monarchia absolutna stała się wzorem dla wielu innych państw absolutnych. Nie wkroczyła ona jednak w etap absolutyzmu oświeconego (2?0, 306). Nie zdobyła się w XVIII w. na przeprowadzenie reform, które by mogły złagodzić przerosty feudalizmu, szczególnie rażące na tle francuskich stosunków społeczno-gospodarczych XVIII w. 5. We Francji w XVIII w. szczególnie jasno zarysowały się różnice między narastającymi siłami wytwórczymi o charakterze kapitalistycznym a feudalnymi stosunkami produkcyjnymi. Prowadzić to musiało do gwałtownego wybuchu sił antyfeudalnych, jaki się dokona w r. 1789 w formie rewolucyjnej likwidacji ustroju feudalnego. ozdział. XVII NIEMCY W WIEKACH XVI – XVIII I. RYS HISTORYCZNY 253. Geografia polityczna Niemiec. W okresie XIII - XV w. utrwaliło się w Niemczech rozdrobnienie polityczne. Cesarze zmuszeni zostali do rezygnowania ze swych uniwersalistycznych aspiracji w stosunku do świata chrześcijańskiego i do ograniczenia zakresu swej władzy do samych Niemiec (149). Procesy zjednoczeniowe nie wyszły poza ramy władztw terytorialnych, zjednoczenie nie ogarnęło całego królestwa niemieckiego. W końcu XV w. Niemcy podzielone były na dużą ilość terytoriów luźno podporządkowanych władzy cesarskiej. Niektóre terytoria osiągnęły wysoki poziom niezależności i zaczęły prowadzić własne życie państwowe. W wielu z nich rozwinęła się forma monarchii stanowej (157). Struktura polityczna Niemiec, ukształtowana w XIV i XV w., nie uległa do końca XVIII w: istotnym przeobrażeniom (144). Z koroną królewską nie było bezpośrednio związane żadne terytorium królewskie, król rezydował w swoim księstwie dziedzicznym i wykonywał władzę królewską jedynie jako zwierzchnik nad terytoriami. Możemy rozróżnić następujące ich typy. 1. Pierwszą kategorię tych różnorodnych terytoriów Rzeszy można określić ogólnym mianem księstw albo władztw terytorialnych. Ich władcy w Sejmie Rzeszy obsadzali dwa kolegia: książąt elektorów i książąt. W XVIII w. liczba tych terytoriów dochodziła do 243. Miały one różnorodne tytuły zależnie od tytułu posiadanego przez panującego władcę. Należały tu: a. Właściwe świeckie księstwa Rzeszy. Było ich 64, wiele z nich odznaczało się większymi rozmiarami (jak Brandenburgia,

Austria, Bawaria, Saksonia, Palatynat Renu, Pomorze Zachodnie i in.), ale i nie brak było wśród nich księstw obejmujących zaledwie kilkadziesiąt wsi. Na czele tych terytoriów stali nie tylko władcy mający tytuły książąt, ale znajdowali się też między nimi margrabiowie, palatyni, landgrafowie oraz jeden tylko król, mianowicie król czeski (144). Szczególną rolę wśród nich odgrywali książęta elektorzy, tj. ci spośród książąt Rzeszy, którzy mieli prawo wybierać króla (150). b. Księstwa biskupie. Było ich 38. Stanowiły one świeckie uposażenie biskupów, były to tereny, na których biskupi wykonywali władzę nie tylko duchową, ale i świecką. Rozciągały się czasem na olbrzymich obszarach, jak np. księstwa biskupie magdeburskie, bamberskie, monasterskie i in. Niektóre księstwa biskupie ulegały w okresie Reformacji tzw. sekularyzacji. Stawały się wtedy udziałem protestanckich władców świeckich, co nie odbierało im charakteru biskupiego, odrębnego księstwa Rzeszy. c. Mniejsze terytoria świeckie i kościelne w liczbie 141. Były to drobne obszary rozsiane po całym terytorium Niemiec, opactwa i prelatury, jeżeli chodzi o posiadłości duchowne; hrabstwa, jeżeli chodzi o terytoria świeckie. Posiadłości hrabiów Rzeszy, a nawet drobniejszych książąt Rzeszy; bywały czasem rozmiarami szczuplejsze od posiadłości niektórych feudałów w obrębie księstw Rzeszy. Tamci jednak nie cieszyli się przywilejem bezpośredniej zależności od cesarza, lecz byli podporządkowani własnym książętom (256). 2. Drugą kategorię terytoriów Rzeszy tworzyły miasta Rzeszy albo miasta cesarskie. Od czasów średniowiecza miasta te utrzymały swą bezpośrednią zależność od cesarza. Mimo że wiele z nich upadło gospodarczo poniżej poziomu wielu miast krajowych, zależnych od książąt Rzeszy, 51 miast cesarskich zachowało swe szczególne stanowisko w Rzeszy (126). Tak więc na terenie Rzeszy istniały 294 jednostki posiadające uprawnienia państwowe. Do tego można by jeszcze dodać posiadłości wolnych rycerzy Rzeszy, których liczba dochodziła do 1500. Byli oni wszyscy bezpośrednio zależni od cesarza, jednak uprawnienia ich nie były porównywalne z uprawnieniami władców terytorialnych (146, 256). Powyższy obraz rozbicia politycznego Niemiec trzeba zretuszować jedną ważną poprawką. Mianowicie niektórzy władcy łączyli w swym ręku większą ilość terytoriów. Margrabia brandenburski np. posiadał poza Brandenburgią m. in. księstwa zachodniopomorskie, księstwo Kliwii, dawne księstwa biskupie Halberstadt, Magdeburg i in. W efekcie elektor brandenburski w XVIII w. reprezentował 8 księstw. W ten sposób tworzyły się unie personalne między wielu księstwami, a władcy ich dążyli do stapiania ich w jedną organiczną państwową całość. Na brak jednolitości Rzeszy wpływało i to, że panowanie wielu książąt Rzeszy rozciągało się również na kraje nie należące do Rzeszy albo odwrotnie - książętami Rzeszy stawali się obcy monarchowie. Do pierwszej grupy należeli np. austriaccy Habsburgowie, którzy panowali m.in. w Austrii i w Czechach, ale byli i królami Węgier. Margrabiowie brandenburscy byli lennikami króla Polski z tytułu księstwa pruskiego do r. 1657, a do zbiorów - z tytułu Lęborka i Bytowa. W 1657 r. stali się niezależnymi władcami w Prusach, będąc równocześnie książętami Rzeszy z tytułu Brandenburgii ż innych księstw. Elektorzy sascy byli równocześnie królami polskimi ,(1697 -1763), a np. w XVIII w. królowie Anglii byli równocześnie z tytułu Hanoweru książętami Rzeszy, nominalnie zależnymi od cesarza. Do drugiej grupy należeli np. od r. 1648

królowie szwedzcy, którzy panowali w zależnym od Rzeszy zachodniopomorskim księstwie wołogoskim; królowie duńscy, którzy byli książętami w Holsztynie itd. W okresie upadku Rzesza poniosła niemałe straty terytorialne na swej granicy zachodniej. Miały one miejsce przede wszystkim na obszarach językowo niemieckich lub narodowościowo mieszanych. Związek Szwajcarski, założony w XIII w. przez trzy kantony alpejskie, z kolei rozszerzony, przestał ostatecznie od r. 1648. wchodzić w skład Rzeszy. Pokojem westfalskim z r. 1648 uznana została niezależność od Rzeszy republiki Niderlandów (Holandii). Słabość Rzeszy wykorzystała monarchia absolutna francuska umacniając swe pozycje między Renem i Mozą (226). Wojna 30-letnia nie przyniosła wyodrębnienia z Rzeszy królestwa czeskiego. Wystąpienie Czechów przeciw Habsburgom w latach 1618 - 1619 doprowadziło ich do klęski pod Białą Górą w r. 1620, a następnie do szybkiej likwidacji samodzielności ziem korony czeskiej. W przeciwieństwie do Francji, Polska nie wykorzystała słabości Niemiec dla odzyskania swych historycznych ziem na pograniczu wschodnim Niemiec. Ziemie te, znajdujące się po oderwaniu od Polki pod panowaniem różnych władców niemieckich (144), w XVIII w. zastały skupione w jednym ręku - królów pruskich. Ekspansja polityczna niemiecka wykraczała zatem też poza ramy Rzeszy (unia Brandenburgii z Prusami Książęcymi, następnie udział Prus w rozbiorach Polski; podobnie poza granice Rzeszy wykroczyła Austria przez zagarnięcie Galicji). Najpoważniejszych strat terytorialnych doznała dogorywająca I Rzesza Niemiecka w okresie wojen rewolucyjnych i napoleońskich; w pokoju w Luneville r. 1801 utraciła na rzecz Francji wszystkie posiadłości na zachodnim brzegu Renu. Był ta cios, który przygotował ostateczny upadek I Rzeszy w r. 1806. 254. Wzrost władzy książąt terytorialnych. Stan rozbicia politycznego wytworzony w XV w. nie uległ do końca XVIII w. istotnym przeobrażeniom również, jeżeli chodzi o stosunek władztw terytorialnych do władzy centralnej. Obserwować można jedynie postępujące dalej zanikanie władzy cesarskiej i dalszy rozwój j zwierzchnictwa terytorialnego książąt Rzeszy (153). Próby zreformowania państwa, podejmowane na przełomie XV i XVI w.- przez cesarza Maksymiliana I (1486 - 1519), nie dały żadnego trwałego rezultatu, poza powołaniem do życia Sądu Kameralnego Rzeszy w r. 1495 (246) i podziałem Rzeszy na 10 obwodów (Kreise) w r. 1510, który miał znaczenie drugorzędne. Do dalszego rozbicia politycznego Niemiec przyczyniły się wojny religijne w XVI i XVII w., które podzieliły kraj na dwa obozy, protestancki i katolicki i doprowadziły ostatecznie do podziału Niemiec na państwa katolickie i protestanckie (265). Ostatnim etapem wojen religijnych była wojna 30-letnia (1618 - 1648). Naraziła ona Niemcy na olbrzymie zniszczenia i zahamowała ich rozwój gospodarczy. Wojnę zakończył pokój westfalski w r. 1648, który usankcjonował dość poważne straty terytorialne Rzeszy, utrwalił podział religijny państwa i przyznał państwom Rzeszy prawie nieograniczoną suwerenność (ius superioritatis - suwerenność). Pokój westfalski utrwalił więc ostatecznie rozbicie Niemiec i zredukowanie władzy cesarskiej niemal do zupełnej fikcji. Stan taki utrzymywał się prawem bezwładności aż do upadku Rzeszy, który nastąpił w r. 1806. Odpowiadał on interesom władców terytorialnych. Sil-

niejszym spośród nich odpowiadała uzyskana, wobec rozkładu władzy cesarskiej, zupełna niezależność i możliwość rozbudowywania swych państw na zewnątrz. Słabsi natomiast władcy widzieli w istnieniu, choćby symbolicznym, centralnej władzy pewne zabezpieczenie swego stanu posiadania. Właściwą historię polityczną Niemiec w tym okresie tworzyły nie dzieje Rzeszy niemieckiej jako całości, lecz dzieje poszczególnych państw wchodzących w skład Rzeszy. Pod tym kątem widzenia należy też oceniać rolę cesarzy z dynastii Habsburgów, którzy swą potęgę zawdzięczali nie uprawnieniom z tytułu elekcyjnej godności cesarskiej, lecz głównie posiadłościom dziedzicznym dynastii. Podstawą tej potęgi w obrębie Rzeszy była Austria i Czechy, a poza Rzeszą korona węgierska (144, 271). Korona hiszpańska, którą Habsburgowie posiadali w XVI i XVII w. wraz ze związani z nią częścią dziedzictwa burgundzkiego (na pograniczu francusko- niemieckim), tworzyła dalszą podstawę potęgi dynastii Habs- burgów i uzasadniała jej wielką rolę polityczną w Europie tego okresu. Nauka niemiecka nie bez słuszności oskarżała Habsburgów o to, że prowadzili własną "domową" politykę swego rodu, a jako władcy niemieccy zaniedbywali swe obowiązki wobec Rzeszy. Obok cesarzy, władców Austrii i Czech, szereg państw niemieckich dochodziło od XVI w. do wielkiego politycznego znaczenia i urastało da roli ważnych czynników polityki europejskiej. Do nich należała przede wszystkim Brandenburgia przekształcona w r. 170 w królestwo pruskie (267). II. STOSUNKI GOSPODARCZE I SPOśECZNE 255. Stosunki gospodarcze. Podobnie jak we Francji (106) również i w Niemczech (145) obserwowaliśmy w XV w., zwłaszcza u jego schyłku, poważny rozwój sił wytwórczych. Również i tu wystąpiły objawy zapowiadające kryzys gospodarki. feudalnej. Do nich należały: znaczny wzrost gospodarki towarowo-pieniężnej i w ślad za nią idący proces akumulacji kapitałów, następnie zmniejszenie dochodów z gospodarki rolnej oraz związany z tym większy udział w dochodzie społecznym mieszczaństwa i zubożenie szlachty (227). O ile jednak w Anglii, a o wiele wolniej we Francji akumulacja przybrała charakter akumulacji pierwotnej, kapitalistycznej, o tyle w Niemczech, zwłaszcza wschodnich, akumulacja utrzymała charakter feudalny. Szlachta, w dążeniu do podniesienia swej stopy życiowej; zamiast dokonywać inwestycji w rozwój gospodarki, rolnictwa, przemysłu czy handlu, wzmogła jedynie swą działalność w kierunku podniesienia własnych dochodów nie przez inwestycje, które by mogły podnieść produkcję rolną czy przemysłową, lecz przeciwnie - przez wprowadzenie gospodarki folwarcznej opartej na pracy pańszczyźnianej chłopów. Tak więc rozkład stosunków feudalnych na terenie Niemiec dokonywał się powoli, szczególnie w Niemczech wschodnich, które swym zacofanym charakterem feudalnym zaczęły się wyraźne różnić od Niemiec zachodnich. Zahamowanie rozwoju gospodarczego Niemiec w XVI w. wiązało się również z innymi przyczynami. W wieku tym Hanza, która jeszcze w XV w. wpływała wydatnie na poszerzenie rynku w całych Niemczech, straciła swe gospodarze znaczenie (155). Od XVI w. o wzroście bogactwa

zaczął decydować handel oceaniczny. Główne ośrodki gospodarcze Europy usytuowały się w krajach zachodniej j Europy. Na czoło wysunęły się najpierw Portugalia i Hiszpania, a w ślad za nimi Anglia, Holandia i Francja. Życie gospodarcze zaczęło się skupiać dookoła takich np. wielkich portów, jak Amsterdam, Rotterdam, Londyn, Antwerpia, które znajdowały się niedaleko Atlantyku. Przodująca dawniej żegluga śródziemnomorska miast włoskich na południu i Hanzy na północy zeszła na plan drugi. Z portów niemieckich jedynie Hamburg i Brema mogły konkurować z nowymi, wielkimi ośrodkami portowymi. Następnie, w rozbitych politycznie Niemczech brak było jakichkolwiek warunków do pokierowania życiem gospodarczym. W Anglii i Francji życie gospodarcze znalazło poważny impuls w polityce merkantylnej stosowanej przez monarchie absolutne (228, 289). Natomiast w Niemczech brak było możliwości podjęcia jakiejkolwiek szerszej akcji gospodarczej. Wojny religijne, a przede wszystkim wojna 30-letnia, doprowadziły wiele krajów niemieckich do zupełnej ruiny. Warto podkreślić, że w wyniku tej wojny liczba Niemiec spadła z 21 do 7 mln. Dopiero później wystąpiły w Niemczech siły zorganizowane, dążące do odrobienia dawnych zaniedbań i do pchnięcia gospodarki na tory gospodarki wczesnokapitalistycznej. Siły te znalazły w XVIII w. gorliwą opiekę przede wszystkim w monarchiach pruskiej i austriackiej. Wtedy też nastąpił wzrost znaczenia miast, stolic nowych monarchii absolutnych, jak Wiednia w Austrii, Monachium w Bawarii; Drezna w Saksonii, Berlina w Prusach. 256. Szlachta. Niemcy były krajem, w którym hierarchiczna struktura wewnętrzna szlachty, właściwa średniowiecznemu ustrojowi lennemu, utrzymała się do końca XVIII w. Skostnieniu uległ podział szlachty niemieckiej na kilka warstw, mających odmienne położenie prawne. Najogólniej wyróżnić można wśród szlachty trzy warstwy (146): 1) szlachtę wyższą, a wśród niej trzy grupy: a) elektorów, b) książąt, c) nieksiążąt; 2) szlachtę krajową; 3) wolne rycerstwo Rzeszy. Różnice prawne sprowadzały się przede wszystkim do trzech momentów, mianowicie: a) zależności bezpośredniej (Reichsmittelbarkeit) od cesarza lub pośredniej (Reichsmittelbarkeit); b) prawa zasiadania w Sejmie Rzeszy (Reichsstandschaft) lub jego braku; c) prawa wybierania cesarza lub jego braku. 1. Wyższą szlachtę Rzeszy tworzyli władcy terytorialni posiadający terytoria zależne od cesarza. Podstawowym ich przywilejem było prawo do zasiadania w Sejmie Rzeszy. Zależnie od posiadanego terytorium członkowie tej grupy nosili tytuły książąt, margrabiów; hrabiów itp. (253). Wśród wyższej szlachty wyróżniały się trzy grupy: a) książęta elektorzy, tj. nieliczni książęta, którzy wchodzili w skład kolegium dokonywującego wyboru cesarza (150, 261); b) książęta władający na rozleglejszych terytoriach, którzy zasiadali w Sejmie Rzeszy jako wiryliści, tzn. każde księstwo miało prawo do jednego głosu; c) władcy na bezpośrednio od Rzeszy zależnych terytoriach, nie mających formalnego tytułu księstw; zasiadali oni w Sejmie Rzeszy, lecz nie mieli indywidualnych głosów (wirylnych). Wszyscy razem mieli prawo do 6 głosów (263). 2. W skład szlachty krajowej wchodziła szlachta osiadła w terytoriach, zależna od ich władców. Skład jej był bardzo zróżnicowany od ubogiej jednowioskowej lub bezrolnej szlachty

do latyfundystów. Bogatsza szlachta zabiegała również o tytuły przysługujące wyższej szlachcie - hrabiów, baronów, a nawet książąt, które z biegiem czasu przyznawali im władcy terytorialni. Szlachta krajowa zachowała Prawie we wszystkich krajach swe szerokie przywileje, własne sądownictwo nad chło- pami, wyłączne prawo do sprawowania niektórych urzędów i zajmowania stanowisk oficerskich w wojsku. Szlachta wywierała też decydujący wpływ na zarząd poszczególnych krajów. Nie straciła swego wysoce uprzywilejowanego stanowiska nawet po ustaleniu się rządów absolutnych w takich państwach, jak np. Prusy (2?O). 3. Wolne rycerstwo Rzeszy (146) tworzyli liczni na zachodzie Niemiec rycerze, którzy nie poddali się żadnemu panu i zachowali stosunek bezpośredniej zawisłości ad cesarza. Jednym z etapów walki o utrzymanie tego przywileju było powstanie szlachty w Szwabii i Nadrenii pod wodzą Franciszka von Sickingen w r. 1523. Ze względu na drobne posiadłości rycerze nie mieli prawa zasiadania w Sejmie Rzeszy. Było ich ok. 1500. W XVI w. zorganizowali się w trzy związki (kantony): szwabski, frankoński i reński, z własną samorządową organizacją. Szlachta niemiecka tworzyła grupę zamkniętą i wyodrębnioną od społeczeństwa. Nawet przejście z jednej warstwy szlacheckiej do drugiej było utrudnione. Podniesienie kogoś do grupy wyższej szlachty wymagało specjalnego aktu cesarskiego. Przywilej natomiast nadawania szlachectwa (nobilitacja) stał się udziałem również i potężniejszych książąt Rzeszy. Przenikanie nowych elementów do stanu szlacheckiego było w Niemczech bardzo powolne. Nowa kategoria nobilitowanej szlachty niemieckiej (Briefadel) była znacznie mniej liczna od francuskiej szlachty urzędniczej (232). 257. Duchowieństwo. Duchowieństwo wyższe tworzyło wraz z wyższą szlachtą jedną feudalną klasę społeczną. Biskupi i opaci panowali w swych terytoriach w sposób podobny jak władcy świeccy (265). Wyższe funkcje duchowne sprawowały też niemal wyłącznie osoby pochodzenia arystokratycznego. Możne dynastie traktowały intratne stanowiska kościelne jako synekury dla męskich członków dynastii. Dlatego też wyższe duchowieństwo nie miało własnej reprezentacji w Sejmie Rzeszy, lecz jego przedstawiciele wchodzili wraz z panami świeckimi do tych samych kolegiów: trzech arcybiskupów do kolegium książąt elektorów, biskupi i opaci do kolegium książąt (263). Niższe duchowieństwo katolickie, żyjące w krajach katolickich, cieszyło się jeszcze na ogół licznymi przywilejami. Tymczasem w krajach protestanckich duchowieństwo protestanckie, ściśle podporządkowane państwu, nie nabywało stanowych przywilejów. 258. Mieszczaństwo. Położenie prawne mieszczaństwa nie uległo zasadniczym zmianom. Na początku XVI w. rozgrywała się zacięta walka klasowa w miastach między pospólstwem i biedotą miejską a patrycjatem o uzyskanie wpływów politycznych, tj. o dostęp do rady miejskiej (148). Jednym z fragmentów tej walki było powstanie w Muhlhausen w Turyngii, związane z działalnością Tomasza Munzera. Proklamowano wspólność dóbr i ustrój bezklasowy. Powstanie to, tak jak i inne, zostało zduszone.

Panowanie patrycjatu umocniło się prawie we wszystkich mia- stach. Przywileje miast, zakres ich samorządu ulegał stopniowemu ograniczaniu, w szczególności w państwach rządzonych absolutnie. Rozwój j przemysłu, manufaktur był utrudniony z powodu braku napływu do miast chłopów, którzy jako przywiązani do gleby nie mieli prawa opuszczania swych gospodarstw. W XVIII w. w wielu państwach rozwinęło się ustawodawstwo antycechowe. Miało ono na celu obalenie przysługującego cechom monopolu produkcji. Ustawy te uderzały w aktualne interes drobnego mieszczaństwa, ale torowały drogę wolności przemysłowej i 1ikwidacji feudalnych stosunków produkcji, a także rozwojowi nowoczesnej burżuazji. 258. Ludność wiejska. Istotne przeobrażenia dokonały się w XVI i XVII w, jedynie w położeniu chłopów. Położenie ich, zwłaszcza we wschodnich Niemczech, było w okresie XIII - XV w. stosunkowo o dobre (147). Egzystencję swą opierali na uprawianych przez siebie na własny rachunek gospodarstwach, nad którymi zwierzchnią własność miał pan w zamian za określone czynsze, płacone głównie w pieniądzu (renta pieniężna). Chłopi podlegali poza tym różnym uciążliwym powinnościom na rzecz pana jak i pańskiemu sądownictwu. W XV w. ucisk w stosunku do chłopów zaczął wzrastać. Szlachta rozwinęła wielką aktywność dla podniesienia swych dochodów, stale malejących z powodu postępującej obniżki wartości pieniądza, zatem i wartości pobieranych czynszów. Powiększenie dochodów szlachta mogła osiągnąć przez rozszerzanie i zakładanie własnych folwarków i zmuszanie chłopów do ich uprawiania w formie pańszczyzny. Na tym tle w początku XVI w. wybuchła w Niemczech z niespożytą siłą wielka wojna chłopska , w r. 1525. Ogarnęła ona znaczną część Niemiec południowych. Chłopi w dwunastu artykułach domagali się m. in. zniesienia poddaństwa osobistego, ograniczenia pańszczyzny, zniesienia sądownictwa pańskiego oraz niektórych powinności feudalnych, jak odumarszczyzny. Powstanie zostało stłumione, tym samym archaiczne stosunki wiejskie uległy utrwaleniu. Stosunki te ułożyły się na ogół w odmienny sposób w Niemczech zachodnich i wschodnich. Linia rzeki śaby przedzieliła dwie strefy nie tylko niemieckie, ale i europejskie, d dwóch różnych systemów gospodarki wiejskiej. Na wschód od śaby (tak samo jak we wschodnich Niemczech, również i w Polsce, Czechach i w Rosji) panującą stała się gospodarka folwarczno-pańszczyźniana. Pociągnęła ona za sobą przede wszystkim nawrót do renty odrobkowej. Pańszczyzna stała się głównym świadczeniem chłopów. W ślad za tym szło przywiązanie chłopów do ziemi (glebae adscriptio) i narzucanie na chłopów nowych ograniczeń oraz obowiązków. Rozwinęło się zaostrzone poddaństwo osobiste w bardzo uciążliwej dla chłopów formie. Tymczasem w krajach położonych na zachód od śaby sytuacja chłopów była nieco korzystniejsza. Gospodarka folwarczno- pańszczyźniana była tam zjawiskiem stosunkowo rzadkim. Poddaństwo miało charakter poddaństwa gruntowego: chłop płacił czynsze panu, podlegał jego sądownictwu, ale miał na ogół swobodę opuszczania gruntu (125). Ewolucja w kierunku dalszej poprawy położenia chłopów poddanych szła jednak w Niemczech o wiele wolniej niż np. we Francji (234). Pewną poprawę w położeniu chłopów we wschodnich częściach Niemiec wprowadzały dopiero w XVIII w. reformy podjęte przez Prusy i Austrię, Reformy te były wywołane zarówno względami

fiskalnymi, tzn. potrzebą podniesienia zamożności chłopów jako głównych płatników podatkowych, jak i obawą przed możliwymi ruchami rewolucyjnymi wśród chłopów, Reformy przeprowadzone w Austrii (1??5 i 1781) i w Prusach (1718 i 1794) przyniosły: a) złagodzenie formy przypisania chłopa do ziemi, polegające na tym, że jedynie najstarszy syn, dziedzic gruntu, nie mógł odtąd opuścić gruntu, gdy tymczasem inni synowie mogli swobodnie opuszczać wieś; b) zniesienie prawa ,”rugów", tj. dowolnego usuwania chłopów z posiadanej przez nich ziemi; c) unormowanie rozmiarów pańszczyzny, 'której pan nie mógł podnosić ponad określoną normę; d) zakaz bicia chłopów; e) poddanie sądownictwa pańskiego pod kontrolę sądownictwa państwowego. III. USTRÓJ PAŃSTWA A. RZESZA 260. Charakter prawny Rzeszy. Już w końcu XV w. cesarstwo nazywać zaczęto Cesarstwem Rzymskim Narodu Niemieckiego, co oznaczało rezygnację z aspiracji uniwersalistycznych królów niemieckich jako cesarzy rzymskich i wyrażało myśl, że władza cesarska nie sięga poza obszar Niemiec ( 130, 149). Równolegle liczne terytoria Rzeszy osiągnęły zwierzchnictwo terytorialne o znamionach suwerenności państwowej. Samo zaś cesarstwo utrzymało się już tylko raczej jako symbol jedności państwa niż jako zwarta organizacja państwowa. Powstaje więc problem określenia charakteru prawnego stosunku, jaki się wytworzył między Rzeszą i władzą cesarską a krajami wchodzącymi w skład Rzeszy. Problem ten interesował od dawna naukę prawa. Był on tak trudny, że znakomity prawnik XVII w. Samuel Puffendorf nie umiał wyjść poza określenie Rzeszy jako "nieregularnego ciała, podobnego do potwora" (irregulare aliquod corpus et monstro simile). Rzesza w XVI i XVII w. wyszła z okresu rozdrobnienia feudalnego, w którym stosunek między władzą centralną a lennami korony opierał się zasadniczo na prawie lennym, a więc na kontrakcie lennym o znamionach prywatnoprawnych. Struktura lenna utrzymała się jednak nadal i nadal prawo lenne regulowała niektóre stosunki między cesarzem a książętami terytorialnymi, mianowicie sprawy związane z inwestyturą lenną, tzn. kwestię następstwa i zmian w osobie dzierżyciela lenna. O tyle więc poszczególne księstwa terytorialne można nadal określać jako lenna korony, a ich władców jako wasali Rzeszy. W rzeczywistości jednak w okresie tym wykształciło się już pojęcie państwa jako rzeczy publicznej osoby prawnej. Stosunek między Rzeszą a państwami terytorialnymi mieścił się już obecnie w kategoriach stosunków między państwami, a nie stosunków lennych między wasalem a seniorem. Obowiązki, które miały poszczególne, państwa niemieckie wobec Rzeszy, ograniczały się do opłacania podatków uchwalonych przez Sejm Rzeszy, do dostarczania kontyngentów wojskowych, do udziału w Sejmie Rzeszy i, do pomocy materialnej dla Sądu Kameralnego Rzeszy. Nabrały one charakteru publicznoprawnego, a o ich wysokości nie decydował kontrakt lenny, lecz akty publicznoprawne. Rzesza stała się więc związkiem o charakterze federalnym, stanowiła państwo złożone, o bardzo luźnej organizacji wewnętrznej.

W ramach przyjmowanej przez naukę typologii państw złożonych wchodzą tu w rachubę dwie możliwości określenia Rzeszy: albo jako związku państw, czyli konfederacji, albo jako państwa związkowego, czyli federacji (534), Różnica między tymi dwoma typami państwa złożonego polega na tym, że konfederacja jest tylko stałym połączeniem niezależnych państw w celu wspólnej obrony na zewnątrz i zachowania pokoju od wewnątrz, federacja zaś tworzy niejako nowe państwo, stojące ponad państwami wchodzącymi w skład federacji. W wypadku tym państwa sfederowane ustępują niejako część swej suwerenności na rzecz tego właśnie nowego, nadrzędnego państwa. Można więc określić Rzeszę jako swoistą, nietypową konfederację, czyli związek państw pod nominalnym zwierzchnictwem cesarza. Mniej słuszne natomiast wydawałoby się kwalifikowanie I Rzeszy jako federacji, czyli państwa związkowego, ze względu na faktycznie zbyt małe ograniczenie na rzecz Rzeszy suwerenności państw wchodzących w jej skład. 261. Władza cesarska. Cesarstwo było nadal monarchią elekcyjną. Przepisy normujące elekcję, zawarte w Złotej Bulli z r. 1356 (150), utrzymały się zasadniczo bez zmiany do końca istnienia I Rzeszy. Pewnym przesunięciom ulegał jedynie skład kolegium elektorów. Pierwotna ich liczba z 7 wzrosła w XVII w. do 8 przez dopuszczenie do elekcji władców Bawarii i Hanoweru, później ustaliła się na 8. Elekcje, obecnie także i koronacje odbywały się we Frankfurcie nad Menem. Wybór nadal dotyczył powołania "króla niemieckiego, mającego zostać cesarzem". Obecnie, od Karola V, tj. od XVI w., zaniechano dokonywania koronacji króla niemieckiego na cesarza przez papieża, a król po koronacji we Frankfurcie przybierał tytuł "wybranego cesarza rzymskiego i króla Niemiec". Od 1438 r. do końca I Rzeszy korona pozostawała w rodzie austriackich Habsburgów, z krótką przerwą w XVIII w. (143, 271). W praktyce elekcje odbywały się za życia panującego cesarza. Wybrany w ten sposób i koronowany elekt przybierał aż do objęcia przez siebie władzy tytuł "króla rzymskiego". Cesarz nie miał faktycznie prawie żadnej władzy osobistej. W rzeczywistości bowiem nawet te nieliczne uprawnienia, które przysługiwały jeszcze Rzeszy, cesarz musiał dzielić ze stanami Rzeszy, w szczególności z Sejmem Rzeszy. Ostatecznie w ręku cesarza pozostały uprawnienia polityczne o znaczeniu drugorzędnym: reprezentowanie państwa na zewnątrz, prawo zwoływania Sejmu Rzeszy, inicjatywa ustawodawcza i za- twierdzanie ustaw Sejmu ż in. Zwierzchnicze prawa sądowe zostały zredukowane do minimum przez wprowadzenia Sądu Kameralnego Rzeszy (1495). Zwierzchnictwo lenne i sądownictwo lenne straciło prawie zupełnie znaczenie polityczne. Nawet ostatnie regalia zostały zagarnięte przez państwa terytorialne. Kiedy w XVI w. powstało regale (monopol) poczty cesarskiej, niektóre państwa (jak Brandenburgia i Saksonia) nie poddały mu się, a następnie w r. 1615 cesarze wyzbyli się tego regale, nadając je w lenno rodzinie Thurn und Taxis. Dobitnym wyrazem słabości władzy cesarskiej było wprowadzenie w r. 1519 tzw. kapitulacji wyborczych. Był to akt, który każdy nowo obrany cesarz musiał zaprzysięgać i w którym określone były warunki, jakich cesarz zobowiązywał się dotrzymać. Kapitulacje wyborcze miały charakter podobny do polskich Pacta Conventa.

262. Organa Rzeszy. Słabo rozbudowany aparat centralny Rzeszy był odbiciem nikłych jej uprawnień państwowych. Na przełomie XV i XVI w., za panowania cesarzy Fryderyka III, Maksymiliana I i Karola V, próbowano z inicjatywy Sejmu Rzeszy przeprowadzić gruntowną reformę państwa, m. in. przez wprowadzenie stałej Rady o charakterze rządu, który by reprezentował władców terytorialnych i bronił ich interesów. Z reform tych utrzymały się tylko dwie. Pierwszą był podział Rzeszy ha 10 obwodów Rzeszy (1512), co nie miało większego praktycznego znaczenia. Bardziej doniosłym w skutkach było powołanie da życia w r. 1495 Sądu Kameralnego Rzeszy. Tak więc na naszą uwagę zasługują głównie dwie instytucje wspólne dla całej Rzeszy: Sejm Rzeszy(263), Sąd Kameralny Rzeszy (264), Dodać można, że inne organa doradcze cesarza, kancelaria i Rada Nadworna (151) stopiły się z organami centralnymi krajów dziedzicznych. Kanclerzem był nominalnie arcybiskup moguncki, później funkcję tę pełnił nominowany przez niego wicekanclerz. W XVIII w. funkcja ta przeszła faktycznie na austriackiego kanclerza nadwornego. Rada Nadworna Rzeszy, obsadzana przez cesarza, zachowała w XVII w. jedynie pewne sądowe uprawnienia w konkurencji z Sądem Kameralnym Rzeszy (264). 263. Sejm Rzeszy. Sejm Rzeszy (Reichstag) powstał przez zreformowanie dawnego zjazdu nadwornego (Hoftag) (151). Zwróciliśmy już uwagę na to, że Sejm Rzeszy różnił się od zgromadzeń stanowych w innych , krajach tym, że jego skład tworzyły nie osoby występujące jako reprezentanci poszczególnych stanów społecznych, lecz zwierzchnicy terytoriów Rzeszy i przedstawiciele miast Rzeszy. Nadawało to Sejmowi Rzeszy charakter raczej organu federalistycznego niż zgromadzenia stanowego. Uprawnienia Sejmu Rzeszy rozbudowane zostały w XVI i XVII w. kosztem władzy cesarskiej w ten sposób, że na Sejm przeszły decyzje we wszystkich najważniejszych sprawach Rzeszy. Do Sejmu Rzeszy należało ustawodawstwo w sprawach Rzeszy, decyzje o wojnie i pokoju, zawieranie traktatów międzynarodowych, uchwały podatkowe, sprawy rekrutacji wojska itd. Sejm zwoływał cesarz za zgodą elektorów i wyznaczał miejsce odbycia się jego sesji. W okresie przerw między sesjami funkcjonowała t wybrana przez Sejm komisja, tzw. Deputacja, której uchwały podlegały tak jak uchwały Sejmu zatwierdzeniu przez cesarza. W 1663 r. Sejm przekształcił się w sejm nieustający z siedzibą w Ratysbonie (Regensburg). Wtedy już jednak nie zasiadali w nim osobiście poszczególni władcy, lecz tylko ich posłowie. Sejm Rzeszy stał się więc rodzajem kongresu dyplomatycznego przedstawicieli państw skrępowanych instrukcjami, które otrzymywali od swych władców. Podkreślało to jeszcze wyraźniej charakter Sejmu Rzeszy jako organu federalistycznego. W skład Sejmu Rzeszy wchodziły 3 kolegia: 1) kolegium książąt elektorów; 2) kolegium książąt Rzeszy; 3) kolegium miast. W skład kolegium książąt wchodzili wszyscy {oprócz elektorów) władcy terytorialni bezpośrednio zależni od cesarza (256). Właściwi książęta świeccy i duchowni (w liczbie 94) mieli głosy wirylne. Pozostali członkowie, hrabiowie i prałaci nie

będący książętami (w liczbie 141) mieli razem 6 głosów kurialnych. Tworzyli oni 6 kurii, 2 duchowne i 4 świeckie, z których każda miała po jednym głosie. Kolegium miast (w liczbie 5l) tworzyło dwie ławy (reńską i szwabską), jednak każde miasto miało jeden głos. Wniosek uchwalony przez wszystkie trzy kolegia stawał się ustawą po zatwierdzeniu przez cesarza. Wszystkie ustawy uchwalone w czasie jednej sesji ogłaszano jako reces cesarski (Reichsabschied). 264. Sąd Kameralny Rzeszy. Powołanie do życia w r. 1495 Sądu Kameralnego Rzeszy (Reichskammergericht), oznaczało poważne uszczuplenie sądowej władzy cesarza. Sąd ten został powołany jako trybunał dla całej Rzeszy. Kompetencje Sądu Kameralnego Rzeszy były następujące: a) jako sąd pierwszej instancji sądził przede wszystkim spory między władcami terytorialnymi, między osobami podlegającymi różnym władcom oraz skargi cywilne przeciw władcom terytorialnym; sprawy karne przeciw władcom terytorialnym rozpatrywała Rada Nadworna Rzeszy, a nie ten sąd; b) jako sąd odwoławczy rozpatrywał apelacje w sprawach cy- wilnych od wyroków sądów władców terytorialnych, jeśli wartość przedmiotu sporu przekraczała określoną kwotę 400 talarów. Działalność Sądu Kameralnego Rzeszy jako sądu odwoławczego stopniowo malała z tego powodu, że tracił on swą właściwość terytorialną w stosunku do wyroków sądów tych władców terytorialnych, którzy posiadali privilegium de non appellando. Przywilej taki elektorzy uzyskali już dawniej, w Złotej Bulli z r. 1356 (153); stopniowo uzyskiwali go i inni władcy terytorialni. Cesarz nie miał prawie żadnego wpływu na działalność Sądu Kameralnego Rzeszy; wprawdzie powoływał on przewodniczącego sądu i wszystkich 4 przewodniczących senatów sądowych, jednak obsada stanowisk asesorów w liczbie 16 - 50 należała prawie wyłącznie do stanów. Połowa liczby asesorów była pochodzenia szlacheckiego, druga połowa musiała mieć doktorat prawa. Sąd Kameralny Rzeszy odegrał wielką rolę w dziejach prawa w Niemczech. Sądził on na podstawie ustaw Rzeszy i wedle prawa powszechnego, tzn. prawa rzymskiego (277). Na skutek tego, że na orzecznictwie tego sądu opierano się w terytoriach całej Rzeszy, przyczynił się on wydatnie do ugruntowania recepcji prawa rzymskiego w Niemczech. 265. Stosunek państwa do wyznań. Wystąpienie Lutra, oficjalne potępienie jego nauki przez kościół (1529) i wielkie postępy Reformacji postawiły Niemcy przed bardzo trudnym zagadnieniem uregulowania prawnego stosunków wyznaniowych. W średniowieczu, mimo głębokich sporów między władzą świecką i duchowną, panowało przecież ścisłe powiązanie między państwem a kościołem (135. 149). Luteranie, wedle tradycyjnych pojęć prawnych, nie mieli jako heretycy prawa egzystencji w społeczeństwie katolickim (248). W Niemczech jednak, w jeszcze większym stopniu niż we Francji, obóz protestancki, reprezentowany także przez wielu władców terytorialnych, stanowił potężną siłę polityczną, domagającą się tolerancji i praw dla protestantów. Na tym tle rozgorzały wojny religijne, tym gwałtowniejsze, że Reformacji w Niemczech towarzyszyły potężne ruchy społeczne, jak np. wojna chłopska (259). Pierwszy ich etap zakończył się zawarciem pokoju w

Augsburgu w r 1555, drugim była wojna 30-letnia (1618 - 1648), która, jeżeli chodzi o stosunki wyznaniowe, nie zmieniła zasad pokoju augsburskiego. Pokój augsburski z r. 1555 stanął na gruncie zasady: "czyj kraj, tego religia" (cuius regio, eius religio), która oznaczała, że władca terytorialny miał prawo wyboru religii, wybrane zaś wyznanie mógł narzucić swoim poddanym. Przysługiwało mu tzw. ius reformandi, czyli prawo reformowania stosunków wyznaniowych w swym kraju. Pokój augsburski doprowadził do skostnienia podziałów religijnych w Niemczech. Wprowadził tolerancję niezwykle ograniczoną, uszanował bowiem wolność sumienia jedynie nielicznych osób, tj. panujących w terytoriach Rzeszy. Ogół ludności Niemiec poddany został najostrzejszemu przymusowi religijnemu, zarówno w krajach katolickich, jak i w protestanckich. Cesarze przewodzili obozowi katolickiemu i katolickimi pozostały dziedziczne kraje habsburskie. Jeżeli chodzi o organa. Rzeszy, to wprowadzono zasadę parytetu, równowagi między protestantami i katolikami. Na tej zasadzie ustalono np., że asesorzy w Sądzie Kameralnym Rzeszy powinni być w połowie katolikami, w połowie protestantami. To samo dotyczyło deputacji sejmowych itp. W wypadku dyskutowania spraw religijnych w Sejmie Rzeszy zarządzano "odejście na strony" (itio in partes), tzn. protestanci i katolicy obradowali w poszczególnych kolegiach oddzielnie. Od XVI w. istniały w Niemczech dwie grupy państw: państwa protestanckie i katolickie. W jednych i drugich stosowana była nietolerancja wobec wyznawców religii tam nie panującej. Prowa- dziło to do procesów migracyjnych, przenoszenia się lub przymusowego wydalania innowierców z poszczególnych terytoriów. Znana jest np. masową migracja protestantów z habsburskiego Śląska do miast zachodnich Wielkopolski w XVII w. 1. W krajach protestanckich kościół reformowany i jego nowe organa, tzw. konsystorze, zostały w pełni podporządkowane państwu. Dobra kościelne zostały zagarnięte przez Władców. Wszędzie powstawały kościoły krajowe (narodowe), na których czele stali władcy jako pierwsi biskupi (summus episcopus). Usunięcie hierarchii katolickiej nie prowadziło do oddzielenia spraw religijnych od polityki państwowej. Władcy protestanccy i konsystorze, w skład których wchodziły obok duchownych osoby świeckie, roztaczały gorliwą opiekę nad czystością kultu protestanckiego. Stał się on poważną podporą państwa. Szczególnie w absolutnych monarchiach protestanckich władza świecka wkraczała zarówno w istotne sprawy kultu, jak i w drobiazgowe nadzorowanie całego życia kościelnego oraz życia religijnego poddanych. 2. W krajach katolickich obserwuje się w stosunku do kościoła podobne tendencje jak w państwach protestanckich. Nigdzie wprawdzie nie doszło do powstania kościołów krajowych i do oderwania się ich od powszechnego kościoła. Wybór biskupów odbywał się zasadniczo nadal w sposób kanoniczny przez kapituły, a inwestytura w biskupstwa - zgodnie z zasadami konkordatu wormackiego (135). W rzeczywistości jednak władcy terytorialni dochodzili do zapewnienia sobie decydującego wpływu na obsadę biskupstw. Dążyli oni często do zapewniania biskupstw i bogatych prelatur swoim synom lub innym członkom dynastii. Biskupstwa stały się w ten sposób sekundogeniturami, co wpływało na powiększenie zarówno dochodów, jak i wpływów politycznych dynastii. Był to więc poniekąd rodzaj ekwiwalentu dla władców katolickich w stosunku do władców protestanckich, którzy zagarnęli sekularyzowane biskupstwa bezpośrednio w

obręb swych terytoriów. Podobnie jak w protestanckich monarchiach absolutnych również i w katolickich nadzór państwa prowadził do zupełnego podporządkowania mu kościoła. Najjaskrawiej wystąpiło to w Austrii za panowania cesarza Józefa II (1765 - 1790). Poddano tam kontroli stosunki biskupów z papiestwem w ten sposób, że wszelka korespondencja z Rzymem mogła się odbywać jedynie za pośrednictwem Kancelarii Stanu. Uchylono sądownictwo kościelne nawet w sprawach małżeńskich. Zniesiono 600 klasztorów. Duchowieństwo uważano za organ państwowy, nałożono nań obowiązek ogłaszania z ambon rozporządzeń państwowych. Wydano drobiazgowe zarządzenia dotyczące liturgii, liczby ołtarzy w kościele itp. (274). Wprowadzony przez Józefa II system, zwany "józefinizmem", nie utrzymał się długo. Podnieść trzeba na zakończenie, że rygorystyczna nietolerancja wobec wyznań innych niż wyznanie państwowe zaczęła w końcu XVIII w, łagodnieć zarówno w państwach katolickich (np. Austria), jak i w protestanckich (np. Prusy). B. TERYTORIA RZESZY 266. Charakter prawny i ustrój terytoriów Rzeszy. Wyjaśniliśmy już, w jaki sposób w XIV i XV w. liczne terytoria Rzeszy osiągać zaczęły zwierzchnictwo terytorialne i organizować się jako monarchie stanowe (I54). Proces ten trwał dalej w XVI w. i wiele terytoriów Rzeszy przybrało charakter samodzielnych państw, tzn. instytucji: 1) o charakterze publicznoprawnym; 2) suwerennych na zewnątrz; 3) suwerennych na wewnątrz. 1. Ważnym etapem w kształtowaniu się państw niemieckich było zatarcie ich patrymonialnego charakteru. Chodziło o zastąpienie dawnych zasad prywatnoprawnych feudalnego dziedziczenia, połączonego z dziele niem spadku między synów, przez właściwe publicznoprawne następstwo tronu {153). W ślad za Bawarią (1506 i 1578), Brandenburgią {1473 u 1598), w większości władztw terytorialnych wprowadzona została w XVII w. zasada dziedziczenia tronu prawem primogenitury. W parze z tym szła zasada niepodzielności państwa jako rzeczy publicznej, a w dalszej konsekwencji rozwój nowej koncepcji władzy monarszej. Zaczęto ją rozumieć jako powierzony przez Boga urząd, a zadanie monarchii d jako troskę o dobro ogółu, nie zaś zaspakajanie osobistych lub dynastycznych ambicji. 2. Państwa niemieckie uzyskały niezależność na zewnątrz, co było możliwe w warunkach wewnętrznego rozkładu Rzeszy. Najważniejszym aktem, który sprawę tę unormował były postanowienia pokoju westfalskiego {1648), które oznaczały szczytowe osiągnięcie władców terytorialnych na ich drodze do zwierzchnictwa terytorialnego. Pokój przyznał im mianowicie suwerenność (ius territorii et superioritatis) i prawo prowadzenia samodzielnej polityki zagranicznej. Jedynym ograniczeniem był tu zakaz zawierana przez książąt Rzeszy przymierzy przeciw Rzeszy i prowadzenia wojny z cesarzem lub między sobą. Poza tym rządzili się orni jak władcy w pełni suwerenni. 3. Ażeby jakieś terytorium, dawne lenno cesarskie, przekształciło w się w rzeczywiste państwo, trzeba było, aby rozwinęła się w nim zwierzchnia władza państwowa o charakterze

publicznoprawnym, dysponująca odpowiednim aparatem, który byłby zdolny podporządkować sobie wszystkie grupy społeczne - innymi słowy, aby państwo bo osiągnęło suwerenność na wewnątrz. I otóż, spośród blisko 300 terytoriów, z których wszystkie uzyskały teoretycznie suwerenność na zewnątrz, nie wszystkie przybrały postać państw. Wiele z nich nie miało dostatecznych możliwości, by stać się państwami. Pozostały one na stopniu średniowiecznej egzystencji. Miały charakter jakichś wielkich włości feudalnych, nikomu, poza fikcyjnym zwierzchnictwem cesarzy, nie podporządkowanych. Do końca istnienia Rzeszy stanowiły one zupełnie w tym czasie anachroniczne zjawisko. Dotyczyło to przede wszystkim licznych drobnych terytoriów, hrabstw i baronii, którymi tutaj bliżej nie będziemy się zajmować. Dodać jednak trzeba, że przecież w wielu nawet bardzo niewielkich terytoriach rozwinęły się formy życia państwowego - na kształt większych państw. Procesom kształtowania się państw niemieckich towarzyszyły poważne zmiany na mapie politycznej Niemiec. Niektóre szczególnie prężne dynastie, jak np. brandenburscy Hohenzollernowie, kontynuowały niejako dawno rozpoczętą akcję zjednoczeniową i w dalszym ciągu rozszerzały swe panowanie na inne terytoria Rzeszy. Wielu książąt protestanckich zaokrągliło swe posiadłości przez przyłączenie sekularyzowanych księstw biskupich. W ten sposób na terenie Rzeszy wyrosły państwa o rozległych rozmiarach., jak Prusy, Austria czy Bawaria, nieproporcjonalnie większe od innych państw i odgrywające niewspółmiernie większą rolę (253). Ustrój wewnętrzny tych rozlicznych i różnorodnych państw kształtował się różnie. Można jednak dać ogólną charakterystykę ich rozwoju. Punktem wyjścia na przełomie XV i XVI w. była rozwijająca się lub już rozwinięta monarchia stanowa. Wyżej już omówiliśmy jej główne rysy, zwracając uwagę na rozbudowę aparatu państwowego i lokalnego oraz na wielką rolę, jaką w nich odgrywały reprezentacje stanowe Sejmy Ziemskie (Landtag) (153, 154). Otóż twierdzić można, że dalszy rozwój tych państw zmierzał ogólnie biorąc ku absolutyzmowi. Ważnym warunkiem wprowadzenia rządów absolutnych było ograniczenie lub zupełna likwidacja Landtagów i ograniczenie samorządu. Wtedy dopiero można było podporządkować cały aparat państwowy osobie władcy absolutnego (235). Proces ten dokonywał się w Niemczech powoli. Od połowy XVII w. można mówić o monarchii absolutnej w Brandenburgii i w Austrii, gdzie ugruntowała się ona nawet wcześniej. W XVIII w. monarchia absolutna stała się formą państwa najczęstszą. W niektórych jednak państwach Landtagi zdołały ocalić swe po- lityczne stanowisko. Tak więc wyróżnić można w Niemczech XVII i XVIII w. dwie grupy państw: a. Pierwszą grupę tworzyły monarchie stanowe. Utrzymał się w nich ustrój rozwinięty w średniowieczu, oparty na dualizmie, podziale zwierzchnictwa państwowego między władców i stany reprezentowane przez Landtag. Do państw tych należały m. in. Wirtembergia, Hanower, Meklemburgia, w której j średniowieczny ustrój stanowy przetrwał aż do r. 1918 i in. b. Drugą grupę tworzyły monarchie absolutne. Do niej zaliczyć trzeba i niesekularyznwane księstwa biskupie, których zarząd opierał się w XVIII w. na wzorach monarchii absolutnych. Wśród monarchii absolutnych najważniejsze były Prusy i Austria i dlatego ustrojowi tych dwu państw poświęcamy osobne omówienie. Absolutyzm ustąpił w Niemczech miejsca monarchii burżuazyjnej (konstytucyjnej) dopiero w XIX w., kolejno w różnych

państwach, po r. 1815 i .r. 1848. Najdłużej przetrwał w Prusach (do r. 1850) i w Austrii (do r. 1867). C. MONARCHIA BRANDENBURSKO-PRUSKA 267. Rozwój terytorialny monarchii i powstanie królestwa Prus. Marchia brandenburska, założona w XII w. na terytorium słowiańskiego państwa Wieletów, doszła rychło do poważnego znaczenia, czego wyrazem było wejście margrabiów brandenburskich w poczet książąt elektorów. Pod panowaniem Hohenzollernów (od 1417) (144) nastąpił znaczny rozrost tego państwa. W początku XVII w. Hohenzollernowie objęli trzy niemieckie terytoria nad Renem: księstwo Kliwii, hrabstwo Mark i Ravensberg. Następnie pokój westalski (1648) zatwierdził objęcie przez nich trzech rozległych księstw biskupich Minden, Halberstad i Magdeburg oraz części wschodniej Pomorza Zachodniego (dopiero w r, 1720 uzyskali Szczecin). Od 1618 r. panowali w Prusach Książęcych jako wasale korony polskiej; a od r. 1657 jako suwerenni książęta. W 1740 r. Hohenzollernowie zagarnęli prawie cały Śląsk (należący dotąd do królestwa czeskiego), a w rozbiorach Polski zdobyli znaczną część ziem polskich. W ten sposób powstało rozległe państwo, które nie tworzyło początkowo zwartego obszaru. Poszczególne terytoria, rozsiane po całych Niemczech, połączone były pierwotnie tylko rodzajem unii personalnej z margrabiami brandenburskimi. Starania ich szły w kierunku nadania całości charakteru państwa jednolitego, ale to miało zostać osiągnięte dopiero w XIX w. Ważnym krokiem w kierunku ujednolicenia ustroju państwowego była koronacja margrabiego Brandenburgii na króla Prus w r. 1701. W Rzeszy niemieckiej tytuł królewski przysługiwał tylko jednemu z książąt Rzeszy - królowi czeskiemu. Nie mogli też margrabiowie ubiegać się o koronę królewską Brandenburgii, gdyż kraj ten wchodził w skład Rzeszy, Natomiast w Prusach Książęcych od r. 1657 margrabiowie byli władcami w pełni suwerennymi. Dlatego też koronowali się na królów Prus, a nie Brandenburgii. W efekcie rozciągnięto na wszystkie posiadłości Hohenzollernów, zarówno położone w obrębie Rzeszy, jak i poza nią, miano "królewskich pruskich państw" Korona pruska stała Się symbolem jedności państwa Hohenzollernów. Utrwalenie rządów absolutnych w Brandenburgii przypadło na połowę XVII w. i wiązało się z panowaniem margrabiego Fryderyka Wilhelma, zwanego Wielkim Elektorem (1640 -1688). Jego też dziełem było znaczne rozszerzenie terytorialne państwa i ostateczne złamanie potęgi stanów. Nad ,dalszym 'rozwojem absolutyzmu w Prusach zaciążyły dwie potężne indywidualności: króla Fryderyka Wilhelma I (1713 - 1740) i jego syna Fryderyka II (1740 - 1786). Panowanie Fryderyka II otworzyło okres absolutyzmu oświeconego. 268. Organa centralne. Walkę ze stanami Wielki Elektor przeprowadzać musiał osobno w każdym z terytoriów. Na najsilniejszy opór napotkał w Prusach Wschodnich, jednak i tu sejmy stanowe straciły po r. 1663 swe znaczenie. Oznaczało to uzyskanie przez monarchię prawa swobodnego nakładania podatków i otworzyło możliwość postawienia na nogi stałej armii. I to właśnie stało się rysem

typowym monarchii pruskiej - i jej militaryzm. Jednolita, stała armia tworzyła więź między wszystkimi obszarami państwa i podtrzymywała władzę absolutną. Szlachta dostrzegała w rozbudowie armii swój interes, jako że dla niej zastrzeżone zostały funkcje oficerskie. Armia dawała utrzymanie młodszym synom szlacheckim, równocześnie zaś zabezpieczała panowanie klasowe szlachty. Następnym zadaniem monarchii absolutnej było stworzenie podpo- rządkowanego monarsze aparatu państwowego. Podobnie jak we Francji oparty on został na centralizmie i biurokratyzmie (235). Tak jak we Francji również i w Prusach nie doszło do zorganizowania zarządu centralnego, opartego na jednolitym podziale na resorty (239). Z dawnej Rady Nadwornej i Rady Tajnej, w początku XVIII w., za Fryderyka Wilhelma I, wyłoniły się trzy organy kolegialne, zwane też ministerstwami. 1. Generalne Dyrektorium (Generaldirektorium); składało się ono z 5 departamentów na czele których stali urzędnicy zwani ministrami. Departamenty te zajmowały się sprawami administracji wewnętrznej i finansami. Podział funkcji między poszczególne departamenty był częściowo rzeczowy, częściowo terytorialny (jak we Francji), tzn. sprawami określonych krajów zajmował się określony departament. W 1742 r. powstało odrębne ministerstwo, niezależnie ud Generalnego Dyrektorium, dla spraw Śląska, świeżo zdobytego na Habsburgach. 2. Ministerstwo Gabinetowe, również kolegialne (Kabinettdirektarium); zajmowało się sprawami zagranicznymi i podlegało 2 albo 3 ministrom 3. Ministerstwo Sprawiedliwości (Justizministerium), pod kierunkiem kanclerza i kilku ministrów, zajmowało się sprawami sądownictwa i wyznań. Długo utrzymywała się w Prusach wielka różnorodność sądów, dopiero w końcu XVIII w. powstał jeden Sąd Najwyższy dla całego państwa w Berlinie. Ministrowie wymienionych trzech organów tworzyli Tajną Radę Stanu (Geheimer Staatsrat), która nie miała większego znaczenia, a za Fryderyka II przestała się w ogóle zbierać. Tak więc jedynym czynnikiem, który koordynował działalność ministrów, był sam król. Wykonywał on rządy osobiste w pełnym tego słowa znaczeniu. W Wszystkie sprawy były rozpatrywane kolegialnie w ministerstwach. Król w tych kolegiach nie brał udziału. Przyjmował raporty ministrów do swego gabinetu i sam podejmował decyzje w formie nakazów gabinetowych (Kabinettsorder). 269. Organa lokalne. W XVIII w. monarchia absolutna zorganizowała centralistyczną organizację zarządu lokalnego. Ograniczono więc działalność lub zniesiono lokalne organy stanowe istniejące dotąd w poszczególnych krajach. Na całe państwo rozciągnięto podział na dość rozległe prowincje tzw. Departamenty Kamer, poddane organom kolegialnym, Kamerom Wojny i Domen (Kriegs und Domanenkammer). Kamery były ściśle podporządkowane Generalnemu Dyrektorium. Na niższym szczeblu wprowadzony został podział departamentów na " powiaty (Kreise). Na ich czele stał landrat (radca ziemski), nominowany przez króla spośród kandydatów przedstawionych przez szlachtę. Osobliwością więc było tu to, że landrat był zarazem urzędnikiem państwowym, podporządkowanym kamerze i organem stanowym jako przedstawiciel interesów klasowych szlachty, wybrany przez nią

i spośród niej na sejmiku powiatowym. Charakter klasowy organizacji powiatu podkreśla jeszcze to, że miasta nie zostały podporządkowane organizacji powiatowej, a nadzór nad nimi sprawowali w departamentach specjalni radcy skarbowi (Steuerrat). Samorząd miejski zastał natomiast bardzo ograniczony. 270. Absolutyzm oświecony. Powstanie i rozwój pruskiej monarchii absolutnej wykazuje szereg cech specyficznych. Wynikały one ze struktury społecznej tego państwa. Rozwój miast, przemysłu i handlu uległ zahamowaniu na skutek rozpowszechnienia się gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej, która umocniła panowanie klasy feudalnej. Klasa ta znalazła w XVII i XVIII w. silne oparcie w monarchii absolutnej, która gwarantowała jej opanowanie armii i umocniła jej udział w zarządzie państwa, oddając jej wyłączne prawa do urzędu landratów, a więc do sprawowania administracji lokalnej. Wykształciła się w ten sposób w Prusach warstwa tzw. junkrów, tj. arystokracji i drobniejszej szlachty ziemiańskiej, mającej oparcie dla siebie i dla swych rodzin równocześnie w swych dobrach ziemskich, w funkcjach oficerskich oraz w urzędach administracyjnych. Ścisłe powiązanie monarchii absolutnej z junkrami nadało jej specyficzne piętno i spowodowało utrwalenie stosunków feudalnych na wsi i tendencje militarystyczne. Absolutna monarchia pruska w drugiej połowie XVIII w określana była mianem monarchii "oświeconej" Wiek Oświecenia przyniósł ze sobą wiele nowych postępowych poglądów zawierających krytykę panujących stosunków i domagających się wewnętrznej reformy państwa We Francji, w której myśl Oświecenia święciła triumfy monarchia absolutna nie chciała i nie była w sanie przeprowadzić żadnych prawie reform. Natomiast w niektórych innych państwach, lak w Austrii (274), częściowo nawet w Rosji (304), a w szczególności w Prusach starano się znaleźć wyjście kompromisowe przez przeprowadzenie reform. które by ograniczyły najbardziej rażące przerosty feudalnego ustroju Prusy Fryderyka II były więc widownią szeregu reform o znamionach postępowych. Do nich należą np. pewne ograniczenie ucisku poddanych na wsi (259), ograniczenie monopolu cechów i otwarcie w ten sposób pola dla wolności przemysłowej (258) Wymienić tu trzeba następnie zniesie-d me nietolerancji religijnej przez dozwolenie uprawiania na terenie monarchii dotąd zabronionego kultu katolickiego. Pod wpływem Oświecenia państwo rozszerzyło swoją działalność na oświatę i kulturę. Tendencje postępowe ujawniły się również w ustawodawstwie karnym, podczas gdy pruskie ustawodawstwo cywilne (Landrecht z r. 1794) stało jeszcze silnie na gruncie przeżytych form feudalizmu {282, 283): Nie można przeceniać postępowego charakteru reform , monarchii oświeconej. Wynikały one ze zrozumienia przez niektórych władców konieczności przeprowadzenia przemian społecznych w sposób najmniej kosztowny dla klasy rządzącej, nie miały więc one służyć przebudowie całego ustroju, przeciwnie, miały one umocnić i zabezpieczyć przed rosnącą opozycją społeczeństwa system rządów absolutnych. Wiek Oświecenia, głoszący przewagę rozumu, wpłynął na zaostrzenie doktryny uzasadniającej absolutyzm. Monarcha jest pierwszym sługą państwa i zadaniem jego jest służyć dobru ogółu. O tym, co jest dobre dla ogółu, decyduje monarcha i on tylko ma pełną wiedzę o stanie państwa i on wie, co jest dobre

dla poddanych. Monarcha kieruje się bowiem racją stanu (raison d'Etat). Otóż ta racjonalizacja absolutyzmu osiągnęła za Fryderyka II poziom szczytowy. Wszechwładza monarchii absolutnej wkraczała "dla dobra poddanych" w najdrobniejsze szczegóły ich życia, poddała kontroli policyjnej wszystkie ich poczynania (306). Kontrola ta była tym uciążliwsza, że tępiła wszelką krytykę panującego ustroju feudalnego. Z tego też powodu państwo pruskie stało się wzorem państwa policyjnego, krępującego w najwyższym stopniu wolność osobistą jednostki bezbronnej wobec państwa. Typowym przejawem rosnącej wszechwładzy państwa w Prusach było wkraczanie Fryderyka II w dziedzinę wolności uczuć narodowych i języka. Za jego dopiero panowania Prusy wszczęły prowadzenie systematycznej polityki germanizacyjnej skierowanej głównie przeciw ludności polskiej. D. MONARCHIA HABSBURGÓW 271. Powstanie monarchii Habsburgów. Podstawowym trzonem austriackiej monarchii Habsburgów były niemieckie księstwa alpejskie, tj. Austria Dolna i Górna wraz ze Styrią, Karyntią, Krainą i Tyrolem (144). W XVI w. nastąpiło połączenie z monarchią królestw czeskiego i węgierskiego, poprzednio należących do Jagiellonów. Czechy wraz z Morawami i Śląskiem tworzyły tzw. kraje korony św. Wacława, Węgry wraz z Chorwacją, Słowenią, Banatem, Słowacją i Siedmiogrodem - kraje św. Stefana. Podobnie jak Brandenburgia monarchia habsburska tworzyła połączenie o charakterze unii personalnej kilku krajów o różnorodnym ustroju. W przeciwieństwie do Brandenburgii, kraje te tworzyły zwarty terytorialnie obszar, a jednak proces kształtowania jednolitej, centralistycznej monarchii napotykał tu na większe jeszcze niż w Brandenburgii trudności. Jedność monarchii od początku narażona była na niebezpieczeństwo z powodu kolizji różnych zasad następstwa tronu: w Austrii tron był dziedziczny, a w królestwie czeskim i węgierskim silne były tradycje elekcyjności tronu. Sprawa została prawnie uregulowana dopiero w r. 1713 w tzw. Sankcji Pragmatycznej. Wedle tej ustawy obowiązującej do r. 1918, cała monarchia habsburska stanowiła niepodzielną całość, dziedziczną w linii męskiej w porządku primogenitury W razie wygaśnięcia linii męskiej prawo dziedziczenia przechodziło na kobiety. W ten sposób w 1740 r. monarchia przeszła na Marię Teresę. Zaślubiła ona Franciszka, ks. lotaryńskiego (który został w 1745 r. cesarzem) i w ten sposób założyła panującą w Austrii do 1918 r. dynastię Habsbursko-Lotaryńską. 272. Organa centralne. Jak w innych krajach, tak i w Austrii istotnym warunkiem wprowadzenia centralistycznych rządów absolutnych było złamanie potęgi stanów i reprezentacji stanowych. Przez stopniowe ograniczanie uprawnień sejmów w poszczególnych krajach Habsburgowie w ciągu XVI i XVII w. doprowadzili do ich zupełnego upadku. Węgry jednak, które stanowiły królestwo położone poza granicami Rzeszy, nie poddały się zakusom centralistycznym Habsburgów i zachowały aż do XIX w. swój ustrój stanowy z sejmem posiadającym wielkie uprawnienia

Można określić, że rządy absolutne w krajach austriackich pojawiły się już w XVI w. Ważnym etapem w ich rozwoju było złamanie Czech w początku XVII w. Długotrwały opór sejmów czeskich został przełamany po straszliwej klęsce powstania czeskiego poniesionej pod Białą Górą w r. 1620. Odtąd Habsburgowie wprowadzili również i w Czechach rządy absolutne. W XVIII w. nastąpił okres absolutyzmu oświeconego, związany z panowaniem cesarzowej Marii Teresy (1740 - 1780) oraz jej syna i następcy, Józefa II (1765 - 1790). Usiłowania monarchii austriackiej stworzenia jednolitej administracji centralnej z podziałem na resorty nie dały pełnego rezultatu. I tutaj, tak jak w Prusach i we Francji, zarząd centralny opierał się na organach kolegialnych (239, 268). Szereg reform podjęła Maria Teresa, a 2 kolei Józef II wprowadził zmiany, z których nie wszystkie się utrzymały Ostatecznie utrwaliły się m. in. następujące centralne organa: 1. Kancelaria Stanu z kanclerzem stanu na czele, która zajmowała się sprawami zagranicznymi. 2. Zjednoczona Kancelaria Nadworna, która zajmowała się zarządem spraw wewnętrznych, z wyłączeniem spraw skarbowych i sądowych. Powstała w r. 1761 z połączenia dawnych odrębnych kancelarii, austriackiej i czeskiej. Po zajęciu przez Austrię Galicji przez pewien czas działała specjalna Kancelaria Nadworna Galicyjska. 3. Najwyższa Izba Sprawiedliwości, która była najwyższym sądem. Organa te i inne organa centralne, jak np. Nadworna Izba Skarbowa i Nadworna Rada Wojenna, były ściśle podporządkowane monarsze. Monarcha nie skupiał jednak bezpośrednio w swym ręku całego zarządu państwa, tak jak to czynił król pruski, lecz współpracował z Radą Stanu, powołaną do życia w r. 1761, jako z organem doradczym. 273. Organa lokalne. W XVIII w. wprowadzono nową jednolitą, centralistyczną organizację administracji lokalnej. Tworzyły ją następujące ogniwa: 1. Cały kraj został podzielony na gubernie, na czele których stali nominowani przez monarchę gubernatorzy. Podlegali oni Zjednoczonej Kancelarii Nadwornej. Obszar guberni pokrywał się mniej więcej z historycznymi obszarami krajów wchodzących w skład monarchii habsburskiej. Tak więc np. Galicja, wcielona do Austrii Po rozbiorach, tworzyła osobną gubernię. Utrzymujące się jeszcze w guberniach dawne sejmy i wydziały krajowe zostały podporządkowane władzy gubernatorów. 2. Gubernie dzieliły się na cyrkuły {Kreisamt), ze starostami obwodowymi na czele (Kreishauptmann). Sprawowali oni nadzór nad miastami i dominiami. 3. Dominia utworzone zostały w r. 1784. Poszczególne gromady wiejskie podlegały zwierzchności pana (dominium). Miały one pewne formy samorządu, z wójtem na czele. Wójt był mianowany przez pana spośród kandydatów przedstawionych przez gromadę. Stosunki między panem a chłopami, tak jak i w ogóle dominia, podlegały kontroli starostów. 4. Miasta posiadały po reformie Józefa II z r. 1782 dość szeroki samorząd z wybieralnymi organami, wydziałem miejskim, magistratem i burmistrzami. W początku XIX w. samorząd ten został zniesiony.

274. Charakterystyka monarchii habsburskiej. Monarchia absolutna habsburska wykazywała dużo zbieżności z monarchią pruską, na której się częściowo wzorowała {270). Podobnie jak w monarchii pruskiej również i w Austrii w drugiej połowie XVIII w. zapanował absolutyzm oświecony. Zapędy reformatorskie Józefa II szły jeszcze dalej niż reformy podjęte w Prusach. Wyrazem tego były np. drobiazgowa ingerencja państwa w sferę wyznaniową (265), ostry kurs polityki germanizacyjnej w formie rygorystycznego narzucania języka niemieckiego w urzędach i szkołach na wielojęzycznym obszarze całego państwa. Reformy wiejskie (259), wprowadzenie samorządu miejskiego (273), szersze niż w Prusach oparcie administracji na elementach mieszczańskich, postępowa kodyfikacja prawa. karnego (283) - zdradzały niemało cech postępowych i tendencji do ograniczenia wszechwładzy klasy feudałów. Dlatego też wiele z reform Józefa II nie spotkało się z uznaniem szlachty wobec postępów Rewolucji Francuskiej wiele z nich zostało cofniętych po zgonie Józefa II (1790). IV. ŹRÓDśA PRAWA 275. Problem recepcji prawa rzymskiego. Zjawiskiem najważniejszym rozwoju prywatnego prawa niemieckiego w XV i XVI w. była recepcja prawa rzymskiego. Błędem byłoby wyobrażać sobie, że recepcja prawa rzymskiego polegała na wejściu jednej nowej ustawy w miejsce ustawy dawnej, na wejściu w życie nowego kodeksu cywilnego z uchyleniem mocy obowiązującej kodeksu dawnego, lub też, jak np. w Niemczech XVI w., na prostym zastąpieniu istniejącego systemu prawa zwyczajowego prywatnego prawem rzymskim. Problem recepcji prawa rzymskiego zarówno w Niemczech, jak i w innych krajach Europy, przedstawiał się w sposób o wiele bardziej zawiły. Mieliśmy tu bowiem do czynienia jednej strony z nieskodyfikowanym, partykularnym prawem zwyczajowym, z drugiej zaś strony - z prawem rzymskim, które również nie stanowiło żadnej jednolitej całości w rozumieniu współczesnego kodeksu cywilnego. W nawiązaniu do tego, co już powiedzieliśmy o renesansie prawa rzymskiego we Włoszech (100) i o jego ekspansji na kraje europejskie, w szczególności na Francję (250) i Anglię (181), zastanowić się trzeba ogólnie nad przyczynami recepcji prawa rzymskiego (276), nad formami tej recepcji (277) i jej skutkami w Niemczech oraz w innych krajach europejskich (278 - 279). 276. Przyczyny ekspansji prawa rzymskiego w średniowieczu. Przyczyną ekspansji bądź recepcji prawa rzymskiego w Europie była niedostateczność istniejących systemów prawa zwyczajowego. Już od XIV w. odczuwano potrzebę: 1) wprowadzenia prawa jednolitego na większych obszarach; b) rozszerzenia rzeczowego zakresu prawa przy dostosowaniu o do rozwoju gospodarki towarowo-pieniężnej; 3) udoskonalenia techniki prawa, jego unaukowienia. Potrzeby te, jak zobaczymy, w szerokim zakresie zaspokoić mogło prawo rzymskie. 1. Potrzeba ujednolicenia prawa stała się szczególnie aktualna

w okresie jednoczenia rozdrobnionych państw. Partykularyzm prawny, wielka ilość różnorodnych lokalnych praw zwyczajowych wpływały na utrudnienie obrotu gospodarczego w ramach poszerzonego rynku. Stąd też pojawiły się w wielu krajach tendencje do stworzenia prawa powszechnego dla całego państwa: ius commune we Włoszech i Gemeines Recht w Niemczech; droit commun we Francji; common law w Anglii. 2. Zakres prawa był nie dostosowany do potrzeb rozwijającej się gospodarki towarowo-pieniężnej. Prawa zwyczajowe powstały w dobie gospodarki naturalnej i odpowiadały potrzebom prymitywnych stosunków agrarnych. Tymczasem rosnący obrót towarowy wytworzył nowe stosunki prawne. Życie wymagało wprowadzenia nowych instytucji prawnych, których nie znało prawo zwyczajowe i właśnie o wiele bardziej rozwinięte prawo rzymskie było zdolne, choć w części, uzupełnić te braki. 3. Spisy prawa zwyczajowego, opracowywane zwykle przez praktyków, dalekie były od naukowej precyzji i systematyki niezbędnej dla właściwego rozwoju prawa. Tymczasem nauka prawa osiągnęła już w Europie średniowiecznej wysoki poziom, lecz przedmiotem jej był jedynie system prawa rzymskiego oraz wzorowany na nim system prawa kanoniczego. Prawo rzymskie, wykładane na uniwersytetach w XIV i XV w., pozostawało pod szczególnym wpływem włoskiej szkoły postglosatorów (100) i jej tendencji do wiązania prawa rzymskiego z potrzebami praktycznymi życia. Uległo ono jako włoskie prawo rzymskie (ius commune) poważnej deformacji. We wszystkich krajach Europy zaczęły się mnożyć kadry prawników wykształconych na prawie włosko-rzymskim. Dla nich system prawa rzymskiego był jedyną szkołą prawa. Uważali go oni za najdoskonalszy i przy stosowaniu prawa zwyczajowego nie mogli się wyzwolić z kręgu pojęć prawa rzymskiego. Rzecz zrozumiała, że oni właśnie, uniwersytety i ich wychowankowie, byli promotorami recepcji prawa rzymskiego, czy choćby "romanizacji" będącego w użyciu prawa zwyczajowego. Wymienione potrzeby likwidacji partykularyzmu prawnego, rozszerzenia zakresu prawa i jego unaukowiania postawiły wiele narodów Europy w XV i XVI w. w obliczu silnej ekspansji prawa rzymskiego i niebezpieczeństwa wyparcia przezeń własnego, rodzimego prawa narodowego. Obok wymienionych względów natury ogólnej, przyjęcie zasad prawa rzymskiego odpowiadało szczególnym interesom klasowym feudałów i mieszczaństwa. Bogacącemu się mieszczaństwu odpowiadało prawo rzymskie jako system prawny w niezrównany sposób gwarantujący prawo własności i regulujący różnorodne stosunki obligacyjne a więc służący rozwojowi handlu. Z tej klasy rekrutowali się przede wszystkim prawnicy, sędziowie i urzędnicy, których wielki wpływ na recepcję prawa rzymskiego przez praktyczne stosowanie jego zasad był oczywisty. Szlachta, szczególnie niemiecka, znajdowała ponadto w prawie rzymskim, w jego przepisach a kolonach i o emfiteuzie, czyli o wieczystej dzierżawie, podstawę do przywiązania chłopa do ziemi i do ściągania zbiegłych poddanych. 277. Sposób przeprowadzenia recepcji. Przyjęty w nauce nowożytnej termin "recepcji" dla oznaczenia dokonujących się procesów budzić zaczyna w nauce pewne wątpliwości. Proponuje się zastąpienie go, i to nawet w odniesieniu do Niemiec, terminem ekspansji prawa rzymskiego. Chodzi o podkreślenie tego, że o pełnej recepcji prawa rzymskiego nie można mówić ani w Niemczech, ani w innych

krajach. Za pełną recepcję prawa można by uznać np. recepcję prawa cywilnego szwajcarskiego przez Turcję w r. 1926. W tym wypadku wprowadzony został w Turcji kodeks cywilny szwajcarski, z mocą uchylającą dotąd w Turcji stosowane przepisy prawa cywilnego. Między taką recepcją a recepcją prawa rzymskiego w średniowieczu istotnie niewiele jest podobieństwa. Tym więcej, że do zjawiska recepcji albo ekspansji obcego prawa należy zaliczyć także i sam proces infiltracji obcych pojęć prawnych i ich wpływ na kształtowanie się własnego prawa. Na tej zasadzie w nauce odróżnia się tzw. recepcję teoretyczną od tzw. recepcji praktycznej. Recepcja praktyczna oznacza wprowadzenie norm obcego prawa do praktyki sądowej. Ale nawet przez recepcję praktyczną można rozumieć nie tylko recepcję obcego systemu prawa z uchyleniem systemu dotąd obowiązującego, ale również i przyjęcie obcego prawa tylko jako prawa pomocniczego. Ponadto recepcja może dotyczyć nie całego systemu prawa, lecz tylko niektórych jego norm. Recepcja prawa rzymskiego w Niemczech nie oznacza wcale wyparcia I prawa zwyczajowego, gdyż wprowadzone w Niemczech prawo rzymskie miało mieć w stosunku do prawa zwyczajowego jedynie charakter posiłkowy, czyli subsydiarny. Ustawa o Sądzie Kameralnym Rzeszy z r. 1495 mówi o tym, że sąd ten ma sądzić na podstawie powszechnego prawa Rzeszy, nach des Reichs gemeinen Rechten, czyli na podstawie prawa rzymskiego, albo wedle norm prawa lokalnego, tam gdzie jego istnienie zostanie udowodnione. Postanowienie to tworzyło przywilej dla prawa rzymskiego, które zastało uznane tym aktem oficjalnie jako obowiązujące - aczkolwiek posiłkowo - powszechne prawo niemieckie. Zakres jego obowiązywania był ograniczony, gdyż musiało ono ustąpić pierwszeństwa prawom miejscowym (prawu ziemskiemu albo miejskiemu). Problem faktycznej recepcji polegać więc teraz będzie na tym, które z praw zwycięży, czy prawo zwyczajowe partykularne obroni swą egzystencję, czy podda się prawu rzymskiemu. Podobny problem stanął we Francji, tam jednak prawo zwyczajowe, głównie dzięki dokonanym spisom, było już tak wysoce rozwinięte, że prawo rzymskie uzupełniało tylko posiłkowo jego luki, a nauka prawa rozwijała się w kierunku ujednolicenia jako prawa powszechnego (droit commun) prawa zwyczajowego francuskiego, nie zaś prawa rzymskiego (250). Tak samo już w XV w. wysoko rozwinięty system angielskiego prawa powszechnego (common law) oparł się całkowicie ekspansji prawa rzymskiego (181). Inaczej w Niemczech, tu prawa zwyczajowe stały jeszcze w XV w, na tak nierównym i na ogół niskim poziomie, że poddały się one w większej mierze prawu rzymskiemu. Niemcy stanowiły grunt bardziej podatny pod oficjalną recepcję prawa rzymskiego także i z tego względu, że prawnicy hołdowali fikcji, jakoby królowie niemieccy jako cesarze rzymscy kontynuowali działalność ustawodawczą starożytnych cesarzy, i dlatego niektóre konstytucje cesarzy średniowiecznych wcielali do Corpus Iuris Civilis (230). Uzasadniało to potraktowanie prawa rzymskiego jako "powszechnego prawa niemieckiego". Zasadniczą rolę w przyspieszeniu recepcji prawa rzymskiego odegrali prawnicy, sądy i uniwersytety. W ślad za powstaniem Sądu Kameralnego Rzeszy również w terytoriach Rzeszy powstawały sądy wyższe, stosujące prawo rzymskie w podobny sposób jak ten sąd. Sędziowie niechętnie spoglądali na prawa lokalne; tam gdzie mogli, stosowali prawo rzymskie i dlatego sądy, wpływając swoimi orzeczeniami na ujednolicenie praktyki, przyczyniały się walnie do zapewnienia w niej przewagi prawu

rzymskiemu. Odwoływały się one w niektórych wypadkach do orzeczeń uniwersytetów, które - podobnie - preferowały prawo rzymskie. Recepcję prawa rzymskiego realizowały następnie ustawodawstwa krajowe. W wielu terytoriach w XV i XVI w. powstawały kodyfikacje miejscowego prawa ziemskiego, mające na celu uporządkowanie trudności wynikających ze stosowania prawa rzymskiego i praw zwyczajowych. Zwano je landrechtami lub reformacjami. Otóż te landrechty przeważnie recypowały wiele elementów prawa rzymskiego kosztem norm prawa zwyczajowego (156). 278. Rozmiary recepcji prawa rzymskiego w Niemczech. Nie należy jednak wyobrażać sobie przesadnie rozmiarów dokonanej w Niemczech recepcji ani pod względem terytorialnym, ani w zakresie rzeczowym. Prawo zwyczajowe zostało wyparte przez prawo rzymskie na znacznych połaciach zachodnich Niemiec. Były jednak tereny, na których zdołało się utrzymać Prawu rzymskiemu nie poddała się Szwajcaria, która nie uznała swej podległości Sądowi Kameralnemu Rzeszy. Nie poddały się mu również kraje wschodnich Niemiec, objęte zasięgiem Zwierciadła Saskiego. Prawo saskie było, w XV w. tak wysoce rozwinięte - istniały wyczerpujące jego spisy - że potraktowano je jako "powszechne prawo saskie” i przyznano sądom prawo jego stosowania. Podobnie swą oryginalność ocaliło częściowo prawo miejskie, magdeburskie i lubeckie. Recepcja nie dotyczyła całokształtu prawa prywatnego rzymskiego, objęła natomiast częściowo inne systemy prawa. Stąd w nauce niemieckiej mówi się częściej o "recepcji praw obcych" niż o recepcji samego prawa rzymskiego. Formalnie recypowane prawo powszechne obejmowało trzy elementy a) prawo rzymskie, lecz tylko te części Corpus Iuris Civilis, które były przegłosowane, skomentowane (Glossa Accursiana) i nauczane na uniwersytetach (100); b)prawo kanoniczne (Corpus Iuris Canonici) w zakresie norm prawa prywatnego (101); c) Libri Feudorum, czyli zbiór prawa lennego, zredagowany w XIII w. we Włoszech i włączony do Corpus Iuris Civilis (141) Istniały następnie dziedziny prawa prywatnego, nowo powstałe, które rozwijały się w Niemczech poza jakimkolwiek zasięgiem prawa rzymskiego, jak np. prawo wiejskie, częściowo prawo handlowe, prawo górnicze itp. Bez względu na to, czy będziemy omawiany proces nazywać recepcją prawa rzymskiego lub praw obcych, czy też "ekspansją włosko-rzymskiego prawa ukształtowanego przez postglosatorów" na kraje północne, proces ten doprowadził w Niemczech do zahamowania rozwoju własnego prawa narodowego. Dlatego też recepcja bywała oceniana bardzo surowo w historiografii niemieckiej. Wprawdzie i to recypowane prawo rzymskie ulegało, zgodnie z potrzebami życia, dalszym przekształceniom pod wpływem nauki prawa na uniwersytetach niemieckich. Przedmiotem tej nauki było nie klasyczne prawo rzymskie, lecz sposób praktycznego wykorzystania prawa rzymskiego (usus modernus Pandectarum). Prawo rzymskie, jako prawo wypierające dawne zwyczaje prawne, spotykało się z krytyką wśród współczesnych. Już w XVII w. zarysowały się programy kształtowania własnego prawa. W początku XVIII w., a więc nieco później niż we Francji(250), zaczęto na uniwersytetach wykładać obok prawa rzymskiego i kanonicznego także prawo niemieckie. Pierwsza katedra tego przedmiotu powstała w r. 1707 w Wittemberdze.

279. Ekspansja prawa rzymskiego w Europie. Omawiany tu problem ekspansji prawa rzymskiego należy do najważniejszych w powszechnej historii prawa, ma on też doniosłe znaczenie dla dziejów światowej historii kultury. System prawa rzymskiego stał się podstawą nauki prawa w średniowieczu. Pojęcia prawa rzymskiego legły u podstaw prawniczej kultury europejskiej. Wpływam jego poddały się prawie wszystkie kraje Europy. Rozwijające się w nich różne systemy prawne tworzą po, dzień dzisiejszy wielką rodzinę związaną z sobą w większej lub mniejszej mierze wspólnymi, rzymskimi pojęciami prawnymi (533). Ekspansja prawa rzymskiego miała przebieg odmienny w różnych krajach Europy. Ogólnie wyróżnić można w Europie 4 strefy tych wpływów: 1. Kraje o nieprzerwanej tradycji stosowania prawa rzymskiego od starożytności - Włochy, południowa Francja, Hiszpania, Portugalia. Prawo rzymskie stosowane w praktyce odbiegało tu często od wzorów prawa klasycznego (256). 2. Niemcy - wraz z Austrią i Holandią - należą do krajów, gdzie wpływ prawa rzymskiego zaznaczył się szczególnie silnie. zyskało ono tutaj oficjalne uznanie jako powszechne prawo niemieckie. Miało jednak charakter prawa subsydiarnego i dlatego nie wyparło w całości prawa zwyczajowego. 3. Kraje, w których własne prawa zwyczajowe były dość rozwinięte, by przeciwstawić się naciskowi prawa rzymskiego. Do nich należą: północna Francja, Niemcy w zasięgu Zwierciadła Saskiego, Polską, Węgry, Szkocja. W krajach tych wpływ prawa rzymskiego był ograniczony. 4. Kraje, które dzięki swemu położeniu i innym względom nie odczuły głębiej wpływów prawa rzymskiego: Rosja, kraje skandynawskie, bałkańskie, Szwajcaria. Powstały tam własne prawa oparte jednak na pojęciach pokrewnych prawu rzymskiemu (194). Anglia i Irlandia należą do krajów, które stworzyły własne prawo, całkowicie odmienne od systemu i pojęć prawa rzymskiego (181, 46?, 468). Podobnie na nowych pojęciach prawnych, często przeciwstawnych pojęciom prawa rzymskiego, kształtuje się współczesne prawo socjalistyczne w Związku Radzieckim i w krajach demokracji ludowej. Rzecz ciekawa, że prawo rzymskie, przeniesione przez Holandię na tereny dawnych kolonii holenderskich, obowiązuje po dziś dzień jako prawo rzymsko-holenderskie (roman-dutch law) w południowej Afryce i na Cejlonie. 280. Carolina. Ustawodawstwo Rzeszy odgrywało w dobie jej rozkładu bardzo ograniczoną rolę. Zawdzięczamy mu jednak ustawę o kapitalnym znaczeniu dla rozwoju prawa karnego w Niemczech i poza Niemcami, mianowicie tzw. Carolinę. Ustawa ta (Constitutio Criminalis Carolina) została ogłoszona przez cesarza Karola V w r. 1532. Doprowadziła ona do pewnego ujednolicenia prawa karnego w Niemczech - w podobnej mierze, jak tego dokonała recepcja prawa rzymskiego w dziedzinie prawa prywatnego. Carolina miała również jedynie charakter posiłkowy w stosunku do praw partykularnych, bowiem zamieszczona w niej tzw. klauzula salwatoryjna precyzowała, że Carolina wchodzi w życie na terenie całej Rzeszy. jednak bez naruszenia mocy poszczególnych praw terytorialnych. Tworzyła ona na tyle

rozwinięty system, że mogła stać się podstawą prac naukowych i przyczynić do rozwoju prawa karnego. Dlatego Carolinę recypowano częściowo również poza granicami Rzeszy, jak np. w księstwie mediolańskim i w Szwajcarii. W Polsce posługiwano się nią w sądach miejskich, na Litwie stosowano ją posiłkowo także w sądach grodzkich i ziemskich. Wprowadzenia Caroliny w XVI w. nie można oceniać z perspektywy słusznych zarzutów, jakie jej stawiano już w XVIII w. Wprowadzenie jej bowiem oznaczało w XVI w. postęp w dziedzinie prawa karnego materialnego i procesu karnego. śączyła ona w sobie normy prawa karnego stosowane w Niemczech z niektórymi postępowymi osiągnięciami najwyżej w ówczesnej Europie rozwiniętego karnego prawa włoskiego. Przypomnieć tu trzeba, że świat starożytny nie wykształcił żadnego właściwie systemu prawa karnego. Wielką zasługą prawników włoskich było stworzenie podwalin nauki prawa karnego (35). W taj dziedzinie Włochy wyróżniały się i w czasach późniejszych. Z Włoch wywodzić się będą w XVIII i XIX w. postępowe i oświecone koncepcje, które torowały drogę światowemu rozwojowi prawa karnego. Carolina zawiera przepisy z zakresu prawa karnego materialnego i prawa karnego formalnego (procesu), które potraktowane zostało szerzej. W dziedzinie prawa karnego materialnego Carolina: a) odrzuciła dawną zasadę, że o przestępstwie decyduje skutek zewnętrzny czynu (57), bez względu na zamiar sprawcy; dlatego też Carolina przewidziała, choć w ograniczonym zakresie, karalność usiłowania: b) odróżniała wyraźnie winę umyślną (zły zamiar) od winy nieumyślnej; dlatego też przewidziała możliwość uniewinnienia sprawcy, który dopuścił się - w obronie koniecznej - czynu zagrożonego karą; c) wykluczała praktykowaną w średniowieczu dopuszczalność wykupienia się od kary i uznała w zasadzie jedynie karę publiczną; d) traktowała karę przede wszystkim jako środek mający odstraszyć innych (prewencja generalna); dlatego przewidziała bardzo surowe kary, często karę śmierci, i to w wielorakich formach, zależnie od rodzaju przestępstwa; e) dopuszczała możliwość stosowania analogii w odniesieniu do przestępstw w niej przewidzianych; otwierało to szerokie pole do samowoli sądu. Jak z tego widać, Carolina zawierała szereg przepisów postępowych w stosunku do średniowiecznych zasad prawa karnego (57). W dziedzinie procesu istotną cechą Caroliny było zapewnienie pierwszeństwa przed tradycyjnym postępowaniem skargowym (akuzatoryjnym) postępowaniu inkwizycyjnemu. Pierwotnie, w średniowieczu stosowano takie samo postępowanie w sprawach cywilnych i karnych (57). W postępowaniu skargowym rozpoczęcie procesu zależało wyłącznie od woli strony. Sędzia mógł działać dopiero po otrzymaniu skargi powoda lub pokrzywdzonego. System talii nie gwarantował karalności przestępstw i dlatego w średniowieczu wprowadzano różne postępowania specjalne dla ścigania przestępstw, jak np. postępowanie rugowe (57). Później dopiero wprowadzono odrębny proces dla spraw cywilnych i dla spraw karnych, i tak np. Carolina zajmuje się wyłącznie procesem karnym. Wielki wpływ na rozwój obu procesów wywarło sądownictwo kościelne, które wykorzystało zasady prawa rzymskiego, jak np. dopuszczalność apelacji od wyroku sądowego (93). W procesie przewagę zdobyło postępowanie pisemne nad

postępowa niem ustnym. W procesie karnym postępowanie skargowe, rozpoczynające się wniesieniem skargi przez pokrzywdzonego, zaczęło już w XIII w. ustępować procesowi inkwizycyjnemu. Oto jego najbardziej typowe cechy: a) proces wdrażał sędzia z urzędu, na podstawie informacji, przeciw osobie posądzonej o czyn występny; b) sędzia łączył w sobie funkcje prowadzącego dochodzenie, oskarżyciela i niemal zawsze brał udział w wydawaniu wyroku; c) w procesie inkwizycyjnym rozwinął się system tzw. dowodów formalnych; przepisy prawa określały mianowicie z góry, jaką wartość mają poszczególne środki dowodowe, a za najlepszy dowód uznawano przyznanie się oskarżonego do popełnionego czynu (przyznanie się jest królową dowodów - confessio est regina probationum); sędzia dążył więc przede wszystkim do uzyskania takiego dowodu, a prawo pozwalało mu stosować tortury dla wymuszenia przyznania; prowadzić to musiało do potwornych nadużyć; dopiero w procesie nowożytnym, w miejsce omawianej formalnej, czyli legalnej teorii dowodowej wykształci się zasada swobodnej oceny dowodu; d) inaczej niż dawniej, postępowanie było pisemne i w zasadzie tajne. Carolina utrzymała obok postępowania inkwizycyjnego również postępowanie skargowe, w którym inicjatywa wszczęcia postępowania zależeć mogła tylko od osoby zainteresowanej. Tak np. w przypadku porwania czyjejś córki sąd nie mógł nigdy wystąpić z urzędu i jedynie od ojca zależało, czy zechce ścigać przestępcę. W postępowaniu skargowym dopuszczalne było oczyszczenie się oskarżonego przysięgą; co oczywiście również nie gwarantowało sprawiedliwego wyroku (57). Z biegiem czasu proces skargowy został całkowicie zaniechany. Na podstawie Caroliny rozwinął się powszechny niemiecki proces karny. Proces inkwizycyjny przetrwał do XIX w, Został on utrzymany w niektórych kodyfikacjach niemieckich, np. w austriackim kodeksie karnym z r. 1803 i w pruskiej ordynacji kryminalnej z r. 1805, która obowiązywała na terenie Królestwa Polskiego do r. 1876. 281. Kodyfikacje XVIII w. Podobnie jak w innych krajach, w wiekach XVII i XVIII zrodziły się w monarchiach absolutnych tendencje do tworzenia nowoczesnych kodyfikacji, tj. ustaw, które by normowały jakąś większą dziedzinę prawa, uchylając w dodatku równocześnie, o ile możności, moc obowiązującą dawnych norm. W ten sposób za- częły powstawać ustawy określane jako kodeksy, jak kodeks karny, cywilny itp. W niektórych krajach tendencje te szły aż do ujęcia całego systemu prawnego w jednej wielkiej ustawie. Przykładem. takim był Landrecht pruski z r. 1794, który ma swój odpowiednik w późniejszym rosyjskim Zwodzie Zakonów z r. 1832. Podobne obszerne ustawy powstawały już wcześniej, bo na przełomie XVII i XVIII w. w krajach d skandynawskich, a więc w Danii, Norwegii i Szwecji. Potrzeba kodyfikacji wiązała się z samą koncepcją władzy absolutnej. Monarchia absolutna była wszechwładna i znajdowała uzasadnienie do wdarcia się nawet w dziedzinę prawa zwyczajowego prywatnego. Była zainteresowana "dla dobra poddanych" we wprowadzeniu jednolitego prawa dla całego państwa i wszystkich jego mieszkańców. Doktryna "prawa natury" uzasadniała potrzebę wprowadzenia prawa zgodnego z rozumem, dopuszczała więc możliwość kształtowania go w sposób niezależny od dawnej tradycji. Według tego rozwinęła się w

niemieckich monarchiach absolutnych w XVIII w. działalność ustawodawcza w dziedzinie prawa materialnego karnego i cywilnego. Poważny wpływ doktryny prawa natury na rozwój kodyfikacji w krajach europejskich wystąpi jeszcze wyraźniej w dobie Rewolucji Francuskiej i w XIX w. Zagadnieniu temu, jako szczególnie ważnemu, poświęcimy więcej uwagi przy omawianiu rozwoju prawa w państwie burżuazyjnym (369, 530, 531). 282. Kodyfikacje prawa cywilnego. Prace nad kodyfikacją prawa cywilnego nastręczały o wiele większe trudności niż nad dziedziną praw a karnego. Dlatego też owoce tych prac były stosunkowo małe. Czasem, jak np. kodeks cywilny bawarski z r. 1758, opierały się na dawnych feudalnych wzorach. W Austrii intensywne prace kodyfikacyjne prowadzone od czasów Marii Teresy dały ułamkowe rezultaty. Dopiero w r. 1811 Austria doczekała się kodeksu cywilnego, i to o charakterze bardziej nowoczesnym (453). W Prusach długoletnie prace doprowadziły do wydania w r. 1794 obszernego kodeksu, tzw. Landrechtu pruskiego. Kodeks ten obejmował nie tylko prawo cywilne, ale również m. in. przepisy z zakresu prawa państwowego, karnego, administracyjnego i inne; nie obejmował jednak procedury sądowej. Było to olbrzymie dzieło, odznaczające się jednak małą przejrzystością i słabym poziomem techniki kodyfikacyjnej. Landrecht miał w stosunku do praw partykularnych stosowanych w prowincjach pruskich jedynie charakter posiłkowy. Jego wydanie spowodowało początkowo wielki zamęt w prawie pruskim i wywołało z kolei potrzebę jego ponownego uporządkowania. Stopniowo liczne jego działy traciły więc moc obowiązującą, a zastępowano je nowymi kodeksami, np. kodeksem karnym z r. 1851., Jedynie zawarte w Landrechcie normy prawa cywilnego pozostały w swym głównym zrębie nietknięte i obowiązywały (m.in. na ziemiach byłego zaboru pruskiego) aż do uchylenia Landrechtu przez wejście w życie Niemieckiego Kodeksu Cywilnego w r. 1900. Dlatego też Landrecht pruski uważa się potocznie, aczkolwiek niesłusznie, po prostu za pruski kodeks cywilny (446). W Landrechcie zaznaczyły się pewne wpływy burżuazyjne, np. definicja prawa własności jako nieograniczonego władztwa nad rzeczą czy przepisy dotyczące prawa handlowego. Utrzymały się jednak w Landrechcie elementy feudalne, w szczególności uprzywilejowanie stanu szlacheckiego w prawie prywatnym i karnym. Dlatego też, w przeciwieństwie do austriackiego kodeksu cywilnego z r. 1811, nie może on być zaliczony w poczet postępowych kodeksów burżuazyjnych. 283. Kodyfikacje prawa karnego. Bardziej ożywiona działalność ustawodawcza Prus i Austrii w dziedzinie prawa karnego szła w pewnym stopniu za rozwojem doktryn humanitarnych w tej dziedzinie. Klasycznym ich przedstawicielem był włoski myśliciel Cesare Beccaria. Głośny jego traktat o przestępstwach i karach (1764) domagał się zniesienia kar dowolnych i nie przewidzianych prawem, zniesienia kary śmierci i tortur, tajności procesu. Praca ta wywarła olbrzymi wpływ na rozwój prawa karnego w całym świecie. Idee Beccarii w szerokim zakresie wprowadził w życie kodeks karny Wielkiego Księstwa Toskańskiego z r. 1786. W Austrii i w Prusach idee humanitarne zaadaptowała częściowo monarchia oświecona, pragnąc usunąć najbardziej rażące przepisy, które zawierała m. in. Carolina. W Austrii wydane zostały trzy kodeksy karne. W 1768 r. Maria Teresa wydała tzw. Terezjanę (Constitutio Criminalis

Theresiana). W 1787 r. Józef II wydał kodeks nazwany Józefiną, a w r. 1788 - ordynację o postępowaniu karnym, wreszcie w r. 1803 wyszedł nawy kodeks karny, zwany od cesarza Franciszka II Franciscaną. Terezjana nie stanowiła żadnego postępu, niektóre jej przepisy były jeszcze bardziej odrażające od przepisów Caroliny. Natomiast Józefina oznaczała wielki krok naprzód. Idee humanitarne wycisnęły na niej wyraźne piętno. Kodeks zrównał w pełni usiłowanie z dokonaniem. Wprowadził złagodzenie kar, zniósł karę śmierci w postępowaniu zwyczajnym, wprowadził zróżnicowanie kary pozbawienia wolności. Kara śmierci utrzymała się jedynie w postępowaniu doraźnym. Kodeks zerwał z wprowadzoną przez Carolinę zasadą analogii. Za przestępstwo uznano tylko taki czyn, który jest określony w ustawie jako przestępstwo (nullum crimen sine lege). Kodeks zabraniał również wymierzania kar nie przewidzianych w ustawie (nulla poena sine lege). W postępowaniu karnym kodeks zniósł tortury, które zostały zabronione już w r. 1776. Kodeks karny z r. 1803 nie wprowadził wiele nowego w stosunku do Józefiny. Przywrócił wprawdzie karę śmierci, ale tylko jeden jej rodzaj, natomiast złagodził kary pobawienia wolności. W ustawodawstwie karnym pruskim wystąpiły również tendencje postępowe. Tortury zostały zniesione w połowie XVIII w. Prawo karne zostało skodyfikowane w Landrechcie z r. 1794. W przeciwieństwie do konserwatywnego, feudalnego charakteru prawa cywilnego, prawo karne Landrechtu obraca się już w kręgu postępowych pojęć humanitarnych, aczkolwiek w tym zakresie nie dorównuje poziomu Józefiny. V. CHARAKTERYSTYKA FORMY PAŃSTWA 284. Główne cechy wyróżniające. 1. Niemcy aż do upadku I Rzeszy w r. 1806 nie uległy zjednoczeniu. W miarę zanikania władzy cesarskiej liczne terytoria niemieckie przekształciły się w twory państwowe o prawie nieograniczonej suwerenności. Rozbicie terytorialne Niemiec przestało mieć charakter rozdrobnienia feudalnego. Niewielkie powinności książąt na rzecz Rzeszy straciły charakter świadczeń feudalnych z tytułu lennego, jaki miały dawniej, a nabrały znamion świadczeń publicznoprawnych. Rzesza przybrała. charakter federalistyczny. 2. Cesarz nie miał prawie żadnej władzy, a godność jego była raczej symbolem istnienia jedności Rzeszy. Jedynymi organami w Rzeszy o pewnym znaczeniu były Sejm Rzeszy i Sąd Kameralny Rzeszy. Sejm Rzeszy przybrał charakter raczej zjazdu przedstawicieli państw Rzeszy niż reprezentacji stanowej. Dlatego Rzeszę można najlepiej określić jako państwo złożone o charakterze luźnej konfederacji, a nie jako monarchię stanową, 3. W większości terytoriów rozwinęły się formy życia państwowego. Wiele z nich miało charakter monarchii stanowych opartych na podziale władzy między monarchę a reprezentacje stanowe (sejmy krajowe) i inne organa. 4. W większości państw wykształciły się z biegiem czasu formy monarchii absolutnej. Wśród nich główne miejsce zajęły monarchia habsburska i królestwo pruskie. W obu tych monarchiach w XVIII w. rozwinął się absolutyzm oświecony i formy państwa policyjnego.

Rozdział XVIII ANGLIA W OKRESIE MONARCHII ABSOLUTNEJ (OD XVI DO POśOWY XVII W.) I. RYS HISTORYCZNY 285. Wprowadzenie. Objęcie po wyczerpującej wojnie Dwóch Róż tranu angielskiego w r. 1485 przez dynastię Tudorów wyraźnie zaznacza początek nowego okresu dziejów Anglii (161). W XVI w. Anglia stała się widownią daleko idących przemian wewnętrznych i wielkiego rozkwitu gospodarczego. Stworzone zostały podstawy rozwoju kapitalizmu. Anglia stała się też jedną z czołowych potęg gospodarczych świata. Z dynastią , Tudorów związane było wprowadzenie rządów absolutnych. Utrwalił je Henryk VIII (1509 - 1547). Znany jego spór z kurią rzymską o uzyskanie unieważnienia małżeństwa z pierwszą żoną miał głębsze podłoże polityczne konkurencji z Hiszpanią. Spór ten doprowadził do zerwania Anglii z Rzymem. Miało to duże znaczenie dla dziejów wewnętrznych Anglii. Król stanął na czele anglikańskiego kościoła narodowego, który zapewnił mu pełne poparcie. Sekularyzacja dóbr klasztornych powiększyła możliwości finansowe państwa oraz umożliwiła królowi przez rozdawnictwo i sprzedaż skonfiskowanych majątków kościelnych między drobną i nowo kreowaną szlachtę oraz mieszczaństwo zapewnić sobie poparcie tych klas przeciw arystokracji feudalnej. Znalazł oparcie w miastach również dzięki korzystnej dla rozwoju handlu i przemysłu polityce gospodarczej. Na tej podstawie zdołał sobie podporządkować Parlament i przejąć w swe ręce całą władzę państwową. Rządy absolutne córki Henryka VIII, Elżbiety I (1558 - 1603) również nie napotykały na poważniejszy opór społeczeństwa i Parlamentu. Królowa cieszyła się dużą popularnością, gdyż na lata jej panowania przypadły wielkie sukcesy prowadzonej przez monarchię polityki gospodarczej. W 1588 r. uległa rozbiciu u wybrzeży Anglii flota, hiszpańska, tzw. Wielka Armada. Oznaczało to dla Anglii pobycie się najgroźniejszego konkurenta w handlu oceanicznym, jakim w XVI w. była Hiszpania. Po śmierci Elżbiety I nastąpiła era Stuartów, katolickiej dynastii szkockiej, która doszła do tronu w Anglii w r. 1603 w osobach Jakuba I (1603 -1625) i jego syna Karola I (1625 - 1649). Lata panowania Stuartów były okresem zmagań między królewskim absolutyzmem a Parlamentem. Parlament przestał - jak za Tudorów - godzić się z polityką absolutnego władcy. Burżuazja i nowa, średnia szlachta, klasy tworzące skład Izby Gmin, które za Tudorów popierały rządy absolutne, obecnie przeszły do opozycji. Rządy absolutne Stuartów i ich arbitralne decyzje zaczęły działać hamująco na rozwój wolności gospodarczej. Burżuazja zaczęła się domagać udziału w rządach i kontroli nad władzą królewską. Długoletnie, dramatyczne spory monarchii z Parlamentem, które zapoczątkowały ,długi

okres zarysowujących się już rewolucyjnych przemian (1603 - 1688) {294), zakończyły się katastrofą monarchii (312 - 316). Wybuch I Rewolucji burżuazyjnej (1640 -1648) zaprowadził Karola I na szafot i spowodował ukonstytuowanie się Republiki (1649 - 1660). Wprawdzie raz jeszcze Stuartowie powrócą na tron (1660 -1688), raz jeszcze podejmą próbę przywrócenia rządów absolutnych, lecz na próżna. Przewrót dokonany po I Rewolucji, umocnienie pozycji Parlamentu przygotowały grunt do wprowadzenia Anglii na drogę monarchii burżuazyjnej (317 - 318). II. STOSUNKI GOSPODARCZE I SPOśECZNE 286. Akumulacja pierwotna kapitałów. Anglia była pierwszym w Europie królestwem, które przeszło od feudalizmu do kapitalizmu, pierwszym, w którym rozkład stosunków feudalnych doprowadził do zapanowania stosunków kapitalistycznych. Decydującym etapem na tej drodze był omawiany tu właśnie okres XVI i XVII w. Istotne było to, że na tle rozkładu stosunków feudalnych i wzrostu gospodarki towarowo-pieniężnej akumulacja kapitałów rychło przybrała w Anglii charakter pierwotnej akumulacji kapitalistycznej (227). Szlachta, wprowadzając nowy system eksploatacji ziemi, sama przyczyniła się do przyspieszenia rozwoju , kapitalizmu na wsi. Ponadto szlachta angielska związana blisko z miesz- czaństwem zainteresowana była wspólnie z nim rozwojem kapitalizmu, również w przemyśle i w handlu. Należy więc przyjrzeć się kolejno temu, jak wyglądał rozwój kapitalizmu: a) w rolnictwie, b) w przemyśle, c) w handlu. 287. Rozwój kapitalizmu w rolnictwie. Wiek XV był w całej Europie okresem zmniejszenia dochodów feudalnych z ziemi i zubożenia szlachty, równocześnie zaś okresem wzrostu zamożności mieszczaństwa (227). Był to wynik rozwoju gospodarki towarowo-pieniężnej, która jest symptomem i zaczątkiem rozkładu stosunków feudalnych. Sytuacja ta wywołała wśród szlachty wzrost aktywności gospodarczej. Mogła ona prowadzić w różnych kierunkach. W krajach na wschód od śaby aktywność ta szła w kierunku wzrostu eksploatacji chłopów (289) i rozwoju gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej. Doprowadziło to do umocnienia się feudalizmu i zaostrzenia poddaństwa. Akumulacja kapitałów nie mogła stać się akumulacją kapitalistyczną wobec zrujnowania chłopów i złej gospodarki rolnej. W Anglii rozwój stosunków , wiejskich poszedł w innym kierunku. Szlachta angielska, szczególnie dotkliwie dotknięta skutkami wojny Dwóch Róż, w inny sposób doszła do powiększenia własnych dochodów mianowicie przez przejście na gospodarkę hodowlaną. Wełna, która była zawsze ważną pozycją w gospodarce angielskiej, stanowiła dawniej przedmiot eksportu dla sukienników we Flandrii i we Włoszech (162). Tymczasem od XV w. wełnę Anglia zaczęła przerabiać sama, a. jej przemysł sukienniczy wkrótce zajął czołowe miejsce w Europie. Otworzyło to przed szlachtą możliwość wysoko rentującej się hodowli owiec, co wymagało j jednak wielkich przestrzeni gruntów przekształconych na pastwiska. Szlachta w XVI w. wzbogaciła się niewątpliwie przez uzyskiwanie sekularyzowanych dóbr

klasztornych, rozdawanych, bądź też sprzedawanych przez Henryka VIII. Większe jednak korzyści uzyskała z akcji tzw. grodzenia. Mianem grodzenia określano. sposób zagarniania przez szlachtę gruntów gminnych i chłopskich dla scalenia ich w większe powierzchnie, z kolei zmieniane na pastwiska. Akcja ta, której początki przypadają już na XIV w., dokonywała się kosztem chłopów, których wydalano z ziemi, a ich zabudowania często zaorywano. Postępowanie to przybrało największe nasilenie dopiero po rewolucji - w XVII w. W ten sposób zniknęło wiele wsi angielskich. Szlachta zyskiwała na tym, zyskiwała także gospodarka krajowa, lecz koszt ponosili chłopi wywłaszczeni i pozostawieni własnemu losowi. O ile w krajach zaostrzonego poddaństwa nieszczęściem chłopów było ich przywiązanie do gruntów, o tyle w Anglii doznali oni największej krzywdy przez przymusowe wydalanie z ziemi. Równolegle rozpowszechnił się w tym czasie system dzierżaw; czyli ferm. Szlachta, właściciele gruntów wydzierżawiali je farmerom, którzy wykorzystywali zubożałych chłopów jako robotników najemnych. System ten tworzył możliwości udoskonalenia techniki rolnej, dokonywania inwestycji i podwyższania produkcji. Anglia zajęła w XVII i XVIII w. w Europie przodujące miejsce w produkcji rolnej. Jak więc widzimy, w miejsce wyzysku feudalnego wtargnął w stosunki wiejskie nowy element - wyzysk kapitalistyczny. Przemiany na wsi angielskiej i rozwój stosunków kapitalistycznych w rolnictwie miały doniosłe znaczenie: a) zapewniły one zwiększenie wydajności rolnictwa, wzbogaciły szlachtę i skierowały jej zainteresowania ku kapitalistycznym inwestycjom produkcyjnym; b) nie doprowadziły do skurczenia się rynku wiejskiego; podkreślić bowiem trzeba, że przemiany te przyczyniały się także do podniesienia zamożności bogatszych chłopów, którzy również przeprowadzali grodzenie i zaokrąglali swe posiadłości; c) ofiarą przemian były masy ludowe; zarówno przez akcję grodzenia, jak i przez wprowadzanie w dzierżawach systemu najmu zmniejszyło się w rolnictwie zapotrzebowanie na siłę roboczą; olbrzymia liczba ludności chłopskiej pozostała bez dachu nad głową; nastąpił jej masowy odpływ do miast, a to z kolei umożliwiło rozbudowę przemysłu kapitalistycznego; powstawała nowa klasa - proletariat. 288. Rozwój kapitalizmu w przemyśle. Jak wyżej wspominaliśmy, już w XV w. powstał w Anglii przemysł sukienniczy. Stał się on w XVI w. podstawowym źródłem bogactwa Anglii. Zapotrzebowanie rozbudowującego się przemysłu sukienniczego na surowiec w postaci wełny wywarło wyżej opisany doniosły wpływ na rozwój rolnictwa. Rozwijały się też inne dziedziny przemysłu, jak np. przemysł metalowy. Organizacja przemysłu opierała się na manufakturach. W ramach merkantylnej gospodarki państwowej powstały nowe ośrodki przemysłowe (Coventry, Norwich). Rozwój przemysłu hamowany był istniejącą jeszcze organizacją cechową i przysługującymi cechom monopolami. Stąd często manufaktury powstawały poza miastami, w ośrodkach wiejskich. Rozwój przemysłu skrępowany był również przywilejami monopolowymi przyznawanymi różnym osobom lub grupom. Przyznawano np. danej osobie monopol produkcji mydła, innej kompanii handlowej wyłączne prawo do uprawiania handlu z określonym krajem itp. Wszystkie te monopole krępowały wolną

konkurencję i dlatego wywoływały od samego początku XVII w. opozycję burżuazji przeciw królom, którzy nimi dysponowali. Przemysł stosował już w XVI w. formy wyzysku kapitalistycznego. Wydany przez Elżbietę I w r. 1563 statut o terminatorach regulował obszernie kwestię pracy nie tylko w przemyśle, ale i w handlu oraz w rolnictwie. Określano w nim m. in. maksymalne wynagrodzenie, czas pracy, który w zimie wynosił ponad 12 godzin, a w lecie jeszcze więcej. W jeszcze gorszych warunkach znaleźli się ludzie wywłaszczeni z ziemi, którzy nie znaleźli pracy. Przeciw nim jako nędzarzom i włóczęgom skierowane było tzw. "krwawe ustawodawstwo" (szereg ustaw wydanych w latach od 1530 do 1597 r.). Przewidywało ono karanie włóczęgów chłostą aż do upływu krwi, a włóczęgów schwytanych po raz trzeci karano śmiercią jako złoczyńców i wrogów społecznych. 289. Rozwój kapitalizmu w handlu. Również i w handlu pojawiły się elementy kapitalistyczne. Odkrycie Nowego Świata otworzyło olbrzymie możliwości dla handlu oceanicznego. Wprawdzie w XVI w. dominujące miejsce zajęła tu Hiszpania i Portugalia, ale w czasie tym groźną konkurencją dla tych potęg morskich stawał się morski handel angielski i holenderski. Rozbudowa handlu międzynarodowego była troską monarchii absolutnej i jej polityki merkantylnej (228). Merkantylizm w Anglii szeroko rozwinęła Elżbieta I, m.in. przez popieranie i udzielanie przywilejów nowo powstającym kompaniom handlowym, jak np. Kompanii Moskiewskiej, Kompanii Lewantyńskiej czy Kompanii Wschodnio-Indyjskiej. Na morzach panowała Hiszpania, która wzbraniała wstępu do swych portów obcym statkom, m. in. angielskim. Rywalizacja angielsko-hiszpańska znalazła swój epilog w rozbiciu Wielkiej Armady Hiszpańskiej w 1588 r. Anglia objęła odtąd panowanie nad morzami, które w ciągu XVII w. dzielić jeszcze musiała z Holandią i Francją. Tworzone w Anglii kompanie handlowe miały charakter kapitalistyczny. Towarzystwa takie powstawały na mocy przywileju królewskiego, przyznającego im monopol handlu z określonym krajem. Kompanie były towarzystwami akcyjnymi, ich członkowie ciągnęli zyski (dywidendy) ze wspólnego kapitału w wysokości zależnej od wkładu, tj. od ilaści posiadanych akcji. W dalszym rozwoju akcje mógł posiadać kto chciał i ciągnąć z nich zyski bez żadnej pracy. Stały się one też przedmiotem operacji giełdowych. Kompania Wschodnio-Indyjska stworzyła podstawy przyszłego Imperium Brytyjskiego w Indiach (311, 457). 290. Rozwój stosunków społecznych. Wraz z rozkładem stosunków feudalnych i kapitalistycznymi przemianami gospodarczymi przeobraziły się również stosunki społeczne w Anglii. Zarysowały się wyraźnie nowe struktury. Na wsi na miejsce poddanych pojawili się wzbogaceni chłopi oraz drobni chłopi oddający farmerom swą pracę w najem. Szlachta zaczęła czerpać z ziemi dochody o charakterze kapitalistycznym, a nie w formie rety feudalnej. W miastach pojawiły się ę grupy bogacącego się mieszczaństwa czerpiącego zyski z handlu i przemysłu prowadzonego w sposób kapitalistyczny. Z drugiej strony pojawił się proletariat doznający wyzysku kapitalistycznego. Różnice klasowe między mieszczaństwem a szlachtą zacierały się jeszcze bardziej niż w średniowieczu. Z obu tych grup wyłoniły się siły, które reprezentując podobne interesy wspólnie popierały silne rządy Tudorów, a później za Stuartów współdziałały w Parlamencie i doprowadziły monarchię absolutną do upadku. Oczywiście,

omawiane procesy kapitalistyczne nie zostały jeszcze zakończone. Dokonywały się one wolniej na „zacofanej" północy i w Kornwalii. Istniała nadal na wsi arystokracja feudalna, która nie włączyła się w nurt przemian; istniały kategorie chłopów poddanych, świadczących nadal rentę feudalną; w miastach utrzymywał się też jeszcze przemysł oparty na monopolach cechowych. III. USTRÓJ PAŃSTWA 291. Władza królewska i Parlament. W monarchiach stanowych na kontynencie wprowadzenie rządów absolutnych wiązało się z ograniczaniem lub zupełną likwidacją działalności reprezentacji stanowej. Tymczasem specyficzną cechą absolutnej monarchii w Anglii było to, że Parlament utrzymał się przez cały czas jej istnienia. Okoliczność ta skłania niektórych współczesnych historyków do wyrażania wątpliwości na temat tego, czy w Anglii w ogóle można mówić o absolutyzmie za Tudorów. Jak więc w rzeczywistości układały się stosunki między królem a Parlamentem, czy i w jakim zakresie Parlament ograniczał władzę królewską. Ażeby wyjaśnić tę sprawę, trzeba najpierw powiedzieć, jakie siły społeczne reprezentował Parlament angielski w XVI i XVII w. W Izbie Lordów obok grupy wielkich feudałów, przerzedzonej na skutek wojen z XV w., zasiadali przedstawiciele nowej, przez króla kreowane j arystokracji i nominowani przez niego biskupi. W Izbie Gmin zasiadali przedstawiciele średniej szlachty i mieszczaństwa. Otóż obie te grupy były w wysokim stopniu zainteresowane rozwojem centralizacji państwowej i bardzo dla nich korzystną, podjętą przez Tudorów polityką gospodarczą. Dlatego też Parlament poparł wszelkie poczynania Henryka VIII, zaakceptował również narzuconą przez króla reformę kościoła i oderwanie się kościoła anglikańskiego od Rzymu: Henryk VIII doprowadził do zupełnego podporządkowania sobie Parlamentu. Uchwalona w r. 1539 ustawa Act of Proclamation uprawniała króla do wydawania w szerokim zakresie proklamacji, czyli rozporządzeń, które miały mieć moc obowiązującą na równi z ustawami uchwalanymi przez Parlament. W ten sposób i nieograniczona władza królewska nabrała znamion legalności. Parlament zrezygnował ze swych głównych uprawnień ustawodawczych na rzecz króla i poparł rządy absolutne. Wprawdzie ustawa z r. 1539 została później ograniczona, ale następcy Henryka VIII potrafili wydawać proklamacje z mocą ustawy i sprawować władzę, nie oglądając się na Parlament, bądź też nie wywołując apozycji w jego łonie. Królowa Elżbieta w ciągu 45 lat swych rządów powołała Parlament zaledwie 10 razy. Był to okres świetnego rozkwitu gospodarczego Anglii. Arbitralnie powadzona merkantylna polityka gospodarcza zaczęła jednak z czasem ciążyć wzbogaconej burżuazji. Pragnęła ona sama uzyskać wpływ na zarząd państwa. Opozycja burżuazji wobec rządów absolutnych ujawniła się wkrótce po objęciu tronu przez Stuartów. Parlament zaczął się upominać o swe prawa, lecz napotykał na sztywny opór króla Jakuba I, który w ciągu 22 lat swych rządów zwołał Parlament zaledwie 4 razy. Następca jego, Karol I w ciągu 11 lat panowania rządził w ogóle bez Parlamentu (1629 -1640). Zmagania Parlamentu z władzą królewską w początku XVII w, na- leżą poniekąd do dziejów rewolucji burżuazyjnej i dlatego

omówione zastaną krótko w następnym rozdziale poświęconym Anglii w XVII i XVIII w. (312, 313). Jakiekolwiek były zdobycze Parlamentu w jego walce z królem, Karol I do końca, tj. do swej śmieci w r. 1649, stał nieugięcie na stanowisku, że wobec boskiego pochodzenia władzy królewskiej przysługuje królowi prawo wydawania ustaw bez zasięgania zgody Parlamentu. 292. Organa centralne. Przez stosunkowo krótki czas swego istnienia monarchia absolutna nie rozbudowała szeroko centralistycznego aparatu państwowego. Rada Królewska (171) została zreformowana przez Henryka VIII. Przybrała nazwę Tajnej Rady (Privy Council) i stała się głównym narzędziem absolutyzmu królewskiego. Radę mianował król, w skład jej wchodzili tacy dygnitarze, jak Lord Kanclerz, Kanclerz Szachownicy itp., oraz nowo kreowani Sekretarze Stanu. Dzieje tego urzędu w Anglii są podobne do dziejów sekretarzy francuskich (239). Wyrośli oni ze skromnych urzędników kancelaryjnych i doszli do funkcji ministerialnych. W Anglii było ich tylko 2, a nie 4 jak we Francji. Podział funkcji między nimi opierał się nie na kryterium rzeczowym, lecz terytorialnym. Do sekretarza stanu departamentu północnego należały: administracja północnych hrabstw, sprawy kolonii północnych oraz stosunki z państwami na wschodzie i północy, a więc ze Skandynawią, Polską, Moskwą itp. Drugi sekretarz stanu miał podobną kompetencję w stosunku do południowych prowincji i do państw położonych na południu, jak Francja, Hiszpania itp. (463). Z Rady wyłonił się już za Henryka VII w r. 1487 nowy organ sądowy - Sąd Izby Gwiaździstej. Nazwa wywodzi się od gwiaździstego sklepienia komnaty, w której sąd zasiadał. Sąd ten miał charakter sądu wyjątkowego i ostatniej instancji. Rozpatrywał on głównie szeroko pojęte przestępstwa przeciw bezpieczeństwu państwa. Izba sądziła bez udziału przysięgłych i mogła stosować tortury. Była ona w ręku króla narzędziem walki z przeciwnikami politycznymi, tym bardziej groźnym, że na wzór Izby Gwiaździstej organizowano sądy specjalne w niektórych prowincjach Anglii. Izba Gwiaździsta przetrwała do r. 1641; została zniesiona przez Parlament, który uznał za niedopuszczalną osobistą jurysdykcję króla i jego Rady (313). 293. Stosunek do wyznań. Monarchia absolutna znalazła silne oparcie w kościele anglikańskim. Wspominaliśmy już o znaczeniu zerwania przez Henryka VIII z Rzymem i o powstaniu kościoła anglikańskiego (285). Król stał się jego głową i do niego należała odtąd nominacja biskupów. Kościół anglikański został zorganizowany jako kościół episkopalny, tzn. zachował instytucję episkopatu i utrzymał częściowo liturgię katolicką. Kościół ten stanowił podstawowe oparcie dla monarchii absolutnej. Nie wprowadził on jednak jedności wyznaniowej w Anglii. Już za czasów Elżbiety zaczął się szerzyć w Anglii, bak jak we Francji, kalwinizm, którego zwolenników zwano purytanami. Rozprzestrzenił się on głównie wśród burżuazji, z tym że wśród purytanów powstały dwa odłamy: prezbiteriański i independecki. Bardziej umiarkowani prezbiterianie, reprezentowani głównie przez wielką burżuazję, domagali się stworzenia rozbudowanej hierarchicznie organizacji kościelnej z obieralnymi organami. Independenci natomiast chcieli oprzeć organizację kościelną na gminach niezależnych - zarówno od państwa, jak i od siebie nawzajem. Wszyscy purytanie odrzucali episkopalny system kościoła anglikańskiego, z królem na czele. Te różnice wyznaniowe odegrały później niemałą rolę w okresie rewolucji burżuazyjnej, prowadząc do powstania ugrupowań politycznych, które wiązały przynależność do danej grupy

wyznaniowej z określonym programem politycznym. Dodać trzeba, że do wzrostu napięcia walk politycznych przyczyniły się jeszcze próby przyznania praw katolikom. Za Stuartów różnice wyznaniowe Anglii przyczyniały się do wzrostu opozycji przeciw monarchii absolutnej. Kościół anglikański, popierany przez Karola I, przystąpił do prześladowania purytanów. Posiadał zaś ku temu środki w formie istniejącego od czasów Elżbiety I Sądu Wysokiej Komisji. Był to sąd inkwizycyjny, który stał na straży czystości wiary oraz przepisów kościoła anglikańskiego i w imię tego ścigał purytanów występujących przeciw absolutnej władzy królewskiej. Na zjeździe duchowieństwa anglikańskiego w r. 1640, w okresie ostrego konfliktu króla z Parlamentem, uchwalono tezę, która podkreślała boskie pochodzenie władzy królewskiej i potępiała wszelki zbrojny opór przeciw królowi. Tezy takie spotkały się z najostrzejszym protestem burżuazji, jednoczyły one purytańską burżuazję do walki przeciw królowi. IV. CHARAKTERYSTYKA OKRESU 294. Główne cechy wyróżniające. 1. Monarchia absolutna w Anglii trwała stosunkowo krótko, bo tylko półtora wieku (1485 - 164011648). 2. Monarchia absolutna powstała w oparciu o silny sojusz króla z mieszczaństwem i drobną szlachtą. 3. Specyficzną cechą monarchii absolutnej w Anglii było to, że przez cały czas jej istnienia utrzymał się Parlament. Tłumaczy się to specyficznym układem sił społecznych reprezentowanych w Parlamencie w XVI w. Rozwijające się stosunki kapitalistyczne w przemyśle, handlu i rolnictwie czyniły w XVI w. znaczne postępy także na skutek polityki gospodarczej prowadzonej przez monarchię. Dlatego też mieszczaństwo i Prze chodząca w części na pozycje burżuazyjne średnia szlachta popierały za Tudorów ten korzystny dla nich system rządów. 4. W XVII w. burżuazja poczuła się na tyle silna, by objąć kontrolę nad władzą królewską i ubiegać się o udział we władzy. Na osiągniętym już wtedy przez Anglię poziomie kapitalistycznych sił wytwórczych struktura feudalna, mimo podtrzymywania jej przez monarchię absolutną, musiała ulec zniesieniu. 5. Okres panowania Stuartów (I603 - 1648) stanowi zarówno końcowy etap królewskich rządów absolutnych, jak i początkowy etap okresu prze mian wewnętrznych, zakończonego II Rewolucją burżuazyjną w r. 1688. O uzyskanych przed r. 1648 zdobyczach burżuazji będzie jeszcze bliżej mowa w rozdziale poświęconym powstaniu państwa burżuazyjnego w Anglii (XVII - XVIII w.) (312, 313). ozdział XIX ROSJA W OKRESIE MONARCHII ABSOLUTNEJ (POśOWA XVII - XVIII W.) I. RYS HISTORYCZNY

295. Wprowadzenie. Druga połowa XVII w., a w jeszcze większym stopniu wiek XVIII były w dziejach Rosji okresem przełomowym. W czasie tym umocniła się niezwykle międzynarodowa potęga polityczna Rosji, przeprowadzono bardzo głębokie reformy, sięgające do wszystkich dziedzin życia wewnętrznego kraju. Miały one na celu wydobycie Rosji z pewnego zacofania, datującego się od czasów panowania Tatarów i utrzymującego się na skutek kryzysu wewnętrznego, który Rosja przeżywała w początku XVII w. (206). Ponieważ w dziejach wewnętrznych Rosji najbardziej zaważyły okresy panowania Piotra I, następnie zaś Katarzyny II, należy w dalszym toku mieć głównie na uwadze reformy przeprowadzone przez tych monarchów. W ten też sposób zarysowuje się podział omawianego okresu monarchii absolutnej na trzy etapy: 1) etap kształtowania się monarchii absolutnej w drugiej połowie XVII w.; 2) etap, obejmujący pierwszą połowę XVIII w., umacniania się monarchii absolutnej ad panowania Piotra I; 3) etap drugiej połowy XVIII w., dalszego rozwoju monarchii absolutnej pad wpływem reform Katarzyny II. Z panowaniem Piotra I (1682 - 1725) wiązały się rozbudowa potęgi politycznej Rosji, przebudowa ustroju gospodarczego i społecznego, wreszcie reforma bądź powołanie do życia nowego aparatu państwowego. Dla dziejów politycznych Rosji podstawowe znaczenie miała wojna północna (1700 - 1721), która po klęsce zadanej Szwecji otworzyła Rosji d. szeroki dostęp do Bałtyku (Karelia, Estonia, Inflanty). Rosja z wojny północnej wyszła jako potęga europejska. Po umocnieniu i zabezpieczeniu państwa na zewnątrz Piotr I przystąpił z niezwykłą energią do przeprowadzenia reform wewnętrznych, w których wzorował się częściowo na przykładach niektórych krajów zachodnioeuropejskich. Budowanie monarchii absolutnej w oparciu o szlachtę i biurokrację wpłynęło na zaostrzenie walki klasowej i prowadziło do pogorszenia losu chłopów oraz do wybuchu powstań ludowych, jak np. powstania nad Donem pod wodzą Kondratija Buławina (1707 - 1708), brutalnie tłumionych przez cara. Dalszy wzrost potęgi państwa rosyjskiego zaznaczył się w okresie panowania Katarzyny II (.1762 - 1796). Wtedy dopiero wojna z Turcją zapewniła Rosji dostęp .do Morza Czarnego. Przez rozbiory Polski Rosja rozszerzyła swe panowanie na prawobrzeżną Ukrainę, Białoruś, Litwę i Kurlandię. Na okres ten przypadły dalsze ruchy rewolucyjne na wsi. Olbrzymie rozmiary przybrało wielkie powstanie chłopskie pod wodzą Jemieljana Pugaczawa (1773 - 1775), które zostało krwawo stłumione. Szlachta i opierająca się na niej monarchia poczuły się zagrożone rewolucją społeczną na wsi. Wpłynęło to na przeprowadzenie przez Katarzynę II reform, które polegały na zwiększeniu przywilejów szlachty i zapewnieniu jej większego jeszcze niż dotąd udziału w aparacie państwowym. Monarchia absolutna w Rosji przetrwa do XIX w., a nawet do wieku XX. Za panowania Aleksandra I (1801- 1825) wkroczy ona na nowe drogi reform wewnętrznych (480, 491). W rozdziale niniejszym zwracać będziemy uwagę kolejno na reformy Piotra I i Katarzyny II. Niezwykle doniosłe reformy Piotra I uległy w znacznej mierze załamaniu po jego zgonie. Później przeprowadzone reformy Katarzyny II odbiegać już będą daleko od koncepcji politycznych Piotra I.

II. STOSUNKI GOSPODARCZE I SPOśECZNE 296. Reformy gospodarcze Piotra I. Rosja późno wyszła ze stagnacji gospodarczej, w jakiej znalazła się na przełomie XVI i XVII w. (207). W połowie XVII w. istniał już ogólnonarodowy rynek rosyjski. W drugiej, połowie XVII w. nastąpił dalszy wzrost gospodarczy, pojawiły się manufaktury, ożywił się handel. Rozwój gospodarczy jednak hamowany był nadal przez liczne czynniki. Monarchia absolutna, opierając się na bojarach, nie była zdolna wytworzyć bardziej nowoczesnego i fachowego aparatu, który by mógł nadać kierunek scentralizowanemu państwu. Handel miał bardzo ograniczone powiązania międzynarodowe przez brak właściwego dostępu do morza. Jedyny port rosyjski, okresowo zamarzający, Archangielsk, zwiększał wprawdzie wydatnie swe obroty, ale było to dalekie ad zaspokojenia potrzeb handlu rosyjskiego. Dopiero Piotr I zdołał pchnąć gospodarkę rosyjską na nowe tory. 1. Piotr I wybił „okno Rosji na morze" przez zdobycie na Szwecji zajmowanych przez nią prowincji nadbałtyckich. Podniesienie eksportu płodów rolnych umożliwiło stworzenie przemysłu. 2. Piotr I, przez skoncentrowanie olbrzymiego wysiłku na budowie manufaktur, z żelazną konsekwencją doprowadził do powstania przemysłu rosyjskiego. W przeciągu krótkiego czasu kraj cały pokrył się siecią manufaktur, przystąpiono do budowy dróg, powstały całe nowe okręgi przemysłowe. Merkantylna polityka monarchii nie była oczywiście w stanie przeobrazić Rosji w kraj przemysłowy. Rolnictwo nadal dominowało w gospodarce rosyjskiej, jednak własny przemysł stworzył podstawy do uniezależnienia się Rosji od krajów obcych. 3. W sposób gwałtowny podjętym reformom gospodarczym towarzyszyły daleko posunięte reformy społeczne. Należało je dostosować do potrzeb rynku pracy, do konieczności stworzenia aparatu kierowniczego w gospodarce i również fachowego aparatu zarządu państwem. Reformy te pociągnęły za sobą podniesienie stanu mieszczańskiego, który mógł zakładać i kierować manufakturami, rozwijać handel, a także wejść do kadry urzędniczej. 4. Reformy szły następnie w kierunku pełnego wykorzystania szlachty do służby państwu, a więc do ścisłego jej podporządkowania monarchii przy oddaniu w jej ręce służby wojskowej i wykorzystaniu w administracji państwa. Reformy te nadały specyficzną treść klasową rosyjskiej monarchii absolutnej. Nauka określa ją jako monarchię "urzędniczo-szlachecką". W ten sposób przeprowadzone reformy gospodarcze legły całym ciężarem na chłopach. Do znoszonego przez nich jarzma pracy pańszczyźnianej na roli dołączony został trud pracy w manufakturach, na chłopów spadł również ciężar służby wojskowej. 297. Szlachta. Dawno zapoczątkowany proces, zmierzający do zatarcia różnic między obu warstwami szlachty, bojarami i dworianami (208), zastał doprowadzony w XVIII w, do końca. Ostatecznie powstał jeden zamknięty stan szlachecki - dworiaństwo. W 1714 r. Piotr I zniósł również różnicę między pomiestiami a wotczynami (198). Reformy Piotra I nałożyły na szlachtę wiele

uciążliwych obowiązków, a przywileje wydawane dla miast ograniczały wyłączność niektórych uprawnień szlachty. Te celowe reformy Piotra I spotkały się z niezadowoleniem szlachty, która później za Katarzyny II odzyska wiele swych dawnych uprawnień. 1. Sposobem nabycia szlachectwa było urodzenie z ojca szlachcica. Można je było też nabyć przez nadanie cesarskie. Otóż Piotr I otworzył szerszy dostęp do szlachectwa, które można było nabyć przez osiągnięcie pewnej rangi w służbie wojskowej albo cywilnej. Sprawę tę regulowała wydana w r. 1733 Tabela o rangach, która określała warunki nabycia przez nieszlachcica szlachectwa osobistego lub dziedzicznego. Stworzyła ona dla mieszczaństwa szerokie możliwości wejścia do stanu szlacheckiego. W podobny sposób we Francji powstała szlachta urzędnicza (232). Szlachta rodowa niechętnie patrzyła na te możliwości rozszerzania się kręgu uprzywilejowanych, toteż Katarzyna II zaostrzy warunki określone w Tabeli o rangach, w przywileju dla szlachty z r. 1785, który wprowadzi znaczne utrudnienie w nabywaniu szlachectwa dziedzicznego. 2. Szlachta miała dotąd wyłączne prawo posiadania dóbr ziemskich, Piotr I popierając manufaktury pozwolił kupcom, którzy zakładali manufaktury we wsiach, nabywać całe wsie razem z chłopami. Również i to ustępstwo na rzecz mieszczaństwa zostanie później odwołane przez Katarzynę, która przywróci szlachcie wyłączne prawo posiadania dóbr nieruchomych jak i chłopów pańszczyźnianych. 3. Piotr I nałożył na szlachtę ciężki obowiązek odbywania służby państwowej, i to dożywotniej od 15 roku życia. Służbę tę szlachta wykonywała w wojsku albo w służbie cywilnej. Rozpoczynać ją trzeba było od najniższego stopnia (w wojsku od szeregowego). System ten zapewnił Piotrowi I organizację stałej armii i trzymanie szlachty w ryzach. Po jego śmierci przepisy o służbie państwowej zaczęły łagodnieć, a za Katarzyny II zostały zniesione. 4. Mimo tych ograniczeń szlachta, zachowując wiele dawnych praw feudalnych, pozostała najbardziej uprzywilejowanym stanem. Pozycja jej wzrosła jeszcze za Katarzyny II, która po stłumieniu powstania Pugaczowa w r. 1775 potwierdziła i rozszerzyła jej przywileje. Szlachta korzystała z przywilejów w sądzie (nie podlegała karom cielesnym itp.), w służbie państwowej (awansowała kilkakrotnie szybciej niż nieszlachta),wreszcie miała przywileje podatkowe (była zwolniona od podatków osobistych, tzw. podusznego). Przywilej Katarzyny II z r. 1785 stworzył rodzaj samorządu szlacheckiego (302). 298. Mieszczaństwo. Mieszkańcy miast, posadskije ludi, otrzymali w tym czasie nazwę mieszczan. Polityka Piotra I stworzyła warunki korzystne do podniesienia znaczenia ludności miejskiej, zwłaszcza jej górnej warstwy, tj. kupców. Kupcy otrzymali znaczne przywileje w związku z zakładaniem manufaktur i przedsiębiorstw, uzyskiwali pożyczki, zwolnienia podatkowe i korzystne zamówienia dostaw dla państwa oraz prawo nabywania majątków ziemskich. Prowadziło to do pogłębienia różnic prawnych między różnymi warstwami miejskimi. W 1721 r. wprowadzono podział mieszczaństwa na obywateli regularnych, dzielących się na 2 gildie, i nieregularnych. Katarzyna II w r.1785 podzieliła ludność miejską na 6 kategorii. Podział ten wiązał się z większymi lub mniejszymi przywilejami dla

kategorii wyższych i z obciążeniem kategorii uboższych większymi ciężarami podatkowymi i wojskowymi (dostarczanie rekrutów). Podobne zróżnicowanie stanu mieszczańskiego odpowiadało interesom klasy feudałów, gdyż różnice i celowo podsycane antagonizmy w obrębie mieszczaństwa zapobiegały tworzeniu się zwartego stanu mieszczańskiego, który mógłby stać się groźny dla feudałów. Piotr I dążył też do zreformowania ustroju miast, później za Katarzyny II została stworzona w r. 1785 nowa organizacja władz miejskich, która utrzymała się aż do r. 1870. Wprowadzono tu pewne formy samorządu, jednak bardzo ściśle podporządkowanego władzom gubernialnym. Organami tego samorządu były ogólne zebrania, które wybierały prezydenta miasta, powszechna duma i duma 6 radnych. 299. Ludność wiejska. Koszty dokonywujących się w Rosji przemian gospodarczych ponosili chłopi. Stopień zaostrzenia stosunków poddańczych doszedł w XVIII w, do punktu szczytowego. Można w tym czasie wyróżnić 3 podstawowe kategorie ludności chłopskiej. 1. Najliczniejszą kategorią byli chłopi pańszczyźniani prywatni. Ich położenie gospodarcze i prawne było też najgorsze. Musieli odrabiać bardzo wysoką pańszczyznę, obciążeni byli wysokim podatkiem (poduszne), musieli dostarczać rekruta do wojska, podlegali wyłącznie sądownictwu pańskiemu. Panowie traktowali chłopów jak niewolników, sprzedawali ich z ziemią albo bez niej, wynajmowali chłopów do fabryk, przy czym wynagrodzenie za ich pracę dostawało się panu (209). 2. Nieco korzystniejsze niż dawniej (199) było położenie chłopów państwowych. Liczba ich stale malała na skutek przechodzenia licznych dóbr państwowych w ręce szlachty. W takim zaś wypadku stawali się oni prywatnymi chłopami pańszczyźnianymi. 3. Osobliwą kategorię tworzyli chłopi posesyjni, którzy początek swój zawdzięczali rozbudowie przemysłu. Tworzyli oni siłę roboczą w manufakturach. Właściciele manufaktur, zarówno szlachta, jak i kupcy, mogli nabywać wsie wraz z chłopami, jednak pod warunkiem, że wsie i chłopi stanowić będą przynależność danego przedsiębiorstwa. W ten sposób ta kategoria chłopów zaspokajała potrzeby rynku pracy, gdyż odrabiali oni niejako swą pańszczyznę w formie pracy w fabryce. Położenie tej kategorii chłopów nie było lepsze od położenia chłopów pańszczyźnianych. Niezwykły wyzysk chłopów wywoływał gwałtowną walkę klasową i powstania chłopskie, w których chłopi ponosili straszliwe Klęski. Monarchia absolutna, której .gospodarczą podstawę stanowiła praca chłopów, sprzymierzała się tym silniej ze szlachtą dla zapobieżenia grożącym jej stale powstaniom chłopskim. Wycisnęło to szczególne piętno na charakterze rosyjskiej monarchii absolutnej i jej państwowego aparatu. III. USTRÓJ PAŃSTWA 300. Władza cesarska. W 1721 r. senat ogłosił cara Piotra I cesarzem (imperatorem) Wszech Rosji. Rosja stała się cesarstwem. Inne

ustawy głosiły, że cesarz jest samowładnym monarchą (samodzierżcą), wolnym od składania komukolwiek na świecie sprawozdania ze swej działalności. Mimo pewnych prób ograniczenia władzy cesarskiej po śmierci Piotra I, władza ta utrzymała się jako absolutna i nie podlegająca niczyjej kontroli. Wyrazem absolutyzmu cesarskiego było i to, że cesarz nie podlegał żadnemu prawu, nawet prawu sukcesji tronu. Według ukazu Piotra I cesarz miał bowiem prawo do wolnego nominowania swego następcy. Przypomnieć warto, że nawet we Francji istniały prawa fundamentalne, które dotyczyły sukcesji tronu i które obowiązywały nawet absolutnego króla Francji (237): Ten brak prawnego uregulowania sukcesji tronu okazał się zresztą fatalny i wywołał w XVIII w. kilka rewolucji pałacowych. Ostatecznie dopiero Paweł I wprowadził w r. 1797 dziedziczność tronu na zasadzie primogenitury z pierwszeństwem linii r męskiej. Cesarz sam stanął na czele kościoła prawosławnego, zniósł patriarchat, a dla zarządu cerkwią powołał ściśle podporządkowane kolegium, tzw. Święty Synod. W podobny sposób władcy protestanccy organizowali narodowe kościoły w swych krajach (265). 301. Organa centralne. Piotr I,. który znał dobrze praktykę europejskich monarchii absolutnych, zbudował aparat państwowy centralny i lokalny na zasadach centralizmu i biurokratyzmu. Reformy swe przeprowadził niszcząc prawie doszczętnie instytucje istniejące dotąd w Rosji. W drugiej połowie XVII w. obok cara pewnymi uprawnieniami cieszyła się jeszcze Duma Bojarska. Za Piotra I straciła ona swe znaczenie. Nowo wprowadzone przez Piotra I urządzenia zostaną w drugiej połowie XVIII w. zreformowane przez Katarzynę II. Centralny zarząd oparł się - wedle reform Piotra I - na dwóch organach: a) na senacie i b) na kolegiach. 1. Senat Rządzący, utworzony w r. 1711, był organem doradczym cesarza i sprawował zastępczo rządy w czasie nieobecności cesarza. Organizacja Senatu ulegała częstym zmianom. Pierwotnie liczył on tylko 9 osób, później (1716) w skład Senatu powołano prezesów nawo utworzonych kolegiów: Kompetencje Senatu, pierwotnie bardzo wszechstronne, z czasem ograniczone zostały do kontroli nad administracją i do roli sądu najwyższego. W 1722 r. została zorganizowana przy Senacie prokuratura z generał-prokuratorem na czele. Miał on być "okiem monarchy". Sprawował nadzór nad działalnością Senatu i za pośrednictwem podległych mu prokuratorów przy kolegiach i organach lokalnych kontrolował działalność administracji i sądownictwa w całym kraju. Senat został zreorganizowany przez Katarzynę II. Podzieliła go ona na 6 departamentów, z oberprokuratorem przy każdym departamencie, i rozbudowała kompetencje Senatu jako najwyższego sądu (485). 2. Podobnie jak inne monarchie absolutne również i monarchia rosyjska stanęła przed problemem nowoczesnej organizacji władz centralnych, z podziałem ich na resorty ministerialne. Piotr I zlikwidował dawne prikazy (214), które były zaczątkiem podobnej organizacji, a na ich miejsce powołał do życia kolegia w liczbie 10. Liczba kolegiów później wzrosła. Podział kompetencji między nimi opierał się na kryterium rzeczowym, istniało więc np. kolegium do spraw zagranicznych wojskowych, do spraw dochodów państwowych itp. Na czele kolegium stał pre- zes. Każde kolegium miało swoją kancelarię. Jak sama nazwa

wskazuje, były to organa kolegialne, tzn. wszystkie sprawy były wspólnie dyskutowane d i rozstrzygane większością głosów. Podobny system, przy którym nikt nie ponosił osobistej odpowiedzialności za decyzje, był oparty na wzorach zachodnich "ministerstw" w okresie monarchii absolutnej (239, 258). Pewne reformy w strukturze kolegiów przeprowadziła Katarzyna II. Zostaną one zlikwidowane w początku XIX w. przez Aleksandra I i zastąpione właściwymi, nowożytnymi ministerstwami (485). 302. Zarząd lokalny. System monarchii absolutnej wymagał również stworzenia centralistycznej i biurokratycznej administracji lokalnej. Piotr I zlikwidował w r. 1702 samorząd gubny (215) i przeprowadził szereg reform, które z biegiem czasu doprowadziły do powstania hierarchii administracyjnej, obejmującej następujące ogniwa: 1. Kraj dzielił się na gubernie (8, później 20), na których czele stali gubernatorzy podlegający bezpośrednio Senatowi. Kompetencje gubernatorów były bardzo rozległe, w dodatku nie przeprowadzono w Rosji oddzielenia sądownictwa od administracji. Gubernatorzy mieli Więc uprawnienia administracyjne, skarbowe, a także wojskowe i sądowe. 2. Gubernie dzieliły się na prowincje z wojewodami na czele (215). Byli oni podporządkowani gubernatorom. 3. Najniższą jednostką administracyjną były dystrykty z ziemskimi komisarzami na czele. Katarzyna II przeprowadziła dalszą reformę administracji lokalnej, przy czym wzmocniony został wpływ szlachty na administrację. Liczbę guberni powiększono do 51, te zaś podzielono na powiaty. Kilka guberni łączono w większe okręgi, poddane władzy generał - gubernatorów, którzy mieli, zwłaszcza w pogranicznych okręgach, szczególnie szeroką władzę. Podlegali oni bezpośrednio cesarzowi. Na generał-gubernatorów powoływano osoby spośród szlachty, bardzo często generałów. Na czele powiatów stali wybierani przez szlachtę isprawnicy. Zwiększony wpływ szlachty ma administrację lokalną wyrażał się w samorządzie szlacheckim, utworzonym przez Katarzynę w r. 1785. Organem tego samorządu były zgromadzenia szlachty, na szczeblu zarówno guberni, jak i Powiatów. Zgromadzenia te wybierały gubernialnych bądź powiatowych marszałków szlachty, następnie swych przedstawicieli w administracji, np. isprawników. Przedstawiały one też władzom swe klasowe szlacheckie postulaty. Administracja nie była ściśle oddzielona od sądownictwa. Organy jej miały pewne uprawnienia sądowe, a ponadto - wpływ na obsadę stanowisk sędziowskich. Istniał dość skomplikowany system sądownictwa stanowego. Każdy stan - szlachta, mieszczanie i chłopi miał swoje oddzielne sądy, normalnie niższy sąd na szczeblu powiatu, i wyższy sąd na szczeblu guberni. Trzecią instancją dla wszystkich stanów były funkcjonujące w każdej guberni dwie Izby Sądowe, jedna dla spraw karnych i druga dla spraw cywilnych. Instancją najwyższą był Senat. Nadzór nad całym wymiarem sprawiedliwości sprawowali prokuratorzy gubernialni. 303. Wojskowość. Piotr I stworzył nową organizację wojskową, zniósł dawny system ogólnego powołania szlachty pad broń, zlikwidował

wojska cudzoziemskie zaciężne, bezlitośnie stłumił bunt strzelców (208) i w ten sposób zniósł tę tak ważną w XVII w. podstawę wojskowości rosyjskiej. Oparł wojskowość na powszechnym obowiązku służby wojskowej znanym już współcześnie w Prusach: Obowiązek ten narzucony został szlachcie, która obsadzała kadry oficerskie. Rekruta dostarczali chłopi i częściowo miasta. Z biegiem czasu ustalił się system polegający na tym, że pobierano rekrutów co 5 lat, przy czym chłopi musieli dostarczać 1 rekruta na 100 dusz. Był to obowiązek bardzo ciężki, gdyż służba w wojsku była bezterminowa, tzn. do wieku utraty sprawności fizycznej. IV. ŹRÓDśA PRAWA 304. Zjawiska najistotniejsze. Ożywiona działalność ustawodawcza Piotra I i jego następców (liczne regulaminy, ordynacje, ukazy) dotyczyła dziedziny, którą dziś określa się jako prawo administracyjne i finansowe. Natomiast, w przeciwieństwie do innych państw absolutnych, w Rosji nie powstała w XVIII w. żadna kodyfikacja prawa sądowego. Potrzebę jej odczuwano tym bardziej, że Sobornoje Ułożenije z r. 1649 (216) stało się po reformach Piotra I kodyfikacją przestarzałą. Powołana przez Piotra I komisja kodyfikacyjna nie dokonała niczego. W 176ó r. cesarzowa Katarzyna II powołała nową komisję. Komisja ta miała wciągnąć do współpracy wieluset przedstawicieli wszystkich stanów, nie wyłączając chłopów: Sama Katarzyna II opracowała instrukcję dla komisji, pełną wzniosłych i humanitarnych myśli, zaczerpniętych z pisma najbardziej postępowych pisarzy i filozofów współczesnych. Cała ta akcja, obliczona na międzynarodowy efekt, zapewniła Katarzynie II opinię prawdziwie postępowej monarchini wieku Oświecenia i to wśród. takich autorytetów epoki, jak Valtaire czy D. Diderot. W praktyce akcja podjęta przez Katarzynę spaliła na panewce, a komisja, niczego nie zdziaławszy, zaprzestała swej pracy w r. 1768. Wyżej przedstawiony obraz instytucji społecznych i politycznych Rosji nie daje podstaw do tego, by Rosję Katarzyny II zaliczyć do kręgu typowych krajów oświeconego absolutyzmu. Podnieść jednak trzeba, że postępowa myśl Oświecenia znajdowała w Rosji wybitnych przedstawicieli (A. Radiszczew). V. CHARAKTERYSTYKA OKRESU 305. Główne cechy wyróżniające. 1. Druga połowa XVII w. była okresem początkowym kształtowania się monarchii absolutnej w Rosji. 2. Rządy absolutne utrwalił w Rosji Piotr I. Przeprowadził on gruntowne reformy gospodarcze i społeczne, które doprowadziły do umocnienia pozycji szlachty i wyższych warstw ludności miejskiej, przy zupełnym zmiażdżeniu ludności chłopskiej. 3. Piotr I stworzył typowy dla monarchii absolutnej aparat państwowy oparty na centralizmie i biurokratyzmie, na kadrach urzędniczych pochodzenia mieszczańskiego i szlacheckiego oraz na armii i korpusie oficerskim pochodzenia szlacheckiego.

Dlatego rosyjską monarchię absolutną XVIII w. określa się jako monarchię urzędniczo-szlachecką. 4. Wrzenie rewolucyjne wśród uciskanej ludności chłopskiej wpłynęło na zacieśnienie sojuszu monarchii ze szlachtą. Przywileje Katarzyny II dla szlachty ograniczyły prawa zdobyte przez mieszczan i nadały rosyjskiej monarchii absolutnej na wskroś reakcyjny charakter. 5. Monarchia absolutna rosyjska miała pewne cechy wspólne z monarchią absolutną pruską. Tak jak junkrzy w Prusach, tak w Rosji dworiaństwo odegrało decydującą rolę w utrwaleniu feudalizmu zagrożonego rozwojem stosunków kapitalistycznych. 6. Monarchia absolutna rosyjska przetrwa nawet okres likwidacji feudalizmu na wsi (1861- 1864) i utrzyma się formalnie do XX w. (480 i nn.). Rozdział XX CHARAKTERYSTYKA FEUDALNEJ MONARCHII ABSOLUTNEJ 306. Ogólne ujęcie syntetyczne. Zwróciliśmy już uwagę na to, że monarchia absolutna stanowiła formę państwa odróżniającą się szczególnie od dawniejszych, poprzedzających monarchię absolutną form państwa feudalnego. Istota rzeczy tkwiła w tym, że monarchia absolutna wyzwoliła się już w wysokim stopniu z niektórych znamion cechujących państwo feudalne w okresach poprzednich (219). A więc przede wszystkim w monarchii absolutnej nastąpiło wyraźne rozróżnienie między stosunkami publicznoprawnymi a prywatnoprawnymi. Państwo wyzwoliło się z dominujących w nim dawniej cech patrymonialnych i przybrało charakter instytucji publicznoprawnej (236). W stosunku między państwem a jego mieszkańcami dominować przestały stosunki osobiste, przybrały one charakter publicznoprawnego poddaństwa państwowego (230, 270, 281). Monarchia absolutna rozwijała się w okresie rozkładu stosunków feudalnych i narastania kapitalistycznych sił wytwórczych. Stanowiła formę państwa przejściową od państwa feudalnego do kapitalistycznego państwa burżuazyjnego (222). Warto mieć na uwadze i to, że w czasie jej trwania Europa była widownią znacznego przyrostu ludnościowego procesu o doniosłym znaczeniu dla rozwoju jej życia społecznego i gospodarczego. O ile w okresie 500 lat, od r. 1000 do z. 1500, liczba ludności w Europie wzrosła z 42 milionów zaledwie do 69 milionów, to w okresie od r. 1500 do 1750 ludność Europy uległa podwojeniu - z 69 milionów do 140 milionów. 1. Powstanie monarchii absolutnej. Powstanie monarchii absolutnej wiązało się z ograniczeniem uprawnień politycznych nabytych przez stany w okresie monarchii stanowej. W praktyce jej początki wyrażały się najczęściej w znoszeniu przez monarchię zgromadzeń stanowych i w przyjmowaniu przez władcę władzy suwerennej (213, 241, 266). 2. Podstawy gospodarcze. Pojawienie się monarchii absolutnej zbiegało się z początkiem rozkładu gospodarki feudalnej i wzrostem gospodarki towarowo-pieniężnej (227 - 229, 255, 286 - 290, 296). Załamaniu się gospodarki feudalnej na wsi i zmniejszaniu się dochodów szlachty towarzyszył wzrost udziału mieszczaństwa w podziale dochodu społecznego. Dokonująca się akumulacja kapitałów stworzyła potęgę gospodarczą mieszczaństwa (227, 255, 286). Pomoc jego stała się niezbędna dla monarchii, w szczególności w jej zabiegach o wzmocnienie

finansów państwowych i uniezależnianie się od feudałów. Mieszczaństwo było wysoce zainteresowane silną władzą królewską i prowadzoną przez monarchię absolutną merkantylną polityką gospodarczą, popieraniem przez nią handlu, rozwijaniem manufaktur i jej polityką kolonialną (288, 289). Dlatego też sojusz króla z miastami i z drobną szlachtą, skierowany przeciw zagrażającej im potędze możnowładców, umożliwił wprowadzenie i utrwalenie się rządów absolutnych, W dalszym jednak rozwoju swoisty etatyzm gospodarczy, rozwinięty przez monarchię, stawał się niewygodny dla interesów rodzącej się burżuazji (228, 229). Utrzymywanie bowiem przez monarchię absolutną podstawowych struktur feudalnych hamowało rozwój wolności gospodarczej (290). Inaczej nieco niż w Anglii czy we Francji rozwinęła się monarchia absolutna w Rosji, w Prusach ż w Austrii, gdzie - wobec powolniejsze go narastania kapitalizmu - przyczyniła się ona do umocnienia feudalizmu i oparła się na samej szlachcie (270, 302j, 3. Główne cechy. Feudalną monarchię absolutną cechowała nieograniczona i nie podlegająca niczyjej kontroli władza monarchy (235, 236). Zarząd państwa opierał się na zasadach centralizmu i biurokratyzmu. W końcowym okresie monarchia absolutna przybierała charakter państwa policyjnego, a w niektórych państwach wykształcił się absolutyzm oświecony (270, 274). 4. Treść klasowa. W monarchii absolutnej dominowała nadal klasa feudalna. Monarchia absolutna dążyła wprawdzie czasem do likwidacji politycznych przywilejów stanowych, ograniczających jej władzę, sprzyjała działalności gospodarczej miast, otwierała przed mieszczaństwem dostęp do urzędów, lecz nie przyznawała mu żadnych praw politycznych (233, 268, 298). Monarchia absolutna nie umiała jednak złamać gospodarczej i politycznej potęgi klasy feudałów, która nadal władała większością środków produkcji. W niektórych państwach monarchia pozyskiwała sobie mieszczaństwo przez rozszerzanie dostępu dla osób pochodzenia nieszlacheckiego do szlachty, jak np. we Francji (232) i w Rosji (297). Przyczyniało się to do dalszego umocnienia feudalizmu. W Prusach i w Rosji, gdzie rozwój kapitalistycznych sił wytwórczych dokonywał się wolniej niż we Francji czy w Anglii, monarchia absolutna przybrała szczególnie reakcyjny charakter. Interesy dworiaństwa bądź junkrów pruskich zbiegały -się tam najczęściej z interesami monarchii w zwalczaniu sił antyfeudalnych (270, 297). Pozycję szlachty wzmacniało i to, że w jej ręku znajdowało się wiele głównych urzędów oraz armia, gdyż funkcje oficerskie były z reguły zastrzegane dla szlachty. 5. Władza monarchy. Monarchia absolutna stanowiła wprowadzenie w życie koncepcji przygotowanej od dawna przez poglądy nurtujące myśl średniowieczną na temat istoty państwa i jego suwerenności (235 - 236). Istotnie ważnym elementem było rozpowszechnienie wyobrażenia o państwie jako rzeczy publicznej, suwerennej osobie prawnej. Król był organem tego państwa. Był monarchą wszechwładnym, a z tą zasadą wszechwładzy wiązało się objęcie kontrolą państwową wielu tych dziedzin, którymi państwo dotąd się nie interesowało. Powstały nowe agendy państwowe, kierowanie całokształtem gospodarki krajowej, szkolnictwo, opieka społeczna itp. Absolutną władzę króla uzasadniano tym, że dzierży on z łaski Boga mandat nieograniczonej władzy, której lud nie może go pozbawić. Później, pod wpływem swoiście interpretowanego prawa natury, rozwinęły się teorie uzasadniające absolutyzm królewski

względami racjonalnymi. Zrodziło się pojęcie króla jako pierwszego sługi państwa, który wykonywa swą władzę dla dobra ogółu {270). Jedynie król sam interpretował, co jest dobrem obywateli, przy czym kierował się pozaprawnym pojęciem racji stanu. W trosce o "dobrobyt" obywateli wszechwładny monarcha uważał się za powołanego do wkraczania w różnorodne dziedziny życia poddanych i do drobiazgowego ich regulowania przepisami. Całą tę działalność administracyjną państwa, opartą na dużej dowolności i wobec której poddani byli całkowicie bezbronni, określano mianem policji (410, 512). Zwierzchnia władza sądowa w ręku monarchy umożliwiała mu wkraczanie w normalny tok przewodu sądowego oraz wykonywanie sądownictwa osobistego (262, 292). Nadało to monarchii absolutnej charakter państwa policyjnego, krępującego w sposób nieznośny' swobodę poddanych (235, 270). 6. Aparat państwowy. Aparat państwowy monarchii absolutnej opierał się na zasadach centralizmu i biurokratyzmu (235). Na szczeblu centralnym powstały "ministerialne" organa kolegialne, przy czym dążenia monarchii szły w kierunku resortowego podziału kompetencji między "ministrów". Powstały nowe resorty i z nimi związany aparat powołany do kierowania różnymi dziedzinami zarządu państwa (239, 268, 272,293, 301). W rzeczywistości ani we Francji, ani w innych krajach nie doszło do powstania ministerstw nowożytnych, tj. organów zarządzając3·ch określonym resortem, kierowanych przez osobiście odpowiedzialnych ministrów. Tak nazywani ministrowie w monarchii absolutnej byli tylko doradcami króla, gdyż od niego zależały wszelkie decyzje. W monarchii absolutnej rozbudowywano biurokratyczny aparat 10- kalny, zbudowany hierarchicznie, kierowany przez zawodowych, nominowanych urzędników (242, 269, 273, 302). Monarchia absolutna, dążąc do stworzenia jednolitego i sobie tylko podporządkowanego aparatu, znosiła lub ograniczała różne formy samorządu, zarówno miejskiego, jak i stanowego (215, 233, 241s 242, 302). 7. Stosunek do wyznań. Monarchia absolutna dążyła do zupełnego podporządkowania sobie spraw wyznaniowych. Poddani musieli wyznawać religię monarchy jako religię państwową, a innych wyznań nie tolerowano. Kościoły traktowano jako instytucję państwową mającą służyć monarchii. We Francji wyrazem podporządkowania kościoła katolickiego królowi były tendencje gallikańskie (247), w Austrii józefinizm (265); w Rosji cesarz stanął na czele kościoła prawosławnego (360). Podobnie w państwach protestanckich niemieckich czy w Anglii władcy stanęli na czele kościołów narodowych (265, 293). Władcy absolutni, ;z łaski bożej" mieszali się do wewnętrznych stosunków kościelnych i głośno reklamowali swe przywiązanie oraz poparcie dla panującej religii. Związanie władzy absolutnej z działalnością i życiem uznanego kościoła państwowego przyczyniało się niemało do umocnienia rządów absolutnych, służyło głoszeniu zasady lojalności i przywiązania do monarchii absolutnej i dynastii, jako nakazu religijnego i cnoty chrześcijańskiej. 8. Rozwój prawa. Do władcy absolutnego należała w zasadzie cała władza ustawodawcza. Ustawodawstwo królewskie przybrało niespotykane dotąd rozmiary. Monarchia absolutna dążyła do unormowania przepisami, ”policyjnymi" całego życia społecznego, do unifikacji nie tylko zarządu państwa, ale i prawa sądowego. Dawniej rozwijało się ono jako partykularne prawo zwyczajowe. Obecnie zaczęto podejmować kodyfikację całych dziedzin prawa, kierując się względami racjonalnymi i

nie uważając za konieczne respektowanie dawnych praw zwyczajowych (251, 280, 304). 9. Kryzys monarchii absolutnej. Kryzys monarchii absolutnej w jej okresie schyłkowym znajduje wytłumaczenie przede wszystkim w postępujących przemianach gospodarczych torujących drogę kapitalizmowi. W poszczególnych państwach narastały coraz wyraźniej sprzeczności między charakterem wzrastających stale kapitalistycznych sił produkcyjnych a feudalnym sposobem produkcji. Prowadziły one ,do narastania w szeregach rodzącej się burżuazji opozycji wobec panującego feudalizmu i z nim związanych ograniczeń życia gospodarczego. Walka klasowa, podjęta przez burżuazję, doprowadzi w Anglii już w połowie XVII w. do rewolucyjnego obalenia feudalizmu. We Francji do- piero rewolucja burżuazyjna z r. 1789 położy kres feudalizmowi. 10. Absolutyzm oświecony. Monarchia absolutna utrzymała się dłużej w krajach, w których rozwój gospodarczy i narastanie kapitalizmu były powolniejsze niż w Anglii lub we Francji, np. w Prusach i w Austrii. W państwach tych szczególnie silną pozycję miała klasa feudałów. Opierała ona swe znaczenie gospodarcze na pańszczyźnianej eksploatacji chłopów, co wpływało na niski poziom gospodarki wiejskiej i w następstwie hamowało rozwój miast. Prusy i Austria wkroczyły w XVIII w. na drogę reform podjętych w duchu racjonalnych idei Oświecenia i dlatego państwa te zyskały sobie miano monarchii oświeconych (270, 214). Reformy te nie miały na celu ani likwidacji feudalizmu, ani osłabienia władzy absolutnego monarchy. Były to głównie reformy skierowane przeciw najbardziej rażącym przerostom ustroju feudalnego: reformy chłopskie dążące do ograniczenia przerostów poddaństwa, postępowe kodyfikacje prawa karnego i procesu skierowane przeciw zbyt surowym karom i stosowaniu tortur, wprowadzenie tolerancji religijnej wobec wyznań innych niż religia państwowa, rozumne często i korzystne dla państwa reformy gospodarcze, rozciągnięcie opieki państwa nad oświatą. Reformy te, którym nie można odmówić znamion postępowości, prowadziły w rzeczywistości do osłabienia apozycji antyfeudalnej i do umocnienia oraz przedłużenia życia feudalnej monarchii absolutnej. W rzeczywistości też w państwach tych absolutyzm utrzymał się najdłużej w Prusach do i r. 1850, w Austrii do r. 1867. 307. Prawidłowości rozwoju państwa feudalnego. Na zakończenie uwag poświęconych państwu feudalnemu przypomnieć trzeba raz jeszcze o tym, że nauka historii państwa i prawa ma na celu przede wszystkim wykrywanie prawidłowości rozwoju nadbudowy państwowo-prawnej (218). Rozwój państwa feudalnego dokonywał się przez kolejno zmienia- jące się formy państwa od monarchii wczesnofeudalnej, przez rozdrobnienie feudalne, monarchię stanową, do monarchii absolutnej. Na rozwój taki wpływały różne czynniki. Najwyraźniej zaznaczał się wpływ czynników gospodarczych i układu sił społecznych. Spoglądając z dalszej perspektywy historycznej i porównawczej na dzieje państwa feudalnego, stwierdzić możemy, że dają nam one wymowne potwierdzenie i ugruntowanie założeń materializmu historycznego i nauki o wpływie przemian w bazie społeczno-gospodarczej na rozwój nadbudowy. Nie wyklucza ta oczywiście tego, by w skomplikowanych procesach społecznych czynniki ze sfery nadbudowy nie odgrywały również roli pobudzającej rozwój

państwa i prawa. Przypomnijmy wpływ ideologii na przyspieszenie procesów zjednoczeniowych, wpływ ideologii państwowej na ugruntowanie się absolutyzmu czy doktryny merkantylnej, na rozwój gospodarki państwowej i na przyspieszenie przemian. społecznych itp. Do sfery wpływów nadbudowy na kształtowanie się państwa i prawa zaliczyć by można zdumiewające zjawisko oddziaływania prawa rzymskiego na kształtowanie się kultury prawniczej i na rozwój prawa prywatnego w Europie feudalnej. Stwierdzić jednak należy, że Europa recypowała wzory rzymskie w takim tylko zakresie, w jakim były one dostosowane do ówczesnych warunków, w jakim służyły interesom klas panujących (35, 276). Obserwacje te nie zacierają trafności ogólnego wniosku v decydującym wpływie bazy społeczno-gospodarczej na rozwój państwa i prawa feudalnego. Stwierdziliśmy, że przemiany formy państwa związane były z przegrupowaniami w układzie sił klasowych Nowa forma państwa pojawiała się zazwyczaj w okresie napięcia walki klasowej. Zjednoczeniu państwa towarzyszyło napięcie między górną a niższą klasą feudałów, powstaniu monarchii absolutnej - wystąpienie mieszczaństwa jako siły społecznej szukającej w monarchii absolutnej obrony przed klasą feudalną, upadkowi monarchii absolutnej - walka klasowa o charakterze rewolucyjnym, podjęta przez burżuazję przeciw porządkowi feudalnemu. Ewolucję państwa feudalnego cechował stały postęp. Każda z ko- lejnych form państwa feudalnego miała znamiona postępowe w stosunku do formy ją poprzedzającej. Służyła postępowi, tzn. rozwojowi sił wytwórczych i innych wartości społecznych - ale tylko początkowo. Każda bowiem z form państwa stawała się z czasem czynnikiem hamującym postęp i z kolei przechodziła w formę nową. Monarchia wczesnofeudalna stanowiła postęp w stosunku do państwa niewolniczego przez samo przyznanie godności ludzkiej niewolnikom i oparcie porządku społecznego na strukturach feudalnych. Służyła postępowi tak samo i w krajach, które wyszły bezpośredni z epoki wspólnoty pierwotnej. Wprowadziła pokój wewnętrzny w krajach, w których zemsta rodowa i pomoc własna stanowiły dotąd główny lub jedyny sposób służący ochronie bezpieczeństwa osobistego. Wprowadziła pewien ład w stosunkach zachodnioeuropejskich, zanarchizowanych w okresie wędrówek ludów. Okres rozdrobnienia feudalnego, mimo że związany był z zupełną dezintegracją państwa, służył wyzwoleniu sił społecznych, które w ramach monarchii wczesnofeudalnej nie mogły się jeszcze w pełni ujawnić. Właśnie na ten okres przypadały: rozwój miast, postęp w rolnictwie, intensywna aktywność w dziedzinie kultury. W okresie ty m ukształtował się podział społeczny na stany, nastąpiło rozszerzenie się bazy społecznej, na której miała się później oprzeć zjednoczona monarchia. Wprowadzenie feudalnej monarchii stanowej położyło kres anarchii feudalnej i przyczyniło się do ugruntowania zjednoczonego państwa. Jego słabością był swoisty podział władzy między monarchę a uprzywilejowane stany. W monarchii stanowej interes klasowy poszczególnych stanów, a nie interes narodowy wywierał wpływ na decyzje państwowe. Pojawienie się monarchii absolutnej ocenić trzeba również jako zjawisko postępowe. Stanowiła ona okres przejściowy między państwem feudalnym a burżuazyjnym i dlatego też wykazała dużo szczególnie jaskrawych sprzeczności. Monarchia absolutna, podejmując prowadzenie polityki gospodarczej, torowała

początkowo drogę postępowi gospodarczemu i rozwojowi sił wytwórczych. Swym prawnym charakterem różniła się ód poprzednich form państwa feudalnego. Miała ona już znamiona państwa nowożytnego jako państwa suwerennego, osoby prawnej, której organem był monarcha. Rozbudowany został szereg nowych instytucji centralnych i zreorganizowany zarząd lokalny w oparciu o centralizm i biurokratyzm. Zapoczątkowano prace kodyfikacyjne, mające służyć ujednoliceniu prawa. Wiele urządzeń monarchii absolutnej zostanie przejętych przez państwo burżuazyjne. Nie umiała ona jednak przełamać podstawowych struktur feudalnych, nierówności praw i przywilejów stanowych, mimo że podejmowała czasem wysiłki w kierunku ich ograniczenia; nie umiała się wyzwolić od przewagi klasy feudalnej, na której się musiała opierać i dlatego w dalszym swym rozwoju działała hamująco na naturalny rozwój sił wytwórczych. W okresie końcowym monarchii absolutnej coraz wyraźniej objawiały się sprzeczności między feudalizmem a wzrastającymi siłami kapitalistycznymi, szczególnie ostro ujawnił się anachronizm ustroju feudalnego i jego szkodliwe przerosty. Nie chodziło tu tylko o feudalne ramy życia gospodarczego, nie dopuszczające postulowanej przez burżuazję wolności gospodarczej. W schyłkowym okresie monarchii absolutnej, w monarchii policyjnej, zaczęto odczuwać jako rzecz nieznośną nie tylko władzę absolutną monarchy, ale również cały system feudalny, jego podstawy i jego aparat państwowy. Nieznośny był cały ustrój społeczny oparty na nierówności prawa, na przywilejach feudalnych, majątkowych i politycznych, zastrzeżonych klasie feudalnej. Nieznośne były stosunki wiejskie oparte na feudalnej strukturze własności i zależności chłopa od pana. Nieznośne było stanowisko monarchy jako osoby stojącej ponad prawem i korzystającej z uprawnień naruszających poczucie sprawiedliwości u pokolenia, które przyswoiło sobie już teorię podziału władzy Monteskiusza, czy teorię suwerenności ludu Rousseau. Nieznośna była wszechwładza policyjna monarchii, która wkraczała we wszystkie sfery życia jednostki i naruszała jej poczucie wolności. Człowiek, o którego dobrobycie nie decydował on sam, lecz wszechwładne państwo, nie miał żadnej prawnej ochrony, ani też żadnej możliwości obrony swej wolności. I dlatego właśnie upadek monarchii absolutnej musiał pociągnąć za sobą likwidację całego ustroju feudalnego, zejście z pierwszego planu klasy feudałów, przejęcie władzy przez burżuazję i budowanie państwa na nowych podstawach. Nic też dziwnego, że do pierwszych aktów wy danych przez pierwszą Konstytuantę Rewolucji Francuskiej w r. 1789 należały uchwały o zniesieniu praw feudalnych oraz Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela, głosząca suwerenność ludu, żądająca podziału władzy i zapowiadająca równość wszystkich wobec prawa oraz ochronę praw wolnościowych człowieka, których nie znał feudalizm. Zwycięstwo programu politycznego burżuazji i rozwój kapitalizmu pchnęły państwa europejskie na tory kształtowania państwa nowego typu - państwa burżuazyjnego. ozdział XXI ANGLIA W XVII I XVIII W. (DO R. 1832) I. RYS HISTORYCZNY

309. Podział na okresy. Anglia XVIII i XIX w. była widownią dalszego wzrostu gospodarczego i politycznego zapoczątkowanego w XVI w. za panowania Tudorów {286 - 290).Głębokie kapitalistyczne przemiany gospodarcze i w ślad za nimi idące przegrupowania społeczne spowodowały zachwianie się struktur feudalnych i doprowadziły do ukształtowania w Anglii państwa typu burżuazyjnego. Droga ku temu wiodła przez wstrząsy rewolucyjne, które występowały już w pierwszej połowie XVII wieku za panowania Stuartów (285), a które osiągnęły swe punkty szczytowe w I Rewolucji burżuazyjnej w z. 1648 i w II Rewolucji w r. 1688. Dlatego też w dziejach ustrojowych Anglii XVII i XVIII w. wyróżnimy 4 okresy: 1. Okres schyłkowy monarchii absolutnej pod rządami Stuartów 1603 -1648 (312 - 313). 2. Okres Republiki i dyktatury Olivera Cromwella 1648 -1660 (314 - 316). 3. Okres Restauracji Stuartów 1660 -1688 (317 - 318). 4. Okres kształtowania się monarchii parlamentarnej, rozpoczynający się w r. 1688 i trwający faktycznie do r. 1832, tzn. do pierwszej reformy wyborczej o znamionach demokratycznych (319 - 326). 310. Rozwój stosunków gospodarczych i społecznych. Zwróciliśmy uwagę na to, że Anglia już w XVI w. zaczęła wkraczać na drogi prowadzące do kapitalizmu. Objawiało się to procesem akumulacji pierwotnej kapitału (286) i powstawaniem form kapitalistycznych w rolnictwie, w przemyśle i w handlu (287 - 289). Procesy te posuwały się dalej tak szybko, że w drugiej połowie XVIII w. Anglia stała się pierwszym w świecie krajem wielkiego kapitału i przemysłu fabrycznego na większą skalę. Procesom tym towarzyszył szybki wzrost ludności Anglii. Liczbę jej szacuje się w r. 1470 na 3 mln, w r. 1750 na 7,8 mln, w r. 1850 na 20,9 mln. 1. Na rozwój stosunków rolnych duży wpływ wywarła rewolucja burżuazyjna, która wywołała znaczną zmianę struktury własności ziemskiej. Konfiskata dóbr królewskich oraz resztek własności kościelnej i polityka antychłopska prowadziły do koncentrowania się wielkiej własności ziemskiej w ręku szlachty (zarówno landlordów, jak i gentry) i burżuazji nabywającej wystawiane na sprzedaż dobra oraz do skurczenia się wolnej własności chłopskiej i dalszego odpływu sproletaryzowanej ludności wiejskiej do miast (287). W tymże okresie, w latach i6 -1672, zniesiono wszelkie powinności rycerskie i opłaty spoczywające na lennach, co oznaczało przekształcenie ich w dobra wolne. Uwolnienie właścicieli ziemskich od powinności lennych nie oznaczało jednak ostatecznej likwidacji feudalizmu, gdyż w dalszym ciągu utrzymywały pewne opłaty feudalne i ciężary ponoszone przez chłopów na rzecz właścicieli majątków. W ramach wielkiej własności w dalszym ciągu rozwijały się formy kapitalistycznej eksploatacji ziemi przez siły najemne. Sprzyjał temu również zapoczątkowany w XVIII w. szybki postęp w technice rolnej: wprowadzenie płodozmianu na miejsce tradycyjnej trójpolówki, udoskonalenie narzędzi rolniczych. 2. Podobnie jak w rolnictwie, również i w dziedzinie przemysłu Anglia wysunęła się na czoło krajów europejskich. Kraj ten jako pierwszy w Europie już w końcu XVIII w. przeżywał tzw. Rewolucję przemysłową. Była ona związana przede wszystkim z

mechanizacją produkcji, z zastosowaniem maszyn o napędzie parowym, następnie zaś udoskonaleniem komunikacji. Proces ten pchnął kapitalizm na nowe tory, prowadził bowiem do koncentracji kapitałów w skali dotąd niespotykanej to ugruntowania się kapitalistycznego sposobu produkcji. 3. Handel angielski czerpał olbrzymie zyski z importu towarów zamorskich. W XVII i XVIII w. Anglia wysunęła się na czoło potęg morskich świata. Widzieliśmy, że już w końcu XVI w. po rozbiciu Wielkiej Armady w r. 1588 Anglia zdobyła przewagę nad morską potęgą Hiszpanii (289). W XVII w. głównym konkurentem Anglii w panowaniu nad morzami pozostawała Holandia i Francja. Cromwell prowadzoną przez siebie polityką morską zadał głęboki cios interesom handlowym Holandii; mianowicie wydany przezeń w r. 1651 tzw. Akt Nawigacyjny wzbraniał w obrocie z krajami pozaeuropejskimi przywożenia i wywożenia z Anglii towarów statkom nieangielskim (a więc i holenderskim). Ze wzrostem handlu zamorskiego szedł w parze rozwój angielskiej potęgi kolonialnej (311). Omówione przemiany gospodarcze prowadziły do ugruntowania się nowego, typowego dla kapitalizmu układu klasowego. Służyły one zarówno interesom bogacącej się burżuazji, jak i wzrostowi dochodów właścicieli ziemskich. Wobec nikłych barier, które zawsze dzieliły szlachtę angielską od mieszczaństwa (164, 290), a które obecnie upadły, ziemia stawała się w znacznym stopniu udziałem bogacących się mieszczan, a szlachta była pionierem rozwoju kapitalizmu, który w Anglii rozwinął się najpierw na wsi. W XVII w, ugruntowała się ostatecznie zasada równości wszystkich mieszkańców Anglii wobec prawa, co nie oznaczało jeszcze równości praw politycznych. We Francji czekać będzie trzeba na to do Rewolucji w r. 1789. Wiek XVII był widownią dalszej walki o władzę zmiennych koalicji burżuazji ze średnią szlachtą ziemiańską (gentry) lub z wielkimi właścicielami (landlordami). W XVIII w. dokona się sojusz między wymienionymi trzema grupami, tj. między burżuazją, landlordami i gentry. Oligarchia burżuazyjno- obszarnicza obejmuje władzę w państwie w formie rządów parlamentarnych. W tym samym czasie stałemu wzrostowi liczebnemu ulegać będzie przeciwstawna kapitalistom klasa. proletariatu. 311. Rozwój terytorialny. Kolonie. Wyrazem wzrostu znaczenia politycznego Anglii w XVII i XVIII w. była jej ekspansja terytorialna, rozszerzenie i umocnienie się jej panowania zarówno na teranie wysp brytyjskich, a więc: 1) w Szkocji, 2) w Irlandii, jak i 3) rozbudowa kolonii zamorskich. 1. Północna część Wielkiej Brytanii - Szkocja już w IX w. była królestwem. Od czasów Wilhelma Zdobywcy stała się lennem królów angielskich, lecz w XIV w., po objęciu tronu szkockiego przez dynastię Stuartów, uznana zastała za niezawisłe królestwo. Do zbliżenia obu państw doszło po objęciu tronu angielskiego przez dynastię Stuartów w r. 1603. Powstał wówczas między Anglią a Szkocją stosunek tzw. unii personalnej, tzn. oba państwa suwerenne połączone były osobą wspólnego monarchy. Stosunek taki był stosunkiem faktycznym i w zasadzie nie osłabiał niezawisłości ani suwerenności Szkocji. Do trwałego prawnego połączenia obu królestw doszło dopiero w r. 1707. Wtedy to zawiązany został stosunek unii realnej, tzn. że odtąd Anglia i Szkocja miały na mocy prawa

być połączone osobą wspólnego monarchy i miały mieć również niektóre wspólne instytucje centralne. Wyraziło się to przede wszystkim w farmie unii parlamentarnej, tzn. wejściem przedstawicieli Szkocji do wspólnego Parlamentu brytyjskiego. Rozwój stosunków między Anglią a Szkocją przypomina trochę stosunki polsko-litewskie: i tu stosunek unii personalnej (umocnionej w Horodle w z. 1413) uległ zacieśnieniu do formy unii realnej (unia lubelska w r. 1569). Wprawdzie Szkocja zaczęła rychło tracić znamiona odrębności państwowej W Tamach wspólnej monarchii, niemniej jednak aż po dzień dzisiejszy zachowała ona niektóre instytucje partykularne, odmienne od instytucji angielskich, a w szczególności własne odrębne sądownictwo i własny system prawny. Połączenie obu państw znalazło odbicie również w tytulaturze królewskiej i w nazwie państwa. Zamiast dawnego tytułu królów Anglii i Szkocji królowie przybrali po r. 1707 tytuł królów Zjednoczonego Królestwa Wielkiej Brytanii (United Kingdom of Great Britain). 2. Stosunek Irlandii do królestwa angielskiego przechodził, podobnie jak stosunek Szkocji, zmienne, ale bardziej dramatyczne koleje. Ten celtycki kraj, mający własną wysoką kulturę, własny język, prawo i tradycje (36, 158), został podbity przez Anglię w XII w. Rozpoczęły się długowiekowe walki ludu irlandzkiego przeciw rządom osadzonych tu angielskich baronów. Zarysował się ostro konflikt między imigrującymi do Irlandii Anglikami a miejscową ludnością. Konflikt o charakterze etnicznym miał równocześnie charakter klasowy wobec skupienia się wielkiej własności w ręku angielskich landlordów. Od czasów Reformacji zaostrzył się on jeszcze na skutek tego, że ludność irlandzka pozostała przy katolicyzmie i w ramach angielskiego systemu nietolerancji religijnej pozbawiona była praw politycznych. W XVI w. Irlandia traktowana była przez Anglię tak jak inne kolonie i podlegała podobnemu wyzyskowi kolonialnemu. W XVIII w. wystąpił zorganizowany ruch narodowy Irlandczyków, dążących do autonomii swego kraju. Po wybuchu powstania w koloniach amerykańskich w r. 1776 Wielka Brytania, pragnąc zapewnić sobie bezpieczeństwo od strony Irlandii, zniosła niektóre ograniczenia, jakim kraj ten podlegał, a w r. 1782 musiała uznać niezależność Parlamentu irlandzkiego jako jedynego organu ustawodawczego, a irlandzką Izbą Lordów za najwyższą władzę sądową. W latach 1783 - 1800 Irlandia i Wielka Brytania tworzyły więc dwa niezależne królestwa pod wspólną koroną. Wreszcie w r. 1800 doszło do zawarcia unii Zjednoczonego Królestwa Wielkiej Brytanii z Irlandią, mającej znamiona unii realnej. Podobnie jak w unii ze Szkocją, wprowadzono do Parlamentu londyńskiego lordów i posłów irlandzkich (456). 3. Rozwój potęgi morskiej Anglii zapoczątkował ekspansję kolonialną, która szła w dwóch kierunkach: a) w zachodnim, ku wybrzeżom Ameryki Północnej i wyspom na Morzu Karaibskim, oraz b) na wschód i ku Indiom. a. W XVII w. Anglia opanowała niektóre wyspy na Morzu Karaib- skim, wypierając stamtąd Hiszpanów (Barbados, Jamajka), oraz zorganizowała szereg kolonii na wschodnim wybrzeżu Ameryki Północnej. Wyzysk tych kolonii wywołał zbrojne powstanie w r. 1776 i oderwania się ich od metropolii jako odrębnego państwa - Stanów Zjednoczonych Ameryki (331- 333). Poniesioną przez W. Brytanię utratę tych kolonii amerykańskich wyrównało częściowo umocnienie i rozszerzenie się panowania brytyjskiego w Kanadzie. Dokonało się to kosztem Francji, która w traktacie

paryskim w r. 1763 zrezygnowała na rzecz Anglii ze swych posiadłości kanadyjskich (226). b. Ekspansja Anglii w kierunku Indii rozpoczęła się od powstania Kompanii Wschodnio-Indyjskiej, zorganizowanej w r. 1600 przez kupców londyńskich (289). Kompania zdołała wyprzeć z Indii kolejno wpływy portugalskie i francuskie oraz przygotowała teren pad przyszłe panowanie brytyjskie w Indiach. W rzeczywistości bowiem zarząd kolonii indyjskich spoczywał w ręku Kompanii i to aż do jej rozwiązania w r. 1858. Jednakże już ustawa z r. 1784 wprowadziła daleko idące podporządkowanie administracji Indii organom państwowym (457). Dodać należy, że na początku XIX w. Anglia zyska bezsporne panowanie nad morzami, dokończy podboju Indii i rozbuduje swoje imperium kolonialne we wszystkich częściach świata, również w Afryce i w Australii (455). II. PRZEMIANY USTROJOWE W XVII W. A. OKRES PANOWANIA STUARTÓW (1603 -1648) 312. Opozycja Parlamentu. Petycja prawa. Okres panowania Stuartów w pierwszej połowie XVII w., Jakuba I (1603 -1625) i Karola I (1625 . 1649), stanowi faktycznie etap końcowy monarchii absolutnej ustalonej za Tudorów (285 - 294). Monarchia absolutna, dopóki odpowiadała interesom szlachty i bogacącego się mieszczaństwa, dopóty znajdowała również poparcie ze strony Parlamentu, reprezentującego te właśnie klasy (294). Jednak już w końcu XVI w. ujawniły się sprzeczności między samowolą absolutnego władcy a dążeniami mieszczaństwa i gentry do uniezależnienia się i przejęcia udziału we władzy. Mieszczaństwo znalazło bowiem sprzymierzeńca w drobnej a. średniej szlachcie i podjęło walkę z królem oraz z popierającą go częścią dawnej arystokracji. Antagonizm między tymi grupami pogłębiały różnice wyznaniowe między purytańską (kalwińską) szlachtą i mieszczaństwem a anglikańską arystokracją i hierarchią kościelną, popierającą króla (293). Po wygaśnięciu dynastii Tudorów walka rozegrała się na terenie Parlamentu, gdzie opozycja skupiona w Izbie Gmin skierowała się przeciw praktykom wprowadzonym do życia państwowego przez Tudorów. Chodziło więc o przywrócenie i wzmocnienie praw Parlamentu, o odebranie proklamacjom królewskim charakteru samoistnych aktów prawnych (291). Chodziło następnie o pozbawienie króla prawa do nakładania podatków i dowolnego udzielania monopoli bez zgody Parlamentu. Chodziło wreszcie o odebranie królowi sądownictwa wykonywanego przez Sąd Izby Gwiaździstej i Sąd Wysokiej Komisji, czy przez inne rady królewskie (292, 293). Jakub I usiłował zwalczać różnymi środkami narastającą opozycję Parlamentu. Parlament zwoływał rzadko, cztery razy w ciągu 20 lat panowania, wtrącał do więzienia zbyt śmiałych mówców za krytykowanie króla itp. Do otwartego konfliktu między królem a Parlamentem doszło dopiero za Karola I, następcy Jakuba I. Podobnie jak ojciec, tak i on zwoływał Parlament rzadko (291), a nakładane przez siebie samowolnie podatki usiłował egzekwować za pomocą specjalnych środków przymusowych. Gdy jednak w r. 1628 konieczność zmusiła go do odwołania się o pomoc finansową do Parlamentu, Parlament przyznał ją, ale

pod warunkiem przyjęcia przez króla uchwalonej przez siebie Petycji prawa (Petition of Right). Petycja określiła przede wszystkim atrybucje finansowe Parlamentu, zastrzegając dlań wyłączne prawo uchwalania wszelkich podatków i opłat. Petycja zabraniała również samowolnego więzienia kogokolwiek bez podstawy prawnej. 313. Długi Parlament. Ustawy z r. 1641. Karol I wprawdzie Petycję zatwierdził, lecz w roku następnym Parlament rozwiązał i przez 11 lat rządził bez Parlamentu. Polityka taka po poniesionej przez króla klęsce w wojnie ze Szkocją doprowadziła do wrzenia rewolucyjnego, a potrzeby finansowe zmusiły króla de zwołania Parlamentu w r. 1640. Parlament i ten znany jest w historii pod mianem Długiego Parlamentu, gdyż obradował on faktycznie do r. 1653, a formalnie rozwiązał się dopiero w r. 1660 (316). W Parlamencie tym zdecydowaną przewagę miały elementy opozycyjne. W 1640 r. minister Karola I, hr. T. Strafford, uznany za odpowiedzialnego za nielegalne postępowanie króla, został drogą impeachment (175) postawiony przez Parlament w stan oskarżenia. Po wycofaniu impeachment z braku dowodów został w drodze Act of attainder (175) skazany i ścięty w r. 1641. W 1641 r. Parlament uchwalił szereg ustaw, znających na celu ograniczenie samowoli królewskiej i umocnienie pozycji Parlamentu. Do nich należą: 1. Ustawa, w myśl której król nie mógł rozwiązać ani odroczyć Parlamentu bez zgody samego Parlamentu, i to nie wcześniej niż po upływie 50 dni od jego zebrania się. 2. Ustawa o trzechleciu (The Triennial Act), która określiła, że Parlament musi być zwołany nie później niż w terminie trzech lat od ostatniej sesji rozwiązanego Parlamentu. Gdyby król terminu tego nie dotrzymał, obowiązek zwołania Parlamentu spada na kanclerza bądź na inne osoby przewidziane ustawą. 3. Ustawa o zniesieniu Sądu Izby Gwiaździstej (292). 4. Ustawa o zniesieniu Sądu Wysokiej Komisji (293). Ustawy te, podobnie jak poprzednio Petycja prawa, nie zakończyły sporu króla z Parlamentem. Wobec nieustępliwości króla i rozbudzonych namiętności konflikt zaostrzył się i doprowadził do wojny między zwerbowanym przez Parlament wojskiem, znakomicie zorganizowanym przez Cromwella, a wojskiem królewskim. W roli Parlamentu występowała , obecnie sama Izba Gmin. Wojska królewskie poniosły klęskę, a król został w r. 1648 uwięziony, osądzony i w styczniu 1649 r. ścięty. Rewolucja, której zalążki pojawiały się już od początku rządów Jakuba I (1603), a którą rozpoczął formalnie wybuch wojny domowej w r. 1642, osiągnęła w latach 1648 - 1649 swe szczytowe nasilenie. B. OKRES REPUBLIKI (1648 - l669) 314. Ścieranie się sił i programów politycznych. Lata 1649 -1660 stanowiły jedyny w dziejach Anglii okres Republiki. Miał on doniosłe znaczenie dla rozwoju gospodarczego i społecznego kraju, umocnił niezwykle pozycję bogatej burżuazji i szlachty ziemiańskiej, stworzył klimat dogodny dla przejścia angielskiej gospodarki feudalnej w kapitalistyczną (310). Stwierdzić jednak można równocześnie, że same instytucje ustrojowe Republiki wywarły nikły wpływ na późniejszy rozwój państwowych i prawnych instytucji angielskich.

W I Rewolucji rolę kierowniczą odgrywało przez cały czas bogate mieszczaństwo wraz ze szlachtą hrabstw (gentry), stanowiące specyficzną siłę i podstawę rewolucji angielskiej. Dążenia kierowniczych kół rewolucyjnych ograniczały się do złamania absolutyzmu królewskiego i znaczenia landlordów. Jeżeli rozwój wypadków doprowadził jednak do obalenia monarchii i zniesienia Izby Lordów, to stało się to tak na skutek nieprzejednanego stanowiska króla i arystokracji z jednej strony, a wystąpienia nurtów bardziej radykalnych reprezentowanych przez drobnomieszczaństwo i szersze masy miejskie i wiejskie z drugiej strony. W tych warunkach nie zdołano stworzyć ustroju republikańskiego o cechach trwałości, a Anglia stała się widownią dyktatury wojskowej sprawowanej przez Cromwella. Jeszcze przed upadkiem monarchii zarysowały się sprzeczności między dążeniami i programami politycznymi bogatego mieszczaństwa i szlachty stanowiących odłam prezbiteriański a dążeniami bardziej od nich postępowych warstw średnich, należących do ugrupowań independentów (293). Program radykalnego drobnomieszczaństwa reprezentowali przede wszystkich tzw. lewellerzy. Postulaty ich były formułowane w opracowywanych przez nich projektach konstytucji, z których ostatni został uchwalony przez Radę Żołnierską i Oficerską i przedstawiony Izbie Gmin w styczniu 1649 r. Nosił on znamienny tytuł Umowa wolnego ludu Anglii przedstawiona jako środek do ustanowienia pokoju dla tego umęczonego narodu. W projekcie tym tkwiły w zalążku liczne koncepcje prawne i polityczne, jakie znacznie później wysuwane będą, zwłaszcza w pierwszej połowie XIX w., aż po Wiosnę Ludów, przez radykalne drobnomieszczaństwo. A więc wysunięta została koncepcja suwerenności ludu, która później pod wpływem Rousseau stanie się dogmatem Rewolucji Francuskiej (343). Zasada, ta oznacza, że władzę w państwie sprawować mają organa obierane przez lud. Anglia powinna zatem być republiką, a główną władzę sprawować ma jednoizbowy parlament. Posłowie do parlamentu powinni być wybierani w liczbie proporcjonalnej do liczby mieszkańców. Prawa wyborcze przysługiwać. mają wszystkim mężczyznom w wieku od 21 lat. Postulaty lewellerów miały charakter rewolucyjny w stosunku do programów wysuwanych przez Parlament i dowództwo jego armii. Nie zadowalały one jednak szerokich mas chłopskich i plebsu miejskiego, gdyż nie sięgały do dziedziny stosunków społecznych. Dla lewellerów jako partii drobnomieszczańskiej prawa własności było równie niewzruszalne jak dla bogatego mieszczaństwa. Dlatego też spośród lewellerów wyodrębniła się grupa bardziej radykalna, tzw. prawdziwych lewellerów, czyli diggerów (kopaczy). Manifest diggerów był ostrym protestem przeciw wyzyskowi klasowemu, potępiał ciemiężycieli ludu i wiele takich instytucji politycznych i gospodarczych, których nie kwestionowali lewellerzy. Diggerzy odrzucali własność prywatną i głosili, że plony indywidualnej pracy winny być wspólną własnością. Próbowali oni nawet wprowadzić w życie komunizm, zajmując pod wspólną uprawę ziemie leżące odłogiem. W programie ich występowały więc cechy utopijnego socjalizmu. Ruch lewellerów, który w początkowym okresie I Rewolucji wywierał pewien wpływ, został jednak rozbity przez Parlament i jego wojsko. Nawet jego ograniczony radykalizm bynajmniej nie odpowiadał kierownictwu Rewolucji, związanemu z interesami bogatej burżuazji i szlachty w hrabstwach. Opisane tu sprzeczne i zwalczające się programy polityczne znalazły

odbicie w kolejnych przemianach urządzeń państwowych Republiki. 315. Ustrój Republiki w latach 1648 -1653. W dziejach Republiki wyróżniamy dwa etapy: pierwszy okres formalnej współpracy Cromwella z Długim Parlamentem (313) oraz okres drugi - jawnej dyktatury Cromwella. W ostatnim etapie walki Parlamentu z królem, w r. 1648 przewagę uzyskały tendencje independentów, przeciwstawiające się prezbiteriańskim dążeniom do ugody z królem. Zadecydowała armia, która w grudniu 1648 r. usunęła z Izby Gmin posłów prezbiteriańskich. Umożliwiło to powstanie w Izbie Gmin, która tworzyła odtąd tzw. Kadłubowy Parlament, większości independeckiej. Okoliczność ta zadecydowała o dalszym przebiegu Rewolucji. Do pierwszych aktów przekształconego Parlamentu należało powołanie Najwyższego Trybunału Sprawiedliwości, który w styczniu 1649 r. wydał wyrok skazujący króla na śmierć przez ścięcie. W następnych miesiącach Parlament przekazał prowizoryczną władzę wykonawczą w państwie powołanej przez siebie i od siebie uzależnionej Radzie Stanu, a w marcu uchwalił zniesienie Izby Lordów. Wreszcie akt Parlamentu z 19 maja 1649 r, stworzył podstawę prawną ustroju republikańskiego. Akt ten proklamował Anglię Republiką i wolnym państwem. Formalnie rządy w państwie miał sprawować Parlament. Faktycznie władza była od początku w ręku Cromwella jako dowódcy armii i głównej osobistości w Radzie Stanu. Nowa Republika stała się państwem zwycięskiego bloku burżuazji i szlachty (gentry) i realizowała interesy tych klas. Czuły się one do tego stopnia zagrożone narastającą opozycją i radykalnymi dążeniami lewellerów, że Cromwell w r. 1653 dokonał przy pomocy siły zbrojnej otwartego zamachu stanu i rozpędził Kadłubowy Parlament. W ten sposób Republika weszła w drugą fazę swego rozwoju. 316. Ustrój Republiki w latach 1653 - 1660. Podstawę prawną Repub1iki w drugim jej okresie stanowił ogłoszony w grudniu 1653 r. akt na zwany Instrumentem rządzenia (The Instrument of Governtment). Instrument rządzenia stanowił jedyną w dziejach Anglii konstytucję spisaną. Władza wykonawcza miała należeć do Lorda Protektora, którym był Cromwell, i do Rady Stanu, składającej się członków mianowanych dożywotnio przez Lorda Protektora spośród kandydatów przedstawionych mu przez Parlament i przez Radę Stanu. Władza ustawodawcza należała do jednoizbowego Parlamentu, z tym że Lordowi Protektorowi przysługiwało weto zawieszające (516) wobec projektów ustaw uchwalonych przez Parlament. Prawa wyborcze ograniczone były wysokim cenzusem majątkowym. Nowy system, który stanowił klęskę radykalnej opozycji, nie zdał próby życiowej, doprowadził bowiem do ugruntowania się dyktatorskich rządów Cromwella. Wystąpił objaw, który miał się później kilkakrotnie powtórzyć w dziejach (Napoleon, Piłsudski), ten mianowicie, że zwycięskie mieszczaństwo, czując się niezdolne do sprawowania rządów, rezygnowało z bezpośredniego wykonywania władzy publicznej na rzecz dyktatury jednostki pod warunkiem, że dyktator strzegł jego interesów gospodarczych. Cromwell w istocie też zwalczał energicznie bardziej rewolucyjne kierunki, jednak jego własne postępowe dążenia napotykały na

opozycję w Parlamencie, w którym nie znajdował potrzebnego oparcia. W ciągu 5-lecia swej dyktatury jako Lord Protektor dwukrotnie rozwiązywał Parlament i zwoływał go w nowym składzie, bądź nawet przez długi okres rządził w ogóle bez Parlamentu. W końcowym etapie swej dyktatury Cromwell, po .odrzuceniu proponowanej mu przez koła oficerskie godności królewskiej, wprowadził zmianę w Instrumencie rządzenia, w myśl której został dziedzicznym Lordem Protektorem, z prawem wyznaczenia następcy. Oznaczało to wprowadzenie ustroju monarchicznego, z pominięciem monarszej tytulatury. Wkrótce potem w r. 1658, po wyznaczeniu swego syna Ryszarda na swego następcę, Cromwell umarł. Ryszard Cromwell, czując się niezdolnym do opanowania sytuacji zrzekł się swej godności, a władzę przejęli generałowie. Jeden z nich, gen. G. Monk stanął po stronie zwolenników monarchii, a to przechyliło szalę na ich stronę. W początku 1660 r. zebrał .się ponownie, ale i po raz ostatni, Długi Parlament z r. 1640 i to w składzie pierwotnym, obejmującym zarówno posłów, którzy zasiadali w Parlamencie Kadłubowym, rozwiązanym w r. 1653, jak i posłów usuniętych z Długiego Parlamentu w r. 1648. Nastąpiło zatem na nawiązanie do sytuacji przedrewolucyjnej. Długi Parlament powziął uchwałę o swym rozwiązaniu i rozpisał nowe wybory. Nowo obrany Parlament uchwalił przywrócenie monarchii i powołał na tron Karola II, syna ściętego króla Karola I. Karol II po objęciu tronu uznał ten Parlament za legalny i, przechodząc niejako do porządku nad całym okresem Republiki, rok 1660 określił jako dwunasty, rok swojego panowania. B. OKRES RESTAURACJI STUARTÓW (1881-1888) 317. Rządy Karola II. Habeas Corpus Act. Okres Restauracji Stuartów obejmował panowanie dwóch królów, Karola II (1660 -1685) i jego brata Jakuba II (1685 - 1688). Przywrócenie monarchii było wyrazem zmian w polityce grup, które decydowały o losach Anglii. Bogate mieszczaństwo oraz gentry od dawna odwróciły się od rewolucyjnego drobnomieszczaństwa, czego wyrazem było popieranie dyktatury Cromwella. Skoro jednak dyktatura ta nie prowadziła do stabilizacji stosunków, nastąpiło zbliżenie tych warstw do arystokracji , wierne j Stuartom. Rezultatem był kompromis, polegający na tym, że dynastia Stuartów powróciła na tron pod warunkiem rezygnacji z ,polityki absolutyzmu. Kompromis taki nie mógł jednak wytrzymać długiej próby życiowej. Przywrócony został dwuizbowy Parlament z Izbą Lordów, reprezentującą arystokrację, i Izbą Gmin, będącą jak dawniej ekspozyturą burżuazji i gentry. Miały być szanowane prawa Parlamentu, określone w Petycji prawa (312) i w ustawach z r. 1641 (3I3). W rzeczywistości od początku jaskrawo zarysowały się różnice w poglądach na temat wzajemnego stosunku między królem a Parlamentem. Król i popierająca go arystokracja stali na stanowisku, że wprawdzie atrybucje Parlamentu powinny być szanowane, ale decydującym czynnikiem w rządzeniu państwem jest król. Odżyła i rozwinęła się dawna doktryna Stuartów absolutyzmu króla nie związanego żadnym prawem, oprócz prawa boskiego, któremu przysługiwała prerogatywa królewska. Z prerogatywy tej wynikały szerokie uprawnienia króla, m. in. zwierzchnictwo nad Parlamentem.

Zarówno Karol II, jak i Jakub II z teorii tych wysnuwali praktyczne wnioski, np. w formie stosowania prawa dyspensy albo prawa suspensy. Dyspensa polegała na tym, że król nie naruszając ogólnej mocy jakiegoś przepisu prawnego w drodze przywileju uchylał jego stosowanie bądź w pewnym konkretnym przypadku, bądź w stosunku do konkretnie określonych osób. Suspensa miała szerszy zakres, gdyż stanowiła całkowite zawieszenie mocy ustawy w stosunku do wszystkich osób. W przeciwieństwie do powyższych poglądów, burżuazja stała na gruncie umocnienia praw Parlamentu, w szczególności dążyła w walce z Izbą Lordów do rozszerzenia kosztem władzy królewskiej atrybucji Izby Gmin, którą sama opanowała. Te różnice poglądów wywołały powstanie dwu stronnictw politycznych. Jedno z nich stanowili tzw. torysi, zwolennicy przewagi króla, drugie tworzyli wigowie, zwolennicy przewagi Parlamentu. Z biegiem czasu wigowie stali się rzecznikami interesów handlu i przemysłu, torysi zaś bronili interesów wielkiej własności ziemskiej. W XIX w: stronnictwa te przybiorą ostatecznie charakter partii politycznych w nowoczesnym rozumieniu tego słowa (323, 459). Przez cały czas panowania Karola II udawało mu się lawirować między sprzecznymi interesami stronnictw. Wyrazem pewnej skłonności Karola II do ugody było podpisanie przezeń w r. 1679 ustawy Habeas Corpus Act. Ustawa ta stanowiła zabezpieczenie nietykalności osobistej jednostki przed samowolnym uwięzieniem przez organa państwowe. Walor tej ustawy polegał na tym, że nie była ona tylko deklaracją, lecz stworzyła przepisy proceduralne, chroniące skutecznie poddanego przed wszelkim naruszeniem jego nietykalności osobistej ze strony władzy. O pobawieniu wolności , mógł decydować jedynie sąd. Rozszerzała ona tym samym kontrolę sądową nad działalnością władzy wykonawczej. 318. Rządy Jakuba II. II Rewolucja burżuazyjna. Napięcie między koroną a Parlamentem przybrało na sile po objęciu tranu przez bardziej nieustępliwego Jakuba II (ł685). Niechęć przeciw królowi wzmagało to, że król, będąc gorliwym katolikiem, zdradzał w swej polityce wewnętrznej i zagranicznej sympatię dla kościoła i krajów katolickich. Obawa przed restytucją katolicyzmu, która by mogła w dodatku prowadzić ,do zwrócenia kościołowi sekularyzowanych dóbr kościelnych i przyczynić się do ruiny szlachty oraz wzbogaconej burżuazji, skłoniła ,wielu torysów do opuszczenia króla. W tych warunkach wigowie z poparciem torysów wezwali na tron najbliższych protestanckich krewnych króla, córkę jego Marię i jej męża Wilhelma Orańskiego, namiestnika Holandii. Wilhelm Drański przyjął wezwanie i w listopadzie 1688 .r. wylądował w Anglii. Większość wysłanych przeciw d niemu wojsk przeszła na jego stronę, a Jakub II, opuszczony przez wszystkich, zbiegł do Francji. W ten sposób dokonała się druga, sławiona przez Anglików, bezkrwawa "chwalebna Rewolucja" (glorious Revolution), która położyła ostatecznie kres próbom odrodzenia. absolutyzmu i otworzyła nowy okres dziejów państwa angielskiego. III. POWSTANIE RZADÓW PARLAMENTARNYCH I GABINETOWYCH (1689 -1832) A. USTRÓJ ANGLII NA P.OMI PRZEśOMIE XVII I XVIII W.

319. Rządy dynastii Orańskiej i Hanowerskiej. Najważniejszym rysem znamionującym pierwszy okres państwa burżuazyjnego w Anglii było wykształcenie się formy rządów parlamentarnych, charakterystycznej dla konstytucji angielskiej. Tran, w wyniku "chwalebnej Rewolucji" z r. 1688, objęła córka Jakuba II, Maria wraz ze swym małżonkiem Wil- helmem III. Po śmierci Wilhelma III królem została siostra Marii, Anna (1702 - 1714), a następnie tron przeszedł na niemiecką dynastię książąt-elektorów hanowerskich z rodu Welfów, wywodzącą się po kądzieli ad Stuartów (Jerzy I był prawnukiem Jakuba I). Odtąd w Anglii aż do r. 1901 panowali Welfowie. Dynastię tę na tronie Anglii reprezentowali w latach 1714 - 1830 kolejno królowie Jerzy I, II, III i IV. Ostatnią z tego rodu była królowa Wiktoria (1837 - 1901), która przez małżeństwo przeniosła tron na panującą w Anglii po dziś dzień dynastię Wettinów, książąt sasko-kobursko-gotajskich. Dlatego Anglicy zwykli są mówić o erze georgiańskiej w XVIII w. i o erze wiktoriańskiej w XIX w. Przez cały okres georgiański trwała unia personalna korony angielskiej z koroną (książęcą, a od r. 1815 królewską) Hanoweru, który był jednym z księstw Rzeszy Niemieckiej (253). 320. Bill o prawach z r. 1689. Po wprowadzeniu na tron nowej dynastii najpilniejszą potrzebą stało się wyjaśnienie spraw, które wywołały tyle trudności w okresie Restauracji Stuartów, mianowicie ustawowego unormowania praw i atrybucji Parlamentu oraz jego stosunku do władzy królewskiej, uregulowania spraw wyznaniowych i określenia zasad następstwa tronu. Problem wyznaniowy unormowany został w r. 1689 ustawą o tolerancji religijnej, która przyznała swobodę wyznania wszystkim protestanckim sektom religijnym. Ta forma tolerancji nie zapewniała równouprawnienia katolikom. Każdy poseł do Izby Gmin był zobowiązany - podobnie zresztą jak i sam król - do złożenia deklaracji potępiającej jeden z dogmatów katolickich, nie uznawanych przez protestantów (dogmat o "przeistoczeniu"). Dla katolików oznaczało to wyparcie się własnej wiary i tym samym pozbawienie biernego prawa wyborczego. Okoliczność ta miała zaciążyć później ujemnie na stosunkach Anglii z katolicką Irlandią, gdyż katolicy irlandzcy mogli do Parlamentu wybierać jedynie Anglików jako protestantów, a nie Irlandczyków. Zasadnicze znaczenie miał wydany w r. 1689 Bill o prawach (Bill of reghts). Wylicza on w 13 punktach nadużycia władzy dokonywane przez Jakuba II i Karola II, a następnie określa odpowiednio do każdego punktu nowe zasady prawne, które by mogły na przyszłość zapobiec podobnym nadużyciom. W konsekwencji Bill o prawach wprowadził znaczne ograniczenie władzy królewskiej i rozszerzył uprawnienia Parlamentu. Bill w szczególności: a) uznał za nielegalne wykonywanie przez króla. prawa suspensy bez zgody Parlamentu (317) i potępił nadużywanie przez króla prawa dyspensy; b) odmówił królowi nakładania jakichkolwiek podatków - bez zgody Parlamentu; c) sformułował ogólnie postulat częstego zwoływania

Parlamentu. Później dopiero, bo w r. 1694 sprecyzowano, że kadencja Parlamentu nie może przekraczać trzech lat, a ustawa o siedmioleciu (The septennial Act) z r. 1716 przedłużyła ją do siedmiu lat (zasada ta utrzymała się do r. 1911 (461). Parlament mógł być jednak rozwiązany przed upływem siedmiolecia. 321. Ustawa sukcesyjna z r. 1701. Następną ustawą o zasadniczym znaczeniu była wydana w 1701 r. ustawa sukcesyjna (The Act of Settlement), która; a) określiła zasady sukcesji tronu i przewidziała ewentualną sukcesję dynastii Hanowerskiej; b) podkreśliła wyraźnie, że monarcha związany jest prawem, co miało zapobiec możliwości odrodzenia się absolutnej, czyli niezwiązanej prawem władzy królewskiej; c) stworzyła podstawy niezawisłości sędziowskiej, określając, że sędzia może być usunięty z urzędu jedynie na żądanie obu izb Parlamentu; d) ustawa w sposób pośredni przyjęła zasadę konstytucyjnej odpowiedzialności ministrów za króla, sankcjonując średniowieczną procedurę impeachment (175). Mianowicie ustawa z r. 1701 odebrała królowi prawo ułaskawienia ministra oskarżonego bądź zasądzonego w drodze procedury impeachment. 322. Charakterystyka przemian ustrojowych. Ustrój Anglii, po r. 1688, z punktu widzenia formalnego zachował w swych głównych liniach taki sam z pozoru kształt, jaki wytworzył się wciągu średniowiecza. Nadal istniał dwuizbowy Parlament, w którego składzie nie dokonały się żadne istotne zmiany (174 - 175). Nadal źródłem władzy pozostawał król, mający w swym otoczeniu Radę oraz dygnitarzy sprawujących takie same funkcje doradcze jak przed Rewolucją. Król nadal był częścią składową Parlamentu (King in Parliament), z czym wiązało się królewskie prawo sankcji wobec uchwał Parlamentu. Król miał też prawo zwoływania Parlamentu i rozwiązywania Izby Gmin. W hrabstwach i miastach funkcjonował istniejący od średniowiecza samorząd (178). Nie uległa też zmianie struktura sądownictwa, sędziowie wydawali wyroki w imieniu króla i stosowali common law bądź equity, których rozwój od średniowiecza nie uległ zahamowaniu (181). Na czym więc polegały zmiany ustrojowe dokonane w XVII w. Przede wszystkim godne uwagi jest to, że przekreśleniu uległy wszystkie demokratyczne reformy ustrojowe z czasów Republiki (1649 -1660). Utrzymały się natomiast w mocy najważniejsze ustawy z pierwszej połowy XVII w.: Petycja prawa z r. 1628 (312), ustawy z r. 1641 (313) oraz z okresu Restauracji Stuartów Habeas Corpus Act z r. 1679 (317). Do nich doszły z najważniejszych: Bill o prawach z r. 1689 (320), ustawa sukcesyjna z r. 1701 (321). Zaliczane są one, obok dawnej Wielkiej Karty Wolności z r. 1215 (172), do podstawowych praw Anglii (328). Odnosiły się one, jak widzieliśmy, głównie do atrybucji i zasad funkcjonowania Parlamentu (1628, 1841, 1689, 1701) i do zabezpieczenia wolności osobistej poddanych przed nadużyciem prawa przez władze administracyjne (1628, 1679, 1701). Na rachunek zdobyczy XVII w. należy jeszcze dodać ostateczne ustalenie dawniej już znanej zasady, że król podlega prawu, następnie wykształcenie się zasady, że Izba Gmin jest reprezentacją całego narodu, tzn. każdy poseł reprezentuje nie tyle swój stan czy swój okręg wyborczy, co cały naród. Innymi słowy, wykształciła się zasada .reprezentacji ogólnonarodowej,

w przeciwieństwie do średniowiecznego systemu reprezentacji stanowej. Miała ona stać się jedną z podstaw burżuazyjnego prawa konstytucyjnego, także poza granicami Anglii. B. POWSTANIE RZADÓW PARLAMENTARNYCH C. 323. Odpowiedzialność prawna a odpowiedzialność polityczna ministrów. Powyżej scharakteryzowany ustrój państwa bynajmniej nie odpowiadał, w okresie wykształconych już stosunków kapitalistycznych, klasom przodującym, dążąc do rzeczywistego przejęcia władzy. Sojusz bogatszej burżuazji i szlachty ziemiańskiej (gentry) z arystokracją (landlordami) okazał się trwały, przyczynił się on do wyrównania istniejących między tymi grupami różnic, a w każdym razie umożliwił wspólne ich działanie dla opanowania władzy. Wprawdzie nadal utrzymywać się będzie podział na dwa stronnictwa, wigów i torysów (31?), ale podział ten coraz mniej, zgadzać się będzie z podziałem na klasy. Wśród torysów, zawsze bliższych dworu, nie zabraknie reprezentantów burżuazji, ani wśród wigów - arystokracji i szlachty. Między obu stronnictwami nie było już zresztą zasadniczych różnic, oba reprezentowały te same interesy klasowe. Dążenia ich skierowane były ku uchwyceniu władzy we własne ręce. Grupy przodujące miały przewagę w Parlamencie: landlordowie w Izbie Lordów, burżuazja i gentry w Izbie Gmin. Istota rzeczy tkwiła więc teraz w tym, aby Parlament mógł przejąć kontrolę nad królem i całą władzą wykonawczą. Droga ku temu miała wieść przez stopniowe wykształcenie się praktyki tzw. rządów parlamentarny h i gabinetowych Pozycja Parlamentu uległa znacznemu wzmocnieniu po wydaniu ustaw z 1689.r. i 1701 r. Działalność jego podlegała jednak jeszcze nadal poważnym ograniczeniom, ponieważ w ręka króla pozostało prawo zwoływania i rozwiązywania Parlamentu, dowolnego rozszerzania składu Izby Lordów przez powoływanie nowych parów, wreszcie - co najważniejsze - prawo sankcji wobec uchwał Parlamentu. Parlament sprawował ograniczoną kontrolę nad działalnością władzy wykonawczej, tzn. króla i dowolnie przezeń mianowanych, działających w jego imieniu ministrów. Ministrowie ponosili bowiem jedynie odpowiedzialność prawną czyli konstytucyjną za swą działalność. Mogli być w drodze impeachment oskarżeni jedynie o naruszenie prawa przez Izbę Gmin i sądzeni przez Izbę Lordów (321). Natomiast o rzeczywistej kontroli Parlamentu nad władzą wykonawczą można by mówić dopiero w tedy, gdyby Parlament mógł swobodnie powodować usunięcie ministrów nie tylko z powodu naruszenia prawa, ale i z powodu prowadzenia przez nich takiej polityki, która nie podoba się Parlamentowi. Innymi słowy, gdyby ministrowie stali się odpowiedzialni nie tylko prawnie - za działanie niezgodne z prawem, ale i politycznie - za celowość swego postępowania, swojej polityki. Tak więc w interesie klasy przodującej Anglii XVIII w. leżało rozwinięcie praktyki konstytucyjnej w kierunku przyjęcia zasady odpowiedzialności politycznej, czyli parlamentarnej ministrów. Doszło do tego dopiero, w XVIII w, w drodze dłuższej ewolucji, której główne etapy należy prześledzić. 324. Powstanie gabinetu. Zasada nieodpowiedzialności króla. Władza wykonawcza należała od średniowiecza do króla, wchodziła w skład jego prerogatywy. Rządy swe król sprawował

przy pomocy dygnitarzy takich. jak lord kanclerz, kanclerz Exchequeru, później także sekretarze stanu i inni. Dygnitarze ci, później zwani ministrami, byli jedynie doradcami króla, gdyż decyzje podejmował osobiście król. Wchodzili oni w skład Rady Królewskiej, która od XVI w. nosiła nazwę Tajnej Rady (Privy Council) (292). W drugiej połowie XVII w. Tajna Rada okazała się organem niezdolnym do sprawnego działania z powodu nadmiernej liczby członków. W tych warunkach ostatni Stuartowie zaczęli powoływać spośród członków Rady nieliczny komitet w składzie kilku dygnitarzy, który zbierał się w gabinecie królewskim i dlatego zaczęto go nazywać gabinetem. Gabinet wywodził się więc genetycznie z Tajnej Rady. Król Wilhelm III napotykał na posiedzeniach gabinetu na duże trudności z powodu rozbieżnych i niezgodnych poglądów wśród jego członków. Ażeby tego uniknąć, król zapoczątkował zwyczaj wprowadzania do gabinetu ministrów tyko spośród członków jednej partii, i to tej partii, która miała większość w Izbie. W ten sposób działalność gabinetu mogła liczyć na poparcie Izby Gmin. Na zebraniach gabinetu przewodniczył król; kiedy jednak w r. 1714 tron objęli książęta hanowerscy; Jerzy I i potem Jerzy II, nie orientujący się w sprawach angielskich i nie znający nawet języka angielskiego, przestali oni uczęszczać na posiedzenia gabinetu i pozostawili swobodę w rządzeniu państwem ministrom powoływanym, jak za Wilhelma III, z partii mającej większość w Izbie Gmin. Jeden z ministrów, w szczególności Pierwszy Lord Skarbu, zwany odtąd pierwszym ministrem (premierem) obejmował przewodnictwo gabinetu. Parlament wykorzystał tę okoliczność dla uniezależnienia ga- binetu od króla i podporządkowania go sobie. Mogło to nastąpić dopiero pod warunkiem właściwego określenia zakresu odpowiedzialności króla i ministrów. Zasada nieodpowiedzialności monarchy, znana od dawna, wyrażała się w sformułowaniu: „król nie może czynić. źle". Już od dawna stosowano też zasadę, że żaden z aktów z podpisem króla nie ma mocy prawnej, jeżeli nie jest opatrzony kontrasygnatą, tzn. podpisem kanclerza lub zainteresowanego ministra. Kontrasygnata ministerialna miała pierwotnie tylko formalne znaczenie stwierdzenia autentyczności podpisu królewskiego. W XVIII w. nadano jej znaczenie głębsze, bowiem minister, kontrasygnując akt królewski, przejmował na siebie odpowiedzialność za króla. Minister mógł wobec tego odmówić kontrasygnaty, a król nie mógł mu tego rozkazać ani go do tego zmusić. Nastąpiło zatem odwrócenie ról, faktyczne przesunięcie władzy z króla na ministrów. Dawniej król rządził, a ministrowie nieodpowiedzialni byli jego doradcami, obecnie władzę przejęli faktycznie odpowiedzialni ministrowie, a nieodpowiedzialny król, mający prawnie władzę, nie mógł rozkazywać dowolnie przez siebie powoływanym ministrom, lecz mógł im tylko radzić. 325. Odpowiedzialność solidarna, czyli gabinetowa ministrów. Przestrzeganie zasady nieodpowiedzialności królewskiej z jednej strony, a z drugiej strony powstanie gabinetu, skupiającego odpowiedzialnych ministrów pod przewodnictwem premiera, umożliwiły postawienie kontroli Parlamentu nad najwyższą władzą wykonawczą na nowej płaszczyźnie O ile bowiem Parlament był poprzednio prawie bezsilny wobec ministrów działających w imieniu nieodpowiedzialnego króla, jeżeli król osłonił ich działalność swoim autorytetem, o tyle obecnie

uzyskał możliwość występowania przeciw odpowiedzialnym ministrom i prowadzonej przez nich polityce. Poszczególni ministrowie mogli się znaleźć w położeniu bardzo trudnym w razie popadnięcia w niełaskę Parlamentu. Przecież w r. 1640 hr. Straffrd za realizowanie polityki Karola II, oskarżony o naruszenie prawa, został zasądzony przez Parlament na śmierć, a król nie osłonił go swym autorytetem. Uniezależnienie się ministrów od króla doprowadziło do ich uzależnienia ad Parlamentu, co przy procedurze impeachment mogło narażać ich na wielkie niebezpieczeństwo. Z takich właśnie powodów zrodziła się w XVIII w. zasada odpowiedzialności solidarnej całego gabinetu. Cały gabinet brał odpowiedzialność za postępowanie każdego z ministrów. Zakwestionowanie polityki któregokolwiek z ministrów pociągało za sobą ustąpienie całego gabinetu. 326. Mechanizm rządów parlamentarnych. Na przesłankach wyżej opisanych, ukształtowanych głównie w ciągu XVIII w., na nieodpowiedzialności królewskiej i na istnieniu gabinetu odpowiedzialnego prawnie, politycznie i solidarnie za swoją działalność oraz na dwupartyjnym składzie Parlamentu - rozwinął się angielski system rządów parlamentarnych i gabinetowych. System ten w ostatecznej postaci skrystalizował się dopiero na przełomie XVIII i XIX w. Działalność każdego rządu rozwijać się mogła tylko w oparciu o większość parlamentarną. W braku tej większości Izba Gmin mogła w każdej chwili uchwalić tzw. wotum nieufności, co było równoznaczne z żądaniem dymisji całego rządu. Głosowanie nad wotum nieufności stanowiło więc formę sprawowania przez Parlament kontroli nad działalnością polityczną odpowiedzialnych politycznie ministrów. Wprowadzenie tego systemu stanowiło istotne skrępowanie władzy królewskiej, teoretycznie nieograniczonej, i to zarówno w wyborze ministrów, jak i możności ich zwalniania. Praktyka powoływania przez króla ministrów tylko spośród tej partii, która miała większość w Izbie Gmin, doprowadziła do tego, że król powoływał na premiera osobę zdolną do skupienia większości parlamentarnej, a więc przywódcę (leadera) partii, która miała tę większość, a on z kolei przedstawiał królowi skład całego gabinetu. Praktyka taka jest stosowana po dzień dzisiejszy. Królowi przysługiwała jednak możliwość przeciwstawienia się Parlamentowi przez skorzystanie z prawa rozwiązania Izby Gmin także w wypadku uchwalenia wotum nieufności dla rządu. Zdarzyć się przy tym mogło, że po rozpisaniu nowych wyborów Izba Gmin w nowym składzie udzieli poparcia dotychczasowemu rządowi System ten zdaje w Anglii egzamin od blisko dwóch stuleci. Nie prowadził on w późniejszym rozwoju, w XIX i XX w., do częstych zmian rządu z powodu istnienia w Anglii tylko dwóch partii. Każdy rząd, jako wyłoniony z większości parlamentarnej, liczyć mógł na ogół na poparcie Izby Gmin przez okres całej kadencji, która do r. 1911 trwała 7 lat (320). Każde jednak nowe wybory groziły przesunięciem się większości do drugiej partii, a zatem perspektywą ustąpienia dotychczasowego rządu i powołania nowego gabinetu, reprezentującego zwycięską partię. Na tym właśnie polega angielski system rządów parlamentarnych i gabinetowych. Umożliwiał on Izbie Gmin ciągłą kontrolę nad rządem i sprawiał, że rząd, jakkolwiek prawnie był tylko organem przybocznym króla (sekcją Privy Council), dzierżyciela władzy wykonawczej, faktycznie stał się emanacją Izby Gmin.

Rząd uzyskał faktyczną niezależność wobec króla, ale stał się zależny od Izby Gmin. W ten sposób klasy przodujące, które miały w ręku Parlament, utrwaliły swoje rządy w państwie. Do prerogatywy królewskiej należało jednak (i należy po dziś) prawo sankcji wobec uchwał Parlamentu. Sankcja jest niezbędna dla prawomocności ustawy (516), a król ma zawsze prawo jej odmówić. Z punktu widzenia formalnoprawnego stanowi to istotne ograniczenie niezawisłości. Parlamentu, faktycznie jednak nie zdarzył się od początku XVIII w., tj. od r. 1707, żaden wypadek odmówienia sankcji przez króla. W ten sposób, w. drodze zwyczajowej (desuetudo) królowie utracili prawo sprzeciwiania się ustawom uchwalonym przez Parlament. Parlament angielski stał się więc w XVIII w. instytucją suwerenną i wszechwładną, sprawującą kontrolę nad władzą wykonawczą, stał się w zakresie ustawodawstwa organem nieskrępowanym żadnymi ograniczeniami, nawet "konstytucyjnymi" (327). Według żartobliwego powiedzenia angielskiego, Parlament jest w stanie zrobić wszystko, z wyjątkiem zmienienia mężczyzny w kobietę. IV. KONSTYTUCJA ANGIELSKA 327. Konstytucja w znaczeniu formalnym i materialnym. System rządów parlamentarnych, ukształtowany w Anglii na przełomie XVIII w. i XIX w., stanowi jeden ze znamiennych rysów konstytucji angielskiej. Konstytucja angielska tym się rożni od innych konstytucji państwowych, że nie jest aktem spisanym. Przez konstytucję rozumie się bowiem powszechnie ustawę, w której sformułowane są podstawowe zasady prawne organizacji państwowej oraz prawa obywatelskie i która stanowi w stosunku do innych ustaw normę nadrzędną (337, 502). Na takich właśnie konstytucjach oparło się od XIX w. życie państwowe wszystkich prawie krajów świata. Tymczasem okoliczność, że konstytucja angielska nie stanowi aktu spisanego, ego, wywoływała nawet niegdyś wątpliwości w. świecie naukowym, czy w Anglii można w ogóle mówić. o istnieniu konstytucji i prawa konstytucyjnego. Wątpliwości takie są nieuzasadnione, jeżeli odróżnimy pojęcie konstytucji w sensie formalnym od konstytucji w sensie materialnym. Konstytucja w sensie materialnym - to system podstawowych urządzeń społeczno-gospodarczych i politycznych, które charakteryzują daną organizację państwową. Ten właśnie system stanowi przedmiot zainteresowań prawa konstytucyjnego. Konstytucję w sensie formalnym stanowi ustawa zwana konstytucją. Ustawa taka w rzeczywistości zakresem swym nie obejmuje nigdy całości systemu konstytucyjnego w znaczeniu materialnym. W praktyce prawo konstytucyjne, także i w państwach posiadających konstytucję spisaną, wykraczać musi poza zakres norm zawartych w samej konstytucji {502). 328. Giętkość konstytucji angielskiej. W Anglii nie ma jednak w ogóle konstytucji spisanej. Na pojęcie konstytucji angielskiej składają się wszystkie normy dotyczące wykonywania władzy suwerennej w państwie. Składają się więc nań zwyczajne ustawy, rozporządzenia, praktyka i różnorodne zwyczaje prawne, wśród których Anglicy rozróżniają właściwe prawne normy konstytucyjne i tzw. konwenanse (conventions) oraz maksymy. Konstytucja angielska odznacza się więc szczególną giętkością (elastycznością) - w przeciwieństwie do sztywnych, często niełatwo podlegających zmianom konstytucji pisanych. , Normy konstytucyjne nie mają w Anglii charakteru nadrzędnego w

stosunku do innych ustaw. Od XVII w. z. zwracano uwagę - to prawda na pewne ustawy, które zaliczano do podstawowych ustaw konstytucji angielskiej i starano się im przypisać szczególny charakter prawny (322). Do nich zalicza się m. in. Wielką Kartę z r. 1215 i wyżej wymienione ustawy z lat 1628, 1641, 1679, 1689 i 1701. Otaczane są one szczególnym respektem, ale w rzeczywistości normy zawarte w tych ustawach mogą być, tak jak w każdej innej ustawie, dowolnie zmienione przez ustawę uchwaloną Przez Parlament zwykłą większością głosów. Nie ma więc w Anglii problemu hierarchii ustaw, kwestii nadrzędności konstytucji czy zagadnienia niezgodności ustawy z konstytucją. Każda ustawa jest zgodna z konstytucją. Jeżeliby np. ustawa o wynagrodzeniu kolejarzy była niezgodna z jakimś przepisem Billu o prawach z r. 1689, nie odbierałoby to wartości nowo uchwalonej ustawie, przeciwnie - ustawa taka oznaczałaby uchylenie mocy prawnej odpowiedniego przepisu z Billu o prawach i tym samym zmianę "konstytucji" (502). Poza drogą ustawodawstwa konstytucja angielska rozwija się stale i ulega przeobrażeniom - i to może w większej mierze niż w innych krajach - w drodze zwyczajów i praktyki konstytucyjnej. Liczne podstawowe dziś zasady konstytucji angielskiej nie zostały nigdzie ujęte normatywnie. Nigdzie np. nie sformułowano ustawowo konwenansu, w myśl którego, ministrowie podają się do dymisji na skutek uchwalenia wotum nieufności (324). Instytucja i nazwa premiera czy gabinetu powstały w początku XVIII w. jedynie w drodze zwyczajowej, a istnienie premiera (prime minister) zostało po raz pierwszy stwierdzone - i to w sposób pośredni - w akcie normatywnym w r. 1905, a istnienie gabinetu w r. 1937. Ta giętkość i płynność konstytucji angielskiej mogła wywoływać niepokój u obserwatorów z innych krajów; wychowanych w respekcie dla ustawy konstytucyjnej jako ustawy sztywnej, wymagającej specjalnej procedury dla przeprowadzenia w niej zmian. W rzeczywistości jednak angielski tradycjonalizm i specyficzne dla Anglii poczucie panowania prawa (rule of law) wywołują to, że wszystkie zasady i zwyczaje konstytucyjne respektowane są często bardziej niż w innych krajach normy ujęte w formalnych konstytucjach. Na powstanie i kształtowanie się całego systemu prawa angielskiego ustawodawstwo nie miało prawie żadnego wpływu. Nie ma też w Anglii przeciwstawienia między prawem prywatnym i publicznym, różnicy między walorem prawa spisanego i nie spisanego. Konstytucją angielska nie powstała w drodze ustawy jako wyraz woli ustawodawcy, lecz w pojęciu Anglików - wyłoniła się zwyczajowo z panującego w Anglii prawa (468). 329. Wpływ wzoru konstytucji angielskiej na inne kraje. Konstytucja angielska zasługuje na szczególną uwagę dlatego, że wywołała ogromny wpływ na rozwój konstytucjonalizmu burżuazyjnego w całym świecie. Politycy i myśliciele w wielu krajach widzieli w XVIII w, w urządzeniach angielskich wzór godny naśladowania. Dostrzegali przede wszystkim, że ustrój Anglii zabezpiecza społeczeństwo przed przerostami i nadużyciami władzy, które są szczególnie dotkliwe w państwach rządzonych absolutnie. Monteskiusz w swym znakomitym traktacie o Duchu praw (236) przy formułowaniu teorii podziału władzy chciał oprzeć się na wzorach angielskich. Odróżnił on władzę wykonawczą, ustawodawczą i sądową. Zdrowy ustrój powinien opierać się na równowadze między oddzielonymi władzami, które powinny się nawzajem hamować, aby nie dopuścić do zwichnięcia równowagi na

korzyść którejkolwiek z nich. Teoria ta wprawdzie nie stanowiła dokładnego odbicia stosunków angielskich, jednak nawiązała do inaczej i dawniej sformułowanej teorii podziału władzy; którą rozwijał wybitny myśliciel angielski John Locke. Oparł się on na urządzeniach angielskich po drugiej rewolucji z r. 1688. Teoria Monteskiusza stała się podstawową zasadą, na której oparły się później wszystkie konstytucje burżuazyjne - w przekonaniu, że wiążą się w ten sposób z wzorami konstytucyjnymi angielskimi {505). Tymczasem nauka angielska podkreśla, że Monteskiusz nie zrozumiał właściwie angielskiego systemu prawnego ani też prawnych podstaw konstytucji angielskiej, która bynajmniej nie opiera się na trójpodziale władzy, lecz raczej na suwerenności Parlamentu. Wskazać tu można. np. na funkcje Lorda Kanclerza, który skupiał w swym ręku: a) władzę ustawodawczą - jako przewodniczący Izby Lordów; b) władzę sądową - jako przewodniczący Izby Lordów, działającej w charakterze najwyższego sądu oraz komitetu sądowego Tajnej Rady, wreszcie jako nominalny przewodniczący Sądu Kanclerskiego; c) władzę wykonawczą w zakresie administracji sądownictwa (powoływanie sędziów itp.). Niemniej jednak teoria Monteskiusza przyczyniła się do stworzenia na podstawie częściowo błędnej interpretacji charakteru instytucji angielskich logicznego systemu prawnego, który z kolei - ex post - wywierał nawet wpływ na dalszy rozwój samej konstytucji angielskiej w XIX w. Rzecz charakterystyczna, że wybitny komentator konstytucji angielskiej Blackstone widział konstytucję angielską przez Szkła Monteskiusza, dopatrywał się w niej właściwości zaczerpniętych z jego teorii i usiłował nagiąć wykład konstytucji angielskiej do teorii podziału władzy, sformułowanej przez Monteskiusza. Tak czy inaczej, wzory angielskie zaznaczą się w najbardziej widoczny sposób w kształtowaniu się parlamentu burżuazyjnego. Już przy charakteryzowaniu parlamentu angielskiego w średniowieczu zwróciliśmy uwagę na przyczyny, dla których jedynie dwuizbowy Parlament angielski, a nie system reprezentacji stanowych w krajach kontynentalnych, mógł stać się wzorem dla parlamentaryzmu burżuazyjnego (176). Nauka trafnie ujmowała zasady parlamentaryzmu, recypowane w całości lub w części przez państwa burżuazyjne, w następujące punkty: a) zasada reprezentacji narodowej (322); b) system dwuizbowy (c) odpowiedzialność prawna ministrów (323); d) rządy parlamentarne (odpowiedzialność polityczna ministrów 325); e) rządy gabinetowe (odpowiedzialność solidarna ministrów - 325). W Anglii już w w. XVII i w XVIII była stosowana równość wobec prawa; osobiste prawa wolnościowe poddanego były prawnie zagwarantowane, Anglia zatem osiągnęła dawno to, co stanowić będzie jeden z głównych punktów programu walki burżuazji o ustrój demokratyczny. W Anglii gwarancję konstytucyjną praw obywatelskich dawały przepisy proceduralne sformułowane m, in. w Habeas Corpus Act z r. 1679, które zabezpieczały dostatecznie jednostkę przed nadużyciem ze strony władzy. W państwach kontynentalnych jednak droga do lego celu będzie prowadziła innymi środkami niż w Anglii (34$, 504), mianowicie przez "deklaracje praw" i formalne gwarancje konstytucyjne dla wyliczonych w deklaracjach lub w samych ustawach konstytucyjnych praw obywatelskich. W ustroju angielskim od średniowiecza zachowały się jeszcze niektóre urządzenia wewnętrzne o cechach demokratycznych. One też znalazły później naśladownictwo w państwach burżuazyjnych. Do nich należały np. instytucje ławy przysięgłych w procesie sądowym (351, 521), różne formy samorządu lokalnego (466,

518). 330. Potrzeba reformy ustrojowej w XIX w. Konstytucja angielska w XVIII w. budziła zachwyt nie tylko wśród czynników postępowych poza granicami. Anglii, lecz również była przedmiotem najwyższej dumy samych Anglików. Król Jerzy III nazwał konstytucję angielską "najbardziej doskonałym z dzieł ludzkich", a E. Burke pisał, że "konstytucję musimy wenerować, nawet gdybyśmy nie byli zdolni jej zrozumieć". Czyżby jednak konstytucja angielska była naprawdę dziełem aż tak doskonałym? Oczywiście, w kategoriach historycznych trzeba wysoko ocenić jej postępowy charakter jako wzoru konstytucji burżuazyjnej. Nie można też odmówić jej spełnienia wielkiej roli historycznej, jaką było wyznaczenie dla wielu państw świata drogi do likwidacji absolutyzmu i do budowania państwa burżuazyjnego. Z drugiej jednak strony pamiętać trzeba, że konstytucja ta w XVIII w. zapewniała faktycznie udział w rządach nieznacznej tylko części społeczeństwa - arystokracji i bogatszej warstwie burżuazji oraz związanej z nimi szlachcie, że w państwie utrzymywało się wiele urządzeń i instytucji o znamionach wstecznych, nie zmienionych od średniowiecza, że aparat zarządu państwa miał cechy o wiele bardziej archaiczne od urządzeń powstałych współcześnie w wielu monarchiach absolutnych (455), że wreszcie od połowy XVIII w. rewolucja przemysłowa postawiła Anglię przed nowymi problemami społecznymi i politycznymi, które wymagały reform dostosowanych do dokonywujących się przemian. Przykład angielski posłużył jako wzór dla rozwoju państwa burżuazyjnego na kontynencie i w Ameryce, to prawda, ale po dokonanych przez Rewolucję Francuską przemianach okazało się, że Anglia pozostawała pod wieloma względami w tyle za innymi państwami. Na tym tle zrodzi się potrzeba głębokich reform wewnętrznych, które zapoczątkuje dopiero reforma wyborcza ż r. 1832. Reformom tym i przemianom dokonanym w Anglii po r. 1832 poświęcamy rozdz. 29. Rozdział XXII POWSTANIE STANÓW ZJEDNOCZONYCH AMERYKI I ICH KONSTYTUCJA Z R. 1787 I. KOLONIE ANGIELSKIE W AMERYCE PEśNOCNEJ I WALKA ICH O NIEPODLEGLOŚĆ 331. Powstanie kolonii angielskich w Ameryce. Ameryka Północna stanowiła od XVI w. teren ekspansji Hiszpanii, Francji, Holandii i Anglii. W czasie tym osadnicy angielscy, a także holenderscy zajmowali wybrzeża Atlantyku w części środkowej Ameryki, podczas gdy wybrzeża południowe penetrowali Hiszpanie i Francuzi (Meksyk, Luizjana), północne zaś zajmowali głównie Francuzi (Kanada). Emigracja angielska, kierowana początkowo przez kompanie handlowe, jak np. Kompanię Wirgińską, doprowadziła do powstania kilkunastu kolonii na terenach, z których wyparto konkurencyjne osadnictwo holenderskie. Liczba tych kolonii w drugiej połowie XVIII w, wynosiła 13 (Connecticut, Delaware, Georgia, Karolina Północna, Karolina Południowa, Maryland, Massachusetts, New Hampshire, New Jersey, New York, Pensylwania, Rhode Island,

Wirginia). Struktura gospodarcza kolonii była odmienna na południu i na północy. W koloniach północnych na terenach tzw. Nowej Anglii obok rolnictwa zaczął rozwijać się w XVIII w. przemysł, istniał ożywiony handel, powstały też poważne ośrodki miejskie, jak Boston i znacznie od niego jeszcze w XVIII w. mniejszy Nawy Jork. Kolonie południowe miały charakter wyłącznie rolniczy. Na północy przeważały drobne gospodarstwa uprawiane przez osadników angielskich, natomiast na południu dominowały latyfundia ziemskie w rękach wielkich właścicieli, którzy siłę roboczą rekrutowali spośród czarnych niewolników sprowadzanych na wielką skalę z Afryki. 332. Ustrój kolonii i ich stosunek do metropolii. Między koloniami nie istniała formalnie żadna łączność. Każda z nich rządzona była oddzielnie i każda była bezpośrednio zależna od metropolii. Zachodziły też pewne różnice w ich organizacji. Na czele każdej z kolonii stał gubernator. Z reguły też w każdej kolonii istniały rady przy gubernatorze i zgromadzenia ogólne. Koloniści importowali z sobą angielskie prawo common Law i korzystali ze swobód takich, jakie mieściły się w angielskim samorządzie lokalnym (178). Poza tym o wszystkich sprawach kolonii decydował rząd angielski lub Parlament nie pytając o zgodę kolonii. Apelacje od wyroków sądowych szły do Londynu. Wobec rosnącego uprzemysłowienia Anglii zaczęto w XVIII w. stosować wobec kolonii amerykańskich wyzysk kolonialny i traktować je jako dogodny rynek zbytu dla towarów oraz źródło surowców potrzebnych dla metropolii. Zaczęto wydawać ustawy i zarządzenia, które nakładały na kolonie różnego rodzaju opłaty i podatki, regulowały taryfy celne itp. wy łącznie pod kątem widzenia korzyści dla przemysłu i handlu brytyjskiego. Kolonie nie miały żadnych przedstawicieli w Izbie Gmin i wobec tego uważały, że nakładanie na nie przez Parlament świadczeń stanowi pogwałcenie zasadniczych praw Anglika do wyrażania przez swych reprezentantów zgody na wszelkie świadczenia. Ten stan rzeczy doprowadził do wrzenia w koloniach i do zbrojnego ich powstania przeciw metropolii, a następnie do wspólnie przez kolonie prowadzonej wojny o niepodległość. 333. Przebieg wojny o niepodległość (1775 - 1783). Wiadomo powszechnie, że bezpośrednią przyczyną wojny był "spór herbaciany", który stanowił jedno z ogniw od dawna narastającego konfliktu między koloniami a metropolią. Gdy mianowicie w końcu 1773 r. jako wyraz bojkotu towarów brytyjskich wyrzucono w Bostonie ładunek herbaty indyjskiej do morza, Parlament angielski ogłosił na wiosnę 1774 r, trzy ustawy, znane jako ustawy represyjne (Coercitive Acts), które miały na celu upokorzenie kolonii. Ustawy te wywołały wzburzenie i skłoniły do wspólnego wystąpienia. W ten sposób doszło w r. 1774 do zebrania się, I Kongresu Kontynentalnego, na który stawili się przedstawiciele 12 kolonii. I Kongres wystosował do króla uchwałę, w której domagał się odwołania ustaw brytyjskich, naruszających interesy kolonii oraz zorganizował bojkot towarów angielskich, aż do czasu wycofania tych ustaw. Wobec odrzucenia przez Parlament żądań Kongresu zbrojny konflikt stał się nieuchronny. Pierwsze strzały padły w kwietniu 1775 r. w stanie Massachusetts. W maju 1775 r. zebrał się II Kongres, również w Filadelfii. Uzgodniono na nim stanowisko i wyjaśniono, dlaczego kolonie

chwyciły za bron. Kongres powołał na naczelnego wodza Jerzego Waszyngtona. W 1?76 r. wydał Deklarację niepodległości (334), a w r. 1?8I uchwalił Artykuły Konfederacji Wieczystej Unii Stanów Zjednoczonych Ameryki (335). Tymczasem wojna toczyła się od r. 1775 ze zmiennym szczęściem. Zwycięstwo Waszyngtona pod Yorktown w r. 1781 zdecydowało a wyniku wojny. Zakończył ją traktat pokojowy paryski zawarty w r. 1783, w którym W. Brytania uznała "wolność", suwerenność i niezawisłość 13 stanów, tworzących Stany Zjednoczone. II. STANY ZJEDNOCZONE JAKO KONFEDERACJA 334. I i II Kongres Kontynentalny i Deklaracja niepodległości. Zwołanie I Kongresu w r. 17?4 i jego uchwały były pierwszym przejawem współdziałania kolonii amerykańskich. Na I Kongresie powstał już zalążek trwalszego połączenia kolonii. Związek ten uległ umocnieniu na II Kongresie w r. 1775 z chwilą wspólnego podjęcia przez kolonie działań wojennych. W jego łonie dojrzała rewolucyjna decyzja prowadzenia wojny aż do zupełnego oderwania się od metropolii i do nadania koloniom charakteru wolnych i niezawisłych państw. Na tym gruncie uchwalana została Deklaracja niepodległości (1776). Deklaracja ta, której głównym autorem był Tomasz Jefferson, ogłosiła niepodległość wszystkich stanów jako wolnych od posłuszeństwa wobec korony angielskiej. Proklamowała równość wszystkich ludzi, ich prawa do życia, wolności i dążeń do szczęścia. Przeciw rządowi, który prawa tę narusza, obywatel ma prawo oporu. Sformułowania te nadały Deklaracji niepodległości ogólnoświatowe znaczenie. Do nich nawiązywać będą w wielu krajach burżuazyjne programy rewolucyjne i burżuazyjne - "deklaracje praw obywatelskich" (348, 504). Na tymże Kongresie zapadła uchwała wzywająca wszystkie kolonie do wprowadzenia zmian. ustrojowych i uchwalania konstytucji państwowych. 335. Przyjęcie Artykułów Konfederacji. Ogłoszenie niepodległości kolonii nie rozwiązało sprawy ich współdziałania na przyszłość. Już w kilka tygodni po zebraniu się II Kongresu Kontynentalnego Beniamin Franklin przedstawił projekt konfederacji kolonii w formie tzw. Artykułów Konfederacji i Wieczystej Unii. Artykuły te po pewnych zmianach zostały uchwalone przez Kongres, a następnie ratyfikowane, nie bez oporów, przez wszystkie 13 stanów. Po ratyfikacji przez ostatni ze stanów Kongres zebrał się już jako Kongres Konfederacji i Wieczystej Unii 13 Stanów, która przyjęła nazwę Zjednoczonych Stanów Ameryki. Z datą r. 1781 wiąże się zatem: 1) ustalenie nazwy nowej organizacji państwowej 2) ustalenie kształtu tej organizacji jako konfederacji. 1. Wyraz "Stany, Stan" w nazwie Stany Zjednoczone oznacza to samo co państwo. Słowo "państwo" dla oznaczenia organizacji państwowej weszło do języka polskiego dopiero w XIX w., dawniej oznaczano ją mianem stanu (ang. State, franc. Etat, niem. Staat). Stąd nazwy takie, jak Rada Stanu, Sekretarz Stanu, no i Stany Zjednoczone Ameryk, znaczą to samo co Rada Państwa, Sekretarz Państwa, Państwa Zjednoczone Ameryki. Pamiętać należy o tym, iż sama nazwa Stanów Zjednoczonych zwraca uwagę na to, że chodzi tu o państwo złożone z większej ilości państw, następnie, że w nazwie oficjalnej Stanów Zjednoczonych Ameryki nie ma mowy o Ameryce Północnej i

dlatego używać będziemy tu poprawnej, krótszej nazwy Stany Zjednoczone Ameryki. 2. Artykuły Konfederacji określają charakter Stanów Zjednoczonych jako konfederacji, czyli luźnego połączenia, "związku państw" (dawnych kolonii) (524). Konfederacja ta nie miała stałego organu wykonawczego. Jedynie wspólnym organem uchwałodawczym był Kongres, w którym każdy stan miał jeden głos. Artykuły Konfederacji określiły ścisłe niezbyt szerokie atrybucje Kongresu. 336. Konstytucje stanowe i uchwalenie konstytucji federalnej. Po ogłoszeniu Deklaracji niepodległości, zgodnie z zaleceniem II Kongresu, poszczególne stany przystąpiły do redagowania i uchwalania swych konstytucji. Istnieją między nimi niemałe rozbieżności. Do większości z nich dołączona jest Deklaracja praw (348). Deklaracje te przyjęły doktrynę praw naturalnych , człowieka, których nikt nie może być pozbawiony, zasadę podziału władzy i teorię umowy społecznej. Wszystkie konstytucje przyjęły podobną organizację władz z gubernatorem wybieranym przez ludność i ciałem prawodawczym na czele (478). Wzorem dla wielu konstytucji stanowych była konstytucja stanu Wirginia uchwalona w r. 1776 i dołączona do niej Deklaracja praw. Tymczasem zasady konferencji wprowadzone w r. 1?81 nie zaspokajały pragnień całego społeczeństwa. Wskazywano na słabość ustroju konfederacji i domagano się ściślejszego sfederowania stanów. Dążenia federalistyczne spotykały się z opozycją antyfederalistyczną, zwłaszcza ze strony słabszych stanów. Ostatecznie Kongres powołał do Filadelfii Konwent delegatów wszystkich stanów do opracowania projektu nowej konstytucji związkowej. Konwent zebrał się w r. 1787 pod przewodnictwem Waszyngtona i uchwalił w tymże roku tekst konstytucji. Konstytucja miała wejść w życie po ratyfikowaniu jej przez co najmniej 9 stanów, co też nastąpiło w roku następnym - 1788. Ostatni z 13 stanów dokonał tego aktu dopiero w r. 1790. W ten sposób uchwalona konstytucja z r. 1787 oznaczała przyjęcie przez Stany Zjednoczone charakteru federacji, czyli pastwa związkowego. Obowiązuje ona po dzień dzisiejszy. III. KONSTYTUCJA FEDERALNA Z R. 1787 337. Konstytucja z r. 1787 - pierwszą konstytucją pisaną. Konstytucja amerykańska była właściwie pierwszą w dziejach świata (pomijając konstytucje stanowe) konstytucją pisaną, pierwszą konstytucją w sensie formalnym (327). Nie tyle jednak sam fakt zewnętrzny spisania konstytucji państwowej w formie jednej ustawy był nowością, ile szczególny charakter nadany ustawie konstytucyjnej. Mianowicie ustawa ta jako konstytucja różniła się od wszystkich innych ustaw tym, że była normą nadrzędną. Ta nadrzędność konstytucji wyraża się w następujący sposób: 1. Wszystkie ustawy, zarówno ogólne, federalne, jak konstytucje oraz ustawy poszczególnych stanów, muszą być zgodne z konstytucją federalną. 2. Konstytucji nie można, zmienić tak jak inne ustawy zwykłą większością głosów, lecz przewidziano specjalne postępowanie utrudniające tzw. rewizję, czyli nowelizację konstytucji. Mianowicie przy głosowaniu projektu zmiany konstytucji

wymagane są bardzo wysokie kwalifikacje większości głosów (2/3 przy uchwalaniu poprawek w obu izbach oraz ratyfikowanie ich przez co najmniej 3/4 wszystkich stanów). Przepisy dotyczące rewizji konstytucji nadały jej charakter konstytucji "sztywnej" - w przeciwieństwie do konstytucji "giętkich" (328). Problem rewizji konstytucji stanął na porządku dziennym wkrótce po jej uchwaleniu. W pierwszym dziesięcioleciu wprowadzono do niej 10 poprawek, czyli nowel (340), a po r. 1798 aż do r. 1968 uchwalono zaledwie 15 dalszych nowel, zatem liczba ich jest bardzo mała jak na tak długi okres czasu. Rzecz ciekawa, że w Stanach Zjednoczonych nowelizacja konstytucji, inaczej niż gdzie indziej, nie pociąga za sobą zmiany pierwotnego tekstu konstytucji, lecz nowele stanowią po prostu artykuły dodatkowe do konstytucji. 338. Charakter konstytucji jako konstytucji federalnej. Konstytucja ja amerykańska jest konstytucją państwa związkowego, jakim są Stany Zjednoczone. Istotna różnica. między związkiem państw (konfederacją) a państwem związkowym (federacją) polega na tym, że konfederacja nie ma charakteru odrębności państwowej, gdy tymczasem federacja jest państwem (524). Konfederacja stanowi luźne połączenie państw suwerennych dla realizowania pewnych ogólnych, ściśle określonych celów. Natomiast federacja jest o wiele trwalszym połączeniem państw W tym bowiem wypadku państwa składowe federacji delegują niejako część swej suwerenności nowemu państwu przez siebie powołanemu, państwu nadrzędnemu, jakim jest państwo związkowe. Federacja ma więc charakter rzeczywistego - państwa. W praktyce federację amerykańską określa się często mianem Unii Amerykańskiej. Posiada ona własną konstytucję i własne federalne wspólne urządzenia państwowe dla spraw wspólnych całej federacji. W zakresie spraw nie objętych federacją pań- stwa sfederowane zachowują swą odrębność, mają własne organa państwowe i własne konstytucje. Każdy obywatel Stanów Zjednoczonych podlega zarówno konstytucji własnego stanu, jak i konstytucji federalnej z r. 1787. Istotnym zagadnieniem jest więc to, jak daleko sięga władza federacji, w jakim zakresie poszczególne stany zachowały swą suwerenność. Wedle konstytucji zakres spraw wspólnych należących do federacji, nie jest zbyt rozległy. Należą do nich: a) sprawy zagraniczne oraz siły zbrojne, lądowe, morskie i wszelkie sprawy z siłami zbrojnymi związane; b) sprawy naturalizacji (obywatelstwa Stanów Zjednoczonych), emigracji i imigracji; c) sprawy handlu zagranicznego i międzystanowego, a co z , tego wynika, sprawy celne, waluta, poczta - w ogóle te sprawy, dzięki którym Stany Zjednoczone stanowią jednolity obszar gospodarczy; d) sprawy skarbowe, związane z zadaniami wspólnymi. We wszystkich innych dziedzinach poszczególne stany są niezależne. Jak się później przekonamy, praktyka konstytucyjna XIX i XX w. prowadzić będzie do stopniowego rozszerzania spraw wspólnych, zatem do wzrostu uprawnień federacji kosztem uprawnień poszczególnych stanów (478).

339. Realizacja zasady trójpodziału władzy. Konstytucja w dużej mierze oparła się na wzorze angielskim. Jest ona poniekąd przeniesieniem na grunt amerykański urządzeń angielskich z okresu, w którym w Anglii nie rozwinęły się jeszcze rządy parlamentarne oraz dostosowaniem urządzeń monarchii do ustroju republikańskiego. Szczególny jednak wpływ wywarła tu teoria podziału władzy Monteskiusza, a więc wzór urządzeń angielskich w takiej formie, jak je widział lub d chciał widzieć ten wielki myśliciel (329). W konstytucji usiłowano bowiem zastosować w praktyce trójpodział władzy, i to z taką konsekwencją, jakiej nigdzie już później nie spotykamy. Trzy główne części konstytucji mówią kolejno o władzy ustawodawczej, wykonawczej i sądowej. Władze te, w zamierzeniach twórców konstytucji, miały być ściśle rozgraniczone, jednocześnie szczególne urządzenia miały umożliwiać wzajemne hamowanie się tych władz. Miała to zapewnić równowagę, zapobiec ewentualnemu przerostowi jednej władzy nad drugą. 1. Władza ustawodawcza. Stanowił ją Kongres złożony z dwóch izb: a) Senatu i b) Izby Reprezentantów. a. Senat składał się z senatorów wybieranych w liczbie dwóch przez ciała ustawodawcze poszczególnych stanów na lat 6, przy czym co 2 lata ustępowała 1/3 senatorów. Przewodnictwo w Senacie sprawował wiceprezydent Stanów Zjednoczonych (473). b. Izba Reprezentantów składała się z posłów wybieranych bezpośrednio przez ludność na 2 lata, w stosunku jeden poseł na 30 tys. mieszkańców. Stosowano prawa wyborcze takie same, jakie konstytucje poszczególnych stanów przewidziały w wyborach do zgromadzeń stanowych. W Izbie Reprezentantów przewodniczył wybierany przez posłów speaker (472). Uprawnienia Kongresu, jako rozciągające się na sprawy wspólne federacji, zostały ściśle wyliczone w konstytucji. Uchwały Kongresu (bille i inne) przedstawiane są do podpisu prezydentowi, któremu nie przysługuje, tak jak królowi angielskiemu, prawo sankcji, tzn. zgoda prezydenta nie stanowi koniecznego warunku do ogłoszenia (promulgacji) ustawy (326, 516). Może on jedynie założyć wobec uchwał Kongresu weto zawieszające (por. niżej). Zasadę hamowania władzy wykonawczej przez władzę ustawodawczą konstytucja starała się zrealizować w drodze: a) prawa impeachment (wzór angielski), które przysługuje Izbie Reprezentantów i polega na możliwości pociągnięcia do odpowiedzialności konstytucyjnej prezydenta, wiceprezydenta, sędziów oraz wyższych urzędników federalnych - za zdradę stanu, przekupstwo i inne ciężkie zbrodnie oraz przestępstwa; w takim zaś wypadku sprawę rozpatruje Senat, który może wydać wyrok skazujący przy większości 2/3 obecnych senatorów; b) przyznania Senatowi prawa udzielania zgody większością 2/3 głosów na traktaty międzynarodowe zawierane przez prezydenta i na dokonywane przezeń nominacje ambasadorów, konsulów, sędziów Federalnego Sądu Najwyższego i-innych urzędników federalnych. Z drugiej strony władza ustawodawcza hamowana jest przez wykonawczą wskutek przyznania prezydentowi prawa weta zawieszającego w ciągu 10 dni - w stosunku do uchwał uchwalonych przez Kongres. Kongres może obalić weto prezydenta, uchwalając ponownie większością 2/3 każdej izby swój poprzedni projekt. Wówczas ustawa wchodzi w życie, niezależnie od sprzeciwu prezydenta. Rozgraniczenie obu władz ma gwarantować brak inicjatywy ustawodawcze j prezydenta oraz to, że prezydent nie może Kongresu rozwiązać ani odroczyć. Z drugiej strony prezydent

jest nieusuwalny, nawet w wypadku gdyby większość Kongresu była przeciw jego polityce. Wreszcie, członkiem jednej i drugiej izby nie może być osoba dzierżąca stanowisko państwowe w służbie Stanów Zjednoczonych. Dotyczyć to będzie również ministrów, tzw. Sekretarzy Stanu (476). 2. Władza wykonawcza. Sprawuje ją prezydent, wybierany na 4 lata w głosowaniu dwustopniowym. Poszczególne stany wyłaniały, najpierw elektorów, w każdym stanie w liczbie równej liczbie posłów i d senatorów danego stanu w Kongresie. Z kolei w drugiej fazie wyborów elektorzy wybierali prezydenta ,i wiceprezydenta. Konstytucja nie stawia granic wielokrotnemu wyborowi tej samej osoby na prezydenta. Prezydent ma w swoim ręku, pełnię władzy wykonawczej w zakresie spraw wspólnych federacji. Sprawuje ją niepodzielnie. Prezydent jest również najwyższym wodzem armii i floty. W rozdziale o władzy wykonawczej konstytucja normuje jedynie uprawnienia prezydenta. O innych urzędnikach mówi tylko tyle, że prezydent mianuje ich za radą i zgodą Senatu i że wiceprezydent jest przewodniczącym Senatu (474 - 475). 3. Władza sądowa. Władzę sądową federacji sprawuje Najwyższy Sąd Federalny oraz niższe sądy federalne, które powołane będą przez Kongres. Są one kompetentne tylko w określonych przez konstytucję sprawach. Jak z tego wynika, wszystkie inne sprawy należą do kompetencji sądów stanowych, zupełnie od federacji niezależnych i orzekających we wszystkich instancjach {477). 340. Gwarancje praw obywatelskich. Tekst konstytucji nie zawiera gwarancji praw obywatelskich. Już w okresie ratyfikowania konstytucji poszczególne stany domagały się wprowadzenia również do konstytucji federalnej Deklaracji praw obywatelskich na wzór tych, jakie posiadały niektóre konstytucje stanowe (336). Niebawem też po zebraniu się Kongresu w latach 1789 -1791 wprowadzono do konstytucji 10 noweli (tzw. Bill of Rights), które gwarantowały wolność sumienia, wolność słota i prasy, prawo swobodnego gromadzenia się obywateli. Zabezpieczona została własność prywatna oraz ochrona oskarżonego w procesie karnym. Te uzupełnienia konstytucji, nawiązujące zresztą także i do sformułowań Deklaracji niepodległości, nadają konstytucji amerykańskiej - obok wprowadzonej zasady podziału władzy - bardziej wyraźne, postępowe znamiona konstytucji burżuazyjnej. Nie sformułowano jednak w nich jeszcze zasady równości wobec prawa, niewolnictwo utrzyma się w Stanach Zjednoczonych do drugiej połowy XIX w. (469). 341. Perspektywy rozwoju konstytucji amerykańskiej w XIX i XX w. Obowiązująca od r. 1787 konstytucja Stanów Zjednoczonych jest, jak podkreśliliśmy, konstytucją sztywną. Stosunkowo nieliczne nowele nie dokonały w niej zbyt wielkich zmian. Nie należy jednak sobie wyobrażać, by znajomość samego tekstu konstytucji wraz z nowelami mogła być podstawą do wyrobienia sobie poglądu na temat istniejącego w XIX wieku czy współcześnie ustroju Stanów Zjednoczonych. Rzecz oczywista przecież, że ustrój ten musiał przekształcać się i dostosowywać do przemian gospodarczych, społecznych i politycznych, których widownią były Stany Zjednoczone w XIX i XX w. Zauważyliśmy już, że konstytucja omawia tylko niektóre zagadnienia, które składają się na całość konstytucji w sensie

materialnym - i to często bardzo ogólnikowo. W wielu oprawach, nawet istotnych, konstytucja pozastawia dużo niedomówień. Nie pozwala na wyrobienie poglądu na tematy tego nawet rzędu, co rzeczywisty sposób ułożenia się stosunku między organami federalnymi a organami stanowymi, co realizacja w praktyce zasady równowagi władz, co stopień rzeczywistego udziału społeczeństwa w prawach wyborczych itp. Wszystkich tych zagadnień konstytucja nie wyjaśnia. A przecież znalazły one rozwiązanie w praktyce konstytucyjnej, która od XVIII wieku kształtowała ustrój stanów nie wbrew konstytucji, lecz "poza konstytucją" {nie contra legem, lecz praeter legem). Temu właśnie zagadnieniu poświęcimy rozdział 30 (489 - 479). 342. Wpływ konstytucji Stanów Zjednoczonych na rozwój konstytucjonalizmu światowego. Konstytucja Stanów Zjednoczonych jako pierwsza konstytucja spisana utorowała drogę rozwojowi konstytucjonalizmu światowego. Stanowiła ponadto wzór jako pierwsza spisana konstytucja oparta na zasadzie suwerenności ludu i podziału władzy. Ogólne jej zasady, podobnie jak sformułowania Deklaracji niepodległości czy Deklaracji praw wolnościowych w konstytucjach stanowych, wywierały też niemały wpływ nad kształtowanie się pierwszych konstytucji burżuazyjnych. Konstytucja zapewniała szerokie uprawnienia prezydentowi. Obcy jej był system rządów parlamentarnych, jaki wykształcił się w Anglii dopiero później. Stąd ustrój Stanów Zjednoczonych określa się nie jako republikę parlamentarną, lecz jako republikę prezydencką albo prezydencjalną. System konstytucji amerykańskiej, w szczególności określanie stosunku między władzą wykonawczą a ustawodawczą, nie znajdował na ogół naśladownictwa na kontynencie europejskim, gdzie państwa burżuazyjne rozwijały się w XIX w. w kierunku monarchii (511), a następnie w kierunku republik parlamentarnych {534). Natomiast model republiki prezydencjalnej Stanów Zjednoczonych stał się wzorem dla większości powstałych później niż Stany Zjednoczone, bo w XIX w, republik Ameryki śacińskiej (511, 538). ozdział XXIII FRANCJA W DOBIE REWOLUCJI I DYKTATURY NAPOLEOŃSKIEJ (1789 - 1814) I. OGÓLNE WPROWADZENIE 343. Przyczyny Rewolucji Francuskiej. Przy omawianiu monarchii absolutnej we Francji mieliśmy okazję zwrócić uwagę na objawy kryzysu społecznego i politycznego, które zaczęły ujawniać się już w XVII w., a wystąpiły z całą siłą na schyłku XVIII w. Kryzys ten wiązał się z narastaniem kapitalistycznych sił wytwórczych, które pozostawały w stale potęgującej się sprzeczności z feudalnymi stosunkami produkcyjnymi i z całą opartą na nich strukturą. feudalną państwa (225, 252). Instytucje feudalne monarchii absolutnej wywoływały prawie we wszystkich grupach społecznych gorący sprzeciw i dążenia nie tylko do określonych reform, ale i często do zupełnego zniesienia feudalizmu, jego podstaw gospodarczych, społecznych i politycznych (307). Dążenia te znajdowały jaskrawy wyraz w pismach postępowych

pisarzy francuskich XVIII w., które wywierały doniosły wpływ na wszystkie sfery społeczne. Myśli tych pisarzy wiązały się z filozofią racjonalistyczną i doktryną prawa natury. Wierzyli oni w istnienie praw przyrodzonych, poznawalnych rozumem. Należy tylko odkryć prawa natury, które rządzą życiem społecznym, zarówno jego ekonomią, jak i polityką (236). Człowiek powinien tym prawom naturalnym dać kształt prawa pozytywnego, które umożliwi stworzenie ustroju zapewniającego sprawiedliwość: i szczęście. Człowiek jest bowiem stworzony po to, by był szczęśliwy i do szczęścia ma prawo. Osiągnie on je wtedy, gdy przestrzegać się będzie prawa naturalne i prawa przyrodzone każdego człowieka. Ludzie powinni powoływać rząd, którego celem ma być zagwarantowanie tych praw naturalnych. Stosunek między rządzonymi a rządzącymi powinien opierać się więc na umowie społecznej. Oto są myśli, które przewijały się w pismach pisarzy XVIII w. i które miały się stać ideologiczną podstawą ruchów rewolucyjnych i demokracji burżuazyjnej. Z podobnych założeń wychodziły też pisma tych autorów, których wpływ na rewolucję burżuazyjną - i to nie tylko we Francji - był najsilniejszy, Monteskiusza i Rousseau. Przypominamy, że Monteskiusz, interpretując w swoisty sposób konstytucję angielską, stworzył teorię podziału władzy jako systemu, który ma zabezpieczyć prawa naturalne człowieka do wolności. Tym samym wypowiedział się surowo przeciw rządom despotycznym, a monarchię umiarkowaną uznał za najlepszą formę rządów, tzn. zdolną do zapewnienia człowiekowi korzystania z wolności (329). Rousseau swą filozofią społeczną wstrząsnął podstawowymi założeniami systemu feudalnego. W myśl jego koncepcji umowy społecznej suwerenność w państwie należy 30 ludu. Ze sformułowaniami Rousseau wiązano koncepcję demokracji bezpośredniej, tzn. pogląd, że lud ma prawo do bezpośredniego udziału w rządzie (9), że powinien bezpośrednio sprawować władzę ustawodawczą i również bezpośrednio obierać tych, którzy mają sprawować władzę wykonawczą i że ma też prawo im tę władzę odebrać. Wizja ustroju społecznego Rousseau stanowiła więc obraz przeciwstawny ustrojowi państwa feudalnego i monarchii absolutnej. Mieściła się w niej przecież zasada suwerenności ludu , przeciwna pojęciu suwerenności władzy króla "z łaski bożej", zasada równości i wolności społecznej, przeciwna feudalnemu zróżnicowaniu społeczeństwa na stany. Idee te miały charakter rewolucyjny, Wskazywały nie tylko na kierunki przemian, do jakich należy dążyć, lecz co ważniejsze - dawały mieszczaństwu legitymację do obalenia panującego systemu i do wprowadzenia nowych urządzeń uznawanych za zgodne z prawem natury. Poglądy ekonomiczne, a także polityczne francuskiego mieszczaństwa formułowała szkoła fizjokratów (229), która głosiła wolność gospodarczą i była niechętna jakimkolwiek ograniczeniom prawa własności. Fizjokraci jako zwolennicy liberalizmu ekonomicznego, stojący na gruncie wolnej konkurencji, torowali drogę kapitalizmowi, proponowali reformy, ale nie żądali obalenia monarchii absolutnej. 344. Kryzys monarchii absolutnej w latach 1770 -1789. Do przyspieszenia wybuchu rewolucji przyczynił się wzrost napięcia społecznego, wywołany przez kryzys gospodarczy, który Francja zaczęła bardzo dotkliwie odczuwać po r. 1??0. Do tego bowiem czasu Francja przeżywała w połowie XVIII w. okres bardzo szybkiego wzrostu gospodarczego, któremu towarzyszył stały wzrost cen. Wywołało to znaczną rozbudowę przemysłu, w

którym do znaczenia doszła produkcja mechaniczna. Poprawił się stan rolnictwa, co wywołało zwiększony popyt wsi na produkty przemysłowe. Rozwijał się handel, któremu sprzyjała rozbudowa sieci dróg bitych. Francja w końcu XVIII w. osiągnęła nadzwyczaj wysoką - w porównaniu z innymi państwami - liczbę ludności około 25 mln. Ustalenie się cen w r. 1770, a następnie ich gwałtowny spadek od r. 1778 - wywołały załamanie się całej gospodarki, a to dotknęło zwłaszcza przemysłowców i rolników, którzy, wykorzystując poprzednią koniunkturę, wprowadzili nową technikę w produkcji. Dochody ich zaczęły szybko maleć, podatki stały się nie do zniesienia. Kryzys osiągnął szczytowe nasilenie po r. 1786, mnożyły się bankructwa, wzrastało bezrobocie, produkcja przemysłowa spadła o 50%. Równocześnie rolnictwa przeżywało lata katastrofalnego nieurodzaju. Kryzys gospodarczy wpłynął na zaostrzenie konfliktów społecznych. Z jednej strony wszyscy prawie występowali przeciw rządowi obwiniając go o złą sytuację kraju, z drugiej strony narastały antagonizmy klasowe. Najbardziej rzucały się w oczy nadużycia popełniane przez szlachtę, która obecnie była przez monarchię silniej popierana niż dawniej, kiedy to monarchia w walce z arystokracją feudalną szukała oparcia w mieszczaństwie (232). Oburzenie powszechne wywołały opanowanie przez szlachtę głównych urzędów i niezmiernie wysoka stopa życiowa arystokracji wśród otaczającej ją nędzy. Wzrost stanowiska szlachty w państwie stanął na drodze dążeniom mieszczaństwa do udziału w rządach. Pretendowały do tego przede wszystkim wyższe warstwy burżuazji, zepchnięte do roli pozbawionego przywilejów stanu trzeciego. Fatalna sytuacja gospodarcza kraju i wzrastający deficyt budżetowy skarbu królewskiego dawały burżuazji znakomite argumenty, zdolne do zmobilizowania całego stanu trzeciego wraz z chłopami do walki ze szlachtą i absolutyzmem królewskim. Stan trzeci liczył ponad 24 mln osób, podczas gdy liczbę szlachty ocenia się na około pół miliona. Zwołanie przez króla w r. 1789 Stanów Generalnych stworzyło platformę, na której walka ta miała zostać (podjęta. Data ta otwiera okres Rewolucji Francuskiej. 345. Podział na okresy. Z datą r. 1789 , rozpoczęło się ćwierćwiecze dziejów Francji (1?89 -1814), w ciągu którego kształtował się na nowych podstawach jej ustrój. W czasie tym podejmowano różne próby nadania właściwego kształtu państwu rządzonemu przez burżuazję. Zmiany ustrojowe dokonywały się szybko w pierwszym zwłaszcza dziesięcioleciu, we właściwej dobie rewolucyjnej lat 1789 -1799. Następujące po nim 15-lecie dyktatury napoleońskiej w latach 1799 - 1814 było widownią pewnej sta- bilizacji stosunków wewnętrznych. W dziejach tego 25-lecia wyróżnić można 5 podstawowych okresów: I okres monarchii ograniczonej (1789-1792)-od zebrania się Stanów Generalnych da uwięzienia króla Ludwika XVI (346 - 355); II okres Konwentu (1792 -1793) - do zwycięstwa jakobinów nad żyrondystami (358 - 357); III okres dyktatury jakobińskiej (1793-1794) - do zamachu 9 Termidora, tj. do uwięzienia Robespierre'a (358 - 359); IV okres Dyrektoriatu (1795 - 9 listopad 1799) - do zamachu Napoleona 18 Brumaire'a 1799 r. (360 - 361); V okres dyktatury napoleońskiej (1799-1814/1815) do

kapitulacji Napoleona; w okresie tym można jeszcze wyróżnić dwa etapy: konsulatu i cesarstwa, przedzielone datą r. 1804 (362 - 373). Uprzedzając wyniki dalszego wykładu zauważmy, że w ogólnym rozwoju nurtu rewolucyjnego pierwsze 5-lecie, obejmujące okresy I - III, stało pad znakiem postępowych tendencji rewolucyjnych. Osiągnęły one swój szczytowy punkt w konstytucji jakobińskiej z r. 1793. Następne 5-lecie - okres Dyrektoriatu (IV) znamionował regres sił postępowych, wreszcie w okresie końcowym 1V) nastąpił znaczny wzrost elementów reakcyjnych. II. OKRES MONARCHII OGRANICZONEJ (1789 -1792) A. I KONSTYTUANTA 348. Zwołanie Stanów Generalnych w r. 1789. Tak doniosłe w następstwach wydarzenie, jak zwołanie w r. 1789 Stanów Generalnych, było bezpośrednim następstwem starego zatargu króla z Parlamentami (238). Opozycja Parlamentów spotęgowała się w związku z przedstawionymi im do rejestracji ustawami królewskimi, które nakładały nowe podatki i nowe ciężary na ludność. Parlament paryski w r. 1787 powołał się na to; że jedynie naród reprezentowany przez Stany Generalne jest władny przyznać królowi zasiłki, czyli uchwalać podatki. Pogląd ten spotkał się z szerokim oddźwiękiem opinii publicznej, w szczególności wśród kształtującego się obozu Przyjaciół Ludu, tzw. Patriotów, którzy gwałtownie domagali się reform. Gdy zaś w r. 1787 król kazał zarejestrować w Parlamencie ustawę, która znosiła uprawnienia polityczne Parlamentów w dziedzinie rejestracji ustaw, wywołało to tak szeroką falę oburzenia, że król poczuł się zmuszony do ustępstwa w formie zwołania Stanów Generalnych na dzień 5 maja 1789 r. Już sama okoliczność, że król zwołał Stany pod presją Parlamentów i opinii publicznej, oznaczała kapitulację absolutyzmu, wejście na równię pochyłą, która musiała doprowadzić do rewolucyjnego przewrotu. Stany Generalne nie były zwoływane od 175 lat, tj. od r. 1614 (241). Niemniej jednak nawiązano do dawnego wzoru, tj. do zasady, że duchowieństwo, szlachta i mieszczaństwo (stan trzeci) powołują w każdym sianie na własną rękę swych posłów dla utworzenia trzech stanowych zespołów poselskich (112). Wobec nacisków burżuazji król zgodził się na innowację w formie przyznania stanowi trzeciemu podwójnej liczby posłów. Jak z tego wynika, 1/4 ogółu posłów została wybrana przez duchowieństwo, 1/4 przez szlachtę, a połowa przez stan trzeci W praktyce stan trzeci miał 598 posłów na ogólną ich liczbę 1196. Wybory dokonały się w atmosferze wielkiego podniecenia i nastrojów opozycyjnych, spotęgowanych przez kryzys gospodarczy i głód, toteż nie tylko posłowie stanu trzeciego, ale i przedstawiciele szlachty oraz duchowieństwa przybyli do Paryża z żądaniami (instrukcjami) swych wyborców, którzy domagali się gruntownych zmian ustrojowych. 347. Powstanie I Konstytuanty i jej prace. Natychmiast po zebraniu się Stanów stanęła na ostrzu noża kwestia sposobu obradowania, wysunięta przez stan trzeci. Jak

wiadomo, dla prawomocności uchwał dawnych Stanów Generalnych wymagana była zgoda każdego stanu oddzielnie (112). Każdy stan tworzył osobne kolegium, które obradowało i głosowało oddzielnie, a przy takim systemie było sprawą obojętną, ilu posłów liczą reprezentacje poszczególnych stanów. Dlatego też koła dworskie uważały, że fakt przyznania stanowi trzeciemu podwójnej liczby posłów jest ustępstwem bez praktycznego znaczenia. Tymczasem stan trzeci od początku wysunął postulat wspólnych obrad połączonych stanów i głosowania indywidualnego. Przedstawiciele stanu trzeciego liczyli na to, że do posiadanej przez nich połowy głosów przyłączą się nieliczne choćby głosy niektórych posłów z innych stanów. Rachuby te były trafne, gdyż w toku kilkutygodniowej walki o wspólne obrady do stanu trzeciego przyłączyły się liczne głosy duchownych, a także i szlachty, co zdecydowało o jego zwycięstwie i o pierwszych decydujących uchwałach. Stany Generalne ogłosiły się Zgromadzeniem Narodowym, a 9 lipca Konstytuantą. Unieważniono instrukcje poselskie i postanowiono, że Konstytuanta nie może zostać rozwiązana ani rozwiązać się sama - zanim nie uchwali nowej konstytucji. Uchwalono, że każdy poseł jest reprezentantem całego narodu, a nie tylko swojego stanu, że posłowie są nietykalni i że nie mogą być pociągani do odpowiedzialności politycznej. Gdy po tych uchwałach rozeszły się wieści, jakoby król planował usunięcie Konstytuanty siłą, lud paryski wystąpił zbrojnie i zdobył 14 lipca 1789 r. paryską Bastylię, która była symbolem despotyzmu królewskiego (246). Data zdobycia Bastylii 14 lipca 1789 r. czczona jest do dziś we Francji jako dzień święta narodowego. Akt ten wywołał bowiem szeroką falę rewolucyjną w całym kraju, okres "wielkiej trwogi" (la Grande Peur), w którym lud Francji, mieszczanie i chłopi wystąpili przeciw feudałom. Przystąpiono do organizowania nowych władz rewolucyjnych. W ten sposób w krótkim okresie dwóch miesięcy, od 5 maja do 14 lipca, rewolucja faktycznie została już dokonana. Bieg wydarzeń po 14 lipca wpłynął przyspieszająco na działalność Konstytuanty, która z wielkim entuzjazmem podjęła dzieło nadania kształtu prawnego faktycznie dokonanej już rewolucji. W sierpniu 1789 r. Konstytuanta podjęła dwie pierwsze zasadnicze uchwały: 1) Deklarację praw człowieka i obywatela (348); 2) uch wały w sprawie likwidacji feudalizmu (349). Następnie przeprowadziła szereg reform, a więc przede wszystkim: 3) reformy zarządu terytorialnego (350); 4) reformy sądownictwa (351); 5) reformy w dziedzinie stosunków wyznaniowych {352). Ukoronowaniem formalnym dzieła Konstytuanty było: 6) uchwalenie konstytucji 4 września 1791 z. {353). 348. Deklaracja praw człowieka i obywatela. O ile konstytucja z r. 1791 stanowiła niejako zamknięcie Konstytuanty, o tyle Deklaracja praw człowieka i obywatela, uchwalona w sierpniu 1789 r., była tym podstawowym rewolucyjnym aktem prawnym, który stworzył podstawę nowego systemu prawa państwowego i legł u podstaw ustroju demokracji burżuazyjnej. Lektura Deklaracji praw nie robi może na współczesnym czytelniku zbyt wielkiego wrażenia. Znajduje on w niej wiele ogólnikowo sformułowanych zasad, które przyjmuje jako rozumiejące się same przez się. Wiele z nich stało się dorobkiem całej naszej współczesnej cywilizacji, Na Deklarację

należy jednak spojrzeć z innego, historycznego punktu widzenia i dojrzeć w niej wszystko to, co było rewolucyjne i nowe w stosunku do dotąd panujących pojęć i urządzeń feudalnych, a przede wszystkim ocenić wagę tych nowych zasad, których wprowadzenie oznaczało likwidację różnic stanowych i samowoli monarchy. Najogólniej biorąc, w treści Deklaracji wyróżnić można dwie grupy zagadnień: 1) zasady ogólne dotyczące organizacji politycznej państwa; 2) sformułowanie praw osobistych człowieka, tzw. praw obywatelskich. 1. Podstawowe znaczenie ma przyjęta przez Deklarację zasada suwerenności ludu: "wszelka władza społeczności ludzkiej po- czątek swój bierze z woli ludu". Prawo może przyjść do skutku tylko jako akt woli powszechnej, ale Deklaracja nie określa bliżej tego, czy wola ta ma być wyrażona przez naród bezpośrednio, czy też przez jego reprezentantów. Zasada suwerenności ludu jako przeciwstawna teorii o boskim pochodzeniu władzy stała się dogmatem demokracji burżuazyjnej. Drugim dogmatem demokracji stała się proklamowana w Deklaracji zaczerpnięta od Monteskiusza teoria podziału władzy (329, 343). W nawiązaniu do dawnych teorii Deklaracja podkreśla prawo ludu do wyrażania zgody na obciążenia podatkowe oraz przewiduje odpowiedzialność władzy przed ludem. 2. Szerzej ujęte są w Deklaracji zasady "praw człowieka i obywatela". Istotna nowość tkwi w tym, że wymienia ona szereg praw osobistych, naturalnych, niepozbywalnych i świętych. Teoria praw przyrodzonych człowieka rozwinięta została już dawniej przez szkołę prawa natury. Deklaracja pokusiła się o sformułowanie i wyliczenie tych praw, nie będziemy więc zajmować się ich podziałem na różne kategorie: praw wolnościowych, politycznych itd. - będziemy je wszystkie określać ogólnym mianem praw obywatelskich. Jako równość Deklaracja pojmuje równość wobec prawa. Z niej wypływają związana z zasadą suwerenności ludu równość praw politycznych, niwelacja różnic i przywilejów stanowych, równy dostęp do urzędów, równe dla wszystkich sądy, równość ciężarów podatkowych. Wolność wiąże się z szeregiem osobistych praw wolnościowych, fizycznych i duchowych. Deklaracja definiuje wolność jako możność czynienia wszystkiego, co nie szkodzi drugiemu. Tylko prawo określić może to, co jest czynnością szkodliwą. Deklaracja formułuje zasadę nietykalności osobistej, podnosząc, że nikt nie może być oskarżony, aresztowany, więziony - inaczej jak w wypadkach określonych przez prawo i w sposób przez prawo przewidziany. Do wolności osobistych należą następnie: wolność sumienia, oznacza odcięcie się od nietolerancji religijnej, wolność wyrażania przekonań w słowie i piśmie. Deklaracja stawia wreszcie zasadę wolności gospodarczej, proklamując nienaruszalność prawa własności prywatnej, określonego jako "prawo święte", a naruszenie własności jako jednej z form wolności uznaje za dopuszczalne jedynie w wypadkach podyktowanych potrzebą powszechną i pod warunkiem pełnego odszkodowania. Należy niezwykle wysoko ocenić znaczenie Deklaracji jako aktu otwierającego nowy etap historii państwa i prawa. Trzeba jednak równocześnie dostrzec jej treść klasową. Stanowiła ona program rewolucyjnego mieszczaństwa. Klasowy charakter Deklaracji występuje jak najjaskrawiej w podkreśleniu "świętości" jednego tylko prawa, mianowicie prawa własności prywatnej. Ujawnia się również v Deklaracji kompromis między

dążeniami radykalnego mieszczaństwa, akceptującego idee Rousseau, tj. zasadę suwerenności ludu i woli powszechnej, a dążeniami bogatej burżuazji, przyjmującej umiarkowany program Monteskiusza, łącznie z podziałem władzy. Zasada równości proklamowana została jedynie na gruncie równości wobec prawa. Deklaracja zupełnie nie poruszała problemu równości gospodarczej. Zasady równości i wolności w jej sformułowaniu miały służyć interesom bogacącej się burżuazji. Otworzyły one pole do potęgowania się nierówności gospodarczej, na zasadach tych wyrosną idee kapitalistycznego liberalizmu (534, 535; 542). Rzecz charakterystyczna, że ani sama Deklaracja, ani późniejsze akty rewolucyjne nie tworzyły podstaw do wolności zrzeszeń robotniczych. Przeciwnie, uchwalona w r. 1791 ustawa, zwana Loi Le Chapelier, formalnie zabroniła takich zrzeszeń (również i zrzeszeń pracodawców). Koalicje robotników, widmo zorganizowanych strajków itp., groziły interesom bogacącej j się burżuazji. Ustawa ta utrzymana była w mocy aż do. r. 1884 (398). Deklaracja miała charakter programu rewolucyjnego, manifestu francuskiego mieszczaństwa. Na jej założeniach oparta była działalność I Konstytuanty i sama konstytucja z r. 1791, do której została dołączona. Jest tu niewątpliwy wpływ amerykańskiej Deklaracji niepodległości (334), jak i naśladownictwo praktyki stosowanej w Stanach Zjednoczonych, gdzie konstytucje stanowe poprzedzane były deklaracjami praw (336, 340). W nauce toczyły się dyskusje nad tym, czy i w jakim stopniu treść Deklaracji francuskiej wzorowała się na deklaracjach amerykańskich. Są między. nimi pewne analogie, jedne i drugie czerpały bowiem z tego samego źródła myśli politycznej opartej na doktrynie prawa natury. Francuska Deklaracja stanowiła jednak jej sformułowanie szczytowe. Dlatego też ona właśnie wywarła wielki wpływ na kształtowanie się ustroju i prawa w państwach burżuazyjnych. Jej abstrakcyjne sformułowania były przyjmowane jako orędzie uniwersalistyczne, odnoszące się do wszystkich krajów i czasów - stanowiły credo polityczne dla szeregu pokoleń, ewangelię polityczną, co najmniej do czasów Wielkiej Rewolucji Październikowej w 1917 r. Deklaracja wprowadziła do życia państwowego nieznane dotąd po- jęcia podmiotowych praw publicznych i stworzyła dla nich gwarancję konstytucyjną. Jednostka była dotąd jedynie przedmiotem prawa publicznego, jej rola w stosunku do państwa polegała na jednostronnym obowiązku podporządkowania się zarządzeniom władz. Obecnie stosunek jednostki do państwa stał się dwustronny; poddany stał się obywatelem. Uzyskał on ściśle określane prawa publiczne, w obronie których mógł już wystąpić wobec państwa jako strona w sądzie. Wykształci się pogląd, że rację bytu każdej organizacji politycznej stanowi właśnie ochrona nienaruszalnych i naturalnych praw człowieka. Stąd, w ślad za przykładem Francji, prawie wszystkie późniejsze konstytucje zawierać będą formalne deklaracje lub w inny sposób ujmowane gwarancje praw obywatelskich. Katalog ich będzie różny, obok praw wymienionych taksatywnie w Deklaracji z r. 1789, pojawiać się zaczną- i nowe prawa (504). Pojawienie się ustaw konstytucyjnych i podmiotowych praw publicznych rozszerzy niezmiernie zakres prawa publicznego. Rozwijać się zaczną nowe dyscypliny: nauka prawa państwowego i nauka prawa administracyjnego, których główna część dotyczy stosunków prawnych między obywatelem a organami władzy państwowej (410, 522, 529).

349. Uchwały sierpniowe w sprawie likwidacji feudalizmu. Konstytuanta, jeszcze przed uchwaleniem Deklaracji, dekretem z 4 sierpnia 1789 r. zniosła przywileje szlachty oraz powinności feudalne chłopów wobec panów. Ta ogólnikowa uchwała wymagała wydania szeregu ustaw, które zapoczątkowały francuską "reformę rolną". Sprawa była trudna ze względu na konsekrowaną w Deklaracji świętość prawa własności zasadę odszkodowania należnego W wypadku wywłaszczenia. Konstytuanta wprowadziła kryterium mające rozróżnić feudalne prawa właścicieli, narzucone chłopom i oparte na gwałcie oraz uzurpacji, ad praw opartych na umowie. Do pierwszych, jako należących do "feudalizmu dominującego", zaliczono prawa związane z poddaństwem, sądownictwo patrymonialne, pańszczyzny i monopole dworskie; do drugich, jako do "feudalizmu kontraktującego" - prawo do poboru czynszów i podobnych świadczeń od chłopów. Na podstawie tego rozróżnienia zwolniono chłopów bez odszkodowania dla panów ze świadczeń należących do sfery "feudalizmu dominującego". Natomiast w odniesieniu do świadczeń drugiego typu, czynszów itp. chłopom przyznano jedynie prawo ich wykupu. Uważano bowiem, że chłop płacący tylko czynsz jest w położeniu dzierżawcy, a to mieści się w ramach pojęć wolnej własności. Rozwiązanie takie było o tyle korzystne dla chłopów, że uwolniło ich od najbardziej j znienawidzonych świadczeń, lecz nie wpłynęło wiele na poprawę ich ogólnego położenia materialnego, gdyż nadal ciążyły na nich czynsze i podobne świadczenia, z których drobna tylko część chłopów była w stanie się wykupić. , Dalszy tok zapoczątkowanej przez Konstytuantę sprawie został nadany dopiero później. Kryzys, jaki Rewolucja zaczęła z czasem przeżywać, zmusił burżuazję do zacieśnienia sojuszu z chłopami i szukania w nich oparcia przeciw siłom reakcji. W 1792 r. zadekretowano, że chłopi będą obowiązani do świadczenia czynszów jedynie tam, gdzie panowie potrafią udowodnić prawo do ich pobierania i to za pomocą dokumentu stwierdzającego istnienie pierwotnego kontraktu. Dokumenty podobne pochodziły często z wczesnych wieków feudalizmu, wiele z nich poginęło, wiele chłopi zniszczyli w czasie "wielkiej trwogi" w r. 1789. Tak więc, wobec tego; że panowie tyko rzadko mogli udowodnić swe prawa do pobierania czynszów, dekret z r. 1792 oznaczał faktycznie zniesienie prawa własności panów do ziemi chłopskiej. Dopiero jednak dekret Konwentu w 1793 r. zniesie wszelkie prawa feudalne bez odszkodowania,. Proces ten zapoczątkował likwidację wielkiej własności ziemskiej. Dalszy cios zadała jej ustawa o konfiskacie dóbr kościelnych; następnie ustawa o konfiskacie szlacheckich dóbr ziemskich, należących do emigrantów. Opuszczając kraj występowali - oni na ogół za granicą przeciw rewolucyjnej Francji i dlatego uznani, zostali za zdrajców. Majątki obu kategorii uznano za dobra narodowe i zdecydowano je rozprzedać: W ten sposób prawie wszystkie większe posiadłości ziemskie, należące dotąd do arystokracji i kościoła, znalazły się w rozprzedaży. Można ją określić jako masową parcelację, gdyż rzadko nabywcy zakupywali większe obszary ziemi: Nabywcami byli głównie chłopi, częściowo mieszczanie. W praktyce kupowali oni ziemie po niezwykle niskiej cenie: Nowa waluta francuska ulegała, . bowiem gwałtownej dewaluacji; największej w dziejach Europy aż do czasów inflacji po I wojnie światowej. W konsekwencji nabywcy gruntów po uiszczeniu

pierwszej raty ceny kupna bez trudności wywiązywali się ze spłacania następnych, zdewaluowanych rat. W ten sposób dokonał się we Francji przewrót, który stanowił rzeczywistą reformę rolną, gdyż doprowadził do likwidacji wielkiej własności ziemskiej. Miało to ogromne znaczenie dla dalszych dziejów wewnętrznych Francji. Przewrót dokonany na wsi odczuwany był przez a chłopów jako wielkie dobrodziejstwo. Dlatego też chłopi poparli armie rewolucyjne i napoleońskie. Nieodwracalność sprzedaży dóbr narodowych stała się punktem programu wszystkich rządów francuskich po Rewolucji. Zasadę tę uznać musieli Burboni, wracając w r. 1814 wraz z arystokracją do władzy. Tak więc we Francji szlachta już w pierwszych latach Rewolucji straciła realne szanse odzyskania przodującego stanowiska w państwie. 350. Reformy zarządu terytorialnego. Konstytuanta już w r. 1789 podjęła działalność mającą na celu wprowadzenie nowej organizacji zarządu lokalnego, opartej na zasadach racjonalnych, tzn. na przemyśleniu, a nie na tradycji. W myśl hasła "Francja jedna i nierozdzielna" dążono do stworzenia administracji prostej i jednolitej oraz do zniesienia wszelkich przywilejów i partykularyzmów lokalnych, które by mogły przysłaniać jedność francuską. Drugą zasadą była troska o wyciągnięcie wniosków z idei suwerenności ludu również w dziedzinie administracji lokalnej. W efekcie dokonano nowego podziału administracyjnego kraju, a władzę administracyjną przekazano organom obieralnym. 1. Nowy podział administracyjny Francji przetrwał w zasadzie po dzień dzisiejszy. Kraj podzielony został na 83 departamenty. Kryterium podziału stanowiły względy gospodarcze- i geograficzne - z pominięciem tradycyjnych podziałów historycznych. Zerwanie z tradycją historyczną wyrażało się także i w samych nazwach nadanych nowym departamentom. Tworzono je od właściwości fizjograficznych terenu, jak np. od nazw rzek (departament Mozy, Sekwany), gór (departament Wogezów, Alp Nadmorskich), a żadna nazwa departamentu nie nawiązywała do historycznej nazwy prowincji. Wprowadzono czterostopniowy podział administracyjny. Departamenty dzieliły się na dystrykty, dystrykty na kantony, kantony składały się z gmin wiejskich i miejskich. Zniesiono wszystkie przywileje, na których od średniowiecza opierał się ustrój miast i wprowadzono jednolity w całym kraju ustrój gmin wiejskich i miejskich. 2. Drugą wielką nowością w przeprowadzanej reformie było powierzenie całej administracji obieralnym samorządowym organom. Brak więc było w administracji lokalnej elementów biurokratycznych, tzn. odrębnych, nominowanych urzędników państwowych. Na poszczególnych szczeblach obywatele wybierali wieloosobowe rady municypalne w gminach (3 - 21 osób), dystryktowe (12 osób) i departamentalne (36 osób). Rady wybierały ze swego łona merów w gminach, a dyrektoriaty w dystryktach (4 osoby) i w departamentach (8 osób). System ten zapewniał burżuazji władzę również w administracji lokalnej. Wybory organów administracyjnych podlegały bowiem w interesie burżuazji dużym ograniczeniom cenzusowym, podobnie jak wybory do Zgromadzenia Prawodawczego (353j: System ten w praktyce nie zdał egzaminu życiowego. Wynikało to w dużej mierze z braku właściwego przygotowania organów wybieralnych do sprawowanych funkcji i z braku należytej kontroli. Dlatego też podejmowane później częściowo reformy, jednak dopiero

Napoleon miał dokonać gruntownej reorganizacji nowego systemu (366). 351. Reformy sądownictwa. Podobnie jak w dziedzinie administracji lokalnej również i w reformach sądownictwa znalazły odbicie założenia doktrynalne: 1) potrzeba utworzenia jednolitego, możliwie prostego systemu sądownictwa; 2) traktowanie władzy sądowej jako wyrazu suwerenności ludu i jako władzy niezawisłej, zgodnie z zasadą podziału władz. 1. Sądownictwo monarchii absolutnej wywoływało szczególnie surową krytykę: różnorodność sądów dla różnych stanów, wielość instancji procesowych, sądownictwo królewskie osobiste, sprzedawalność i dziedziczność stanowisk sędziowskich itd. (244 - 246). Nic też dziwnego, że Konstytuanta zniosła wszystkie dotychczasowe sądy i zastąpiła je nawą organizacją. Znaczenie reformy polegało przede wszystkim na tym, że wprowadzono równe dla wszystkich sądownictwo powszechne, o czym mowy być nie mogło w ustroju feudalnym (ale znała je już dawniej Anglia) (310). Ustanowiono następnie odrębne instancje sądowe w sprawach cywilnych i karnych. Dla spraw cywilnych wprowadzono sądownictwo dwustopniowe, sądy pokoju (na wzór angielski) (179) i trybunały dystryktu, od których apelacja mogła iść do trybunału innego dystryktu. Dla lżejszych spraw karnych istniały 3 instancje: sądy policji municypalnej, sąd policji poprawczej (na szczeblu kantonu) i trybunał dystryktu. Stworzone zostały podstawy nowoczesnego procesu, tzw. procesu mieszanego (371). Dla cięższych spraw karnych, zagrożonych karą na ciele lub karą hańbiącą, śledztwo i dochodzenie wstępne prowadził sędzia pokoju, który z kolei przekazywał sprawcę do trybunału dystryktu, a ten wraz z ławą przysięgłych (180) wdrażał proces. Przyjęto bowiem na wzór angielski udział ław przysięgłych w postępowaniu sądowym, jednak jedynie w sprawach karnych. Najpierw więc Wielka ława przysięgłych decydowała a tym, czy nadać dalszy bieg sprawie wniesionej przez sędziego pokoju, a w wypadku zatwierdzenia oskarżenia przez ławę, sprawa przechodziła do trybunału karnego departamentu. d Złożony on był z trzech sędziów i przewodniczącego, którzy orzekali o karze, oraz 12 przysięgłych, tworzących ławę orzekającą, którzy orzekali o winie. Od wyroku trybunału nie było apelacji (371). Powołano do życia sąd kasacyjny, który nie rozpatrywał meritum zaskarżonego wyroku, lecz w razie stwierdzenia naruszenia prawa lub procedury mógł zaskarżony wyrok uchylić i odesłać sprawę do innego trybunału dla ponownego jej rozpatrzenia. 2. Nadanie sądownictwu charakteru ludowego wyraziło się nie tylko w formie udziału czynnika ludowego w samym orzecznictwie sądowym (ława przysięgłych), ale również w obsadzaniu wszystkich stanowisk sędziowskich w drodze wyborów. Zasada ta dotyczyła sędziów we wszystkich instancjach. Kandydaci musieli mieć określony wiek i z wyjątkiem sędziów pokoju, kwalifikacje prawnicze. Konstytuantą miała więc zasługę wprowadzenia na kontynent sądownictwa powszechnego, instytucji sędziów pokoju i ławy przysięgłych. Inaczej jednak niż w Anglii rozwiązano we Francji sprawę stosunku sądownictwa i władzy wykonawczej. Konstytuanta zgodnie z teorią podziału władzy stanęła rygorystycznie na stanowisku zupełnego oddzielenia władzy sądowej od wykonawczej. W konsekwencji francuskie sądy powszechne nie miały prawa. interweniowania

w sprawy administracji, a więc organów władzy wykonawczej i ich sporów z obywatelami. Postawiło to przed Francją wielki problem uruchomienia odrębnego sądownictwa administracyjnego (410). 352. Unormowanie stosunków wyznaniowych. Zasada tolerancji religijnej, wolność sumienia, proklamowana w Deklaracji, znalazła rychło odbicie w ustawodawstwie. Protestantom, także potomkom emigrantów z czasów Ludwika XIV (248), przyznano obywatelstwo francuskie. Podobnie wszelkie prawa obywateli francuskich ,przyznano Żydom (249), co zapoczątkowało nawy okres w historii ich położenia prawnego, nie tylko we Francji, ale i w całej Europie. Szczególne trudności nastręczała sprawa uregulowania stosunku państwa do kościoła katolickiego. 1. Do pierwszych aktów Konstytuanty należała konfiskata dóbr kościelnych i przekształcenie ich w dobra narodowe. Następnie przeprowadzono kasatę zakonów. Dla obu tych reform znaleziono legitymację w teoriach gallikanizmu, które interpretowano w ten sposób, że dobra kościelne były dobrami królewskimi i że mogły być przez króla odebrane oraz' że zakony funkcjonowały we Francji za zezwoleniem królewskim, które mogło być cofnięte {247). 2. Zupełną zmianę w stosunku państwa do kościoła wprowadziła tzw. Konstytucja cywilna kleru. Konstytuanta stanęła na stano- wisku, że Francja przejęła wobec kościoła te same prawa, które przysługiwały królowi jako suwerenowi, że zatem ma prawo regulować stosunki wewnętrzne kościoła - nie ingerując w sprawy wiary (247). Zniesiono dotychczasowy podział diecezjalny Francji i wprowadzono nowy, a dostosowany do państwowego podziału administracyjnego (350). W każdym departamencie utworzono po jednej diecezji, a na szczeblu nadrzędnym utworzono 10 prowincji z arcybiskupami metropolitami na czele. Arcybiskupi, biskupi i proboszczowie mieli być obierani przez odpowiednie zebrania elektoralne. Wszystkie inne instytucje kościelne, a więc również i szkoły - poza seminariami duchownymi - zostały zniesione. Konstytucja ta została potępiona przez papieża. Wy wołała ona kilkuletnią walkę między państwem a kościołem katolickim. Kościół konstytucyjny zorganizował się wprawdzie, ale z częściowym tylko udziałem duchowieństwa i baz wpływu na wiernych. Pewna część duchowieństwa, nawet spośród odłamu, który popierał dotąd Rewolucję, emigrowała lub działała w konspiracji. W niektórych okolicach . zachodniej Francji (Wandea) polityka ta wywołała wśród chłopów zbrojne powstania przeciw Rewolucji, popierane przez arystokrację. Polityka wyznaniowa wywołała również głęboki kryzys w szkolnictwie, które dotąd opierało się głównie na kościele i posiadanych przezeń dobrach. Na miejsce szkolnictwa koś cielnego należało rozbudować sieć publicznego szkolnictwa państwowego. Przez długie lata nie umiano sobie z tym poradzić z braku środków materialnych, gdyż dobra kościelne zostały rozprzedane. Wspomnieć tu można, że doświadczenia Polski ,były w tym zakresie korzystniejsze. Komisja Edukacji Narodowej, organizując szkolnictwo publiczne, znalazła trwałą podstawę materialną dla jego finansowania w skonfiskowanych i dla niej zachowanych dobrach jezuickich. Dopiero w r. 1792 Konwent (a nie Konstytuanta) wprowadził obowiązkowe śluby cywilne, dopuścił rozwody, a sądownictwo w sprawach małżeńskich odebrał sądom kościelnym i powierzył sądom państwowym. Śluby cywilne miały być zawierane przed

władzami gminnymi. Ta reforma była później naśladowana w wielu państwach europejskich. B. ZASADY KONSTYTUCJI Z R. 1791 353. Ogólne zasady konstytucji. Konstytucja uchwalona 3 września 1791 r. opierała się na założeniach Deklaracji z r. 1789, która weszła w jej skład jako rozdział wstępny (348). Konstytucja podkreślała następnie, że suwerenność należy do narodu i że do narodu należy cała władza. Naród władzę swą może wykonywać jedynie przez delegację i dlatego deleguje władzę ustawodawczą Zgromadzeniu Ustawodawczemu, władzę wykonawczą królowi, a władzę sądową sędziom wybranym przez lud. 1. Władzę wykonawczą sprawował król. Tytuł jego uległ zmianie, nie był on już "z łaski bożej chrześcijańskim królem Francji i Nawarry", lecz "królem Francuzów". Król mianował ministrów i był nietykalny i nieodpowiedzialny. W konsekwencji wszystkie akty królewskie wymagały kontrasygnaty właściwych ministrów. 2. Władzę ustawodawczą powierzono jednoizbowemu. Zgromadzeniu Ustawodawczemu (Assemblee. Legislative), wybieranemu na 2 lata w wyborach pośrednich. Powszechność wyborów była bardzo ograniczona przez wprowadzenie cenzusu majątkowego i cenzusu wieku. Prawa wyborcze przyznano bowiem tylko tzw. obywatelom "czynnym", tj. mężczyznom w wieku od 25 lat, płacącym podatek bezpośredni w określonej wysokości. Reszta obywateli, tzw. "biernych", praw wyborczych nie miała. Obywatele czynni wybierali na tzw. ,;zebraniach pierwiastkowych" elektorów - po jednym na 100 obywateli. W stosunku do elektorów cenzus majątkowy był znacznie wyższy. Elektorzy tworzyli właściwe zebrania elektoralne, na których dopiero wybierano posłów. Były to więc wybory pośrednie, dwustopniowe. 3. Konstytucja dążyła do rygorystycznego rozdziału władzy. Król nie miał inicjatywy ustawodawczej i nie mógł rozwiązać Zgromadzenia. Ministrowie, podobnie jak w Stanach Zjednoczonych, nie mogli być członkami Zgromadzenia. Prawo inicjatywy ustawodawczej miało wyłącznie Zgromadzenie, nie mogło ono jednak w zasadzie usunąć ani króla, ani ministrów - za ich politykę. Ministrowie byli natomiast odpowiedzialni prawnie, czyli konstytucyjne. Mogli bowiem być postawieni przez Zgromadzenie w stan oskarżenia za naruszenie prawa, a wówczas byli sądzeni przez powołany w tym celu Najwyższy Trybunał Narodowy. Ministrowie w zasadzie, jak wspomnieliśmy, nie odpowiadali parlamentarnie, czyli politycznie, jednak ich odpowiedzialność prawna otwierała, tak jak w Anglii, drogę do odpowiedzialności politycznej. W 1792 r. król, z powodu zarzutów większości Zgromadzenia postawionych wobec jednego z ministrów uznał się zmuszony do zmienienia całego składu ministerialnego. Wpływ władzy wykonawczej na ustawodawczą był natomiast słabszy. Król nie tylko nie miał inicjatywy ustawodawczej, ale i prawa sankcji wobec uchwał Zgromadzenia (516). Przysługiwało mu jedynie prawo weta zawieszającego, które mogło być uchylone w drodze uchwalenia tego samego projektu przez dwie następne legislatywy. Tak więc konstytucja z r. 1791, podobnie jak konstytucja Stanów Zjednoczonych (338), nie zrealizowała systemu równowagi między władzami: stworzyła ona podstawę przewagi władzy ustawodawczej nad wykonawczą - odwrotnie niż konstytucja Stanów Zjednoczonych.

354. Wprowadzenie konstytucji w życie. Konstytucja z r. 1791 stanowiła poważne osiągnięcie wielkiej burżuazji. 1. Była ona wyrazem jej zwycięstwa nad tendencjami konserwatywnymi arystokracji i niektórych grup w Konstytuancie. Następstwem tego była przyjęcie w konstytucji systemu jednoizbowego, wbrew projektowi powołania na wzór angielski dwóch izb. W ustanowieniu drugiej izby dostrzegano bowiem niebezpieczeństwo odrodzenia się arystokracji. 2. Stanowiła zwycięstwo bogatszej burżuazji nad radykalnymi dążeniami drobnomieszczaństwa, zmierzającego do obalenia monarchii. Zwycięstwo to znalazło pełne odbicie w systemie wyborczym" który faktycznie odsuwał drobnomieszczaństwo od politycznych praw wyborczych. 3 Konstytucja oznaczała zwycięstwo wielkiej burżuazji nad królem. Słaba władza królewska, wobec przewagi władzy Zgromadzenia Ustawodawczego; zapewniała faktycznie władzę wielkiej burżuazji. Wkrótce po uchwaleniu konstytucji, we wrześniu 1791 r. Konstytuanta rozwiązała się i konstytucja weszła w życie. Dokonano wyborów do Zgromadzenia Ustawodawczego, w którym przewagę uzyskali przedstawiciele interesów wielkiej burżuazji. Na ogólną liczbę 745 członków Zgromadzenia było tylko 3 chłopów i 4 rzemieślników. Główną rolę w Zgromadzeniu odgrywała grupa posłów zwana "żyrondystami", gdyż przywódcy jej pochodzili z bogatego departamentu Gironde. Konflikt między Zgromadzeniem a królem z jednej strony i dążeniami drobno mieszczaństwa z drugie j strony prowadził do nasilenia się radykalnego nurtu rewolucyjnego. Zawiązana przez lud paryski, pad przewodnictwem działaczy mieszczańskich, Komuna Paryska wystąpiła zbrojnie y i doprowadziła do aresztowania króla 10 sierpnia 1792 r. Zgromadzenie , Ustawodawcze uchwaliło zawieszenie króla w jego prawach i zwołanie Konwentu Narodowego. Rewolucja Francuska weszła w ten sposób w nową fazę. 355. Ogólna ocena działalności Konstytuanty. Konstytuanta, jak z powyższego przeglądu wynika, rozwinęła w ciągu swego 2-letniego istnienia rozległą działalność ustawodawczą. Nie było może w historii zgromadzenia prawodawczego, które by się zdobyło w ciągu tak krótkiego czasu na tak wielki wysiłek ustawodawczy Konstytuanta stanowiła pozy tym teren zaciekłej walki klasowej i ścierania się wielu sprzecznych programów Nie powinno jednak zaciemnić naszej oceny dokonanego przez nią dzieła to, że w jej działalności przewagę nad nurtem radykalnym uzyskały ostatecznie tendencje umiarkowane bogatszej burżuazji. Podno- szono nieraz w nauce, i to słusznie, że w gruncie rzeczy okres Konstytuanty był najbardziej rewolucyjny w dziejach całej Rewolucji Francuskiej Uchwalona przez nią Deklaracja praw wywołała najbardziej radykalny przewrót obalenie systemu feudalnego i stworzenie podstaw państwa burżuazyjnego. Konstytucja nie zmieniła wiele w ustroju Francji, jaki powstał faktycznie już latem 1789 ,r., kiedy to naprzeciw króla stanęła Konstytuanta, dzieląc się z nim władzą. Konstytucja nadała temu ustrojowi kształt prawny Dlatego też cały okres od 5 maja 1789 x. do 10 sierpnia 1792 r charakteryzujemy jako okres monarchii ograniczonej.

Znaczenie ogólne konstytucji polegało na tym, że była ona pierwsza w Europie spisaną konstytucją burżuazyjną. Konstytucję francuską z września 1791 r wyprzedziła, jak wiadomo, polska Konstytucja z 3 maja 1791 r. jako pierwsza w Europie konstytucja spisana Konstytucja 3 Maja wyrosła z postępowych dążeń wieku, oparła się na teorii Monteskiusza, korzystała obficie z doświadczeń Konstytuanty francuskie - niemniej jednak konstytucja majowa, w przeciwieństwie do konstytucji wrześniowej, nie miała znamion konstytucji burżuazyjnej. Mieściła się ona jeszcze w ramach ustroju feudalnego. Tymczasem. konstytucja francuska powstała już na gruzach feudalizmu, była pierwszą w Europie konstytucją burżuazyjną. III. OKRES RZŹDÓW KONWENTU (1792 - 1793) 356. Zebranie się Konwentu i proklamowanie republiki. W dniu aresztowania króla Ludwika XVI, 10 sierpnia 1792 r. Francja stała się faktycznie republiką. Mimo że formalnie król został tylko zawieszony w czynnościach, Zgromadzenie Ustawodawcze ujęło w swe ręce władzę przy pomocy wybranej ze swego łona Tymczasowej Rady Wykonawczej, Następnie Zgromadzenie ustąpiło miejsca nowemu kolegium pod mianem Konwentu. Wyborom do Konwentu nadano charakter demokratycznych wyborów powszechnych, przez zniesienie cenzusu majątkowego i przyznanie praw wyborczych wszystkim mężczyznom w wieku od lat 21. Pierwszym aktem Konwentu było formalne zniesienie monarchii i proklamowanie republiki - 22 września 1972 r. W związku z tym Konwent wprowadził nowy kalendarz rewolucyjny, którego rok I rozpoczynał się w r. 1792 jako w pierwszym roku I Republiki francuskiej. Okres Konwentu formalnie trwał 3 lata aż do 1795 z., ale sprawował on w rzeczywistości rządy tylko przez 8 miesięcy, tj. do przejęcia władzy przez jakobinów w r. 1793. Przez cały czas swego istnienia Konwent znajdował się w sytuacji niezwykle trudnej z powodu ciężkiego położenia politycznego i gospodarczego, w jakim znalazła się Francja rewolucyjna. Kraj był zagrożony od zewnątrz przez interwencję obcą, podsycaną przez rojalistów, emigrantów z Francji. Na początku 1793 ' r zawiązała się pierwsza koalicja mocarstw europejskich przeciw Francji Wciągnęło to kraj w wojny, które wymagały odeń olbrzymiego wysiłku Wojnę musiała bowiem Francja prowadzić nie tylko w obronie swych granic, ale i wewnątrz kraju, gdzie siły kontrrewolucyjne podniosły głowę. Fatalne było też położenie finansowe państwa. Reforma walutowa wywołała inflację pieniądza w niespotykanych dotąd rozmiarach Ceny wzrastały w zawrotnym tempie, 20-krotnie, a nawet 30- krotnie w ciągu 2 lat. Ilość wyprodukowanych pieniędzy, a co gorsze i wzrost wysokości zarobków nie nadążały za wzrostem cen. Przyczyniało się to w znacznej mierze do podsycania nastrojów kontrrewolucyjnych. 357 Walka żyrondystów z jakobinami. Konwent, który ukonstytuował się w wyniku wyborów powszechnych, miał oblicze bardziej radykalne niż Zgromadzenie Ustawodawcze Zdecydował się on też łatwo na proklamowanie republiki, natomiast sprawa powołania sądu nad królem

wywołała namiętne spory. Ostatecznie żyrondyści musieli się zgodzić na to, by król był sądzony przed Konwent. Ludwik XVI został, jak wiadomo, zasądzony na śmierć i ścięty na gilotynie w styczniu 1793 r. Przez całych 8 miesięcy toczyły się w Konwencie między stronnictwami walki o wpływy. W Konwencie na 749 posłów żyrondyści mieli ich 160, najbardziej radykalna grupa, tzw. Górali, związana z klubami jakobinów, miała 200 posłów, reszta, w liczbie ok. 400 posłów tworzyła tzw. Bagno (Marais) i w toczącej się walce między Górą a żyrondystami zajmowała stanowisko niezdecydowane. W tych warunkach rządy Konwentu okazały się słabe, i to właśnie w tym czasie, kiedy niezbędna była koncentracja. wszystkich wysiłków dla odparcia wroga zewnętrznego. Szerzyć się zaczęła anarchia, której nikt nie był w stanie opanować. Wreszcie jednak długa walka między stronnictwami zakończyła się zwycięstwem jakobinów (Góry). Dnia 2 czerwca 1793 r. zostało zaaresztowanych 29 żyrondystów i jakobini uzyskali w Konwencie przewagę. Oni też wzięli tym samym na siebie odpowiedzialność za wprowadzenie ładu wewnętrznego za uratowanie dzieła Rewolucji. IV. OKRES DYKTATURY JAKOBIŃSKIEJ (1793 -1794) 358. Konstytucja jakobińska z r. 1793. Jakobini po uzyskaniu przewagi w Konwencie, w przeciągu 3 tygodni (24 czerwca 1793 r.) przeprowadzili uchwalenie nowej "konstytucji jakobińskiej", która wprawdzie nigdy nie weszła w życie, lecz zasługuje ma szczególną uwagę, gdyż uważana jest za najbardziej postępową konstytucję burżuazyjną w dziejach. Zawierała w istocie szereg nowych skrajnie demokratycznych postanowień. 1. Nowe elementy zawierała Deklaracja praw człowieka, w dość istotnych punktach odmienna od Deklaracji z r. 1789. Przed zasadą wolności wysunięto tu na czoło zasadę równości wszystkich obywateli, co świadczy o zrozumieniu tego; że sama równość wobec prawa nie zapewnia równości społecznej. W konsekwencji konstytucja gwarantuje prawo do pracy i do opieki publicznej oraz prawo do wykształcenia. Natomiast prawo własności nie zostało już określone jako święte i nienaruszalne, lecz jaka przysługujące każdemu obywatelowi "prawo do korzystania i swobodnego dysponowania swoimi rzeczami i dochodami, trudem swej pracy i swej przedsiębiorczości". Co jeszcze ciekawsze, konstytucja za najświętsze prawo ludu uznaje prawo oporu, tzn. przyznane ludowi prawo do powstania przeciw rządowi gwałcącemu prawo. 2. Konstytucja nie stanęła ma gruncie monteskiuszowskiej teorii trójpodziału władzy, bowiem cała włada spoczywać miała w ręku jednoizbowego Ciała Ustawodawczego (Corpus Legislatif), wybieranego na okres jednego roku w sposób demokratyczny w wy- borach powszechnych, równych, bezpośrednich i jawnych. Prawa wyborcze mieli mieć wszyscy mężczyźni od 21 roku życia, a wybory charakter kolektywny, czyli na zebraniach pierwiastkowych, gromadzących po 200 - 600 wyborców, miano wybierać publicznie, a więc jawnie, posłów do Ciała Ustawodawczego. 3. Władzę wykonawczą miała sprawować Rada Wykonawcza podporządkowana Ciału Ustawodawczemu, złożona z 24 członków, powołanych przez Ciało Ustawodawcze na 2 lata, z tym że co roku połowa składu Rady Wykonawczej miała ustępować.

4. Jakobini, którym bliska była teoria Rousseau, nie odrzucali wprawdzie zasady reprezentacji, lecz połączyli ją z formami demokracji bezpośredniej (506). Wyraziło się to w przyznaniu szerokich uprawnień zebraniom pierwiastkowym, obejmującym ogół obywateli. One bowiem miały nie tylko wybierać posłów do Ciała Ustawodawczego oraz urzędników i sędziów, ale również mieć wpływ na skład Rady Wykonawczej przez przedstawianie Ciału Ustawodawczemu kandydatów do jej składu. Co jeszcze ważniejsze, zebrania pierwiastkowe miały brać bezpośredni udział w ustawodawstwie. Konstytucja odróżniała ustawy od dekretów. Ciało Ustawodawcze mogło samodzielnie wydawać jedynie dekrety. Natomiast projekty ustaw powinny być odsyłane przez Ciało Ustawodawcze do zebrań pierwiastkowych, które przeprowadziłyby nad nimi dyskusje i miałyby możność żądania głosowania powszechnego nad projektem ustawy. W ten sposób sformułowana została zasada referendum ludowego, tj. odwołania się do narodu dla bezpośredniego podjęcia przezeń decyzji państwowych. 359. Dyktatura jakobińska. Konstytucja jakobińska nie weszła w życie. Wobec wzrastającego zagrożenia zewnętrznego i wzrostu sił kontrrewolucyjnych ujawniły się tendencje do skoncentrowania władzy. Miały one doprowadzić do powstania rządów rewolucyjnych, opartych na dyktaturze i stosowaniu w ramie konieczności terroru: Władza rzeczywista Konwentu przeszła na wyłoniony przezeń Komitet Ocalenia Publicznego, złożony z 9 członków, którzy kierowali wewnętrzną i za- graniczną polityką kraju. Komitet Ocalenia Publicznego sprawował nadzór nad Komitetem Bezpieczeństwa Powszechnego, utworzonym do walki z kontrrewolucją. Konwent wybierał również skład Trybunału Rewolucyjnego, który sądził w postępowaniu uproszczonym szeroko rozumiane przestępstwa kontrrewolucyjne. Władza Komitetu Ocalenia Publicznego, teoretycznie podporządkowanego Konwentowi, przeszła faktycznie na jednego z jej członków, M. F. Robespierre'a. Wykształcił się więc system dyktatury, która była nie tyle dyktaturą jednostki, ile dyktaturą partii jakobinów. Właśnie bowiem na klubach jakobinów, rozsianych po całym kraju, a wyrażających radykalne dążenia drobnomieszczaństwa i ludu, opierał się niezwykły autorytet moralny Robespierre'a. Stworzył on teorię rządu rewolucyjnego. Odróżniał om ustrój konstytucyjny, który stosuje prawa i gwarantuje wolność, od ustroju rewolucyjnego, który stosować musi wszelkie środki możliwe w obliczu niebezpieczeństwa i konieczności. Rząd rewolucyjny jest sprawiedliwy, gdyż zmierza do celu, jakim jest ocalenie narodu. Rząd taki musi opierać się na terrorze, który stanowi tylko konsekwencję zasady zastosowania demokracji do palących potrzeb ojczyzny. Terror nie jest stanem faktycznym, lecz systemem rządzenia, a rząd na nim oparty jest rządem rewolucyjnym, ponieważ działa nie licząc się z zasadami konstytucji, ani z zasadami Deklaracji praw, które są zawieszone. Robespierre rozumiał dobrze, że system taki jest tylko przejściowy: dekret z października 1793 r. stwierdził, że rząd ma być rządem rewolucyjnym aż do zawarcia pokoju. Zgodnie z tą doktryną Robespierre z żelazną energią i konsekwencją wprowadzał rządy rewolucyjne. System terroru był ceną, którą Francja zapłaciła za rzeczywiste ocalenie ojczyzny, za zwycięski pochód armii rewolucyjnej, za zgniecenie ruchów kontrrewolucyjnych. Skoro tylko bezpośrednie

niebezpieczeństwo grożące Francji zostało zażegnane, głowę podniosła opozycja, reprezentująca wielką burżuazję. Odczuwała ona szczególnie dotkliwie pewne farmy etatyzmu gospodarczego dyktatury jakobińskiej, które ograniczały wolność handlu , przemysłu, a tym samym możliwość szybkiego bogacenia się. Nastąpił przewrót 27 lipca -czyli 9 Termidora 1794 r. - w wyniku którego Robespierre i jego najbliżsi współpracownicy zostali aresztowani i w następnym dniu stracona "Przewrót termidoriański" otworzył następny, nowy okres Rewolucji. Dzieła, Konwentu i dyktatury jakobińskiej nie można oceniać w świetle reform wewnętrznych przezeń przeprowadzonych. Działalność ustawodawcza Konwentu była skromna w porównaniu z działalnością Konstytuanty. Uzupełniła ona jedynie i rozszerzyła w duchu demokratycznym ważniejsze reformy, jak np. zniesienie chłopskich ciężarów feudalnych (349), wprowadzenie ślubów cywilnych (352). Doniosłe znaczenie miała reforma systemu wojskowego. Na miejsce armii zaciężnej wprowadzono armię republikańską, opartą na powszechnej służbie wojskowej. Największym jednak dziełem ustawodawczym była wyżej omówiona konstytucja z r. 1793, której uchwalenie stanowiło osiągnięcie przez Rewolucję punktu szczytowego. Jej koncepcje ustrojowe były później, w XIX i XX w., inspiracją dla najbardziej postępowych ugrupowań Europy (541). V. OKRES DYREKTORIATU (1794/1795 -1799) 360. Konstytucja dyrektorialna z r. 1795. Zamach termidoriański r. 1794 ,nie pociągnął za sobą rozwiązania Konwentu. W Konwencie, po usunięciu jakobinów, przewagę uzyskała wielka burżuazja, która dążyła do utwierdzenia swych zdobyczy Była ona wroga, zarówno wobec rojalistów, dążących do przywrócenia monarchii, jak i wobec radykalnych dążeń drobnomieszczaństwa W rozwoju Rewolucji nastąpiła więc reakcja, powrót na pozycje bardziej konserwatywne. Znalazło to pełne odbicie w' konstytucji uchwalonej w r. 1795. Po przyjęciu jej przez referendum ludowe Konwent rozwiązał się w październiku 1795 r. Konstytucja dyrektorialna bierze swą nazwę od powołanej przez nią instytucji Dyrektoriatu, który stanął na czele państwa Tekst konstytucji swą rozwlekłością (377 artykułów) i sposobem sformułowania, jak również treścią odbiega ujemnie od konstytucji dawniejszych. 1 Deklaracja praw (trzecia z kolei po deklaracjach z lat 1789 i 1793) w znacznej mierze ograniczyła katalog wolności, gwarantowanych w Deklaracji z r. 1793 (3a8). O równości mówi tylko jako o równości wobec prawa; i ta w sformułowaniu, które nie musi obejmować równości politycznych praw wyborczych. Nie ma w niej mowy o prawie do pracy czy o prawie oporu. Zawiera natomiast listę obowiązków, rodzaj katechizmu cnót obywatelskich, gdzie na miejsce jędrnych sformułowań dawniejszych deklaracji figurują banalne, mieszczańskie maksymy, jak np. to, że "nie jest dobrym obywatelem, kto nie jest dobrym ojcem, dobrym bratem, przyjacielem i małżonkiem" 2. Konstytucja ustanowiła, po raz pierwszy we Francji, władzę ustawodawczą w formie dwuizbowego ciała ustawodawczego. Tworzyły je dwie Rady: Rada .Pięciuset i Rada Starszych (250 członków), wybierane na okres 3 lat, z tym że co rok jedna

trzecia składu obu izb była odnawiana przez nowe wybory. Zarówno struktura ciała ustawodawczego, jak i system wyborczy oznaczały nawrót do formy mniej demokratycznej. Konstytucja. wróciła do wyborów pośrednich (dwustopniowych), tzn. wyborcy wybierali elektorów, a ci - posłów, oraz do ograniczenia powszechności wyborów przez przywrócenie cenzusu majątkowego i podniesienia cenzusu wieku. W wyborach pierwszego stopnia cenzus wieku wynosił 21 lat, lecz od uczestników zgromadzeń elektorskich wymagany był wiek 25 lat. Jeżeli zaś chodzi o prawa bierne, to od członków Rady Pięciuset wymagany był wiek 30 lat, a dla członków Rady Starszych granica wieku była bardzo wysoka lat 40, przy czym członkami Rady mogli być jedynie obywatele żonaci albo wdowcy. Inicjatywa ustawodawcza należała tylko do Rady Pięciuset. Uchwalone przez nią ustawy przechodziły do Rady Starszych, która mogła ustawę zatwierdzić w całości lub odrzucić. Nie mogła wprowadzać do niej poprawek. 3. Władzę wykonawczą powierzono Dyrektoriatowi, kolegium złożonemu z 5 dyrektorów, którzy byli wybierani na 5 lat i zmieniali się co roku - po jednym. Wyborów jednego dyrektora dokonywała co roku Rada Starszych spośród 10 kandydatów, przedstawionych jej przez Radę Pięciuset. Dyrektorzy sprawowali władzę wykonawczą niepodzielnie, powoływali oni ministrów, którzy nie tworzyli Rady, lecz byli zwykłymi, urzędnikami, kierownikami administracja powierzonych im resortów. 4. Konstytucja wprowadziła rygorystyczny podział władzy między Dyrektoriat i Rady. Dyrektorzy nie mieli prawa zwoływać, odraczać, ani rozwiązywać Rad, ani też uczestniczyć w ich zebraniach. Z drugiej zaś Strony Rady nie mogły interpelować, ani tym bardziej usunąć dyrektorów. Nie podlegali oni odpowiedzialności politycznej, byli jednak odpowiedzialni prawnie i z tytułu naruszenia prawa Rady mogły ich oskarżać przed Sądem Najwyższym, który sądził ich i wydawał wyrok. 361. Rządy Dyrektoriatu. Ustrój Dyrektoriatu wprowadzony w r. 1795 funkcjonował wadliwie. Finanse publiczne były w ruinie, ubożeniu szerokich rzesz ludności towarzyszył wielki wzrost fortun bardziej przedsiębiorczych jednostek i spekulantów. Burżuazja i reprezentujący ją Dyrektoriat czuły się zagrożone zarówno ze strony czynników radykalnych, jak i ze strony rojalistów. Obawiano się powrotu Burbonów i emigrantów, który mógłby pociągnąć za sobą utratę nabytych przez burżuazję majątków, skonfiskowanych emigrantom. Burżuazja stała więc silnie na gruncie republikańskim. System republikański wprowadzać też zaczęły zwycięskie armie francuskie poza granicami Francji: w Holandii, Szwajcarii, we Włoszech. Dyrektoriat znajdował oparcie w armii, która zaczęła uzyskiwać duży wpływ polityczny. Niemożność opanowania sytuacji. przez istniejący rząd sprzyjała stworzeniu dyktatury wojskowej. Powtórzyła się niejako sytuacja, jaka miała miejsce w czasie burżuazyjnej rewolucji angielskiej (315 - 316). Burżuazja gotowa była zrezygnować z bezpośredniego wykonywania władzy publicznej na rzecz jednostki, która by miała oparcie w sile wojskowej i była zdolna zapewnić burżuazji spokojne korzystanie z przodującego stanowiska gospodarczego. Wówczas, w Anglii dyktaturę przejął Cromwell. We Francji rola ta spadła na generała Napoleona Bonaparte, a zamach stanu dokonany przezeń 9 listopada 1799 r. (18 Brumaire'a) utorował mu drogę

do władzy dyktatorskiej. VI. OKRES DYKTATURY NAPOLEOŃSKIEJ (1799 -1814) A. USTRÓJ PAŃSTWA - ORGANA CENTRALNE 362. Konsulat i cesarstwo. Nauka historii wyróżnia w 15-leciu rządów Napoleona we Francji dwa okresy - okres konsulatu (1799 - 1804) i okres cesarstwa (1804 - 1814). Rozróżnienie to z punktu widzenia historii państwa i prawa nie ma wbrew pozorom zbyt dużego znaczenia. W rzeczywistości bowiem przez całe 15 -lecie Napoleon sprawował władzę dyktatorską - przez pierwszych 5 lat z tytułem pierwszego konsula Republiki Francuskiej, w następnym 10-leciu z tytułem cesarza Francuzów. Bezpośrednio po dokonanym zamachu stanu Napoleon proklamował w grudniu 1799 r. konstytucję, która następnie została przyjęta przez plebiscyt. Nosi ona nazwę "konstytucji konsularnej". Główne jej postanowienia obowiązywały do upadku Napoleona w r. 1814. Pod dawana ona była jednak licznym zmianom, których dokonywał Senat (363). Jego senatusconsulta Napoleon poddawał dla zachowania pozorów legalności plebiscytom (506), które przeprowadzano w sposób jawny. Do najważniejszych zmian należy tu: a) zmiana z r. 1802, która przyznała Napoleonowi dożywotnią władzę pierwszego konsula; z prawem wyznaczenia następcy; b) zmiana z r. 1804 - zwana też "konstytucją cesarską", która zniosła instytucję konsulów i przekształciła dożywotni konsulat Napoleona w cesarską godność dziedziczną, również i w tym wypadku starano się o pozory legalności, jak o tym świadczy tekst: "Rząd Republiki powierza się cesarzowi"; ustrój cesarstwa był zaprzeczeniem formy republikańskiej, lecz mówiło się o nim jako o ustroju republikańskim dla stworzenia pozorów ciągłości władzy, której nie było, oraz dla przedstawienia Napoleona opinii publicznej jako spadkobiercy Rewolucji. Napoleon doszedł do dyktatury, bo była ona potrzebna wielkiej burżuazji, pragnącej już tylko utrzymania swych zdobyczy z lat 1789 - 1790 i niedopuszczenia do restytucji monarchii. Napoleon, republikanin, generał z nominacji Robespierre'a, miał zabezpieczyć te tylko zdobycze burżuazja. Faktycznie też dyktatura jego opierała. się na siłach burżuazji i służyła jej interesom. Napoleon znalazł także silne oparcie w chłopach, którzy rozumieli, że rządy jego służą utrwaleniu się ich praw do niedawno nabytej ziemi. Nie udała się jednak Napoleonowi przekształcić swej dyktatorskiej władzy w monarchię dziedziczną i ustanowić nowej dynastii. Wśród monarchów uchodził zawsze za parweniusza. Przez cały czas swych rządów pozostawał zawsze dyktatorem, który zagarnął władzę przemocą i którego przemoc w r. 1814 władzy tej pozbawi. Stworzony przez Napoleona ustrój naczelnych organów państwa nie zasługuje na szczególną uwagę. Nie wniósł on do dziejów konstytucyjnych Francji czy innych krajów prawie żadnych wartości trwałych. Omówimy go też tutaj bardzo pobieżnie (363, 364). O wiele trwalszy charakter miały niektóre reformy wewnętrzne: administracji lokalnej (368), sądownictwa (367). One też przyciągają naszą pilniejszą uwagę. To samo dotyczy

wielkiego dzieła kodyfikacji napoleońskiej (369 - 373). 363. Konstytucja konsularna z r. 1799. Konstytucja konsularna dążyła do nadania stworzonemu systemowi rządów pozorów ustroju republikańskiego. Wprawdzie nie zawierała ona Deklaracji praw, lecz jedynie niektóre artykuły gwarantujące prawa i wolności obywatelskie; przyjęła też teoretycznie teorię podziału władzy. 1. Konstytucja stworzyła pozory wyborów powszechnych, przyznając wszystkim obywatelom od 21 roku życia prawa wyborcze. Cały system wyborczy oparty został na tzw. listach zaufania. Wszyscy obywatele w poszczególnych okręgach (arrondissements) drogą wyborów powszechnych powoływali spośród siebie 1/10 obywateli jako godnych piastowania urzędu. Powstawała w ten sposób "lista okręgowa". Następnie obywatele wciągnięci na listę okręgową wybierali spośród siebie 1/10 obywateli, których wpisywano na listę departamentalną. Wreszcie podobnie - członkowie listy departamentalnej wybierali 1/10 obywateli, znów ze swego grona, na listę narodową. W ten sposób powstawały trzy lisy: okręgowa, departamentalna i narodowa, a pierwszy konsul wybierał z tych list odpowiednio funkcjonariuszy na szczeblu okręgowym i departamentalnym, natomiast Senat powoływał ze składu listy narodowej konsulów i członków zgromadzeń ustawodawczych. W tym dziwacznym systemie idea reprezentacji została zatarta; gdyż wyborcy ma żadnym szczeblu nie wybierali swych przedstawicieli, a właściwego wyboru czy raczej nominacji dokonywały organy państwowe wedle swego uznania. 2. Ustawodawstwo rozdzielono kunsztownie między pierwszego konsula i 4 różne organy: a) Radę Stanu, b) Trybunat, c) Ciało Ustawodawcze, d) Senat. a) Rada Stanu składała się z członków nominowanych przez pierwszego konsula (cesarza). Do jej zadań należało opracowywanie projektów ustawodawczych, które przedstawiał pierwszy konsul. Ponadto Rada Stanu wykonywała sądownictwo administracyjne (408, 529). b) Trybunat złażony ze 100 członków, przeprowadzał dyskusję nad projektami ustaw. Nie uchwalał jednak ustaw, mógł jedynie odrzucić lub przyjąć projekt, który z kolei przechodził do Ciała Ustawodawczego. Z czasem na terenie Trybunatu ujawniać się zaczęły nastroje opozycyjne i dlatego został on w r. 1807 rozwiązany. c) Ciało Ustawodawcze, złożone z 500 członków, uchwalało ustawy. Projekty ustaw przedstawiali Ciału Ustawodawczemu trzej członkowie Rady Stanu i trzej członkowie Trybunatu. Rzecz osobliwa, że Ciało Ustawodawcze nie miało prawa dyskutowania nad projektami ustawodawczymi, mogło jedynie bez dyskusji przyjąć je w całości lub odrzucić. Mamy tu więc do czynienia z niespotykanym w dziejach konstytucjonalizmu światowego rozdzieleniem między dwie izby dyskusji (Trybunat) i głosowania (Ciało Ustawodawcze) nad wnioskiem ustawodawczym. d) Senat składał się z 80 członków dożywotnich. Pierwszy skład pochodził z nominacji pierwszego konsula, a później uzupełniał się w drodze kooptacji. Senat, określany mianem "stróża konstytucji", miał prawo badania zgodności ustaw z konstytucją i uchylania ustaw wy uznanej za sprzeczną z konstytucją. Miał również prawo inicjatywy w zakresie rewizji konstytucji Projekt zmiany konstytucji, uchwalony przez Senat (senatusconsultum), miał być

potwierdzony w plebiscycie przez ogół ludności. Senat dokonywał też z listy narodowej wyborów konsulów, członków Trybunatu i Ciała Ustawodawczego oraz Sądu Kasacyjnego. Tok ustawodawstwa, przedstawiał się więc nadzwyczaj zawile. Wniosek ustawodawczy zgłaszał pierwszy konsul. Rada Stanu opracowywała projekt ustawy przechodzący z kolei do Trybunatu, który dyskutował projekt i w razie jego przyjęcia przedstawiał go Ciału Ustawodawczemu, decydującemu bez dyskusji o przyjęciu lub odrzuceniu ustawy. Wreszcie ustawę uchwaloną ogłaszał pierwszy konsul (cesarz). Senat mógł odrzucić ustawę jako niezgodną z konstytucją. Niezależnie od powyższego toku Senat mógł uchwalić senatusconsultum, wprowadzające zmiany do konstytucji, co następnie poddawano pod plebiscyt ludowy. 3. Władza wykonawcza powierzona została 3 konsulom, nominowanym na 10 lat przez Senat i nieodwołalnym. Ponieważ decyzja pierwszego konsula nie wymagała zgody pozostałych konsulów, którzy mieli tylko głos doradczy, władza wykonawcza znalazła się w pełni w ręku pierwszego konsula - wraz z prawem wypowiadania wojny i zawierania pokoju. On też miał inicjatywę ustawodawczą, ogłaszał ustawy, nominował i odwoływał członków Rady Stanu, ministrów, ambasadorów, członków administracji lokalnej i prawie wszystkich sędziów. Ministrowie byli odpowiedzialni tylko przed pierwszym konsulem i nie tworzyli kolegialnej Rady Ministrów. Nie podlegali odpowiedzialności politycznej, konstytucyjnej jednak byli odpowiedzialni. Za naruszenie prawa mogli być sądzeni przez specjalny trybunał, wyłoniony przez Sąd Kasacyjny. W 1804 r. funkcje pierwszego konsula przeszły na cesarza. 364. Praktyka konstytucyjna i zmiany konstytucji. Konstytucja konsularna zapewniała zdecydowaną przewagę nad władzą ustawodawczą władzy wykonawcze j skupionej w ręku pierwszego konsula. Dalszy rozwój prowadził ku coraz silniejszemu ugruntowaniu faktycznie dyktatorskiej władzy Napoleona. Sprzyjały temu wielkie sukcesy militarne Francji, uporządkowanie wielu spraw wewnętrznych przez uzdrowienie finansów i przez reformy wprowadzające ład w organizacji politycznej i gospodarczej kraju. Do umocnienia się dyktatu ty przyczyniły się liczne zmiany konstytucji i sama praktyka konstytucyjna, która umożliwiała Napoleonowi rozstrzyganie na korzyść swej własnej władzy wielu wątpliwości wynikających z zawiłych przepisów konstytucji. Główne etapy rozwoju konstytucji tworzyły senatusconsultum z r. 1802, ustanawiające Napoleona konsulem dożywotnim i senatusconsultum z r. 1804, które zniosło urząd konsulów i przekształciło Francję w "monarchię republikańską", cesarstwo dziedziczne. Obie te ustawy wniosły także pewne inne zmiany konstytucyjne. Reformy te i praktyka zmierzały równocześnie ku zupełnemu zredukowaniu znaczenia głównych zgromadzeń ustawodawczych. Senatusconsultum z r. 1807 zniosło instytucję Trybunatu, a Ciało Ustawodawcze zwoływane było coraz rzadziej. Równocześnie wzrastały uprawnienia Senatu, ale i stopień uzależniania go ad Napoleona. W 1804 r. cesarz uzyskał prawo do uzupełniania jego składu przez dowolnie wybrane osoby. W ten sposób Senat stał się zupełnie od Napoleona zależnym i jemu posłusznym narzędziem władzy. Funkcje Senatu; a także i Rady Stanu du- blowała wprowadzona już w r. 1802 Rada Prywatna, powoływana przez Napoleona dla rozstrzygania określonych spraw, w składzie kilku dowolnie wyznaczonych osób. Rada ta

przypominała instytucję Rady Tajnej z czasów monarchii absolutnej {240). Zasada podziału władzy uległa zupełnemu zatarciu. Cała władza skupiana została w ręku cesarza, rządzącego w państwie mającym pozory państwa konstytucyjnego. System napoleoński, który miał i później swych naśladowców, nauka określa czasem mianem cezaryzmu lub bonapartyzmu. 365. Cesarstwo Francuskie. Napoleon przywracając monarchię nawiązał do tradycji feudalnych, koronował się z wielką pompą w katedrze w Paryżu, a dla dodania blasku swej koronie zaślubił córkę cesarza austriackiego i wprowadził ceremoniał dworski. Jako cesarz Francuzów stworzył nową, rekrutującą się głównie z burżuazji, szlachtę i arystokrację, rozdzielał tytuły baronów, hrabiów i książąt. Zapewnił członkom swej rodziny miejsca w Senacie, stworzył godności dygnitarzy Cesarstwa, jak np. arcykanclerza, podskarbiego i inne. Samo pojęcie Cesarstwa, Imperium Francuskiego {Empire Francais) wprowadzane w r. 1804 kojarzy się z koncepcją uniwersalizmu czy imperializmu, pojęciem władzy cesarskiej Tako wykraczającej poza granice własnego państwa. Nie ulega też kwestii, że Napoleon z tytułem cesarskim wiązał pewne imperialistyczne zamierzenia. Dążył on istotnie do stworzenia w Europie organizacji ponadpaństwowej. Napoleon odróżniał pojęcie Cesarstwa Francuskiego-Empire Francais od pojęcia "Wielkiego Cesarstwa" - Grand Empire. 1. Cesarstwo Francuskie obejmowało tereny państwowe przynależące do Francji. Obszar ten powiększył się z 83 departamentów w r. 1791 do liczby 130 i rozszerzył o tereny kilku prowincji - pod koniec rządów Napoleona - na skutek kolejnego anektowania do Francji terenów niderlandzkich, zachodnioniemieckich, szwajcarskich, włoskich i illyryjskich nad Adriatykiem. 2. Wielkie Cesarstwo oprócz obszaru właściwego Cesarstwa Francuskiego obejmowało także państwa odrębne, ale od Francji uzależnione. Zależność ta miała formy różnorodne. Do państw takich należały np. państwa niemieckie należące do Związku Reńskiego (419, 420), Hiszpania, Królestwo Włoskie, Królestwo Neapolu a także Księstwo Warszawskie. Kraje te podlegały większym lub mniejszym wpływom Francji. W niektórych z nich, jak np. w Królestwie Włoskim, w Hiszpanii czy Księstwie Warszawskim, Napoleon narzucał konstytucje, z reguły wzorowane na konstytucji konsularnej. Na ogół recypowano w nich francuskie urządzenia administracyjne i napoleońskie kodyfikacje. Napoleon nie doprowadził jednak do ujednolicenia i scalenia całego tworzonego przez siebie systemu "Wielkiego Cesarstwa". Zniknęło ono z powierzchni ziemi wraz z klęską Napoleona w r. 1814. B. REFORMY WEWNĘTRZNE 366. Reformy zarządu terytorialnego. Do prawdziwie wielkich osiągnięć Napoleona należy stworzony przezeń system administracji terytorialnej. Reformy przeprowadzone przez Konstytucję nie dawały dobrych rezultatów (350). Przede wszystkim nie zdał egzaminu system pełnego samorządu, przy którym wszystkie funkcje

administracyjne obsadzone były w drodze wyborów. Społeczeństwo francuskie, burżuazja, a zwłaszcza chłopi nie mieli po długim okresie rządów absolutnych doświadczenia w kierowaniu samorządem. Nadmiernie skomplikowany był też 4 -stopniowy system podziałów administracyjnych - departament, dystrykt, kanton, gmina. Już więc za rządów Konwentu i Dyrektoriatu przeprowadzono pewne reformy, polegające na dodaniu do organów samorządowych fachowych urzędników jako doradców. Zniesiono dystrykty i ograniczano kompetencje władz gminnych, przenosząc je na, rozbudowane gminy kantonalne. Napoleon dokonał już w drugim miesiącu po zamachu stanu w r. 1800 gruntownej reformy całego systemu rewolucyjnego, z którego pozostawił właściwie tylko podział Francji na departamenty. Wprowadził administracyjny system trójstopniowy: departamenty dzieliły się na nowo powołane okręgi (arrondissements), okręgi na gminy, którym przywrócono szersze kompetencje kosztem gmin kantonalnych, które uległy rozwiązaniu. Kanton utrzymał się jedynie jako okręg administracji skarbowej i sądowej. Istotne znaczenie ma to, że Napoleon zerwał z kolegialnością i obieralnością organów administracyjnych i że na wszystkich szczeblach administracji wprowadził urzędników nominowanych, odpowiedzialnych przed swoimi przełożonymi i w każdej chwili przez nich odwołalnych. Na miejsce dawnej skrajnej decentralizacji wprowadzony został system temu przeciwstawny - skrajnego centralizmu i biurokratyzmu. Tak więc na czele departamentu stanął urzędnik zwany prefektem, na czele okręgu podprefekt, na czele gminy mer. Urząd prefekta był w pewnej mierze wzorowany na przedrewolucyjnym intendencie królewskim (242). Zakres jego władzy był szeroki, podlegały mu bowiem wszystkie działy administracji, z wyjątkiem sądownictwa, wojska, szkolnictwa wyższego i średniego oraz poczty. Dokonało się tu więc daleko idące zespolenie administracji. Zwierzchnikiem prefekta był w dziedzinie administracji ogólnej minister spraw wewnętrznych, w innych sprawach - odpowiednio właściwi ministrowie resortowi. Przy boku prefekta, podprefekta i mera działały rady departamentalne, okręgowe i gminne. Zbierały się one rzadko, zwykle jeden raz w raku, kompetencje ich były czysto doradcze, a członkowie rad nominowani, Z powyższych względów nie można rad uznać za organy nowoczesnego samorządu terytorialnego. Cały ten nowy system administracyjny przetrwał z niewielkimi zmianami po dzień dzisiejszy (408). Był on też w niektórych państwach naśladowany jako model administracji centralistycznej. System ten był, jak powiedzieliśmy, przeciwstawny ustrojowi samorządowemu, stworzonemu przez Konstytuantę. A przecież samorząd znacz nie bardziej odpowiadał postępowym dążeniom demokracji burżuazyjnej. Nic też dziwnego, ze w wielu państwach Europy walka o samorząd stanie się jedynym z elementów programu demokracji. Program ten będzie się powoływał na wzór samorządu angielskiego czy francuskiej Kon- stytuanty, a nie na centralistyczny system napoleoński (517, 518). Inna rzecz, że i we Francji w XIX w. udział czynnika obywatelskiego w administracji lokalnej ulegnie pewnemu rozszerzeniu (408). 367. Reorganizacja sądownictwa. Doniosłe ogólniejsze znaczenie miały również

przeprowadzone przez Napoleona reformy sądownictwa. Podstawowa, wprowadzona przez Konstytuantę zasada państwowego sądownictwa powszechnego pozostała nietknięta (351). Napoleon ustalił sieć sądową, dostosowaną do sieci administracyjnej, w sposób następujący: na szczeblu kantonu sędziowie pokoju, na szczeblu okręgu jeden trybunał dla spraw cywilnych. Instancją odwoławczą od trybunału okręgowego były trybunały apelacyjne - w liczbie 27. Wreszcie najwyższą instancją był trybunał kasacyjny. Rozdział między władzą wykonawczą i administracyjną proklamowany przed Konstytuantę utrzymał się nadal. Wywołało to potrzebę rozbudowania odrębnego sądownictwa administracyjnego (410, 522). Zredukowaniu uległ zakres sądownictwa ludowego. 1. Zniesiona została ława przysięgłych oskarżająca, która funkcjonowała pierwotnie na wzór angielski obok ławy orzekającej dla spraw karnych. Tak więc we Francji utrzymała się tylko ława orzekająca dla spraw karnych. Rzecz znamienna, że właśnie ta francuska forma sądów przysięgłych będzie następnie najczęściej recypowana w różnych państwach europejskich (521). 2. Zniesiono obieralność sędziów i wprowadzono zasadę ich nominacji. Wybierani byli jedynie sędziowie pokoju i oczywiście sędziowie przysięgli. Równocześnie jednak Napoleon wprowadził odpowiadającą postępowi zasadę nieusuwalności sędziów. Dawało ta gwarancję niezależności wymiaru sprawiedliwości i zabezpieczenia sędziów przed naciskami zewnętrznymi. Sędzia mógł być przeniesiony jedynie za własną zgodą, a zwolniony na własną prośbę z powodu osiągnięcia granicy wieku lub na mocy wyroku sądowego, skazującego za czyn nie licujący z godnością sędziego. Organizacja sądownictwa, wykształcona we Francji rewolucyjnej i napoleońskiej, miała duży wpływ na rozwój sądownictwa w Europie. Po raz pierwszy całość sądownictwa znalazła się w ramach jednolitego sądownictwa powszechnego. Dodajmy, że sądownictwo to oparło swą pracę na znakomitych, związanych z imieniem Napoleona, kodyfikacjach pod stawowych działów prawa sądowego (369 - 373). 368. Unormowanie stosunków między państwem a kościołem. Konstytucja cywilna kleru (352) i dale kroki podejmowane przez władze rewolucyjne nie doprowadziły do racjonalnego rozwiązania stosunku państwa do kościoła. Sytuacja zaostrzyła się jeszcze z chwilą, gdy Konwent stanął na stanowisku rozdziału kościoła i państwa (1795). Wobec wzrastającej opozycji Napoleon podjął kroki do unormowania stosunków kościelnych i skłonił Piusa VII do zawarcia konkordatu w r. 1801. Papież poczynił szereg ustępstw: a) zniósł przedrewolucyjny podział diecezjalny Francji i wprowadził podział nowy w granicach faktycznie już istniejących, tzn. ł zgodził się na utrzymanie wprowadzonego przez Konstytuantę podziału na diecezje, odpowiadającego podziałowi na departamenty (352); b) nominacja biskupów miała się odbywać w sposób taki jak przed rewolucją, tj. według konkordatu z r. 1516: nominacja przez I konsula (dawniej przez króla) (247) i nadanie tzw. instytucji kanonicznej przez papieża; c) papież wprawdzie nie zrzekł się formalnie dóbr kościelnych, które zostały skonfiskowane, lecz uznał za nienaruszalny stan faktyczny, powstały przez ich konfiskatę i rozprzedaż. Konkordat z r. 1801 był pierwszym konkordatem zawartym przez

państwo burżuazyjne - na tym polega jego ogólnohistoryczne znaczenie. Wszedł on w życie wywołując ogromne poruszenie w całej ówczesnej Europie. Z miejsca rozpoczęły się konflikty, które przebiegały w sposób zbliżony do wielowiekowych sporów między królami francuskimi a kurią papieską. Obecnie jednak nie królowie, lecz Napoleon reprezentował dawne tezy gallikańskie, które domagały się wysokiego stopnia niezależności kościoła francuskiego od Rzymu. Konkordat napoleoński obowiązywał we Francji w zasadzie przez okres całego 100-lecia, aż do uchwalenia ustawy o rozdziale kościoła od państwa w r. 1905 (409). Na nim wzorować się będą liczne konkordaty zawierane później przez papieży z innymi państwami (527). C. KODYFIKACJE NAPOLEOŃSKIE 369. Wpływ teorii prawa natury na rozwój prawa i kodyfikacji burżuazyjnej. Wspominaliśmy już o tym, że kształtująca się w XVII i XVIII w. szkoła prawa natury stworzyła nowe podstawy rozwoju prawa (343). Prawo natury poznawalne jest przez sarn rozum - stąd ścisły związek teorii prawa natury z rozwojem racjonalizmu. W konsekwencji z prawem natury wiązał się postulat tworzenia prawa w oparciu o rozum i doświadczenie, niezależnie od istniejących autorytetów i prawa zwyczajowego. Tym samym prawo natury otworzyło pole do odnowienia prawa przez tworzenie nowych kodyfikacji. Teoria umowy społecznej i zasada suwerenności ludu dały legitymację do wystąpienia przeciw monarchii absolutnej. Stworzyły pojęcie publicznych praw podmiotowych jednostki, pojęcie absolutnie nie znane prawu rzymskiemu (348). Prawo rzymskie nie znało bowiem ani prawa państwowego, ani prawa administracyjnego - w sensie prawa obowiązującego dwustronnie. Obecnie szkoła prawa natury wystąpiła z nowymi propozycjami, wywiedzionymi z rozumu, domagającymi się wypracowania systemu prawa publicznego, które byłoby zgodne z prawem natury i które gwarantowałoby wolność osoby ludzkiej. Na tym właśnie gruncie rozwinęła się potrzeba kodyfikowania w formie ustaw konstytucyjnych podstawowych zasad prawa państwowego, rozwijać się będzie burżuazyjne prawo karne, powstanie mowa gałąź prawodawstwa - prawo administracyjne (529). Nie można tutaj pominąć zagadnienia, które zasadniczo pozostaje poza zakresem niniejszego wykładu, tego mianowicie, że ze szkołą prawa natury związane było powstanie nowej rozległej gałęzi prawodawstwa - prawa międzynarodowego (528). Szkoła prawa natury wywarła również kapitalny wpływ na rozwój prawa sądowego. Postawiła program tworzenia i kodyfikacji pra- wa skowanego na zasadach racjonalistycznych, prawa, które może zrywać z tradycją i które powinno realizować postulaty rozumu. Postulaty te silnie akcentowały równość prawa oraz indywidualizm przez podkreślenie praw jednostki i nieograniczonej własności. Toteż Rewolucja od początku przeprowadziła pod wpływem teorii prawa natury szereg reform również w dziedzinie prawa sądowego i zapoczątkowała wielkie kodyfikacje. Uwieńczeniem tych prac stały się dopiero kody- fikacje zrealizowane przez Napoleona w farmie pięciu kodeksów: 1) kodeksu prawa cywilnego z r. 1804, 2) kodeksu procedury cywilnej z r. 1807, 3) kodeksu handlowego z r. 1807, 4) kodeksu postępowania karnego z r. 1808,

5) kodeksu karnego z r. 1810. 370. Kodeks cywilny. Myśl stworzenia całkiem nowej kodyfikacji prawa cywilnego pojawiła się w pierwszych latach Rewolucji. Konstytucja z r. 1791 zapowiadała wydania nowego kodeksu cywilnego. Od nowego kodeksu oczekiwano realizacji wszystkich postępowych postulatów szkoły prawa natury, zupełnego oderwania się od zasad prawa feudalnego, od prawa rzymskiego, jak i od zwyczajowego prawa francuskiego. Wyobrażano sobie, że nowy kodeks będzie zawierał zwięzłe zasady prawne, dostępne dla każdego obywatela, że stanowić będzie zwarty "podręcznik moralności praktycznej". Podobnie utopijny program nie dał się zrealizować, a trzy kolejne projekty kodeksu w latach dziewięćdziesiątych XVIII w. nie zastały uchwalone. Prace nad kodeksem ;.postawione zostały na realnym gruncie dopiero przez Napoleona i on też w r. 1804 wprowadził nawy kodeks cywilny. 1. Kodeks cywilny Francuzów należy ocenić jako pierwszy na świecie wzorowy burżuazyjny kodeks prawa cywilnego. Zrywa on zasadniczo z wszelkimi ograniczeniami prawa feudalnego, z nierównością prawa dla osób różnych atomów - tworzy prawne podstawy rozwoju kapitalizmu. Stanowi w pewnym stopniu regres w stosunku do ustawodawstwa rewolucyjnego, gdyż tworzy normy dogodne dla klas posiadających, czasem sprzeczne z interesami demokratycznymi innych warstw społecznych. Niemniej jednak dominują w nim tendencje liberalno-egalitarne. 2. Kodeks nie stanowi w rzeczywistości tworu całkiem nowego, oderwanego od dawnych systemów prawnych, co w praktyce nie mogło być dokonane. Cała np. dziedzina prawa małżeńskiego nawiązuje do zasad prawa kanonicznego, aczkolwiek kodeks, nadaje instytucji małżeństw a charakter całkowicie laicki, oderwany od religii. Prawo zobowiązań opiera się częściowo na prawie rzymskim, we wszystkich działach, zwłaszcza w prawie majątkowym małżeńskim, występują liczne nawiązania do francuskiego prawa zwyczajowego (251). 3. Kodeks cywilny oceniany jest powszechnie jako wielkie arcydzieło techniki ustawodawczej. Jego zwięzłość i jasność oraz piękny język stawiają go w rzędzie najlepszych kodyfikacji w dziejach ludzkości. O późniejszych losach kodeksu cywilnego we Francji oraz o jego ekspansji na zewnątrz mowa będzie niżej (372, 373, 530). 371. Inne kodeksy. 1. W ślad za kodeksem cywilnym ogłoszono w r. 1807 nowy kodeks procedury cywilnej i kodeks handlowy (ten ostatni z mocą obowiązującą od r. 1808). Oba te kodeksy oparły się na głównych zasadach wielkich ordonansów Colberta z r. 1667 (251). 2. Podobnie jak w dziedzinie prawa cywilnego, materialnego i formalnego również w dziedzinie prawa karnego Rewolucja wprowadziła wiele postępowych zmian (351). Podstawą nowego ustawodawstwa w tej dziedzinie były przede wszystkim idee humanitarne, najcelniej sformułowane przez Beccarię (283) i częściowo już realizowane przez absolutyzm oświecony. Kodeks postępowania karnego (Code d'instruction criminelte) ogłoszony został w 1808 r. Wprowadził on podstawowe zasady nowoczesnego procesu karnego, tzn. zasady jawności, ustności i swobodnej oceny dowodów, które zastąpiły zasady procesu

inkwizycyjnego, tajności, pisemności legalnej teorii dowodowej (280). Ustalił on następnie zasady tzw. procesu mieszanego, z którym łączą się elementy procesu skargowego (akuzatoryjnego) z inkwizycyjnym. Inicjatywa w ściganiu przestępstw należy do prokuratora, który może wdrożyć proces również na wniosek strony pokrzywdzonej. Prokurator jednak, inaczej niż sędzia w procesie inkwizycyjnym, nie prowadzi śledztwa, do którego obecnie powołany jest sędzia śledczy, i nie zajmuje się prowadzeniem rozprawy ani orzekaniem kary, co należy do sądu. Prokurator jest w procesie stroną, która wnosi oskarżenie - podobnie oskarżony nie jest już więcej przedmiotem badania, lecz drugą stroną procesową. Oskarżony ma również prawo przybrania sobie obrońcy bądź korzystania z obrońcy wyznaczonego z urzędu. Odpowiadając demokratycznemu postulatowi sądownictwa ludowego, kodeks utrzymał wprowadzoną na wzór angielski w r. 1791 instytucję ławy przysięgłych, jedynie jednak jako ławę orzekającą (351). 3. Kodeks karny, wprowadzany w r. 1810, stanowił poważny krok na drodze humanizacji prawa karnego w myśl postępowych postulatów szkoły prawa natury. Charakterystyczne dla tego kodeksu i dla współczesnych mu kodeksów było wprowadzenie licznych kar pobawienia wolności, w szczególności więzienia, które dawniej nie były często stosowane. Niemniej jednak kodeks w pierwotnej redakcji z r. 1810 zachował jeszcze pewne znamiona niehumanitarne, jak utrzymanie kary pręgierza, kary piętnowania przez wypalanie znaków czy liter na prawym barku itp. Burżuazyjny charakter kodeksu podkreślają przepisy o ochronie własności i w ogóle interesów burżuazji, jak np. ostre kary za podstępne bankructwo, za oszustwo; za kradzież groziła nawet w pewnych wypadkach kara śmierci (np. za kradzież popełnioną w nocy, jeżeli włamywacz miał przy sobie broń). Kodeks przewidywał również kary za zrzeszanie się robotników, mające na celu wstrzymanie się od pracy (strajk). 372. Rozwój prawa sądowego w wiekach XIX i XX. Wymienione kodeksy stanowiły i stanowią jeszcze po dziś podstawy francuskiego prawa sądowego. Jedynie kodeks procedury karnej został w r. 1958 zastąpiony nowym kodeksem. Kodeks karny, mimo wielokrotnych nowelizacji, takich jak zniesienie kary piętnowania czy zniesienie w r. 1864 kary za strajk - utrzymuje się nadal w mocy. Kodeks cywilny (Code civil) z r. 1804 uzyskał we Francji i w r. 1807 oficjalną nazwę kodeksu Napoleona i pod tą nazwą wprowadzony był w Księstwie Warszawskim w r. 1809. Dlatego pod tą tylko nazwą znany jest w Polsce. We Francji Restauracja przywróciła w r. 1816 nazwę Code civil, z kolei za II Cesarstwa wrócono w 1852 r. do nazwy Code Napoleon, a wreszcie III Republika w r. 1870 wróciła znów do pierwotnej nazwy Code civil i pod tą właśnie nazwą jest on we Francji obecnie stosowany. Można się zgodzić częściowo z twierdzeniem, że kodyfikacje prawa z przełomu XVIII i XIX w. oparta na zasadach racjonalizmu szkoły prawa natury zamknęły w pewnym sensie drogę do dalszego rozwoju prawa. Wytworzą się wyobrażenia, że jedynie skodyfikowane prawo stanowione, ustawa tworzy właściwe prawo i że jedynie przez ustawę może ono ulec przetworzeniu. Zwyczaj i orzecznictwo sądowe zeszły na ogół na bardzo daleki plan jako źródło tworzenia prawa. Kodyfikacje prowadziły do pewnego skostnienia prawa. Do ugruntowania się takich wyobrażeń przyczyni się wydatnie w drugiej połowie XIX w.

rozwój pozytywizmu prawniczego (433 - 434, 531 - 532). Przyznać jednak trzeba, że w odniesieniu do Francji zarzut taki jest mniej uzasadniony ze względu na dużą rolę, jaką w tym kraju odgrywało orzecznictwo sądowe. Wprawdzie orzecznictwo we Francji, w przeciwieństwie do precedensu w Anglii, nie tworzy nowej normy prawnej (468), nie jest ono źródłem prawa. Powołanie się na sam precedens nie może tworzyć we Francji dostatecznej podstawy prawnej orzeczenia sądawego. Dlatego sąd francuski w swym orzeczeniu formalnie powoływać się będzie w braku ustawy na zwyczaj, który istniał przed wydaniem orzeczenia lub na inne racje, jak np. na zasadę słuszności. Orzecznictwo cieszy się mimo tych zastrzeżeń faktycznie dużą powagą w sądach francuskich i powoływanie się na precedensy stało się codzienną praktyką w procesach. Inna rzecz, że z prawnego punktu widzenia sędzia nie ma w żadnym wypadku obowiązku stosowania precedensu. W rzeczywistości jednak zbiory orzecznictwa sądów francuskich stanowią obok kodeksów podstawę do stosowania prawa. 373. Światowe znaczenie kodyfikacji napoleońskiej. Wielka kodyfikacja francuska, podjęta przez Rewolucję i uwieńczona 5 kodeksami Napoleona, wywarła ogromny wpływ na rozwój prawa także i poza granicami Francji. 1. Stworzyła ona model 4 bądź 5 kodeksów, odpowiadających 4 bądź 5 dziedzinam prawa sądowego, uznawanym za podstawowe. Odtąd w większości państw dążyć się będzie do stworzenia na wzór Francji 4 podstawowych kodeksów: prawa cywilnego, prawa karnego, procedury karnej i procedury cywilnej (a także w niekt6rych krajach kodeksu prawa handlowego). Ta potrzeba kodyfikacji ograniczyła się właściwie tylko do tych dziedzin, nie odczuwano jej w stosunku do innych gałęzi prawa, które rozwijały się później w XIX i XX w., jak np. w dziedzinie prawa administracyjnego, prawa finansowego czy prawa pracy. Wtedy jednak przebrzmiały już hasła szkoły prawa natury i związany z nią ogólny pęd do kodyfikacji, który ogarnął Europę w początku XIX w. (530). 2. W pracach kodyfikacyjnych, podejmowanych w wielu krajach, wzorowano się często na już istniejących kodeksach napoleońskich. Wielką karierę zrobił np. kodeks cywilny. Wprowadzony na większości terenów "Wielkiego Cesarstwa", utrzymał się w niektórych z nich po upadku Napoleona. Wprowadzony np. w Księstwie Warszawskim obowiązywał z pewnymi zmianami na terenie Królestwa Polskiego do r. 1933, jeżeli chodzi o zobowiązania, a do r. 1946 w innych działach (489). (Najważniejszą zmianą było uchylenie w r. 1825 I Księgi kodeksu i wprowadzenie w jej miejsce nowej wersji ogłoszonej pod nazwą Część I Kodeksu Królestwa Polskiego). Podobnie kodeks francuski obowiązywał do r. 1900 w pruskiej Nadrenii oraz w Badenii pod nazwą Landrechtu badeńskiego {433). W Belgii obowiązuje po dzień dzisiejszy. Na kodeksie cywilnym oparły się. kodeksy: włoski z r. 1865, hiszpański, portugalski - a poza Europą - kodeks w kanadyjskim Quebeku i kodeks przygotowywany przez Fielda dla Nowego Jorku, a wprowadzony tylko do stanów Kalifornii i Dakoty. Podobnie dotarł on i do Luizjany (479). Dodajmy, że i inne kodeksy francuskie wywarły wielki wpływ na kodyfikację w różnych krajach. Na przykład kodeks karny z r. 1810 znalazł naśladownictwo w kodeksie karnym pruskim z r. 1851 i ogólnoniemieckim z r. 1870 (446, 433), kodeks procedury cywilnej w kodeksie rosyjskim z r. 1864 (489), a kodeks

procedury karnej w kodeksie austriackim z r.1850 (453). Rozdział XXIV PERSPEKTYWY ROZWOJU PAŃSTWA BURŻUAZYJNEGO PO KONGRESIE WIEDEŃSKIM 374. Reakcja feudalna po upadku Napoleona. Z rokiem 1814 skończyła się, powiedzieć można, pierwsza faza rozwoju państwa burżuazyjnego. Wojny koalicji państw europejskich przeciw Francji napoleońskiej zakończyły się w latach 1814 -1815 klęską i abdykacją Napoleona. Kongres Wiedeński zajął się w r. 1815 reorganizacją stosunków euro- pejskich w duchu powrotu do stosunków przedrewolucyjnych. Ustalono granice międzypaństwowe (akceptując m. in. dokonane fakty rozbiorów Polski) i dano im gwarancje międzynarodowe. Doprowadzi to do pewnej stabilizacji stosunków europejskich. Od 1815 r. mapa polityczna Europy nie ulegnie zasadniczym przekształceniom aż do lat sześćdziesiątych XIX w., czy nawet poniekąd do I wojny światowej. Nad nowo utworzonym systemem państw europejskich miało czuwać Święte Przymierze, które skupiało władców zwycięskich, reakcyjnych monarchii europejskich: Rosji, Prus i Austrii, a od T. 1816 również Francji (Anglia do Świętego Przymierza nie przystąpiła). Święte Przymierze skierowane było nie tylko przeciw ruchom narodowowyzwoleńczym we Włoszech, w Austrii, w Rosji itp., które groziły naruszeniem ustalonej konfiguracji politycznej Europy, ale przeciw wszelkim ruchom liberalnym i siłom rewolucyjnym, które mogły zagrażać panującym monarchiom. Święte Przymierze było narzędziem sił wstecznych, dążących do wykorzenienia teorii suwerenności ludu i do ugruntowania ładu w ramach tradycyjnych monarchii "z łaski bożej" (legitymizm). Szybkie narastanie kapitalizmu prowadzić jednak będzie nieuchronnie do wzrostu potęgi burżuazji . Z czasem we wszystkich państwach zorganizują się pod przywództwem burżuazji ruchy liberalne, domagające się rozszerzenia wolności obywatelskich i ekonomicznych, wolności handlu i wolnej konkurencji. Burżuazja domagać się będzie konstytucyjnie zagwarantowanego udziału we władzy. Rzecz zrozumiała, że programy kół liberalnych powoływać się będą na doświadczenia i wzory istniejących państw burżuazyjnych: Anglii i Stanów Z jednoczonych, przede wszystkim zaś na hasła i osiągnięcia Rewolucji Francuskiej. I. ZNACZENIE DOŚWIADCZEŃ Z PRZśOMU XVIII i XIX w. DLA ROZWOJU PAŃSTWA BURŻUAZYJNEGO 375. Podstawowe założenia programowe demokracji burżuazyjnej. Pierwsze państwa burżuazyjne powstały w drodze rewolucji, które doprowadziły do obalenia systemu feudalnego, absolutnej władzy monarszej i ustroju opartego na nierówności społecznej: Ten charakter antyfeudalny. wyciął szczególne piętno na pierwszych programach rewolucyjnych i na ustroju pierwszych państw burżuazyjnych. Programy te oparły się na założeniach najpełniej sformułowanych we francuskiej Deklaracji praw z r. 1789 (348). Stały się one dogmatami; na których oprą się i później wszystkie koncepcje demokracji burżuazyjnej - aż do XX

w. Do zasad tych należały: 1) idea suwerenności ludu, odcinająca się od feudalnych założeń wywodzących władzę monarszą z prawa boskiego i uznających w osobie monarchy, a nie w ludzie, piastuna suwerenności państwowej; 2) idea praw obywatelskich gwarantowanych konstytucyjnie; prawa te ujmowano w Deklaracjach praw w Stanach Zjednoczonych (340), we Francji (348), włączanych do ustaw konstytucyjnych; wśród praw obywatelskich szczególnie akcentowano prawo do wolności osobistej, równość wobec prawa i prawo własności. Miały one charakter wybitnie indywidualistyczny (504). 3) idea spisanej konstytucji - dążenie do ujęcia w ramach jednej ustawy konstytucyjnej o charakterze ustawy nadrzędnej podstawowych zasad ustroju społeczno-politycznego państwa; postulat konstytucji spisanej wiązał się z teorią umowy społecznej, konstytucja stanowić miała niejako jej odnowienie; spisanie jej miało gwarantować podział władzy i prawa obywatelskie; 4) idea trójpodziału władzy, oparcia konstytucji państwowej na rozdziale władzy wykonawczej, ustawodawczej i sądowej; rozdział ten miał wpływać na wzajemne hamowanie się władz i miał zapobiec zwichnięciu między nimi równowagi. Na takich założeniach oparły się konstytucja Stanów Zjednoczonych i francuskie konstytucje rewolucyjne. Realizację tych zasad i założeń dostrzegano w nie spisanej konstytucji angielskiej. Dlatego też model konstytucji angielskiej, jako najstarszej, wywierać będzie szczególny wpływ na ukształtowanie się niektórych instytucji w rozwijających się państwach burżuazyjnych. Już w okresie przed r. 1814 rozwijały się różne formy państwa burżuazyjnego, zarysowały się różne sposoby wprowadzania w życie wyżej omówionych zasad. W Anglii powstała monarchia konstytucyjna z rządami parlamentarnymi, rządzona przez oligarchię burżuazyjno-arystokratyczną (330). W Stanach Zjednoczonych powstała republika prezydencjalna bez rządów parlamentarnych (342). Francja znała konstytucyjną monarchię ograniczoną (335), republikę dyrektorialną bez rządów parlamentarnych (360), demokratyczną republikę w r. 1793, która przekształciła się w dyktaturę (359), wreszcie dyktaturę kryjącą się za pozorami republiki od r. 1799, a później od r. 1804 - za fasadą monarchii konstytucyjnej (364). Należy więc scharakteryzować ogólnie te doświadczenia przełomu XVIII i XIX w., bowiem w toku dalszego wykładu śledzić będziemy w jakiej mierze wykorzystywane one będą w późniejszym rozwoju państwa burżuazyjnego XIX i XX w. 376. Problem udziału obywateli w prawach politycznych. Z teorii umowy społecznej Rousseau wyprowadzano prawo wszystkich obywateli do bezpośredniego udziału w rządach państwem. Ideałem dla niego były formy demokracji bezpośredniej (9), formy, których nie można zrealizować w większym państwie. W praktyce więc demokracja. burżuazyjna przyjęła farmę demokracji pośredniej, w której naród sprawuje rządy przez swoich przedstawicieli. Państwo burżuazyjne przyjęło zasadę reprezentacji narodowej rozwiniętą najwcześniej w Anglii. Zasada demokracji bezpośredniej została jednak częściowo wprowadzana w konstytucji jakobińskiej (358). W pierwszych konstytucjach zarysował się istotnie ważny problem określenia tego, kto może reprezentować naród, kto jest powołany do wyboru przedstawicieli, komu należy przyznać

polityczne prawa wyborcze czynne, a z kolei i prawa wyborcze bierne. Burżuazja postulowała zasadę powszechności i równości wyborów, co miało jej zapewnić jednakowe prawa wyborcze z uprzywilejowanymi dotąd klasami feudalnymi, tym samym zaś zagwarantować jej większość w organach przedstawicielskich. W praktyce spotkaliśmy się dotychczas wszędzie z niedemokratycznymi ograniczeniami praw wyborczych; miały one na celu zapewnienie większości tylko bogatszej warstwie burżuazji przed odcięcie od praw wyborczych i wpływów politycznych drobnomieszczaństwa oraz ludowych warstw społecznych. 1. System wyborów z reguły ograniczony bywał cenzusami majątkowymi - w Anglii (330), w Stanach Zjednoczonych (339), w konstytucjach francuskich z r. 1791 czy 1795. Wyrazem konserwatywnych tendencji było również stosowanie wysokiego cenzusu wieku. 2. Równość i bezpośredniość wyborów zaciemniana była systemem wyborów pośrednich dwustopniowych, gdzie ogół wyborców nie był dopuszczony do bezpośredniego wyboru swych reprezentantów (system konstytucji x r. 1791 - 353 i z r. 1795 - 360), zupełne zdeformowanie zasad demokracji wyborczej w "listach zaufania" Napoleona (363). Jedynie konstytucja jakobińska realizowała bardziej postępowe postulaty demokratyczne - szeroko ujmując zasadę powszechności, bezpośredniości i równości wyborów (358). 3. Tajność wyborów nie była postulowana jeszcze nigdzie. Powyższe doświadczenia wskazują na ta, że jednym z centralnych problemów demokratyzacji życia publicznego w państwie burżuazyjnym będzie walka o rozszerzenie praw politycznych obywateli, o możliwie demokratyczny system wyborczy (506-509). 377. Władza ustawodawcza. Całą w zasadzie władzę ustawodawczą powierzano wybieralnym organom przedstawicielskim, które potocznie nazywa się parlamentami, gdyż opierały się one głównie na wzorze angielskiego Parlamentu. Ze wzoru angielskiego zaczerpnięty został system dwuizbowy (bikameralny) Parlamentu (Izba Lordów i Izba Gmin), wprowadzony np. do Kongresu Stanów Zjednoczonych (Senat, Izba Reprezentantów) (339), We Francji, w obawie przed tendencjami arystokratycznymi izby wyższej, pierwsze konstytucje rewolucyjne przyjęły zasadę jednoizbowości (monokameralizm): Zgromadzenie Ustawodawcze w r. 1791 (353), Ciało Ustawodawcze w r. 1793 (358), Konwent w r. 1792 (356). Dopiero w r. 1795 wprowadzono bikameralizm (Rada Starszych i Rada Pięciuset) (360), poniekąd również w r. 1799 (Ciało Ustawodawcze i Try- bunat) (363). W zasadzie przy systemie bikameralizmu obie izby miały stanowisko równorzędne, tzn. do podejmowania uchwał wymagana była zgoda obu Izb. Izba Lordów czy Senat amerykański korzystały jednak ze specjalnych, nie tylko ustawodawczych uprawnień. Skład izby wyższej bywał różny: a) w Anglii opierał się na zasadzie arystokratycznej - lordowie dziedziczni mianowani przez króla; b) w Stanach Zjednoczonych Senat miał charakter organu federalnego, gdyż grupował przedstawicieli poszczególnych państw związkowych (stanów), a nie reprezentował całego narodu;

c) We Francji Rada Starszych za Dyrektoriatu miała charakter organu przedstawicielskiego, powoływanego w drodze wyborów. Parlamenty burżuazyjne miały sobie powierzoną władzę ustawodawczą. Szczególnym ich uprawnieniem było uchwalanie podatków i budżetu państwowego. Do parlamentów, zgodnie z teorią podziału władzy, należeć mogła i kontrola nad władzą wykonawczą. Problem wzajemnego stosunku między władzą ustawodawczą a wykonawczą zarysował się od początku jako istotny dla państwa burżuazyjnego (379). Tak więc i w dalszym swym rozwoju państwa burżuazyjne szukać będą różnych rozwiązań w nadawaniu kształtu swym parlamentom w przyjmowaniu monokameralizmu lub bikameralizmu, w sposobie określania wzajemnego stosunku i kompetencji obu izb (510). 378. Władza wykonawcza. Problem władzy wykonawczej postawił przed rodzącym się państwem burżuazyjnym trudne zagadnienie pogodzenia zasady suwerenności ludu z instytucją, monarchy dziedzicznego. Po- nieważ całą władzę ustawodawczą przyznawano parlamentom, reprezentującym lud, władzę sądową niezawisłym sądom, z głową państwa związana być mogła w zasadzie tylko władza wykonawcza. Zarysował się więc problem utrzymania monarchii albo powołania w sposób demokratyczny innego najwyższego organu państwowego. W praktyce czasem utrzymywał się ustrój monarchii dziedzicznej (Anglia, Francja r. 1791 i 1804), czasem wprowadzano ustrój republikański (Stany Zjednoczone, Francja r. 1793, 1795 i 1799). Na czele republiki mogła znajdować się jedna osoba (prezydent Stanów Zjednoczonych) lub kolegium (Dyrektoriat r. 1795, 3 konsulów r. 1799) bądź całe zgromadzenie przedstawicielskie (Konwent r. 1792). W różny sposób normowano kwestie powołania republikańskiej głowy państwa. W Stanach Zjednoczonych - w drodze powszechnych wyborów pośrednich, we Francji - wybór zlecano organom ustawodawczym (r. 1795 i 1799). Głowa państwa reprezentowała państwo na zewnątrz, a zakres jej władzy wykonawczej bywał w różny sposób ograniczony. Zarysowały się więc dwie możliwości: państwo burżuazyjne będzie mogło przyjmować kształt monarchii lub republiki. Sposób powoływania głowy państwa w republice stanowić będzie jeden z podstawowych problemów w rozwoju konstytucji burżuazyjnej (511). 379. Stosunek władzy ustawodawczej do wykonawczej. Wpływ władzy głowy państwa na władzę ustawodawczą przybierał różne formy: 1. Król angielski posiadał teoretycznie prawo sankcji w stosunku do uchwał Parlamentu (326). Prawa tego nie posiadał już król francuski (r. 1791) ani prezydent Stanów Zjednoczonych. Natomiast, w ślad za konstytucją Stanów Zjednoczonych (339), przyznano królowi francuskiemu w r. 1791 (353) weto zawieszające w stosunku do uchwał Parlamentu. 2. Wyrazem przewagi władzy wykonawczej było przyznanie inicjatywy ustawodawczej wyłącznie głowie państwa (Francja r. 1799), jednak głowa państwa mogła być jej w ogóle pozbawiona (Stany Zjednoczone, Francja r 1791). 3. Podobnie zależność władzy ustawodawczej od wykonawczej występowała w przypadku posiadania przez głowę państwa decydującego wpływu na skład Parlamentu, w szczególności izby

wyższej. Ograniczeniu; natomiast uległo z reguły dawniej przysługujące monarchom praw-o dowolnego zwoływania lub rozwiązywania ciała przedstawicielskiego. Wpływ władzy ustawodawczej na wykonawczą wiązał się z pojęciem odpowiedzialności głowy państwa i odpowiedzialności konstytucyjnej oraz politycznej ministrów. Monarcha, jak np. król angielski, był nietykalny i nieodpowiedzialny. Odpowiedzialność za podejmowane przezeń akty przyjmowali ministrowie. Wyrazem tego była zasada kontrasygnaty aktów królewskich, która dotarła też do Francji w konstytucji r. 1791. Prezydent Stanów Zjednoczonych był wprawdzie politycznie nietykalny, lecz mógł być sądzony za naruszenie prawa i usunięty w ten sposób z urzędu (339). Praktyka ustrojowa angielska wskazywała państwom burżuazyjnym system rządów parlamentarnych, który umożliwiał Parlamentowi usunięcie niewygodnych ministrów (323 - 326). Ministrowie byli tam bowiem odpowiedzialni politycznie - bezpośrednio przed Parlamentem. Uchwalenie wotum nieufności przez Parlament powodowało ustąpienie nie tylko jednego ministra, ale całego gabinetu, który się z nim solidaryzował. Praktyka rządów parlamentarnych, zapewniających przewagę władzy ustawodawczej nad wykonawczą, nie znalazła zastosowania w innych krajach przed r. 1814. Nie doszło również poza Anglią do utworzenia gabinetu jako odrębnego organu pod przewodnictwem premiera. Wśród pierwszych państw burżuazyjnych widzimy więc przykłady ustrojów o przewadze władzy ustawodawczej (Anglia, Francja r. 1791) i takich, w których dominowała władza wykonawcza (Stany Zjednoczone, Francja r. 1799). Zasada podziału władzy nie znalazła zastosowania w systemie dyktatury jakobińskiej czy w okresie dyktatury napoleońskiej. Doświadczenia powyższe wskazywały, że zrealizowanie związanego z ideą trójpodziału władzy postulatu stworzenia równowagi między poszczególnymi władzami napotykać będzie na zasadnicze trudności. (514 516). 380. Władza sądowa i sądownictwo. Państwa burżuazyjne, zgodnie z zasadą równości wobec prawa, wprowadziły sądy powszechne równe dla wszystkich. Postulat udziału czynnika ludowego w wymiarze sprawiedliwości w Anglii realizowały od dawna instytucje sądów pokoju oraz ławy przysięgłych. Wprowadzone one zastały w podobnej formie w Stanach Zjednoczonych. We Francji ławy przysięgłych utrzymały się ostatecznie jedynie w formie ław orzekających dla spraw karnych (351, 367). W Stanach Zjednoczonych i w Anglii przyjęto ogólną zasadę obieralności sędziów. Tę samą zasadę wprowadzono we Francji w r. 1791 (351), lecz Napoleon zastąpił ją zasadą nominacji sędziów przez organy wykonawcze. Równocześnie jednak ugruntowano odpowiadającą postępowi zasadę nieusuwalności sędziów (321, 367). Sądownictwu burżuazyjnemu przypadła w udziale nawa, niezwykle doniosła rola stania na straży praw i wolności obywatelskich, chronienia obywatela przed nadużyciem ze strony władzy. Funkcję tę w Anglii spełniało sądownictwo powszechne, podobnie w Stanach Zjednoczonych. Natomiast postulat rozdziału władzy sądowej i wykonawczej został we Francji tak surowo zrealizowany na polu wymiaru sprawiedliwości, że powstała tu potrzeba stworzenia odrębnego sądownictwa administracyjnego, właściwego dla rozsądzania sporów między organami administracyjnymi a obywatelami (351).

Tak więc na tle pierwszych doświadczeń sądownictwa burżuazyjnego z przełomu XVIII i XIX w. zarysowały się problemy uruchomienia sądownictwa powszechnego i udziału w nim czynnika ludowego. Wyłoniły się również dwa różne sposoby zagwarantowania sądowej ochrony praw obywatelskich i wykonywania kontroli sądowej nad administracją - przez sądy powszechne albo przez odrębne sądy administracyjne (520 - 522). 381. Zarząd terytorialny. Z zasady suwerenności ludu wywodzi się demokratyczny postulat udziału ludu również w administracji terytorialnej. Postulatowi temu miał służyć rozbudowany samorząd sprawowany przez organy wybieralne. Samorząd istniał już od wieków w Anglii, przyjęty został w Stanach Zjednoczonych na wzór angielski (178, 332). Natomiast w krajach kontynentalnych - zwłaszcza w okresie monarchii absolutnej - dawne tradycje samorządu uległy zapomnieniu. Monarchia absolutna stworzyła system centralistycznego zarządu kraju i doprowadziła do upadku istniejące formy samorządu miejskiego (242, 269, 273, 302). Na nowo samorząd wprowadziła we Francji pierwsza Konstytuanta i to w bardzo szerokim zakresie (350). Realizacja tego systemu nastręczała tak duże trudności, że Napoleon zastąpił decentralistyczny system samorządowy skrajnym centralizmem i biurokratyzmem. Cała administracja terytorialna na wszystkich szczeblach spoczęła odtąd prawie wyłącznie, tak jak w monarchii absolutnej, na nominowanych urzędnikach (350, 366). Aktualny jednak pozostał demokratyczny postulat kontroli nad biurokracją. Rolę tę miało pełnić sądownictwo administracyjne. Tak więc przed państwem burżuazyjnym zarysowały się dwa możliwe kierunki w sposobie organizowania zarządu terytorialnego: centralistyczny oparty na biurokracji i decentralistyczny oparty na samorządzie (517 - 519). 382. Problem kodyfikacji prawa. Teoria prawa natury uzasadniała potrzebę skodyfikowania nie tylko ogólnych zasad organizacji państwa w formie spisanej konstytucji, ale również wszystkich dziedzin prawa sądowego. Idei kodyfikacji prawa sprzyjała już w XVII i XVIII w. monarchia absolutna (251, 281 - 283) Postulat kodyfikacji prawa został jasno postawiony przez pierwszą Konstytuantę francuską. Program ten nie ogarnął krajów anglosaskich i panującego tam elastycznego systemu common law i equity. Nowe prawo miało być sformułowaniem praw naturalnych człowieka i miało wyeliminować wszystkie feudalne elementy, jakie zawierały panujące na kontynencie partykularne prawa zwyczajowe (369 - 373). Chodziło oczywiście o stworzenie prawa jednolitego dla całego państwa. Burżuazja dążyła do wyeliminowania z życia publicznego wszelkiej dowolności i samowoli - do pewności prawa. Postulat kodyfikacji doczekał się znakomitej realizacji w kodyfikacji napoleońskiej (373). Położyła ona podwaliny burżuazyjnego prawa sądowego. Przyczyniła się walnie do zlikwidowania na całym kontynencie, nie tylko we Francji, priorytetu prawa zwyczajowego. Praworządność burżuazyjna miała się więc oprzeć na prawie skodyfikowanym. Postawiła ona przed wszystkimi państwami problem kształtowania w drodze kodyfikacji prawa sądowego i to

takiego, jakie by odpowiadało potrzebom burżuazji (528 - 533). II. GśÓWNE LINIE ROZWOJU HISTORYCZNEGO w XIX i XX w. 383. Rozwój gospodarczy. Powstanie systemu europejskiego zbudowanego na Kongresie Wiedeńskim w r. 1815 i roztoczenie nad nim opieki przez koalicję Świętego Przymierza zdawała się nie rokować dobrej prognozy dla szybkiego rozwoju państwa burżuazyjnego na kontynencie. Ale jak już wspominaliśmy (374), postępujący rozwój kapitalizmu oraz związane z nim przemiany społeczne i polityczne musiały mimo istniejących oporów doprowadzić do ostatecznego upadku feudalizmu, tak głęboko wstrząśniętego w swych podstawach przez dzieło Rewolucji Francuskiej. Proces ten dokonywać się będzie stopniowo w różnych krajach, pociągając za sobą przekształcenie się ich w państwa typu burżuazyjnego. Decydujące znaczenie miała tu rewolucja przemysłowa (310), która w XIX w, stopniowo wypierać będzie w różnych krajach feudalny sposób produkcji i zapewni zwycięstwo kapitalizmowi. W ślad za Anglia. ogarnie ona w latach trzydziestych XIX w. Francję; w Rosji wystąpi dopiero w latach osiemdziesiątych XIX w. Kapitalizm w pierwszej fazie miał charakter wolnokonkurencyjny. Mnożyły się wtedy liczne, niezbyt duże przedsiębiorstwa, nie różniące się między sobą zbytnio rozmiarami. W oparciu o pojęcie wolności gospodarczej i rozwiniętego prawa własności wykształciły się doktryny ekonomicznego liberalizmu. Na gruncie ekonomii rozbudowała je w ślad za francuską szkołą fizjokratów (229, 343) przede wszystkim angielska szkoła ekonomii politycznej, zwana też szkołą manchesterską, której podwaliny położył Adam Smith. W myśl jego teorii głównym motorem postępu społecznego jest dążenie do zysku i dlatego jednostce należy pozostawić w tym zakresie zupełną swobodę działania, a państwo powinno jak najmniej ingerować w sferę życia gospodarczego, zgodnie z dewizą "laissez faire, laissez passer" (pozwólcie działać, zostawcie sprawy własnemu losowi, stąd laissez faire'yzm). Powyższe zasady liberalizmu ekonomicznego przeniesione zostaną również do sfery życia społecznego i politycznego. Doktryna liberalizmu politycznego głosić więc będzie z kolei zasadę niemieszania się państwa w sferę stosunków społecznych. Według ironicznej charakterystyki F Lassalle'a państwu pozostaje jedynie rola „stróża nocnego", a życie społeczne i polityczne w państwie liberalnym i wolnokonkurencyjnym toczy się spontanicznie własnymi torami. W końcu XIX w. nastąpi gwałtowny rozwój zrzeszeń kapitalistów (spółki akcyjne, kartele, trusty), które wypierać będą indywidualne przedsiębiorstwa. Rosnąca koncentracja i centralizacja kapitału doprowadzi do zastąpienia wolnej konkurencji panowaniem monopoli. Kapitalizm zacznie przechodzić w drugą fazę rozwojową monopolistyczną - w i imperializm. Wynikiem tego procesu będzie wykształcenie się oligarchii finansowej, jej zbliżenie do aparatu państwowego i inspirowanie przez nią "polityki imperialnej", także i zagranicznej, opartej na militaryzmie, ekspansji kolonialnej i dążeniu na tej podstawie do podporządkowania sobie innych narodów. Na miejsce liberalizmu gospodarczego rozwijać się będzie w sferze stosunków gospodarczych i społecznych interwencjonizm państwowy. Przy badaniu rozwoju państwa burżuazyjnego musimy mieć stale

na uwadze powyżej naszkicowane procesy gospodarcze, rozumiejąc, jak doniosły wpływ musiały one wywierać na rozwój układu stosunków społecznych, a także na kształt państwa burżuazyjnego i jego ewolucję. Dodajmy wreszcie i to, że nowe zadania przed państwem burżuazyjnym wyłoniły się w związku z samym zjawiskiem bardzo szybkiego wzrostu ludnościowego w XIX i XX w. Europa w r. 1750 liczyła ok. 140 mln ludności, w r. 1900 osiągnęła 401 mln, a w r. 1933 doszła do 519 mln. Ludność Anglii w latach od 1750 do 1937 wzrosła z 7,8 mln do 47,3 mln; Francji z 17 mln do 41 mln; Niemiec z 18 mln do 67 mln; Stanów Zjednoczonych, w okresie od r. 1800 do 1937, z 5,3 mln do 128,8 mln. 384. Rozwój społeczny. Ugruntowanie się kapitalizmu i dokonujące się w nim zmiany będą wywierały decydujący wpływ na przemiany w układzie społecznym, na przegrupowania sił społecznych i na kształtowanie się różnych programów, różnych partii politycznych, różnych form walki klasowej. Najogólniej rzecz ujmując, wyróżnić można w dziejach konfliktów społecznych epoki kapitalistycznej 3 kolejno występujące nurty. 1. W pierwszej początkowej fazie ugruntowania się kapitalizmu i tworzenia się państwa burżuazyjnego walka klasowa miała charakter przede wszystkim antyfeudalny. Toczyła się głównie między burżuazją a arystokracją feudalną o zniesienie feudalizmu i o konstytucję burżuazyjną. Burżuazja do walki tej zdołała we Francji pociągnąć elementy drobnomieszczańskie i masy ludowe, wspólnie zainteresowane zniesie. niem feudalizmu (344). Już jednak w okresie Rewolucji zaznaczyła się sprzeczność interesów miedzy bogatszą burżuazją a uboższymi warstwami społecznymi, wystąpiły też różne odmienne sposoby ujmowania programu demokracji burżuazyjnej. Burżuazja skłonna była zadowolić się początkowymi wynikami walki rewolucyjnej, które by jej zapewniały panowanie Poczuła się zaś zagrożona radykalnymi tendencjami mas drobnomieszczańskich i zaczęła odsuwać je od wpływów. Zjawiska podobne tym, które znamy już z dziejów rewolucji angielskiej (314), występować będą musiały z konieczności i na terenie innych państw europejskich. W pierwszej fazie będzie się w nich toczyła walka o zniesienie monarchii absolutnej i o konstytucję. Konstytucje te nie będą zrazu zbytnio liberalne. Likwidacja feudalizmu będzie się zresztą dokonywała znacznie wolniej w tych krajach, w których dłużej się utrzyma wielka własność ziemska, a arystokracja feudalna skuteczniej opierać się będzie wszelkiej reformie konstytucyjnej. Kiedy zaś konstytucja zostanie już wprowadzona, arystokracja w krajach tych połączy się z wielką burżuazją w jedną klasę kapitalistów, by wspólnie hamować i opóźniać bardziej postępowe reformy społeczne oraz ustrojowe (państwo obszarniczo-burżuazyjne). 2. Z czasem, obok samego nurtu antyfeudalnego, w miarę rozwoju kapitalizmu wolnokonkurencyjnego, w łonie burżuazji zarysuje się, po opanowaniu władzy przez wielką burżuazję, walka o bardziej liberalną, pełniejszą realizację demokracji. Walkę tę prowadzić będzie drobnomieszczaństwo, które znajdzie zrazu sojusznika w coraz liczniejszej klasie robotniczej. Ale równocześnie występować zacznie wyraźnie nowy kapitalistyczny układ społeczny, przeciwstawiający sobie dwie klasy podstawowe: klasę proletariatu klasie kapitalistów, klasę władającą środkami produkcji klasie środków tych pozbawionej.

3. Wreszcie, w drugiej połowie XIX w., w miarę wzrostu świadomości klasowej proletariatu i zaostrzających się w dobie imperializmu konfliktów społecznych, proletariat sam podejmie walkę już nie o realizację haseł liberalnych demokracji burżuazyjnej, lecz o obalenie ustroju kapitalistycznego , o socjalizm. Program polityczny proletariatu oprze się na gruntownej podstawie naukowej marksizmu, znajdować zacznie też poparcie wśród innych grup społecznych (535). W dobie kapitalizmu zanikną ostatecznie dawne, stanowe podziały społeczne Powstaną natomiast nawy układ klasowy i nowe społeczne farmy organizacyjne. A więc przede wszystkim kształtować się będą partie polityczne, które w dużej mierze staną się odbiciem istniejących sił społecznych i kierunków ich działania, baz, ich działalności politycznej. Rola ich będzie wzrastała w miarę wprowadzania demokratycznych praw wyborczych Staną się one siłą organizacyjną wyborów, gdyż ustalać będą listy kandydatów poselskich i grupować wyborców wedle własnych programów partyjnych. W pierwszym okresie kapitalizmu, we wszystkich niemal państwach burżuazyjnych istotne znaczenie mieć będzie spór między partią konserwatywną, która obejmowała szlachtę, często i chłopów, a partią liberalną, która początkowo łączyła w walce o postęp elementy burżuazyjne oraz klasę robotniczą. Umiarkowanym dążeniom liberałów przeciwstawiały się programy ugrupowań radykalno-demokratycznych różnych odcieni. Natomiast w późniejszym okresie kontrowersja między konserwatyzmem a liberalizmem straci znaczenie, w życiu zaś politycznym wysuną się na czoło przeciwieństwa programów partii kapitalistycznych i socjalistycznych (515). 385. Rozwój polityczny. Reakcyjny system polityczny Europy, stworzony na Kongresie Wiedeńskim, doprowadził do skostnienia granic mię- dzypaństwowych, przy ustalaniu których nie liczono się prawie zupełnie ze stosunkami narodowościowymi. Wiele państw miało charakter państw wielonarodowościowych. Hasła Rewolucji Francuskiej przyczyniły się do obudzenia i pogłębienia się świadomości narodowej wśród wielu ludów europejskich. Europa przez cały wiek XIX i początek XX będzie widownią ruchów narodowowyzwoleńczych, w których decydującą rolę zaczną odgrywać masy ludowe, cierpiące pod przewagą obcej narodowo klasy panującej. Ruchy te będą ze względu na ich patriotyczne i demokratyczne tendencje tłumione siłą, najpierw przez monarchię absolutną, później i przez państwa imperialistyczne. W XIX w. dokonają się już pierwsze zmiany na mapie polityczne Europy przez powstanie niepodległych państw: Grecji, Belgii, zjednoczonych Włoch, Bułgarii, Rumunii, Serbii. Dopiero jednak I wojna światowa przyniesie dalsze wyzwolenie ludom Europy: powstaną niepodległe państwa Albanii, Czechosłowacji, Finlandii, Jugosławii, Estonii, Litwy, śotwy, Polski. Wówczas jednak wystąpią także wyraźnie ujemne objawy nacjonalizmu o cechach reakcyjnych. Przyczynią się one do pogłębienia znamiennych na początku XX w. antagonizmów narodowych (523). Już od połowy XIX w. zagraniczna i militarna polityka państw imperialistycznych dążyć będzie do rozszerzenia granic i do ekspansji kolonialnej, do podporządkowania sobie państw słabszych, zgodnie z interesami wielkiej finansjery. Doprowadzi to do narastania konfliktów między konkurującymi ze sobą potęgami imperialistycznymi, do sporów o nowy podział już podzielonego świata, co pociągnie za sobą katastrofę I i II

imperialistycznej wojny światowej. 386. Rozwój instytucji państwowych i prawnych. Przypomnieliśmy powyżej najbardziej podstawowe i znane rysy rozwoju historycznego państw kapitalistycznych, by mieć je stale na uwadze w toku śledzenia rozwoju instytucji państwowych i prawnych w poszczególnych państwach. Państwo burżuazyjne oprze się jak na dogmatach na założeniach i ideałach Rewolucji Francuskiej. Idee konstytucjonalizmu, suwerenności ludu, praw obywatelskich i podziału władzy - jako nieodłącznie związane z demokracją burżuazyjną - legną u podstaw wszystkich dążeń liberalnych . Decydujący wpływ na kształtowanie się formy państw burżuazyjnych będą miały początkowo wyżej przez nas analizowane doświadczenia Anglii, Stanów Zjednoczonych i Rewolucji Francuskiej (375 - 382). Podobne zagadnienia jak te, które przeżywała Rewolucja Francuska, wystąpią w XIX w. w innych państwach burżuazyjnych. Jednakowoż rozwijające się w XIX i XX w. stosunki gospodarcze, społeczne i polityczne, rozwój myśli ludzkiej i ideologii - przyniosą z sobą zjawiska, których nie znał świat do przełomu XVIII i XIX w. Zwłaszcza doba imperializmu przyniesie nowe problemy, które wywołają oddalanie się społeczeństwa od liberalnych ideałów demokracji burżuazyjnej. Z jednej strony związane z wielkim kapitałem państwo imperialistyczne dla utrzymania swego panowania ograniczać będzie liberalne ideały demokracji burżuazyjnej, by podporządkować sobie i bronionym przez siebie interesom całe życie społeczne i polityczne. Z drugiej strony program i siły socjalistyczne narzucać będą w państwach burżuazyjnych postępowe reformy społeczne i ustrojowe w duchu już antykapitalistycznym (536). Zwrócić trzeba uwagę i na to, że zjawiskiem nowym będzie niespotykany w przeszłości wzrost aktywności państwa. Wkraczać ono będzie od połowy XIX w, coraz dalej w zakres gospodarowania i będzie brało w swój zarząd coraz to nowe dziedziny stosunków ludzkich. Dynamizm nowoczesnego państwa, a w szczególności rozrost administracji, jej organizacji i zasięgu, rozsadzi szczupłe ramy pojęć ustrojowych i instytucji z okresu Rewolucji Francuskiej. Rozbudowa administracji, kolosalny rozwój aparatury państwowej wywrze istotny wpływ na przekształcenie się całego obrazu państwa. Wskaże na konieczność oderwania się jego struktury od dawnych wzorów państwa burżuazyjnego, wypracowanych na przełomie XVIII i XIX w. Rozdział XXV FRANCJA W XIX I XX W. (OD R. 1814) 387. Podział na okresy. Chyba nigdzie na świecie przemiany wewnętrzne i zmienny układ sił społecznych nie znajdowały tak pełnego odbicia w zmianach ustrojowych w XIX i XX w. jak we Francji. Zmiany konstytucyjne następowały tu jedna za drugą tak często, że w dziejach Francji omawianego okresu nie sposób wyróżnić mniej niż 9 okresów: 1) okres Restauracji Burbonów - 1814 - 1830 ; 2) okres Monarchii Lipcowej - 1830 - 1848 ; 3) okres II Republiki - 1848 - 1852 ;

4) okres II Cesarstwa - 1852 - 1870 ; 5) początki III Republiki i Komuna Paryska - 1870 - 1871 ; 6) okres III Republiki - 1870/1875 - 1940/1946 ; 7) okres II wojny światowej - 1940 - 1946 ; 8) okres IV Republiki - 1946 - 1958 ; 9) okres V Republiki - od r. 1958 ; I. OKRES RESTAURACJI BURBON6W (1814 -1830) 388. Powrót Burbonów na tron francuski. Cesarz Napoleon I, po klęskach poniesionych w latach 1812 - 1814, zastał zmuszony do opuszczenia Francji i do osiedlenia się na wyspie Elbie. Senat francuski proklamował natychmiast upadek cesarstwa i uchwalił w pośpiechu nową konstytucję oraz wezwał na tron przebywającego w Anglii Ludwika XVIII, brata ściętego ma gilotynie Ludwika XVI (356). Ludwik XVIII konstytucję Senatu odrzucił jako stojącą na gruncie zasady suwerenności ludu i nadał, czyli oktrojował, nową, przez siebie zredagowaną konstytucję (Kartę konstytucyjną) w czerwcu 1814 r. Tymczasem ostatni akt epopei napoleońskiej miał się dokonać dopiero w r. 1815. Napoleon po opuszczeniu Elby znalazł we Francji szerokie poparcie i objął z powrotem władzę, a Ludwik XVIII ponownie opuścił kraj. Napoleon wprowadził nawą, tym razem liberalną konstytucję - Akt dodatkowy do konstytucji cesarstwa w z. 1815. Nie miała ona już praktycznego znaczenia, gdyż 100 - dniowe rządy Napoleona znalazły wkrótce swój epilog w klęsce pod Waterloo (1815) i zesłaniu go na wyspę św. Heleny gdzie umarł w r. 1821. Ludwik XVIII powrócił do kraju i objął rządy, które trwały do r. 1824. Po nim tron przeszedł na jego brata Karola X {1824 - 1830). Podstawę ustroju Francji w okresie Restauracji Burbonów stanowiła oktrojowana konstytucja z r. 1814. Nosiła ona oficjalnie nazwę nie konstytucji, lecz Karty konstytucyjnej (Charte constitutionnelle; charte znaczy przywilej). Nie była ona bowiem konstytucją uchwalaną przez jakikolwiek organ, lecz nadaną przez króla. Ludwik XVIII chciał przez to odciąć się od teorii suwerenności ludu, podkreślić uzasadnienie swej władzy królewskiej jako pochodzącej nie z woli ludu, lesz z woli Opatrzności (legitymizm). Ludwik XVIII stał na stanowisku ciągłości władzy królewskiej i dlatego też obejmując tron traktował rok 1814 jako dziewiętnasty rok swego panowania. Będąc więc jako król jedynym piastunem suwerenności, jedynie on mógł nadać konstytucję jako akt łaski królewskiej. Myśl ba będzie znajdowała naśladowców wśród niektórych innych monarchów europejskich przy nadawaniu konstytucji (konstytucje oktrojowane) (451, 494). 389. Karta konstytucyjna z 1814 r. 1. W konstytucji z r. 1814 nie trudno dostrzec 3 charakterystyczne rysy: a. Karta oktrojowana przez Ludwika XVIII, formalnie nawiązywała do niektórych urządzeń przedrewolucyjnych, przede wszystkim przez odrzucenie teorii suwerenności ludu oraz przez przywrócenie niektórych instytucji zniesionych przez Rewolucję, jak np. szlachectwa. b. Ludwik XVIII rozumiał jednak dobrze, że we Francji ad r. 1789 dokonały się pewne zmiany nieodwracalne, że zatem

monarchia nie może nie respektować wielu zdobyczy Rewolucji. Dlatego tez Karta we wstępie gwarantowała równość wszystkich wobec prawa, wolność osobistą, wolność wyznania (ale religia katolicka była religią panującą), wolność prasy, nieodwołalność sprzedaży dóbr narodowych. Gwarancje te stanowiły faktycznie odpowiednik rewolucyjnych Deklaracji praw (348) i wykluczały możliwość odrodzenia się przywilejów stanowych. Dawały one tym samym Karcie charakter konstytucji burżuazyjnej. c. Zasady ustrojowe konstytucji nawiązały wyraźnie do konstytucji angielskiej. Powiedzieć można, że Karta ujęła w formie spisanego aktu niektóre podstawowe zasady nie spisanej konstytucji angielskiej. Nie brak i istotnych różnic między obu konstytucjami. 2. Na czele państwa stał dziedziczny król. On powoływał ministrów, którzy tworzyli Radę Ministrów. Król był nieodpowiedzialny, a wszystkie akty królewskie wymagały kontrasygnaty odpowiedzialnych ministrów. Władzę ustawodawczą sprawował dwuizbowy organ parlamentarny, składający się z Izby Parów i Izby Deputowanych Departamentalnych. Izba Parów miała na wzór angielski skład arystokratyczny. W chodzili do niej członkowie dożywotni i dziedziczni, dowolnie mianowani przez króla. Izba Deputowanych była obierana na lat 5 w wyborach mało demokratycznych. Powszechność ich była ograniczona wysokim cenzusem majątkowym. W praktyce prawo wyborcze czynne miało tylko 100 000 wyborców, a prawo bierne zaledwie 12 000 osób. Zasada równości wyborów została w r. 1820 poważnie naruszona przez przyznanie najbogatszym wyborcom prawa 2 -krotnego głosowania (wybory pluralne). W drugim głosowaniu wyborcy ci wybierali sami 2/5 całego składu Izby Deputowanych. Konstytucja ustaliła główne zasady współpracy króla z izbami i przyznała mu szerokie atrybucje. Król miał prawo zwoływać i rozwiązywać. izby, jedynie on miał prawo inicjatywy ustawodawczej oraz prawo sankcji i prawo ogłaszania ustaw. Ponadto król miał prawo wydawania ordonansów "koniecznych dla wprowadzenia w życie ustaw lub dla bezpieczeństwa państwa" (art. 14). Ministrowie mogli być członkami jednej lub drugiej izby i mogli zabierać głos w obu izbach. Przypomnijmy, że w Stanach Zjednoczonych nie mogli być członkami żadnej z izb (339), w Anglii zaś, przeciwnie - ministrowie - musieli być członkami jednej z izb i tylko w tej izbie mogli występować (325). Konstytucja mówiła tylko 0 odpowiedzialności karnej ministrów. Izba Deputowanych mogła postawić ministra w stan oskarżenia, a sądziła go Izba Parów. Wzorowano się tu więc na angielskiej procedurze impeachment. Nie było natomiast sformułowanej zasady odpowiedzialności politycznej ministrów; jak się niżej przekonamy, Karta stworzyła jednak możliwość wyrobienia się w praktyce konstytucyjnej rządów parlamentarnych (391). 390. Znaczenie konstytucji z r. 1814 dla dziejów konstytucjonalizmu światowego. Karta konstytucyjna odegrała szczególnie doniosłą rolę historyczną, gdyż służyła za wzór dla wielu monarchii konstytucyjnych w XIX i na początku XX w. Utorowała tym samym drogę szerokiemu rozprzestrzenianiu się zasad konstytucji angielskiej. Wprowadziła pewien szeroko potem naśladowany schemat konstytucji, opierający się na

następujących zasadach: władza ustawodawcza powierzona jest organowi dwuizbowemu, w którym jedna izba pochodzi z wyboru, władzę wykonawczą sprawuje król, za którego odpowiedzialni są ministrowie przez niego mianowani; izba pochodząca z wyboru może postawić ministra w stan oskarżenia, a druga izba (bądź specjalny trybunał) może go sądzić; ministrowie tworzą Radę. W ramach tego schematu mogły występować różnice, które nadawały konstytucjom bardziej lub mniej demokratyczny charakter. Zależało to w szczególności od tego: 1) jaki system wyborczy został wprowadzony; 2) czy konstytucja bądź praktyka wprowadziła rządy parlamentarne, które by umożliwiały usunięcie rządu przez parlament; 3) w jaki sposób określane było stanowisko króla w państwie. Karta konstytucyjna z. 1814 stała na gruncie suwerenności władzy królewskiej i dawała gwarancje konstytucyjnego wykonywania tej władzy przez organa państwa. Stworzono wówczas nawet teorię "czwartej władzy", władzy "neutralnej" lub władzy "pośredniczącej" (pouvoir intermediaire), sprawowanej przez głowę państwa. Władza monarchy jest w rozumieniu tej teorii władzą nadrzędną; król jest w pełni nieodpowiedzialny, ale rządzi nie bezpośrednio, lecz przez rząd, w pewnym stopniu odpowiedzialny przed parlamentem. Tymczasem konstytucja belgijska z r. 1830, wzorowana również na konstytucji angielskiej oraz na Karcie z r. 1814, stanęła na gruncie suwerenności ludu i dlatego określiła uprawnienia wszystkich organów, nie wyłączając króla, jako podporządkowane konstytucji. Konstytucja belgijska stworzyła więc wzór dla drugiego typu konstytucji monarchicznej. Na powyższych schematach oparły się konstytucje wprowadzone w szeregu monarchii niemieckich (442) oraz w Austrii (451), na Węgrzech w r. 148, w Prusach w r. 1850 (444), we Włoszech, w Rosji (494), a także np. w Brazylii w r. 1824 czy w Japonii w r. 1889. Konstytucja belgijska z r. 1830 wywierała wpływ na nowsze, bardziej liberalne konstytucje, także republikańskie, jak np. na konstytucję francuską z r. 1875 i na niektóre konstytucje europejskie z XX w. 391. Praktyka konstytucyjna i upadek Burbonów. Ludwik XVIII, wprowadzając w r. 1814 konstytucję, liczył słusznie na to że rządy swe będzie mógł oprzeć na sojuszu arystokracji z wielką burżuazją - takim zresztą, na jakim opierała się monarchia angielska, będąca dla niego wzorem. Prowadził politykę umiarkowaną, dbał o to, by mianowani przezeń ministrowie mieli większość parlamentarną, zabiegał o jej utrzymanie i sterował świadomie w kierunku ugruntowania rządów parlamentarnych na wzór angielski. Tymczasem następca jego (od r. 1829;) Karol X podjął politykę na u skroś reakcyjną, dążąc do przywrócenia rządów absolutnych w oparciu o arystokrację. Musiało to doprowadzić monarchię Burbonów do katastrofy, Pierwszy konflikt wybuchł w związku z powierzeniem rządu ministrowi Polignacowi, który nie miał poparcia Izby Deputowanych. Kiedy nowe wybory dały większość opozycyjnej burżuazji, Karol X, opierając się na szerokiej interpretacji swych uprawnień do wydawania ordonansów, wydał 4 ordonanse, w których: a) rozwiązał Izbę, b) zarządził nowe wybory, c) zniósł wolność prasy, d) zmienił ordynację wyborczą. Ostatnie dwa ordonanse stanowiły oczywiście naruszenie konstytucji. Wywołały też

one powszechne oburzenie i spowodowały wybuch rewolucji w lipcu 1830 r. Pod jej presją Karol X opuścił Francję jako ostatni król ze starszej, linii Burbonów. I. OKRES MONARCHII LIPCOWEJ (1830 - I848) 392. Konstytucja z r. 1830 i ustrój Monarchii Lipcowej. Rewolucja lipcowa r. 1830 była dziełem postępowego drobnomieszczaństwa, które poparło wielką burżuazję we wspólnym froncie walki przeciw reakcyjnym poczynaniom króla Karola X. Owoc rewolucji zebrała jednak dla siebie sama burżuazja, która wbrew kołom radykalnym dążącym do ustanowienia republiki, wprowadziła szybko na tron przedstawiciela młodszej linii Burbonów, Ludwika Filipa ks. Orleanu. Z osobą jego wiązano jednak pewne nadzieje, również w kołach postępowych był on bowiem synem Filipa Orleańskiego, który wsławił się w r. 1793 oddaniem głosu za ścięciem swego kuzyna Ludwika XVI - jak i w kołach bonapartystów, gdyż sam Ludwik Filip służył za młodu w armii rewolucyjnej. Rychło uchwalono nową konstytucję, którą Ludwik Filip przyjął i ogłosił. Miała ona formalnie charakter konstytucji oktrojowanej, w rzeczywistości opracowana była przez Izbę Deputowanych i weszła w życie na podstawie paktu między królem a Izbą. Konstytucja w głównej części była powtórzeniem Karty z r. 1814 (390), z tym, że wprowadziła do niej zmiany obliczone na to, by wzmocnić władzę burżuazji. 1. Zniesiony został wstęp do konstytucji, w którym król powoływał się na prawa boskie. Obecnie król nie był już "królem z łaski bożej", lecz monarchą wprowadzonym na tron zgodnie z teorią suwerenności ludu. 2. Król nie tytułował się już "królem Francji i Nawarry", jak Ludwik XVIII i jego poprzednicy, lecz " królem Francuzów" (tytuł taki przyjęty już był zresztą w konstytucji z r. 1791). Biały sztandar królewski zastąpiony został sztandarem trójkolorowym, biało – niebiesko - czerwo- nym, używanym za czasów Rewolucji. 3. Nadano bardziej demokratyczny charakter obu izbom. Z Izby Parów usunięto członków dziedzicznych (dopiero jednak w r. 1831), co w konsekwencji zapewniło burżuazji przewagę również i w tej izbie. Reformie uległ system wyborczy do Izby Deputowanych przez obniżenie cenzusu majątkowego i cenzusu wieku. Oznaczało to podwojenie liczby wyborców ze 100 do 200 tysięcy, ale nie wpłynęło na obniżenie wpływów wielkiej burżuazji. Zniesiono system pluralnego głosowania. 4. Zniesiono. art. 14 dawnej Karty, przyznający królowi prawo wydawania ordonansów Inicjatywę ustawodawczą, która poprzednio przysługiwała tylko królowi, przyznano też obu izbom. Praktyka konstytucyjna rozwinęła w pełniejszej formie system rządów parlamentarnych, oparty na odpowiedzialności poli- tycznej ministrów. Zaczęto stosować na wzór angielski prawo interpelacji, ustaliła się organizacja gabinetu ministrów (325). Przyjęła się zasada, że minister musi się cieszyć zaufaniem zarówno izb, jak i króla. Ministrów mógł więc swobodnie odwoływać nie tylko parlament, ale i sam król. 393. Kryzys i upadek Monarchii Lipcowej. Ustrój Monarchii Lipcowej był wyrazem zwycięstwa wielkiej burżuazji nad arystokracją. O ile za Restauracji Burbonów, wobec ówczesnego sojuszu arystokracji z burżuazją, przewagę miała

jeszcze arystokracja, o tyle obecnie na pierwsze miejsce wysunęła się wielka burżuazja. Był to okres, w którym Francja przeżywała swą "rewolucję przemysłową" (310), czasy szybkiego rozwoju kapitalizmu, rozbudowy przemysłu i komunikacji, tworzenia się wielkich fortun arystokracji mieszczańskiej i wielkiej finansjery. Monarchia Lipcowa umożliwiła burżuazji dojście do pełnej władzy i do egoistycznego bronienia swych własnych wyłącznie interesów. Izbom udało się w tym okresie 6-krotnie obalić rząd niewygodny dla burżuazji. Nie bez słuszności Ludwik Filip zyskał sobie przydomek "króla mieszczańskiego", a Monarchia Lipcowa miano "monarchii mieszczańskiej". Rzecz znana, że główną rolę przy wprowadzeniu na tran Ludwika Filipa odegrał bankier paryski P. Laffitte. Monarchia opierała się w rzeczywistości na kruchych podstawach. Wzrost kapitalizmu wpływał na narastanie nowych potężnych sił społecznych, organizujących się w opozycji do panującego ustroju. Pominąć można opozycję kół konserwatywnych (legitymistów), które uważały Ludwika Filipa za uzurpatora prawowitej władzy królewskiej. Groźniejsza dla monarchii była wzrastająca opozycja republikańska Dla liberalnych kół drobnomieszczaństwa władza Ludwika. Filipa jako dziedzicznego monarchy, nie pochodzącego z wyboru, również nie uchodziła za prawowitą. Najważniejsze jednak było to, że przeciw monarchii wystąpiły siły proletariatu. Położenie szybko wzrastającej klasy robotniczej było straszliwe. Płace były bardzo niskie, czas pracy wynosił przeciętnie 14 -15 godzin dziennie, w dodatku masowo zatrudniano kobiety i dzieci, co było konieczne dla wyżywienia rodziny. Brak było jakiejkolwiek higieny, a fatalne warunki mieszkaniowe (w Lille przypadało 8 m2 na rodzinę robotniczą) łączyły się z brakiem jakiejkolwiek opieki społecznej oraz zabezpieczenia przed chorobą czy na starość. Najgorszy zaś był zupełny brak stabilizacji. Robotnik mógł być w każdej chwili zwolniony z pracy. Do 1840 r. robotnicy pracowali powszechnie tylko na dniówkę, a jedynie z uprzywilejowanymi zawierano umowy tygodniowe. Całe więc bogactwo burżuazji, zabiegającej o zabezpieczenie swej pozycji, opierało się na zupełnym braku stabilizacji klasy ,robotniczej. System taki nie kolidował w niczym z ogłoszoną przez liberalizm teorią wolności gospodarczej. Ale właśnie po r. 1830 zarysowały się nowe zagadnienia. Dotąd robotnicy walczyli o wolność wspólnie z drobnomieszczaństwem. Z czasem zaczęli się orientować w tym, że oczekują oni od wolności czegoś innego niż mieszczaństwo, które z wolnością wiązało liberalizm gospodarczy, podczas gdy robotnicy oczekiwali od wolności wyzwolenia klasowego. Rewolucja w r. 1830 doprowadziła już da rozdziału między burżuazją .a robotnikami. Burżuazja zdobyła władzę, a robotnicy nie uzyskali niczego. Dlatego ta właśnie w okresie Monarchii Lipcowej narodziła się świadomość robotników, zrodziła się nowa potęga, bardziej radykalna od postępowych warstw burżuazji. Powstawać zaczęły organizacje robotnicze, kształtowały się pierwsze programy socjalistyczne - antyliberalne, narodził się ruch robotniczy pod Znakiem walki klasowej przeciw kapitalistom, ruch, przed którym w r. 1848 Manifest komunistyczny otworzy szerokie drogi. Przejawami walki klasowej były liczne strajki, doszło do wybuchu powstań robotniczych, z których największe miało miejsce w Lyonie w r. 1831. W tych warunkach rosła opozycja

pod hasłami republikańskimi. Walczyła ona o demokratyzację prawa wyborczego, napotykając na nieubłagany opar ze strony króla i wielkiej burżuazji. W lutym 1848 r. doszło do wybuchu rewolucyjnego. O jego powodzeniu zadecydowało zbrojne wystąpienie robotników francuskich. Ludwik Filip opuścił Francję. II. OKRES II REPUBLIKI (1848 –1852 394. Rewolucja społeczna r. 1848. Rewolucja lutowa r. 1848 różniła się od rewolucji z r. 1789 i z r. 1830 tym, że była rewolucją burżuazyjno - demokratyczną, w której udział wzięły siły proletariatu. Pod naciskiem mas robotniczych zaraz w drugim jej dniu proklamowano republikę i utworzono Rząd Tymczasowy w składzie 11 osób, między którymi było 2 socjalistów. W kilka dni później utworzona została komisja rządowa dla spraw robotniczych, zwana od miejsca urzędowania w pałacu luksemburskim Komisją Luksemburską. W skład jej wchodzili przedstawiciele zarówno związków robotniczych, jak i przedsiębiorców. Komisja przystąpiła energicznie do pracy i na jej wniosek wydano kilka dekretów w interesie robotników, jak np. dekret z marca 1848 r., ograniczający czas pracy do 10 lub 11 gadzin. Równocześnie Rząd Tymczasowy zarządził wybory do Zgroma- dzenia Konstytucyjnego. Przeprowadzono je w kwietniu 1848r. w formie wyborów powszechnych i bezpośrednich. Skład nowo obranej Konstytuanty, która przejęła władzę od Rządu Tymczasowego, okazał się dość konserwatywny. Na 900 członków było zaledwie 200 radykalnych republikanów i socjalistów, 250 monarchistów (w tym 50 legitymistów i 200 orleanistów), resztę stanowili umiarkowani republikanie. Konstytuanta zawiodła nadzieje robotników. Wobec uchylenia przez nią niektórych dekretów wydanych w ich interesie na wniosek Komisji Luksemburskiej, robotnicy wystąpili zbrojnie na barykadach Paryża. Konstytuanta w strachu przed rewolucją społeczną powierzyła dyktaturę gen. L. Cavaignac. Powstanie robotników (22 - 26 czerwca), pierwsza wielka wojna domowa między proletariatem a burżuazją, została stłumiona w 3 -dniowych krwawych bitwach. Przerażone drobnomieszczaństwo porzuciło walczący proletariat i zachowało się biernie. W następnych miesiącach Konstytuanta opracowała nową konstytucję, która została uchwalona w listopadzie 1848 r. 395. Konstytucja z r. 1848. Mimo że krwawe stłumienie powstaniu czerwcowego wpłynęło na wzmocnienie sił konserwatywnych, nowa konstytucja była stosunkowo demokratyczna. Nawiązywała w pewnej mierze do konstytucji Stanów Zjednoczonych jako do konstytucji republikańskiej. Była ona dziełem umiarkowanych republikanów, którzy mieli większość w Konstytuancie i dążyli do wprowadzenia silnej republiki, zdolnej do przeciwstawienia się socjalizmowi. Konstytucja z r. 1848 stanowiła równocześnie kompromis, mający godzić różne programy i tendencje, co odbiło się ujemnie na całości systemu konstytucyjnego. Wzorem konstytucji dawniejszych - do konstytucji z r. 1848

dodana została nowa Deklaracja praw, która wzorowała się na Deklaracji z r. 1789. Proklamowała ona suwerenność ludu, wolność i równość oraz dorzucała hasło „braterstwa" - termin, który miał godzić aspiracje chrześcijańskie z socjalistycznymi. Proklamowała również prawa. społeczne, a więc prawo do pracy, do opieki społecznej i do nauki. Władzę ustawodawczą powierzono jednoizbowemu Zgromadzeniu, obieranemu na 3 lata w demokratycznych wyborach po- wszechnych, równych, tajnych i bezpośrednich. Wrócono tu więc do tradycji jednoizbowego systemu (monokameralizmu) Rewolucji. Władza wykonawcza należała do prezydenta wybieranego na 4 lata przez całą ludność Francji drogą głosowania powszechnego, bezpośredniego i tajnego. Oparto się więc częściowo na wzorze Stanów Zjednoczonych, gdzie wybory prezydenta odbywały się jednak jako wybory pośrednie (339). Konstytucja z r. 1848 nie przeprowadziła zasady podziału władzy tak konsekwentnie jak konstytucja Stanów Zjednoczonych. Postawiła ogólną zasadę odpowiedzialności zarówno prezydenta, jak i mianowanych przezeń ministrów. Mówiła jednak wyraźnie tylko o odpowiedzialności konstytucyjnej (prawnej). Akty prezydenta wymagały kontrasygnaty ministrów. Ministrowie mogli być członkami Zgromadzenia, zabierać na nim głos, tak jak w Anglii ż przedstawiać w imieniny prezydenta wnioski ustawodawcze. Prezydent miał w stosunku do uchwał Zgromadzenia słabe weto zawieszające, tzn. mógł zażądać ponownego rozpatrzenia sprawy. Jeżeli Zgromadzenie ustawę w ponownym głosowaniu przyjęło zwykłą większością głosów (a nie większością kwalifikowaną jak w Stanach Zjednoczonych), to wchodziła ona w życie. Prezydentowi nie przysługiwało prawo rozwiązania Zgromadzenia. Konstytucja z r. 1848 łączyła w sobie elementy amerykańskiego systemu prezydencjalnego z zasadami kon- stytucji angielskiej. W każdym razie tworzyła ona możliwość wprowadzenia rządów parlamentarnych, co nie mieściło się w ramach konstytucji amerykańskiej. 396. Praktyka konstytucyjna II Republiki i jej upadek. Prezydentem II Republiki został wybrany ks. Ludwik Napoleon Bonaparte, bratanek Napoleona I. Kandydaturę tę poparli głównie chłopi oraz częściowo burżuazja, która liczyła trafnie na to, że - wobec wielkiej popularności legendy napoleońskiej - Ludwik Napoleon uzyska ogromną liczbę zwolenników wśród mas chłopskich, które nie bardzo zgodnie z prawdą historyczną uważały Napoleona za wcielenie Rewolucji. W ten sposób miały być utrącone kandydatury bardziej postępowe, jak np. poety A. Lamartine'a. Rachuby te okazały się trafne, gdyż Ludwik Napoleon został wybrany dużą większością głosów prezydentem, a w rządach swoich okazał się później gorliwym stróżem interesów burżuazji. Wiosną 1849 r. zebrało się Zgromadzenie, w którym większość mieli monarchiści, co wytworzyło paradoksalną sytuację: istnienie nowej II Republiki - bez republikanów. Rozpoczął się wyścig o obalenie republiki między Zgromadzeniem, które pragnęło przywrócenia monarchii, a prezydentem, który sam zamierzał restaurować dla siebie cesarstwo. Rychło też doszło do otwartego konfliktu między prezydentem a Zgromadzeniem,

przy Czym Ludwik Napoleon wykazał dużo zręczności w przygotowywaniu swych zamierzeń. Na przykład w r. 1850 większość monarchistyczna Zgromadzenia uchwaliła ustawę, która ograniczała powszechność prawa wyborczego przez wprowadzenie dla wyborców cenzusu 3-letniego zamieszkania w tym samym miejscu. Ustawa ta skierowana była przeciw klasie robotniczej, gdyż robotnicy z powodu stałego poszukiwania pracy byli zmuszeni zmieniać stale miejsce pobytu. Cenzus zamieszkania (czyli domicylu) pozbawiał więc w rzeczywistości prawa głosu olbrzymią liczbę robotników. Ludwik Napoleon sprzeciwił się tej ustawie, czym zyskał sobie dużą popularność. Jako Prezydent sprawował rządy osobiste unie dopuścił do powstania rządów parlamentarnych. Konstytucja zabraniała 2-krotnego wyboru tej samej osoby na prezydenta. Żeby się więc utrzymać przy władzy, musiał Ludwik Napoleon obalić konstytucję. Dnia 2 grudnia 1851 r. dokonał on zamachu stanu, rozwiązał Zgromadzenie, uchylił moc obowiązującą konstytucji z r. 1848 i zagarnął władzę dyktatorską. Następnie zorganizował plebiscyt, w którym ludność Francji olbrzymią większością powierzyła mu prawo opracowania nowej konstytucji. Na mocy tej delegacji wprowadził on w styczniu 1852 r. zredagowaną przez siebie konstytucję. Naśladowała ona w pewnej mierze konstytucję konsularną z r. 1799 {363), z tym że przyznała Ludwikowi Napoleonowi władzę na lat 10 - nie jako I konsulowi, lecz jako prezydentowi z dyktatorskim zakresem władzy. W kilka zaledwie miesięcy później, w listopadzie 1852 r., Senat uchwalił nadanie Ludwikowi Napoleonowi godności dziedzicznego cesarza. Po ponownym plebiscycie, który uchwałę tę zatwierdził, Ludwik Napoleon ogłosił się 2 grud- nia 1852 T. cesarzem Francuzów jako Napoleon III. Nastąpił nowy okres w dziejach Francji - II Cesarstwo. III. OKRES II CESARSTWA (1852 -1870) 397. Konstytucja II Cesarstwa. Napoleon III na swej drodze do władzy .szedł za przykładem swego stryja sprzed pół wieku. Podobnie jak Napoleon I; po dokonaniu zamachu stanu narzucił - z odwołaniem się do plebiscytu - konstytucję, która zapewniła mu władzę dyktatorską przy zachowaniu pozorów republiki (362 - 364). Następnie pozyskał również w drodze plebiscytu godność dziedzicznego cesarza. Podobnie więc jak konstytucja konsularna z r. 1799 była podstawą systemu, który utrzymał się także i po wprowadzeniu Cesarstwa Francuskiego - do r. 1814, tak i konstytucja republikańska z r. 1852 stworzyła .podstawę II Cesarstwa. Między obu konstytucjami istnieje też niemałe podobieństwo. Na czele państwa stał dziedziczny cesarz, który skupiał w swym ręku całą prawie władzę, mianował ministrów, którzy nie tworzyli gabinetu i byli zależni tylko od niego. Istniały: Rada Stanu, która przygotowywała ustawy, Ciało Ustawodawcze, które dyskutowało i uchwalało ustawy, oraz Senat, który badał zgodność ustaw z konstytucją, miał prawo interpretowania konstytucji i przeprowadzania w niej zmian. Z organów tych jedynie Ciało Ustawodawcze pochodziło z wy- borów i to demokratycznych. Nie było podziału władzy, gdyż cesarz sam skupiał w swym

ręku bardzo szerokie uprawnienia ustawodawcze, sam powoływał członków Rady Stanu i Senatu, miał wyłączne prawo inicjatywy ustawodawczej, a także miał prawo sankcji i .z nim związane prawo odmówienia ogłoszenia ustawy, nawet prawidłowo uchwalonej. 398. Praktyka konstytucyjna II Cesarstwa. W dziejach II Cesarstwa nauka wyróżniać zwykła dwa okresy: a) pierwszy okres - rządów autorytatywnych (1852 - 1860), b) drugi okres - reform liberalnych (1860 - 1870). 1. W pierwszym okresie Napoleon III sprawował rządy dyktatorskie. Doprowadził nawet do odebrania dotychczasowego charakteru wyborom do Ciała Ustawodawczego, które stanowiło w konstytucji z r. 1852 jedyny jej demokratyczny element. Reforma nie polegała na zniesieniu zagwarantowanej przez konstytucję powszechności wyborów, lecz na wprowadzeniu antydemokratycznego systemu zgłaszania kandydatur poselskich. Powierzono mianowicie prefektom obowiązek ustalenia listy kandydatów cieszących się zaufaniem rządu. Pociągnęło to za sobą ten skutek, że kandydatury stronnictw opozycyjnych nie miały praktycznie żadnych szans w stosunku do kandydatur oficjalnych. Skuteczność tej metody okazała się w wyborach w r. 1852, kiedy opozycja zdołała prze- prowadzić zaledwie 3 nieoficjalne kandydatury. 2. Burżuazja jednak, mimo że II Cesarstwo prowadziło korzystną dla niej politykę gospodarczą, nie chciała się pogodzić z pozbawieniem jej wpływu na sprawy polityczne: Wywierała ona nacisk dla uzyskania w rządach udziału odpowiadającego jej stanowisku ekonomicznemu. Z drugiej strony pewien realizm polityczny kazał cesarzowi wejść z czasem na drogę reform liberalnych, które mogły by zaspokoić choć w części żądania klasy robotniczej. Do reform tego rzędu należy przyznanie w r. 1864 robotnikom prawa zrzeszania się. Jak wiemy, zakaz koalicji ciążył na życiu robotników od I Konstytuanty, od ustawy Le Chapelier z r. 1791 (348), która od tego czasu nigdy nie została uchylona. Ostatecznie po r. 1860 II Cesarstwo zaczęło przeprowadzać pewne reformy ustrojowe, zmierzające ku rozszerzeniu uprawnień Ciała Ustawodawczego i stworzeniu rządów parlamentarnych. Proces ten został zakończony wprowadzeniem daleko idącej reformy konstytucji w maju 1870 r. Nawiązywała ona do konstytucji Monarchii Lipcowej z r. 1850 (392). Ta spóźniona reforma konstytucji nie miała praktycznego znacze- nia, gdyż przyjęta została na 3 miesiące przed upadkiem II Cesarstwa. 399. Stosunki wewnętrzne za II Cesarstwa i jego upadek. Francja w okresie II Cesarstwa osiągnęła pewne sukcesy, zarówno: 1) na terenie międzynarodowym, jak 2) na polu swego gospodarczego rozwoju. 1. Wielkie ambicje polityczne Napoleona III skłaniały go do odgrywania szczególnej roli w kształtowaniu międzynarodowych stosunków europejskich. Polityka jego, jak np. pomoc udzielona ruchowi zjednoczeniowemu we Włoszech czy występowanie w obronie niektórych ruchów narodowowyzwoleńczych, przyczyniała się początkowo do wzrostu prestiżu II Cesarstwa. Zaangażowanie się Napoleona III w politykę mającą na celu zapobieżenie zjednoczeniu Niemiec doprowadziło do wojny Francji z Prusami w r. 1870.

Zakończyła się ona straszliwą klęską Francji. Skompromitowała Napoleona III w oczach własnego społeczeństwa i całej Europy - położyła też kres II Cesarstwu. 2. Przemysł francuski, którego bujny rozkwit datował się od czasów Monarchii Lipcowej (393), nigdy w swych dziejach nie wzrastał .tak gwałtownie jak w latach 1850 - 1870. Wystarczy powiedzieć, że fabryki w r, 1850 były wyposażone w maszyny od sile 10 000 KM, a w r. 1870 siła ich wynosiła już 340 000 KM. Nastąpiły znaczne przesunięcia w strukturze demograficznej i w układzie sił społecznych kraju. Liczba robotników w r. 1866 wynosiła blisko 3 000 000. Ludność miejska, która stanowiła w r. 1801 16% ludności, w r. 1869 osiągnęła 33%. Następstwem tego było dalsze pogłębianie się różnic między poszczególnymi warstwami burżuazji. Obok wielkiej burżuazji, obejmującej przede wszystkim finansjerę, która swą potęgą zepchnęła na dalszy plan właścicieli zakładów przemysłowych, pomnożyły się szeregi d średniej burżuazji. Wreszcie znajdująca się na dole tej hierarchii drobna burżuazja - drobni kupcy i rzemieślnicy - właśnie za II Cesarstwa doszła do pewnego znaczenia społecznego. Zaczęły się mnożyć spółki akcyjne, które przyciągały kapitały także drobnych kupców i rzemieślników, skłonnych do umieszczania swych oszczędności w akcjach i innych papierach wartościowych, które zapewniały im roczny dochód (rentę). Pojawiła się nowa, typowa dla Francji kategoria drobnomieszczan - rentierów, w skład której weszły również liczne zastępy urzędników i wszelkiego rodzaju funkcjonariuszy. Na wsi dominowała drobna własność ziemska. Nadwyżka ludności wiejskiej znajdowała zatrudnienie w miastach i pomnażała liczbę proletariatu. Rozpoczął się typowy dla tego stadium kapitalizmu proces ucieczki ludności wiejskiej do miast. Klasa robotnicza żyła nadal w złych warunkach. Zapoczątkowany ruch robotniczy uległ stłumieniu po rewolucji r. 1848, ale wzmocnił się po r. 1860. Wyżej opisany układ sił społecznych był dla II Cesarstwa dość korzystny. Dlatego też popierało ono burżuazję i ustępowało przed jej żądaniami. Nie było podstaw do zasadniczego konfliktu między państwem a burżuazją, która i tak nadawała polityce państwowej kierunek. Po roku 1860 państwo wkroczyło na drogę liberalnych reform ustrojowych. W ślad za pierwszymi reformami politycznymi przyjęto w r. 1870 reformę konstytucyjną, która miała gwarantować ustrój parlamentarny i którą zaakceptował plebiscyt ludowy (398). Z systemem monarchii umiarkowanej zaczęli godzić się nawet republikanie. Tak więc zdawało się, że Napoleon III przez porzucenie systemu dyktatury utwierdził swe panowanie. Upadek II Cesarstwa nie był też spowodowany wyłącznie siłami wewnętrznymi, lecz przyszedł z zewnątrz, był wynikiem przegranej wojny. Wraz z jego upadkiem, dopiero w Komunie Paryskiej ujawniły się dotąd przytłumione antyburżuazyjne siły klasy robotniczej. Ujawniły się też antymonarchiczne siły republikańskie, które stworzyły później III Republikę. IV. POCZŹTKI III REPUBLIKI I KOMUNA PARYSKA

400. Francja w czasie wojny r. 1870 Wojna francusko-pruska w r. 1870 wykazała olbrzymią przewagę militarną Prus nad Francją. Wkrótce po jej wybuchu, 2 września znaczna część armii francuskiej pod wadzą Napoleona III zmuszona została do kapitulacji pod Sedanem, a sam cesarz dostał się do niewoli. Na wiadomość o klęsce wybuchły w Paryżu zamieszki. Pod presją manifestacji rewolucyjnych tłumów Ciało Ustawodawcze, które powinno było przejąć władzę jako reprezentacja suwerennego narodu, zostało rozproszone bez walki a 4 września w ratuszu paryskim proklamowano republikę. Władzę powierzono Rządowi Obrony Narodowej, który w dalszym ciągu prowadził wojnę z Prusami. Wobec zagrożenia Paryża robotnicy i drobnomieszczaństwo stolicy sięgnęli po broń. Powstały bataliony Gwardii Narodowej, na które spadł później główny ciężar obrony oblężonego miasta. Po 4 miesiącach oblężenia w dniu 28 stycznia 1871 z. rząd skapitulował, ale Paryż kapitulować nie chciał. W czasie 3-tygodniowego zawieszenia broni miana dokonać wyboru Zgromadzenia Narodowego. Celem jego miało być nie tyle przeprowadzenie zmiany konstytucji, ile wyłonienie nowego rządu, który zawarłby pokój. Prusacy nie mieli bowiem zaufania do Rządu Obrony Narodowej. Zgromadzenie Narodowe zebrało się 12 lutego - ze względu na toczącą się wojnę nie w Paryżu, lecz w Bordeaux. Zgromadzenie, w którym przewagę miały elementy konserwatywne i monarchistyczne, powołało na szefa władzy wykonawczej wybitnego polityka, dawnego ministra z czasów Monarchii Lipcowej - L. Thiersa i ukorzyło się przed żądaniami zwycięzców. Przyjęło preliminaria pokojowe, na mocy których Francja zobowiązała się odstąpić Niemcom Alzację i część Lotaryngii oraz zapłacić kontrybucję wojenną w astronomicznej wysokości 5 miliardów franków w złocie. 401. Komuna Paryska. Przyjęcie przez Zgromadzenie Narodowe warunków pokojowych wywołało w kołach Gwardii Narodowej najwyższe oburzenie. Lud paryski zrozumiał, że całe jego poświęcenie w czasie oblężenia Paryża poszło na marne, a reakcyjny skład Zgromadzenia wywoływał obawy, że również żadne reformy wewnętrzne nie zostaną Podjęte. Panujące. w Paryżu nastroje rewolucyjne skłoniły Thiersa do przeniesienia siedziby rządu z Bordeaux nie do Paryża, lecz do Wersalu. Konflikt rządu z rewolucyjnym Paryżem stał się nieuchronny. Proletariat, opierający swą siłę na istniejących jeszcze batalionach Gwardii Narodowej, przejął władzę w miecie. 18 marca 1871 r. złożył ją w ręce Centralnego Komitetu Federacji Gwardii Narodowych, który nie zdecydował się jednak na natychmiastowe zaatakowanie Wersalu (jak radził Jarosław Dąbrowski), zarządził natomiast wybory do Rady Komuny Paryskiej na podstawie demokratycznej ordynacji wyborczej. Dnia 28 marca 1871 r. proklamowano uroczyście Radę Komuny Paryża- jako rewolucyjną władzę miasta. Wydana przez Komunę Deklaracja do narodu francuskiego zarysowała ogólnikowo ustrój przyszłej Francji. Francja miała się stać związkiem autonomicznych gmin (komun), których ustrój wzorowany byłby na ustroju Komuny Paryskiej. Uznano potrzebę istnienia nie tylko centralnego organu przedstawicielskiego, ale również przedstawicielstw okręgowych.

Istotnie też w różnych miastach, jak w Marsylii, Lyonie, Tuluzie, St. Etienne i in., powstały takie komuny, lecz wszystkie po kilku dniach egzystencji zostały zlikwidowane przemocą. Komuna odrzuciła teorię trójpodziału władzy i stworzyła nowy typ organizacji państwowej, była pierwszą w świecie rewolucyjną władzą ludową. Rada Komuny była najwyższą władzą zarówno ustawodawczą, jak i d wykonawczą. Komuna wyłoniła z siebie 10 komisji (skarbową, wojskową, spraw zagranicznych i in.), a w końcowym okresie Komitet Ocalenia Publicznego, złożony z 5 członków przez nią wybranych. Wszyscy urzędnicy byli wybierani i magli być w każdej chwili odwołani przez lud. Również sędziowie mieli być wybieralni. Komuna zdążyła przeprowadzić szereg reform wewnętrznych, w których nawiązywała częściowo do koncepcji jakobińskich. Na przykład zniosła m. in, stałą armie; której miejsce zajął uzbrojony lud. Uchwaliła rozdział kościoła i państwa. Wprowadziła bezpłatność nauczania. Zarządziła przejmowanie I opuszczonych fabryk przez spółdzielcze stowarzyszenia robotników. Zrównała wynagrodzenia za pracę - urzędnicze i robotnicze. Rząd wersalski uświadomił sobie w pełni niebezpieczeństwo wielkiego przewrotu społecznego. Dlatego też Thiers przystąpił do likwidacji I, Komuny Paryskiej z bezprzykładną brutalnością. Dnia 2 kwietnia rozpoczął się straszliwy dramat zgniecenia Komuny. Walka, w której 135 000 regularnego wojska walczyło przeciw 30 000 słabo uzbrojonych komunardów, musiała się skończyć klęską. Nastąpiły potworne represje, jak np. rozstrzelanie 28 maja 1871 r. jeńców i rannych na cmentarzu Pere Lachaise. Dwadzieścia pięć tysięcy komunardów zamordowano po zakończeniu działań wojennych. Krótkie trwanie Komuny sprawiło, że nie wszystkie jej urządzenia mogły wejść w życie. Miała ona jednak doniosłe znaczenie dla dalszego rozwoju ruchu robotniczego. Doświadczenia Komuny Paryskiej zaważyły na jego przyszłości i wniosły nowe elementy do teorii rewolucji. Zostaną one też wykorzystane przez Rewolucję w 1905 r. (493) i przy budownictwie państwa radzieckiego ; innych państw socjalistycznych (500, 541). Komuna Paryska stała się groźnym ostrzeżeniem dla całego świata kapitalistycznego. Wpłynęła ona bezpośrednio na rozwój ustawodawstwa socjalnego w wielu państwach, w których zaczęto rozumieć niebezpieczeństwo, jakim dla ustroju kapitalistycznego może być zorganizowany ruch robotniczy i rewolucja proletariatu. 402. Spór o republikę. Zgromadzenie Narodowe, wybrane w początku 1871 r., po zawarciu upokarzającego dla Francji pokoju z Niemcami i po zgnieceniu Komuny Paryskiej, podjęło pracę nad nową konstytucją. Należało przede wszystkim podjąć decyzję co do formy przyszłego państwa - czy Francja ma być monarchią, czy republiką. Spór o to ciągnął się przez 4 lata i dopiero na początku 1875 z. uchwalono konstytucję republikańską. Trzeba sobie uświadomić, że przyjęcie formy republikańskiej napotykało wtedy jeszcze na duże opory, choćby z tego względu, że wszystkie państwa w Europie, z wyjątkiem jednej federacji szwajcarskiej. były wówczas monarchiami. Doświadczenia I i II Republiki Francuskiej i z nimi związane nurty radykalne bynajmniej nie zachęcały wielkiej burżuazji

ż arystokracji, a nawet chłopów do entuzjazmu dla formy republikańskiej. Mogła ona ,przynieść ze sobą reformy społeczne bijące w "święte prawo własności", tak gorliwie strzeżone przez klasy posiadające. Dlatego też Zgromadzenie Narodowe nie uznało proklamacji Republiki z 4 września jako legalnej i Przesądzającej o wprowadzeniu ustroju republikańskiego. Co zaś najważniejsze, w Zgromadzeniu tym przewagę mieli monarchiści - było ich 400 na ogólną liczbę 650 posłów. Mogłoby się więc wydawać, że nic nie stanie na przeszkodzie restauracji monarchii. Nie doszło jednak do tego z dwóch głównych przyczyn: 1. Wynik wyborów do Zgromadzenia nie oddawał rzeczywistych intencji politycznych ani wyborców, ani wybranych posłów. W okresie wyborów, przeprowadzonych w czasie nie zakończonej wojny z Niemcami, częściowo nawet na terenach okupowanych przez wroga, uważano, że monarchia zapewni rychły pokój, gdy tymczasem Republika kontynuować będzie wojnę i ponadto przeprowadzać będzie niebezpieczne dla klas posiadających reformy społeczne. Można powiedzieć, że większość Francuzów opowiedziała się w r. 1870 nie tyle za królem, ile za pokojem. 2. Następnie, monarchiści nie tworzyli jednolitego obozu. Większość monarchistyczna Zgromadzenia dzieliła się na dwa zwalczające się stronnictwa - legitymistów i orleanistów, brak było początkowo prawie zupełnie bonapartystów, którzy po klęsce Napoleona III nie śmieli opowiadać się za restytucją cesarstwa. Legitymiści opowiadali się za starszą linią Burbonów w osobie hr. Chambord, wnuka Karola X. Nie dążyli oni do przywrócenia monarchii absolutnej, lecz byli zwolennikami silnych rządów monarchy. Symbolem ich dążeń był biały sztandar Francji przedrewolucyjnej. Orleaniści wysuwali na tron wnuka Ludwika Filipa, hrabiego Paryża. Legitymiści usiłowali nawiązać da tradycji okresu Restauracji Burbonów (389), natomiast orleaniści szukali wzorów w Monarchii Lipcowej (392, 393). Byli oni zwolennikami monarchii parlamentarnej i godzili się z zasadą suwerenności ludu oraz trójkolorowym sztandarem Francji rewolucyjnej (por. tabelkę genealogiczną na s. 441). Tak więc monarchiści mieli 2 pretendentów do tronu, dwa odmienne programy polityczne i dwa odmienne sztandary. Co jednak ważniejsze, oba stronnictwa miały odmienny skład społeczny - przywódcą legitymistów była arystokracja, orleanistów natomiast popierały bogatsze grupy burżuazji. Średnia burżuazja zajmowała stanowisko niezdecydowane. Ciągnące się przez lata spory między monarchistami wpływały na wzrost sympatii republikańskich w Zgromadzeniu. Wydaje się bo paradoksem, ale właśnie zgniecenie Komuny Paryskiej przez Thiersa przyczyniło się do umocnienia pozycji republikanów. Burżuazja wyciągnęła bowiem z tej krwawej represji wniosek, że republika potrafi ochronić ją przed przewrotem społecznym i chronić jej interesy. Monarchiści przegrali swoje szanse wtedy, gdy już doprowadzili do porozumienia obu stronnictw. Wysunęły one zgadnie na tron kandydata legitymistów, hr. Chambord, z zastrzeżeniem następstwa tronu po jego zgonie dla hrabiego Paryża z linii orleańskiej. Tymczasem hr. Chambord postawił na ostrzu noża sprawę symbolu, białego sztandaru, i nie przyjął przygotowanego dlań tronu Francji z trójkolorowym

sztandarem rewolucyjnym. Opór hr. Chambord skłonił orleanistów do pogodzenia się z ideą republiki. Uważali oni republikę Za formę przejściową, która w ich mniemaniu wkrótce przekształci się w monarchię. W takiej sytuacji doszło do przypadkowego - powiedzieć można -uchwalenia republiki przez Zgromadzenie Narodowe. Po Thiersie, który sprzeciwiał się restauracji monarchii; w r. 1873 wybrany został na prezydenta tymczasowej Republiki marszałek E. Mac Mahon. W raku 1875, w toku dyskusji w Zgromadzeniu Narodowym nad instytucją prezydenta, poseł Wallon postawił wniosek w sformułowaniu: "Prezydent Republiki jest wybierany większością głosów przez Senat i Izbę Deputowanych, połączone w Zgromadzenie Narodowe". Wniosek ten został uchwalony większością jednego głosu - 353 za, 352 przeciw. Przyjęcie tego wniosku uznano za przyjęcie republikańskiej formy rządu. Samo stwierdzenie, że prezydenta wybiera Zgromadzenie Narodowe nie 'byłoby żadną nowością, skoro w ten sposób wybierano i Thiersa i Mac Mahona. Jednak wniosek nie tylko wyraźnie podkreśla słowo "republika", ale i przesądza o dwuizbowości parlamentu, a to wyraża ideę trwałości powołanych do życia instytucji. W ten sposób narodziła się oficjalnie III Republika Francuska. VI. OKRES III REPUBLIKI (1870/1875 -1940) A. KONSTYTUCJA Z R. 1875 403. Ustawy konstytucyjne. Przyjęcie w r. 1875 przez Zgromadzenie Narodowe większością jednego głosu ustroju republikańskiego pociągnęło za sobą uchwalenie w tymże raku konstytucji republikańskiej. Różniła się ona ad innych konstytucji tym, że nie stanowiła jednego aktu ustawodawczego, lecz składały się na nią trzy ustawy: O organizacji władz publicznych; O organizacji Senatu; O stosunkach między władzami pu- blicznymi. Większość monarchistyczna w Zgromadzeniu, która widziała w uchwalonej przez siebie republice stadium przejściowe, nie chciała umocnić republiki przez solenną ustawę konstytucyjną. Przewaga w Zgromadzeniu orleanistów i umiarkowanych republikanów zadecydowała też o farmie konstytucji. Zamierzono jej nadać treść możliwie konserwa- tywną, w szczególności przez rozszerzenie uprawnień izby wyższej Senatu. Dlatego już od początku III Republiki toczyć się będą stale dyskusje na temat rewizji konstytucji, proponowanej zarówno Przez stronnictwa prawicowe, jak i lewicowe. W rzeczywistości nie przeprowadzono przez cały czas trwania III Republiki, do r. 1940, prawie żadnych istotnych zmian w konstytucji. Pomijając konstytucyjne przeniesienie stolicy państwa z Wersalu do Paryża w r. 1879, na uwagę zasługuje jedynie reforma Senatu z r. 1884. Konstytucja z r. 1875 utrzymała się więc w mocy w swym głównym zrębie aż do r. 1940. 404. Główne zasady konstytucji. Konstytucję III Republiki scharakteryzować można najogólniej jako konstytucję, która wprowadziła do ustroju republikańskiego zasady monarchicznej konstytucji

angielskiej. 1. Władza ustawodawcza należała do 2 izb: Senatu i Izby Deputowanych. Obie izby mogły w określonych wypadkach łączyć, się i obradować wspólnie pod nazwą Zgromadzenia Narodowego, a to dla spełnienia dwóch zadań: a) dla wyboru prezydenta, b) dla przeprowadzenia rewizji konstytucji. Senat liczył 300 senatorów, w tym 75 senatorów było nieusuwalnych i dożywotnich i oni uzupełniali każde wakujące W miejsce w drodze kooptacji. Resztę, tzn. 225 senatorów, powoływano w drodze wyborów dokonywanych przez kolegia wyborcze, w skład których wchodzili elektorowie nie z tytułu powołania ich przez ogół wyborców, lecz z tytułu piastowanej funkcji (np. deputowani), albo jako przedstawiciele rad de- partamentalnych, okręgowych lub gminnych. Dolna granica wieku senatorów wynosiła 40 lat. Wybierani, oni byli na 9 lat, z tym że co 3 lata zmieniał się skład 1/3 wybieralnych senatorów. System wyborczy miał więc nadać Senatowi charakter konserwatywny. Zachował on go w rzeczywistości również po rewizji konstytucji z r. 1884, która wyeliminowała zeń senatorów dożywotnich. Senat posiadał pewne szczególne uprawnienia. Oprócz tego, że miał stanowisko równorzędne z Izbą Deputowanych w zakresie ustawodawstwa, miał on uprawnienia sądowe do sądzenia przestępstw popełnionych przez prezydenta lub ministrów z oskarżenia Izby Deputowanych (na wzór angielskiego impeachment) oraz do sądzenia niektórych najcięższych przestępstw politycznych, "zagrażających całości lub bezpieczeństwu państwa". Wreszcie, zgoda Senatu była konieczna dla rozwiązania przez prezydenta Izby Deputowanych przed upływem jej kadencji. Izba Deputowanych liczyła 600 posłów, wybieranych w sposób demokratyczny na okres 4 lat. System wyborczy był 4 - przymiotnikowy, a wybory powszechne (brak cenzusu majątkowego, niska granica wieku 21 lat, jednak z wykluczeniem wojskowych w służbie czynnej i, kobiet), tajne, równe i bezpośrednie. Ustawy zmieniały kilkakrotnie system wyborczy, wprowadzając na przemian system okręgów jedno- mandatowych lub wielomandatowych. Wybory w okręgach jednomandatowych odbywały się w dwóch turach, tzn., że jeżeli w pierwszym głosowaniu żaden kandydat nie uzyskał bezwzględnej większości, to w następną niedzielę przeprowadzano drugie wybory i wtedy do uzyskania mandatu wystarczała względna większość głosów. Parlamentowi ,przysługiwała cała władza ustawodawcza. Obie izby miały stanowisko równorzędne, każda ustawa musiała być uchwalona przez Izbę Deputowanych i przez Senat. 2. Władzę wykonawczą konstytucja powierzyła prezydentowi republiki i ministrom. Prezydenta wybierało na 7 lat Zgromadzenie Narodowe (połączony Senat i Izba Deputowanych) absolutną większością głosów. Prezydentowi przysługiwała formalnie bardzo szeroka władza, kierowanie bieżącą polityką państwa, zarówno wewnętrzną, jak i zagraniczną. Prezydent nie był odpowiedzialny politycznie, lecz ponosił odpowiedzialność konstytucyjną - za zdradę główną mógł być postawiony w stan oskarżenia przez Izbę Deputowanych i sądzony przez Senat. Prezydent mianował ministrów i przewodniczył Radzie Ministrów. Konstytucja nie mówi nic o instytucji premiera - przewodniczącego Rady Ministrów. Ministrowie odpowiadali za działalność prezydenta, ich kontrasygnata była konieczna na wszystkich aktach przez

niego podpisywanych. Byli ani również odpowiedzialni konstytucyjnie i mogli .być sądzeni, tak jak prezydent, przez Senat. Konstytucja przewidywała nadto, że ministrowie są solidarnie odpowiedzialni za politykę rządu oraz indywidualnie za akty przez siebie wydane. Konstytucja nie precyzowała jednak bliżej, w jaki sposób odpowiedzialność polityczna ma się wyrażać i w jaki sposób parlament może obalić rząd. W intencji twórców konstytucji leżało wzmocnienie władzy prezydenta w stosunku do władzy ustawodawczej. Miał on prawo inicjatywy ustawodawczej na równi z obu izbami, miał ograniczone weto zawieszające w stosunku do uchwał parlamentu, przysługiwało mu bowiem prawo zwrócenia się do obu izb o powtórne rozpatrzenie uchwalonej ustawy. Konstytucja pozwalała mu na zamknięcie sesji po upływie 5 miesięcy od jej zwołania. Wreszcie, co najważniejsze, mógł za zgodą Senatu rozwiązać przedterminowo Izbę Deputowanych. Uprawnienia te zdawały się zapewniać przewagę władzy prezydenta nad parlamentom. Prezydent mógł bowiem paraliżować wszelkie próby obalenia rządu przez Izbę Deputowanych - jej przedterminowym rozwiązaniem. Dodać tu należy, że z okresem III Republiki wiąże się powstanie francuskiego imperium kolonialnego. Francja w końcu XVIII w. straciła większość swoich posiadłości zamorskich (Kanada 310, Luizjana). W 1870 r. jej kolonie obejmowały zaledwie 700 000 km kwadratowych z 6 milionami ludności; do r. 1914 obszar ten zwiększył się 10-krotnie, osiągając 10,6 mln km z 55 milionami ludności (Afryka środkowa, Indochiny). Położenie prawne kolonii nie było jednolite. Inne ono było w tzw. koloniach starych (np. Antyle), gdzie rządzili francuscy gubernatorowie obok miejscowych organów przedstawicielskich, inne w koloniach nowych, tzn. zagarniętych w XIX w., gdzie brak było organów przedstawicielskich, inne w tzw. protektoratach (np. Maroku, Tunis), które pozostawały pod kontrolą francuskich rezydentów, inne w Algierii, którą od połowy XIX w. traktowano jako część składową Republiki. Francja nie poszła w tym czasie na drogi federalizmu, na które wkroczyła W. Brytania (457, 458), a do końca III Republiki dominowały w niej w stosunku do kolonii tendencje asymilacyjne. U schyłku III Republiki weszło w użycie określanie kolonii mianem Imperium Francuskiego (Empire Francais), co podkreśla charakter tych tendencji {415, 416). B. PRAKTYKA KONSTYTUCYJNA III REPUBLIKI 405. Wzrost władzy ustawodawczej. System rządów III Republiki, który miał opierać się na silnej władzy wykonawczej, rozwinął się w rzeczywistości w innym kierunku, niż ta zamierzali twórcy konstytucji. Już w r. 1877 rozgorzał ostry spór między popieranym przez monarchistów prezydentem Mac Mahonem a republikanami. Prezydent wobec uchwalenia wotum nieufności dla rządu skorzystał ze swego uprawnienia i rozwiązał Izbę Deputowanych. Zarządzono nowe wybory i Izba Deputowanych w nowym składzie, o zdecydowanej przewadze republikańskiej, zmusiła ponownie rząd do wstąpienia. Nowo powołany rząd, opierając się na większości parlamentarnej, odsunął w cień prezydenta, który w r. 1879 podał się do dymisji. Parlament

wyszedł z walki zwycięsko. Dalsza praktyka umacniała jeszcze bardziej stanowisko parlamentu i wpływała na osłabienie stanowiska prezydenta. Żaden prezydent po Mac Mahonie nie próbował już korzystać z prawa rozwiązania Izby, żaden też nie skorzystał z przysługującego mu weta zawieszającego, w formie zwrócenia ustawy do ponownego rozpatrzenia. Rola prezydenta zeszła na drugi plan, a władza wykonawcza skoncentrowała się w ręku rządu, w którym główną rolę odgrywał premier. Rząd, pozbawiony oparcia w prezydencie, zależał całkowicie od parlamentu. Rozwinęła się praktyka interpelacji poselskich, które pociągały za sobą częste uchwalanie wotum nieufności i dymisję rządu. W wytworzonej sytuacji Izba Deputowanych mogła dowolnie obalać rząd, a rząd pozbawiony był środka obrony w formie groźby rozwiązania Izby przez prezydenta. Co więcej; zdarzyło się, że Izba Deputowanych zmusiła prezydenta, tak jak Mac Mahona, do ustąpienia przez wyrażanie wotum nieufności każdemu rządowi przezeń powołanemu. Funkcjonowanie rządów parlamentarnych w praktyce III Republiki różniło się więc od. praktyki angielskiej. W Anglii panował system dwupartyjny i dlatego rząd tworzony przez przywódcę partii większościowej w Izbie Gmin mógł w zasadzie liczyć na poparcie większości parlamentarnej, co najmniej przez okres kadencji Izby Gmin. Tymczasem we Francji istna zawsze większą ilość partii politycznych. Każdy rząd opierał się na większości stworzonej przez koalicję kilku partii. Wystarczyło czasem, by jedna, choćby mało liczna partia przeszła do opozycji, a rząd tracił poparcie większości parlamentarnej. Stąd III Republika była widownią stałych kryzysów rządowych. Żaden -rząd nie utrzymał się w III Republice dłużej niż przez 3 lata, a były rządy obalane przez Izbę Deputowanych po 3 dniach. W ciągu 70 lat trwania III Republiki istniało 140 gabinetów. W latach 1920 -1939 przeciętna długość trwania jednego rządu wynosiła we Francji 5 miesięcy i 18 dni, gdy tymczasem w Anglii - około 4 lat Taki stan rzeczy nie doprowadził jednak do chaosu, który zacznie się objawiać dopiero w 20-leciu międzywojennym, a to z następujących przyczyn: a) mimo częstych zmian rządowych ministrowie rekrutowali się z wąskiego kręgu posłów, których osoby brano w rachubę przy tworzeniu każdego gabinetu; znany polityk A. Briand był w ciągu swej kariery politycznej ministrem w 25 rządach, a premierem w 11 rządach; b) zmiana na stanowisku ministra nie wywołała zaburzeń w biurokratycznym aparacie resortu, który funkcjonował sprawnie w ręku fachowych i doświadczonych urzędników z wiceministrami, podsekretarzami stanu na czele. Ustrój III Republiki był stworzony przez burżuazję dla zapewnienia jej władzy. Rachuby monarchistów, którzy poparli republikanów w perspektywie restaurowania monarchii, zawiodły. Zostali ani wyeliminowani z gry politycznej. W miarę wkraczania Francji na drogę imperializmu czynnikiem decydującym o rządach stawał się wielki kapitał. Rządy wprawdzie miały charakter demokratyczny, faktycznie jednak wielki kapitał wywierał wpływ na wyniki wyborów. Od wielkiego kapitału uzależniona była większość posłów, on opanował prasę i cały aparat nowoczesnej propagandy. Walki stronnictw politycznych były zazwyczaj związane z walkami poszczególnych grup finansowych. W powtarzające się często wielkie skandale finansowe z reguły zamieszani bywali posło-

wie i senatorowie. Wobec prób podejmowanych czy to z prawicy, czy to z lewicy dla przeprowadzenia reform wewnętrznych ujemną rolę odgrywał konserwatywny Senat, który usiłował paraliżować wszelkie innowacje, jak np. większość reform proponowanych od z. 1936 przez rząd lewicowych stronnictw Frontu Ludowego Leona Bluma. Niemniej jednak Front Ludowy zdołał przeprowadzić doniosłe zmiany w dziedzinie ustawodawstwa socjalnego, które było dotąd we Francji wysoce zacofane. Rzecz znamienna, że właśnie Senat aż do końca istnienia III Republiki uniemożli- wiał przyznanie praw wyborczych kobietom. 406. Próby wzmocnienia władzy wykonawczej. Francja, tak jak wiele innych krajów, zaczęła po I wojnie światowej głęboko odczuwać kryzys wewnętrzny. Forma rządów parlamentarnych, które stworzono dla zapewnienia władzy burżuazji, zaczęła się okazywać dla niej niedogodna. Rządy te tworzyły bowiem niebezpieczeństwo przejęcia władzy w organach ustawodawczych przez postępową, antykapitalistyczną większość socjalistyczną. W tych warunkach zrodziły się dążenia do osłabienia władzy wykonawczej. We Francji, próby podejmowane w tym kierunku nie przyniosły większych rezultatów. Już w czasie I wojny światowej izby upoważniły rząd do wydawania dekretów (rozporządzeń z mocą ustawy) zdolnych do uchylenia obowiązującej mocy istniejących ustaw. Praktykę tę podjęto i w okresie międzywojennym, a po r. 1934 dano ją często. Była ona wyraźnie sprzeczna z konstytucją, która zastrzegała całą władzę ustawodawczą dla obu izb. Za podstawę burżuazyjnego prawa państwowego uważa się bowiem zasadę, że parlament - jako organ skupiający delegatów narodu i stanowiący jego reprezentację - nie może delegować swych uprawnień ustawodawczych na rzecz innej władzy (516). Wyrazem wzmocnienia władzy wykonawczej było także utworzenie instytucji prezydium Rady Ministrów. Jak wspomnieliśmy, konstytucja nie znała instytucji prezesa Rady Ministrów, gdyż Radzie przewodniczyć miał prezydent Republiki. W praktyce już od r. 1876 rolę prezesa Rady Ministrów sprawował jeden z ministrów. Dopiero ustawa z r. 1934 stwierdziła po raz pierwszy formalnie istnienie ministra, który sprawuje funkcje prezesa Rady Ministrów i który ma przyznany specjalny zakres działania. Ustawa ta wpłynęła o tyle na zmianę dotychczasowej praktyki, że odtąd premier jako prezes Rady Ministrów nie potrzebował piastować innej teki ministerialnej. 407. Znaczenie ustroju III Republiki dla dziejów parlamentaryzmu światowego. W nauce francuskiej zwrócono uwagę na to, że wśród kilkunastu konstytucji francuskich żadna nie była w tym stopniu paradoksalna, co właśnie konstytucja III Republiki; a) nie stanowiła ona konstytucji we właściwym znaczeniu, lecz tworzyły ją ustawy wydane kolejno w ciągu 5 miesięcy; b) uchwalona przez Zgromadzenie o większości monarchistycznej, wprowadziła republikę; c) uchwalona wbrew przekonaniu głosujących i niemal jako prowizorium utrzymała się o wiele dłużej niż wszystkie inne konstytucje francuskie - przez 65 lat - bez istotnych zmian; w okresie poprzednich 80 lat (1789 - 1870) Francja znała 13

różnych konstytucji; d) uchwalona w intencji wprowadzenia systemu zrównoważonego, opartego na silnej władzy wykonawczej, w praktyce doprowadziła do zapewnienia dużej przewagi władzy ustawodawczej. A przecież ta właśnie konstytucja należała do najważniejszych w dziejach światowego parlamentaryzmu. Stanowiła bowiem pierwsze połączenie republiki z prezydentem jako głową państwa z rządami Parlamentarnymi typu angielskiego. Stworzyła model republiki parlamentarnej, w przeciwieństwie do republiki prezydencjalnej, powstałej dawniej w Stanach Zjednoczonych (342). Doświadczenia francuskiej republiki parlamentarnej odegrały dużą rolę w Europie po I wojnie światowej. Wiele monarchii przekształciło się wówczas w republiki, powstały też nowe państwa o ustroju republikańskim (534). W konstytucjach wielu tych republik oparto się na wzorach III Republiki. Do takich konstytucji należy polska konstytucja marcowa z r. 1921. C. ADMINISTRACJA 408. Rozwój administracji - Rada Stanu. Francję XIX i XX w. porównywano do domu, którego fasadę ciągle się zmienia, ale którego urządzenia wewnętrzne pozostają bez zmian. Porównanie jest o tyle trafne, że scentralizowana i biurokratyczna administracja, stworzona przez Napoleona I, pozostawała prawie nietknięta do XX w. (366). Była ona dogodnym narzędziem dla wszystkich zmieniających się kolejno rządów, służyła interesom burżuazji, mimo wielu zmian konstytucyjnych. Utrzymał się więc wprowadzony przez Napoleona podział na departamenty, okręgi (arrondissements) i gminy (communes) - z prefektami, podprefektami i merami na czele. Niektóre reformy miały służyć rozluźnieniu centralizacji. Wprowadzone na szczeblu okręgu rady okręgowe miały tak małe uprawnienia, że trudno je nazwać organami samorządowymi, to samo dotyczy obieralnych rad gminnych, Podkreślić jednak trzeba, że na czele gminy stał mer, wybierany przez obywateli w głosowaniu powszechnym. Bardzo doniosłą rolę w ustroju i administracji Francji od czasów Napoleona odgrywała Rada Stanu. Instytucja ta, po dziś specyficzna dla Francji, zasługuje na szczególną uwagę. Genetycznie wywodziła się ona z Rady Królewskiej z czasów monarchii absolutnej, w szczególności z Rady Prywatnej (240), która tworzyła prototyp sądu administracyjnego. Konstytucja konsularna z r. 1799 przywróciła tę radę pod nazwą Rady Stanu (363) jako ciało doradcze przy boku I konsula i najwyższy sąd administracyjny. W tymże czasie powołane zostały rady prefekturalne, które uzyskały kompetencje sądów administracyjnych I instancji. Rada Stanu podlegała z kolei w XIX w. różnym reformom. Ostatecznie ustaliła się jej kompetencja i organizacja w sposób następujący: Rada Stanu pełniła trzy funkcje: 1) była organem opiniodawczym co do projektów ustawo- dawczych; 2) była władzą administracyjną. zobowiązaną do wypowiadania opinii co do rozporządzeń wykonawczych, tj. projektów dekre- tów i postanowień prezydenta lub ministrów; przez

obligatoryjny udział w przygotowywaniu dekretów Rada Stanu uzyskała decydujący wpływ na kierunek i treść interpretacji ustawy przez władzę wykonawczą; ona nadawała kształt francuskiej praktyce administracyjnej, ona decydowała o sposobie wykonywania ustaw; 3)była najwyższym trybunałem administracyjnym; wobec rozdziału władzy sądowej od wykonawczej zaistniała we Francji konieczność stworzenia specjalnego sądownictwa, które by mogło zapewnić kontrolę sądową nad administracją i dać ochronę jednostce przed nadużyciem ze strony władzy (367); właśnie Francja stworzyła tu, szczególnie po reorganizacji Rady Stanu w r. 1872, doniosły przykład rozwiązania tego problemu; Rada Stanu występowała jako sąd II instancji dla odwołań od orzeczeń rad prefekturalnych wydanych w I instancji i od orzeczeń ministrów oraz w niektórych sprawach jako sąd I i ostatniej instancji. Rada Stanu, zależnie od charakteru sprawy, orzekała jako sąd kasacyjny albo rewizyjny. Tak więc ten sam organ, Rada Stanu, przez przygotowywanie rozporządzeń wykonawczych nadawała kierunek administracji, a jako sąd administracyjny orzekała w najwyższej instancji, czy rozporządzenie wykonawcze jest zgodne z ustawą. W rzeczywistości jedną i drugą funkcję wykonywały w Radzie Stanu inne osoby. Dzieliła się ona bowiem na 6 sekcji,- z których jedynie sekcja 5 i 6 tworzyły trybunał administra- cyjny. Na czele Rady Stanu stał minister sprawiedliwości, członkowie jej byli mianowani przez prezydenta republiki i byli nieusuwalni. Rada Stanu cieszyła się i cieszy we Francji niezwykle wysokim autorytetem zarówno jako swojego rodzaju organ władzy administracyjnej, jak i jako sąd administracyjny. W jej łonie rychło rozwijać się zaczęła odrębna dziedzina prawa - prawo administracyjne wraz z nauką prawa administracyjnego (410, 529). 409. Państwo a kościół. Poważną zmianę w systemie administracji napoleońskiej spowodowało przeprowadzenie w r. 1905 rozdziału kościoła od państwa. Do roku 1905 stosunki między państwem a kościołem opierały się w zasadzie na konkordacie z 1801 r. (368). Za czasów III Republiki problem stanowiska kościoła w państwie stał się źródłem głębokiego konfliktu. Wiązał się on m.in. ze sprawą szkolnictwa wyznaniowego, którym kościół, korzystając z subwencji państwowych, zajmował się dotąd szeroko, i to na wszystkich szczeblach - od szkół podstawo- wych do szkół wyższych. Sprawa laicyzacji szkolnictwa zajmowała tez czołowe miejsce w walce z klerykalizmem. Początkowo nie żądano rozdziału kościoła od państwa, uważano bowiem, że mogłoby to pozbawić rząd zagwarantowanego konkordatem z r. 1801 wpływu na sprawy kościelne. W latach 1901 - 1904 zlikwidowano szkolnictwa zakonne, a w r 1905 Francja wprowadziła rozdział kościoła od państwa W ustawie z r. 1905 stwierdzono, że Republika gwarantuje wolność su- mienia, ale nie wypłaca poborów i nie subwencjonuje żadnego z wyznań Kościoły mogą się organizować wedle zasad przez nie przyjętych, lecz z punktu widzenia prawa państwowego stanowią one tylko stowarzyszenia o charakterze prywatnym. Przyjęcie przez Francję systemu rozdziału kościoła od państwa stało się doniosłym precedensem. Podobnie jak konkordat z 1801 r. był wzorem dla unormowania stosunku

państwa i kościoła w wielu innych krajach, tak i obecnie ustawa francuska z r. 1905 miała ogólniejsze znaczenie jako sposób określenia położenia kościoła w państwie (527) System wprowadzony w r. 1905 utrzymuje się po dziś we Francji Nie przeszkodziło to jednak w nawiązaniu - już po I wojnie światowej - oficjalnych stosunków między rządem francuskim a Watykanem. 410. Rozwój prawa administracyjnego. Nie będziemy już tutaj wracać do problemów rozwoju prawa sądowego we Francji, poruszanych przy omawianiu losów kodyfikacji napoleońskiej (369 - 373). Należy natomiast omówić doniosłą rolę, jaką Francja odegrała w tworzeniu prawa administracyjnego. Rewolucja burżuazyjna zmierzała do likwidacji wszelkiej dowolności i samowoli ze strony administracji i do podporządkowania jej prawu. Za monarchii absolutnej, w państwie policyjnym, cała działalność administracyjna państwa mieściła się w pojęciu policji. Nie ujmowano administrowania pod kątem widzenia prawa. Tworzono administrację jako instrument rządzenia i rozkazywania. Jednostka była wobec nadużycia ze strony administracji bezbronna, nie wyobrażano sobie, by spór miedzy poddanym a władzą mógł rozstrzygać sąd i by sędzia mógł być w takim sporze bezstronny. Policja i droga administracyjna nie zbiegały się z drogą prawa czy drogą sądową. Inaczej było w Anglii, gdzie w ramach jednolitego systemu common law sądy od dawna zapewniały ochronę jednostce w jej sporach z organami państwowymi. Na kontynencie natomiast rewelacyjną nowością dopiero od czasów Rewolucji Francuskiej było dążenie do poddania administracyjnej działalności państwa prawu, które by wiązało dwustronnie - państwa i obywatela - i które by urzeczywistniało zasadę równości wszystkich wobec prawa oraz dawało gwarancję prawom obywatelskim. Równocześnie wyłoniła się kwestia, jakiemu prawu ma podlegać administracja, i w związku z tym potrzeba stworzenia odrębnej gałęzi prawa, bardziej dostosowanej niż prawo cywilne do charakteru aktywności administracyjnej państwa. W anglosaskim systemie problem taki się nie wyłonił i ani w W. Brytanii, ani w Stanach Zjednoczonych nie zachodziła potrzeba wyodrębnienia się prawa administracyjnego. Prawo administracyjne zawdzięczało swój wczesny wysoki rozwój oj we Francji przede wszystkim działalności Rady Stanu (408). Nadała ona francuskiemu prawu administracyjnemu wielką oryginalność, stworzyła też nad całokształtem działalności administracji bardziej zwartą i ogólną kontrolę. Sądownictwo administracyjne odgrywało we Francji tak wielką rolę, że w oczach prawników z innych krajów zaczęła ona uchodzić za kraj, w którym prawo administracyjne stało się nawet czymś wyższym od prawa cywilnego (529). Francja - obok Niemiec - przodowała w tworzeniu nauki prawa administracyjnego. Już w XVIII w. w krajach tych próbowano ujmować teoretycznie zagadnienia dotyczące aktywności administracyjnej państwa - czyli "policji" Ta duża nowa gałąź dociekań, określana też mianem "policystyki", czy później w Niemczech "kameralistyki", nie wychodziła poza chaotyczne gromadzenie wiadomości dotyczących różnorodnej aktywności publicznej, gdzie mieszano zagadnienia z różnych dziedzin: techniki gospodarowania, ustroju państwa, ekonomii, statystyki itp.

W połowie XIX w zaczęto operować pojęciem administracji i formułować postulat "uprawnienia" działalności administracyjnej. Wtedy też powstały - obok niemieckich i austriackich - pierwsze francuskie próby zarysów analitycznych, które na tle judykatury Rady Stanu wniosły pierwsze konstrukcje prawa administracyjnego (529). Równolegle do nauki prawa administracyjnego rozwijała się nauka administracji, która, operując nie tylko elementami prawniczymi, uzupełnia naukę prawa administracyjnego. Jest ona nauką odrębną od praca administracyjnego, tak jak nauka o handlu jest czymś innym niż nauka prawa handlowego i jak nauka skarbowości rozwija się odrębnie od nauki prawa finansowego. VII. OKRES II WOJNY ŚWIATOWEJ (1940 -1946) 411. Powstanie dwóch rządów tymczasowych. Druga wojna światowa i klęska poniesiona przez Francję w czerwcu 1940 r. wywołała upadek III Republiki, Dnia 6 czerwca 1940 r., gdy zwycięstwo Niemiec było j już przesądzane, na czele rządu stanął marszałek Petain ostatni premier III Republiki. Podjął on decyzję kapitulacji i zaprzestania działań wojennych 22 czerwca. Dnia 10 lipca Zgromadzenie Narodowe przekazało F. Petainowi władzę. Rząd francuski osiadł w nieokupowanej przez Niemców południowej części Francji, z siedzibą w Vichy. Nazajutrz po objęciu rządów przez Petaina, podsekretarz stanu w Ministerstwie Wojny, gen. Charles de Gaulle odmówił uznania tego rządu oraz wygłosił przez radio londyńskie BBC 18 czerwca apel do Francuzów wzywając ich do dalszej walki z wrogiem i do skupienia się wokół jego osoby. Po kilku dniach zarysują się pierwsze kształty rządu tymczasowego Francji wolnej. Wyznaczenie daty rozgraniczającej okras III i IV Republiki nasuwa trudności. Można przyjąć, że III Republika zakończyła swe istnienie 10 lipca 1940 r., kiedy Zgromadzenie Narodowe przekazało władzę marszałkowi Petainowi. Można również uznać, że III Republika trwała aż do ogłoszenia nowej konstytucji IV Republiki w październiku 1946 r. W rzeczywistości w ciągu 5 lat (1940 - 1946) we Francji istniały dwa rządy prowizoryczne: rząd marszałka Petaina w Vichy i rząd gen. de Gaulle'a, zorganizowany w Londynie, a to ma dla nas istotne znaczenie. 412. Rząd w Vichy. Zgromadzenie Narodowe, tzn. obie izby połączone, zebrane w Vichy, przelało 10 lipca 1940 r. całą władzę państwową wykonywaną dotąd przez parlament i organy wykonawcze, prezydenta. i rząd, na osobę marszałka Petaina. Otrzymał one prawo kierowania całą polityką oraz prawo nadania Francji nowej konstytucji. Stworzona została w ten sposób dyktatura. Na tych podstawach opierała się 4-letnia egzystencja "Państwa Francuskiego" (Etat Francais) ze stolicą w Vichy, stopniowo coraz bardziej podporządkowywanego Niemcom. Początkowo Petain sprawował rządy osobiste; starając się nawet o pewne odcięcie się od bezpośrednich wpływów hitlerowskich. W 1942 r. j jednak, pad presją Niemiec, które domagały się powrotu

do władzy P. Lavala, poprzednio usuniętego przez Petaina, Petain stworzył dla niego urząd premiera i przelał na niego z kolei prawie całą władzę. W kalka miesięcy później, również w 1942 r., Niemcy zajęły terytorium całej Francji, lecz nie zlikwidowały władzy w Vichy. Rządy sprawował aż do wyzwolenia Francji Laval, prowadząc politykę jawnej kolaboracji z okupantem, o wyraźnych tendencjach jaskrawo antydemokratycznych i faszystowskich (537). Petain nie wprowadził nowej konstytucji i nie powołał też żadnego organu przedstawicielskiego. Początkowo rządy w Vichy spotykały się z niemałym poparciem elementów prawicowych i wielkokapitalistycznych. W szczególności poparli go faszyści, niechętni demokracji liberalnej i parlamentaryzmowi. Również i szersza opinia francuska w niektórych kołach wiązała początkowo pewne patriotyczne nadzieje z osobą Petaina, bohatera I wojny światowej, i łudziła się co do dobrych zamiarów niemieckich wobec Francji. Liczono nawet na to, że reformy ustrojowe położą kres kryzysowi, który w latach trzydziestych XX w. przeżywała III Republika. Rząd Vichy nie znalazł natomiast żadnego poparcia w kołach lewicowych. Wśród nich głównie zrodził się "ruch oporu". Od 1941 r. rozwinęły się liczne podziemne organizacje wojskowe, walczące o wyzwolenie, kierowane przez komunistów, socjalistów i postępowe koła katolickie. W 1943 r. powstała Rada Narodowa Oporu jako główna władza podziemia w kraju. Rząd Vichy rozwinął ożywianą działalność ustawodawczą w duchu faszystowskim. Wyrazem tego było zniesienie wolności politycznej, wolności prasy i zrzeszania się, skasowanie Partii politycznych, rozwiązanie związków zawodowych x wprowadzenie na ich miejsce przymusowych korporacji, które zrzeszały zarówno pracowników, jak i właścieli zakładów przemysłowych; zabroniono strajków. Hasło "wolność, równość; braterstwo" zastąpiono nowym "praca, rodzina, ojczyzna". Dopiero jednak po objęciu władzy przez Lavala rząd Vichy stracił prawie zupełnie resztki oparcia w społeczeństwie i oparł się na bagnetach hitlerowskich oraz na coraz mniej licznych grupach jawnych kolaborantów. Po wyzwoleniu Francji Laval został przez sąd francuski skazany na śmierć. 413. Od Komitetu Wolnej Francji do Rządu Tymczasowego. W kilka dni po wygłoszeniu swego apelu do Francuzów- gen. de Gaulle zastał 28 czerwca 1940 r. uznany przez rząd brytyjski za szefa "wolnych Francuzów" i uprawniony do sprawowania władzy nad obywatelami francuskimi na terytorium brytyjskim i do organizowania francuskich sił zbrojnych. Niektóre francuskie kolonie afrykańskie, które nie poddały się rzą- dowi Vichy, stworzyły bazę terytorialną jego władzy. Komitet Wolnej Francji zyskał sobie od razu szerokie poparcie w postępowych kołach patriotycznych. W 1941 r. powstał nieoficjalny rząd pod nazwą Narodowego Komitetu Francuskiego (Comite National Francais), który z kolei w r. 1943 przekształcił się we Francuski Komitet Wyzwolenia Narodowego (Comite Francais de Liberation Nationale). Wreszcie w czerwcu 1944 r. wprowadzono nazwę Rządu Tymczasowego Republiki Francuskiej (Gouvernement Provisoire de la Republique). Gdy w sierpniu 1944 r. nastąpiło wyzwolenie Paryża, Rząd Tymczasowy był jedynym rządem wyzwolonej Francji, uznanym przez wszystkie kierunki ruchu oporu. Rząd Tymczasowy skupiał władzę ustawodawczą i wykonawczą. Przewodniczył mu gen. de Gaulle jako szef państwa i szef

rządu. Mianował ministrów odpowiedzialnych przed nim. Ministrowie obradowali z nim wspólnie i podejmowali decyzje, co w znacznym stopniu osłabiło charakter osobistych rządów gen. de Gaulle'a. Istniał poza tym zalążek parlamentu w formie Zgromadzenia Doradczego (Assemblee Consultative), liczącego blisko 300 członków. Rząd Tymczasowy po wyzwoleniu przystąpił do licznych reform wewnętrznych. Najważniejszym jego zadaniem było jednak powołanie Konstytuanty, która miała nadać nową konstytucję. Dnia 2 listopada 1945 x. Rząd Tymczasowy przestał istnieć, a władza przeszła do Konstytuanty, k która wyłoniła nowy Rząd Tymczasowy, powierzając jego kierownictwo gem. de Gaulle'owi. VIII. OKRES IV I V REPUBLIKI 414. Narodziny IV Republiki. Wybory do Konstytuanty odbyły się 21 października 1945 r. na zasadach bardziej demokratycznych niż za III Republiki. Przyznano prawa wyborcze kobietom, a także wojskowym, zastosowano system proporcjonalny. Wybory te połączone zostały z referendum, którego wynik miał dopiero zdecydować o charakterze wybieranego zgromadzenia. W referendum postawiono przed wyborcami dwa pytania: 1. Czy pragną, by wybrane zgromadzenie było Konstytuantą? - w razie odpowiedzi negatywnej, zgromadzenie nabrałaby charakteru Izby Deputowanych według zasad konstytucji z r. 1875. 2. W drugim pytaniu wyborcy mieli odpowiedzieć na pytanie następujące: Czy w razie przyjęcia Konstytuanty zgadzają się na bo, by w okresie aż do uchwalenia konstytucji władze publiczne były zorganizowane wedle zasad zaproponowanych i sformułowanych na odwrocie kartki wyborczej? Wynik referendum był pozytywny w sprawie pierwszego pytania, tzn. Francja wypowiedziała się przeciw III Republice a zgromadzenie stało się Konstytuantą. Również i na drugie pytanie odpowiedź wypadła pozytywnie, zgodnie z intencjami gen. de Gaulle'a. W efekcie od 2 listopada 1945 r. aż do października 1946 r. władza należała do Konstytuanty. Konstytuanta zebrała się w składzie bardziej postępowym niż jakikolwiek parlament w dziejach Francji. Socjaliści i komuniści uzyskali 5l% głosów. Rychło doszło do konfliktu między Konstytuantą a de Gaulle'em, w efekcie czego generał wycofał się z życia politycznego (styczeń 1946 r.). Konstytuanta opracowała projekt konstytucji prawdziwie demokratycznej, który został uchwalony przez większość socjalistów i komunistów. Projekt ten musiał jednak przejść .przez referendum ludowe, które go nieznaczną większością odrzuciło (5 maja 1946 r.). W tych warunkach należało pracę nad konstytucją rozpocząć od nawa, tj. od przeprowadzenia wyborów do nowej Konstytuanty. Nawa Konstytuanta opracowała szybko projekt konstytucji, który - tym razem - przyjęty został przez referendum w październiku 1946 r. W ten sposób naradziła się IV Repu- blika. 415. IV Republika i jej upadek. Konstytucja IV Republiki miała charakter kompromisowy. Na miejsce oczekiwanej gruntownej reformy ustroju stworzyła

ona system zbliżony do konstytucji III Republiki. Istotna różnica tkwiła w zagwarantowaniu szerokich społeczno- gospodarczych praw obywatelskich oraz w zmniejszeniu uprawnień drugiej izby., Rady Republiki, która weszła na miejsce dawnego Senatu. Izba Deputowanych również zmieniła nazwę na Zgromadzenie Narodowe. Na ogół jednak schemat ustroju III Republiki utrzymał się w całości oraz z praktyką rządów parlamentarnych. W ciągu 12-lecia trwania IV Republiki istniało 20 rządów. Rozbicie polityczne parlamentu czyniło go niezdolnym do wywiązania się z jego zadań ustawodawczych. Prowadziło to do powrotu do praktyki delegowania władzy ustawodawczej rządowi i do przywrócenia dekretów z mocą ustawy. W konstytucji podjęto próby reformy ustroju francuskiego "imperium kolonialnego" (404). Dzieli się ona właściwie na dwie części na konstytucję Republiki i konstytucję Unii Francuskiej. W skład Unii wchodziły metropolia wraz z departamentami i terytoriami zamorskimi (tzn. dawnymi koloniami) oraz nie należące do Republiki, ale związane z nią specjalnymi układami państwa i terytoria członkowskie (głównie dawne protektoraty). Organami Unii byli: prezydent Unii, którym był prezydent Republiki, Wysoka Rada Unii i Zgromadzenie Unii, w którym jak i w Radzie uczestniczyli przedstawiciele zarówno metropolii jak i krajów członkowskich. W strukturze Unii ujawniły się już więc w miejsce tradycyjnych tendencji asymilacyjnych nowe tendencje federalistyczne. Nie zapobiegały ona jednak procesom dekolonizacyjnym; w ślad za Wietnamem niepodległość uzyskały w T 1949 Laos, w r. 1954 Kambodża, w 1956 r. Maroko i Tunezja, w 1958 r. Gwinea Walkę o wyzwolenie podjęła Algieria (416). W maju 1958 r. konflikt algierski doprowadził do rozkładu IV Republiki Zgromadzenie Narodowe pod naciskiem armii i w poczuciu swej bezsilności przelało władzę wykonawczą na gen. de Gaulle'a, który zdecydował się powrócić do życia politycznego, i powierzyło mu zadanie opracowania nowej konstytucji - z zachowaniem 4 podstawowych zasad demokracji burżuazyjnej: a) wyborów powszechnych, b) podziału władzy, c) odpowiedzialności politycznej gabinetu, d) niezawisłości sądownictwa. 416. V Republika. Gen. de Gaulle, wywiązując się z powierzonego sobie zadania poddał pod referendum 28 września 1958 r. projekt konstytucji. Była to piętnasta konstytucja w historii Francji. Została ona przyjęta i ogłoszona 4 października 1958 r. W ten sposób narodziła się V Republika. Ustrój V Republiki odbiega już daleko od wzoru parlamentarnej III Republiki. Zbliżony jest bardziej do typu republiki prezydencjalnej. Zaznaczyło się to szczególnie wyraźnie po wprowadzeniu do konstytucji w r. 1962 r. zmiany, w myśl której prezydent ma być wybierany przez całą ludność na lat siedem, w głosowaniu bezpośrednim (inaczej niż w Stanach Zjednoczonych); gdzie wybory ,prezydenta są formal- nie wyborami pośrednimi. Konstytucja w zasadzie wprowadziła rządy parlamentarne, lecz zostały one ujęte w taki sposób, by zabezpieczyć przewagę władzy wykonawczej nad ustawodawczą. Władza wykonawcza jest wysunięta - nawet formalnie w samym tekście konstytucji - na pierwsze miejsce, gdy tymczasem inne konstytucje 'burżuazyjne z reguły na

pierwszym miejscu zajmują się władzą ustawodawczą. Konstytucję V Republiki można określić jako próbę konstytucji burżuazyjnej nowego typu, która w okresie kryzysu Państwa burżuazyjnego szuka nowego rozwiązania problemu Podziału władzy i próbuje zerwać z takimi formami konstytucyjnymi, które prowadzić mogą do przerostu władzy ustawodawczej albo też do dyktatury jednostki. Konstytucja podjęła na nowo problem kolonialny, przepro- wadzając reorganizację powstałej w 1946 r. Unii Francuskiej (415). Na wzór brytyjskiej Wspólnoty Narodów {45?, 458) przyjęto dla niej nazwę Wspólnoty Francuskiej (Communaute Francaise), ale utrzymana została przewaga metropolii w stosunku do państw członkowskich. Pod wpływem wystąpienia de Gaulle'a w Dakarze w r. 1959 wprowadzono do konstytucji poprawkę, w myśl której państwa członkowskie, mimo uzyskania niepodległości, mogą nadal należeć do Wspólnoty, ale tylko na podstawie specjalnych układów. Skoro zaś państwa te w r. 1960 niezależność uzyskały, Wspólnota Francuska w kształcie nadanym jej przez konstytucję przestała istnieć. W rzeczywistości utrzymała się ona nadal, lecz egzystencja jej przestała się opierać na wewnętrznym prawie konstytucyjnym, a stosunki jej z państwami członkowskimi, określone odrębnymi umowami, opierają się obecnie, tylko na prawie międzynarodowym. ozdział XXVI NIEMCY W XIX I XX W. 417. Rys historyczny i plan wykładu. W r. 1806 I Rzesza Niemiecka zakończyła swe istnienie (284). Zanikła ostatnia więź, która łączyła z sobą blisko 300 różnorodnych tworów państwowych na ziemiach niemieckich. Niemcy stanęły wobec konieczności gruntownej reorganizacji politycznej. Przede wszystkim musiał się dokonać proces integracyjny, prowadzący do powiększenia się niektórych państw kosztem likwidacji państw drobniejszych. Francuska Rewolucja Burżuazyjna przyczyniła się nie tylko do wyzwolenia ruchów antyfeudalnych i do powstania pierwszych państw burżuazyjnych w Niemczech, wpłynęła ona również na rozbudzenie ogólnoniemieckiego poczucia narodowego. Hasło przyznania całej ludności praw obywatelskich pociągało za sobą pogłębienie świadomości narodowej w szerokich kręgach społeczeństw europejskich. Proces ten zaznaczył się bardzo dobitnie w dziejach Niemiec XIX w. i wyraził w dążeniach narodu niemieckiego do jedności państwowej. Z tym właśnie głównie zagadnieniem związany jest niniejszy rozdział. Zwrócimy tu uwagę na sposób kształtowania się państwowości ogólnoniemieckiej, na zmiany, jakim ona podlegała, przechodząc od form luźnej konfederacji państw niemieckich do formy państwa federalnego. Obserwować tu będziemy, w jaki sposób w pierwszej połowie XIX w., od r. 1815, rozgrywać się będzie spór o hegemonię w Niemczech między Austrią a Prusami, spór z którego wyjdą zwycięsko Prusy, doprowradzając w r. 1866 do wyeliminowania Austrii ze wspólnoty państw niemieckich. W dalszym zaś ciągu Prusy, po zwycięskiej wojnie z Francją, umocnią w r. 1871 swe wpływy w federacji niemieckiej, na czele której stanie król pruski jako

cesarz niemiecki. Imperialistyczna i mi1itarystyczna polityka Prus stanie się polityką ogólnoniemiecką i doprowadzi Niemcy do klęski w I wojnie światowej (1918), a później do rozpętania II wojny światowej i ponownej klęski Niemiec (1945). 418. Podział na okresy. Powyżej przytoczone daty są równocześnie wyznacznikami istotnych przemian ustroju państwowego Niemiec. Na ich podstawie wyróżnimy następujące okresy: I. Okres Związku Reńskiego - 1806 - 1813 . II. Okres Związku Niemieckiego - 1815 - 1866 . III. Okres Związku Północno-Niemieckiego 1866/1867 - 1871 . IV. Okres II Rzeszy Niemieckiej - 1871 - 1918 . V. Okres Republiki Weimarskiej - 1919 - 1933/1945 . VI. Okres III Rzeszy Niemieckiej – 1933/1945 . VII. Okres okupacyjny - 1945 - 1949 . VIII. Okres podziału Niemiec na Niemiecką Republikę Demokratyczną i Niemiecką Republikę Federalną od 1949 . I. ZWIŹZEK REŃSKI (1806 - 1813) 419. Upadek I Rzeszy i powstanie Związku Reńskiego. I Rzesza Niemiecka w swej archaicznej strukturze przetrwała prawem bezwładności do początku XIX w. Dopiero wojny z Francją rewolucyjną i napoleońską zadały jej cios ostateczny. W r. 1801 Francja uzyskała wszystkie tereny niemieckie na lewym brzegu Renu. Aby wyrównać straty terytorialne, poniesione wskutek tego przez niektórych książąt Rzeszy, deputacja Sejmu Rzeszy w r. 1803 zniosła księstwa duchowne i prawie wszystkie wolne miasta na terenie Rzeszy przyznała je przede wszystkim książętom terytorialnie poszkodowanym. W obliczu nowej wojny Napoleona z Austrią większość książąt Rzeszy poddała się żądaniom Napoleona. W r. 1806 zadeklarowali oni formalnie swe wystąpienie z Rzeszy i zawiązali pod protektoratem Napoleona Związek Reński. Cesarz Franciszek II, który już wcześniej przewidywał upadek cesarstwa rzymsko-niemieckiego, przybrał w r. 1804 tytuł cesarza Austrii, historycznie niczym nieuzasadniony. Na wiadomość o powstaniu Związku Reńskiego zrzekł się w kil- kanaście dni później, latem 1806 r., korony cesarskiej rzymsko-niemieckiej, uznając godność cesarską za wygasłą. Znalazło to odbicie również w jego tytulaturze, przestał być cesarzem rzymska-niemieckim, Franciszkiem II, był odtąd tylko cesarzem Austrii - Franciszkiem I. W ten sposób rzymsko- niemieckie cesarstwo zakończyło swe 8-wiekowe istnienie. 420. Ustrój Niemiec w okresie Związku Reńskiego. Związek Reński był związkiem państw suwerennych, opierającym swą egzystencję na akcie związkowym, podpisanym w r. 1806. Akt ten miał charakter umowy międzynarodowej, a związek miał charakter Prawny związku państw, czyli konfederacji. Akt związkowy przewidywał powstanie organu związkowego w postaci Sejmu Związkowego (Bundestag) we Frankfurcie, któremu miał przewodniczyć arcybiskup Moguncji jako prymas niemiecki. W rzeczywistości nie doszło ani razu do zebrania się tego Sejmu, podobnie jak i żadne prawie postanowienie aktu związkowego nie weszło w życie. Związek powstał pod Presją Napoleona, który nie będąc jego członkiem zastrzegł sobie nad

nim protektorat. Z tego tytułu państwa związkowe były podporządkowane Francji w polityce zagranicznej i zobowiązane do dostarczania jej kontyngentów wojskowych. W polityce wewnętrznej były one z resztą niezależne. Związek Reński stanowił więc wyraz hegemonii Napoleona nad Niemcami, formę włączenia ich w orbitę "Wielkiego Cesarstwa" (365). Związek Reński nie był związkiem ogólnoniemieckim, nie weszły bowiem w jego skład dwa największe człony dawnej Rzeszy: Austria i Prusy. Prowadziły one nadal wojny z Napoleonem. Mimo tego, że Związek Reński jako organizacja polityczna nie rozwinął żadnej działa1ności, że jego ustrój nie miał właściwie żadnej historii, to jednak w okresie jego formalnego istnienia dokonały się w Niemczech poważne przemiany: najpierw więc nastąpiły przegrupowania terytorialne, które doprowadziły do zasadniczej redukcji ogólnej liczby państw niemieckich, a mianowicie w ślad za wyżej wspomnianą sekularyzacją księstw duchownych i likwidacją większości miast cesarskich przeprowadzono w r. 1806 tzw. mediatyzację terytoriów Rzeszy; polegała ona na tym, że większość drobniejszych terytoriów, dawniej bezpośrednio zależnych od Rzeszy, włączono w obrąb większych państw niemieckich. Ten sam los spotkał oczywiście i "wolnych rycerzy Rzeszy". Kształtować się więc zaczęła nawa mapa polityczna Niemiec, która bez istotnych zmian przetrwała do XX w. Na miejsce dawnej mozaiki, jaką tworzyło 300 terytoriów i wolnych miast Rzeszy (253), pojawiła się grupa dość rozległych terytorialnie i zwartych państw, jak Bawaria, Badenia, Wirtembergia, Meklemburgia, Hesja, Saksonia. Z mniejszych jednostek utrzymało się tylko kilka „wolnych miast" i kilka drobniejszych księstw o wielkości miniaturowej. Przewrót, wywołany wojnami napoleońskimi, dogadzał w każdym razie egoistycznym interesom władców panujących w tak wydatnie rozszerzonych terytorialnie państwach. Niektóre z nich podniosły się pod protektoratem Napoleona w "hierarchii państwowej": Bawaria, Wirtembergia, Saksonia - stały się królestwami, niektóre inne państwa uzyskały tytuły wielkich księstw (Grossherzogtum), jak Badenia, Hesja i inne. Okres istnienia Związku Reńskiego przyniósł też z sobą w niektórych państewkach związkowych reformy wewnętrzne, wzorowane na Francji. Znoszono przywileje szlachty i duchowieństwa oraz poddaństwo chłopów, kasowano przymus cechowy i wprowadzano wolność przemysłową. Przyjmowano nawet kodyfikację Napoleona jako prawo obowiązujące (373). Najdalej idące reformy zostały wprowadzone na terenach lewobrzeżnych Renu, które zostały włączone do Francji i powiększyły liczbę jej departamentów, oraz na terenie królestwa Westfalii. Królestwo to stworzone zostało głównie dla obszarze księstwa hanowerskiego, które należało do króla angielskiego, będącego w wojnie z Napoleonem. Królem westfalskim został brat Napoleona, Hieronim. II. ZWIŹZEK NIEMIECKI (1815 - 1866) 421. Powstanie i ustrój Związku Niemieckiego. W obliczu zbliżającej się klęski Napoleona, naród niemiecki chwycił za broń. Niemiecki ruch wolnościowy domagał się zjednoczenia Niemiec i nadania im liberalnej konstytucji. Kongres Wiedeński (1814 -1815) zawiódł te nadzieje, nie utworzono jednolitego państwa niemieckiego, w niektórych tylko

państwach wprowadzono konstytucje (422). Włączony do aktów Kongresu Wiedeńskiego Akt związkowy (uzupełniany później w r. 1820) powoływał do życia Związek Niemiecki (Deutscher Bund) jako nową formę połączenia Niemiec. Związek Niemiecki składał się z 39 członków (w r. 1866 liczba ich wynosiła tylko 33) - 35 suwerennych państw i 4 wolnych miast (Hamburg, Lubeka, Brema i Frankfurt nad Menem). Związek objął wszystkie terytoria dawnej Rzeszy, wchodziły więc w jego skład i Austria i Prusy, natomiast nie weszły w skład Związku te terytoria pruskie i habsburskie, które formalnie do I Rzeszy nie należały - jak Węgry oraz Galicja, Poznańskie, Prusy Zachodnie i Wschodnie, zabrane Polsce. Związek Niemiecki miał charakter konfederacji - luźnego związku suwerennych władców. Państwa członkowskie miały prawa zawierania umów międzynarodowych i utrzymywania stosunków dyplomatycznych z innymi państwami. Członkowie Związku byli obowiązani w razie napaści z zewnątrz przyjść sobie z pomocą, a spory między nimi miały bić rozstrzygane polubownie. Godności cesarskiej nie przywrócono, a jedynym organem Związku stał się Sejm Związkowy (Bundestag). Był to na wzór dawnego Sejmu Rzeszy (263) stale funkcjonujący kongres dyplomatyczny reprezentantów państw związkowych. W Sejmie tym zasiadało 69 posłów. Królestwa {Austria, Prusy, Wirtembergia, Bawaria, Saksonia i Hanower) miały po 4 posłów, inne państwa - po 3, 2 albo po jednym głosie. Sprawy bieżące załatwiano nie Plenarnie w Sejmie Związkowym, lecz w tzw. Radzie Ściślejszej, liczącej tylko 17 członków. Przewodniczył w obradach przedstawiciel Austrii. Sejm Związkowy nie był zdalny do przeprowadzenia donioślejszych reform, podejmował natomiast wiele uchwał o charakterze reakcyjnym; inspirowanych przez Święte Przymierze (374). Związek Niemiecki był więc tylko związkiem państw - konfederacją. Próby przekształcenia go w organizację państwową o charakterze ściślejszym rozbijały się o partykularne interesy władców oraz o rywalizację Austrii i Prus o objęcie hegemonii w Niemczech. 422. Ustrój państw skonfederowanych. W końcu XVIII w. w większości państw niemieckich dominowała forma feudalnej monarchii absolutnej, niektóre tylko trwały jeszcze przy średniowiecznej monarchii stanowej (266). Wiek XIX, wojny z Francją rewolucyjną przyniosły nowy powiew, wzrastały antyfeudalne cały burżuazji, tendencje do wprowa- dzenia konstytucji. Przekształcanie się absolutnych monarchii w państwa konstytucyjne dokonywało się w Niemczech powoli. Meklemburgia pozostała przy ustroju stanowym do r. 1918, Saksonia do r. 1831. Szereg państw przyjęło konstytucję w pierwszych latach ~po Kongresie Wiedeńskim, jak np. Bawaria {1818), Badenia (1818), Wirtembergia (1819), Hesja (1820). Były ho przeważnie konstytucje oktrojowane, wzorowane na Karcie konstytucyjnej Ludwika XVIII z r. 1814 (390). zapewniały one monarchom rządy osobiste, parlamenty dwuizbowe składały się z izby wyższej o charakterze arystokratycznym i izby niższej, pochodzącej z ograniczonych wyborów. Francuska rewolucja lipcowa z r. 1830 (392) wywołała wydanie kilku następnych konstytucji. Fala ta ogarnęła m.in. Saksonię {1832), Brunszwik (1832) i Hanower (1833). W ten sposób większość państw niemieckich już po r. 1830 przybrała charakter ograniczonych monarchii konstytucyjnych. Natomiast w Prusach i Austrii trwały nadał rządy absolutne. Dopiero powiew

Wiosny Ludów (1848) miał wprowadzić i te państwa na drogi. konstytucyjne (444, 449). 423. Walka Prus i Austrii o hegemonię w Niemczech. Najbardziej znamiennym rysem dziejów politycznych Niemiec w okresie Związku Niemieckiego była rywalizacja obu najsilniejszych państw członkowskich Austrii i Prus. Wielowiekowe rozbicie terytorialne Niemiec przyczyniło się do p«głębienia różnic gospodarczych, kulturalnych, religijnych między poszczególnymi krajami. Austria znajdowała oparcie w niechętnych Prusom naddunajskich krajach katolickich Niemiec południowych. Prusy usiłowały bliżej wiązać z sobą kraje północne, przeważnie protestanckie. Doniosłym sukcesem Prus było objęcie kierowniczej roli w gospodarczym jednoczeniu Niemiec. Podstawowym zagadnieniem dla rozwoju gospodarki Niemiec była sprawa zlikwidowania barier celnych między poszczególnymi krajami. Prusy po wniesieniu ceł wewnętrznych w obrębie swych własnych prowincji (1818) zaczęły zawierać traktaty celne z innymi państwami niemieckimi. Doprowadziło to do powstania w r. 1833 Związku Celnego, który łączył Prusy z szeregiem państw w jednolity obszar celny. Z czasem do Związku Celnego przystąpiły prawie wszystkie państwa, z wyjątkiem Austrii i kilku państw oraz miast nadmorskich. Związek Celny był dobrowolnym związkiem międzynarodowym, zawieranym na 12 lat, w praktyce jednak po upływie tego czasu odnawianym. Organem jego były coroczne konferencje celne z udziałem przedstawicieli państw należących do związku. Prusy nie miały w Związku Celnym teoretycznie żadnych szczególnych uprawnień, faktycznie jednak kierowały nim, pracując z powodzeniem nad ujednoliceniem systemu handlowego, systemu monetarnego czy wspólnego dla całych Niemiec prawa wekslowego. Związek Celny był więc sukcesem Prus w ich rywalizacji z Austrią. Burżuazja wszystkich krajów nie- mieckich dostrzegła w Prusach swego gospcr3arczego, a później i politycznego przywódcę. 424. Sejm frankfurcki r. 1848 i upadek Związku Niemieckiego w r. 1866. Wiosna Ludów przyniosła prawie we wszystkich państwach niemieckich wybuchy rewolucyjne. Zostały one na ogół stłumione przez reakcję. Z wielką siłą podniesiono wtedy hasło zjednoczenia Niemiec n nadania im na wskroś demokratycznego charakteru. W maju 1848 r. doszło do zebrania się we Frankfurcie nad Menem demokratycznie wybranej ogólnoniemieckiej Konstytuanty - Zgromadzenia Narodowego. Ten tzw. parlament frankfurcki bliski był już nadania Niemcom for- my państwa związkowego (federacji) z demokratyczną konstytucją, opartą na zasadzie suwerenności ludu, zawierającą demokratyczną Deklarację praw obywatelskich i oddającą panowanie w Niemczech cesarzowi z ograniczoną władzą. Szereg mniejszych państw nie chciało jednak zgodzić się na przywrócenie cesarstwa i żądało wprowadzenia wieloosobowego dyrektoriatu jako organu naczelnego. Decydujące znaczenie miało rozbicie parlamentu na dwie partie: wielkoniemiecką i małoniemiecką. Partia małoniemiecka domagała się oparcia federacji jedynie na krajach niemieckich i postawienia na jej czele króla pruskiego jako dziedzicznego cesarza. Natomiast stronnictwo wielkoniemieckie domagało się ustroju, który by zapewnił pozostanie Austrii w obrębie zjednoczonych Niemiec.

Wcielenie do zjednoczonych Niemiec również i niemieckich terytoriów cesarstwa austriackiego mogłaby zapewnić przewagę w przyszłej federacji Austrii, a nie Prusom. Przyjęcie przez parlament, minimalną zresztą większością głosów zasady dziedzicznego cesarstwa nie doprowadziło do rozwiązania kwestii, gdyż król pruski Fryderyk Wilhelm IV nie przyjął korony, jako ofiarowanej mu z woli ludu. W efekcie parlament frankfurcki nie doprowadził do zmiany ustroju Związku Niemieckiego, a w r. 1850 wszystko wróciło do dawnego stanu. Dopiero konflikt zbrojny między Austrią a Prusami w r. 1866 doprowadzi do upadku Związku Niemieckiego i do pchnięcia sprawy zjednoczenia Niemiec na nowe tory. III. ZWIŹZEK PÓśNOCNO-NIEMIECKI (1867 - 1871) 425. Przejście od konfederacji do kształtu federacji. Do rozbicia Związku Niemieckiego doprowadziła polityka Ottona Bismarcka, który od r. 1862 był premierem Prus, i inspirowana przez niego wojna prusko-austriacka w r. 1866. Jeszcze przed rozstrzygnięciem wojny Prusy wystąpiły ze 7~wiązku i zaproponowały państwom niemieckim zawarcie nowego związku. Po klęsce, jaką Austria poniosła w bitwie pod Sadową, w pokoju zawartym w Pradze pokonana Austria wyraziła zgodę na rozwiązanie Związku Niemieckiego. Powstała w ten sposób całkiem nawa sytuacja. Austria stanęła w obliczu konieczności zreformowania swego ustroju jako państwa wyłączonego z niemieckiej organizacji ogólnopaństwowej (449). Prusy przystąpiły do tworzenia nowego związku, który przyjął nazwę Związku Północno - Niemieckiego. Jego podstawą ustrojową stała się oktrojowana przez sfederowanych monarchów konstytucja, która weszła w życie w lipcu 1867 r. Znaczenie Związku Północno-Niemieckiego polega na przejściu Niemiec od formy związku prawnomiędzynarodowego do związku prawa państwowego. Związek Północno-Niemiecki nie był już tylko konfederacją, związkiem państw, lecz federacją, państwem związkowym. Dlatego też oparł się on na konstytucji jako normie nadrzędnej w stosunku do ustaw i konstytucji państw członkowskich. W skład Związku Północno-Niemieckiego weszły te same państwa, które należały poprzednio do Związku Niemieckiego - poza Austrią i 4 państwami południowoniemieckimi: Bawarią, Wirtembergią, Badenią i Hesją (drugie księstwo heskie, ze stolicą Cassel, weszło w obręb Prus). Liczba państw sfederowanych zmalała do 22, niektóre zostały włączone do Prus, jak np. królestwo hanowerskie. Księstwa Luksemburg i Lichtenstein wyodrębniły się jako państwa suwerenne. Na czele Związku stał król pruski jako jego przewodniczący. Mianował on kanclerza Związku, który sprawował władzę wykonawczą. Do organów Związku należało następnie ciało ustawodawcze, parlament, który nosił już nazwę: Reichstag. Ustawy uchwalane przez Reichstag wymagały zatwierdzenia przez Radę Związkową (Bundesrat), w skład której wchodzili przedstawiciele państw sfederowanych. Rada Związkowa w zakresie swych uprawnień ustawodawczych odgrywała rolę izby wyższej w parlamencie dwuizbowym. Reichstag rozwinął dużą działalność ustawodawczą, m. in. wprowadził w r. 1870 nowy kodeks karny (433). Kanclerzem Związku został premier pruski Bismarck. Prowadził on politykę zmierzającą ku dalszemu umocnieniu nowej federacji i jej rozszerzeniu na państwa

południowoniemieckie, pozostałe poza Związkiem. Wojna Prus z Francją w r. 1870, przez niego przyspieszona, umożliwi przekształcenie się Związku Północno-Niemieckiego w Cesarstwo Niemieckie w r. 1871. IV. II RZESZA NIEMIECKA (1871 -1918) 426. Powstanie II Rzeszy. W toku zwycięskich operacji wojennych Francji Bismarck zawarł z Bawarią, Wirtembergią i Badenią umowy, które dotyczyły przystąpienia tych państw do Związku. Stworzyły one podstawę do powstania 1 stycznia 1871 r. II Rzeszy. Z kolei proklamowano króla pruskiego Wilhelma cesarzem niemieckim w Wersalu 18 stycznia 1871 r., a w kwietniu tegoż roku uchwalona zastała konstytucja II Rzeszy. Konstytucja z r. 1871 była z niewielkimi zmianami powtórzeniem konstytucji Związku Północno-Niemieckiego (425). Niemcy miały więc nadal nie stanowić państwa jednolitego, lecz pozostały państwem związkowym, czyli federacją. Główne różnice między konstytucjami z r. 1867 i z r. 1871 sprowadzają się do tego, że obecnie na czele państwa stał król pruski nie jako przewodniczący federacji, lecz jako dziedziczny cesarz, i że poszerzeniu uległy ranny terytorialne federacji. Obecnie bowiem z większych państw, wchodzących w skład dawnej I Rzeszy czy Związku Niemieckiego, poza II Rzeszą pozostała tylko Austria. Liczba państw członkowskich wynosiła obecnie 26. Należały doń królestwa: Prusy (348 000 km2), Bawaria (75 000 km2), Saksonia, Wirtembergia; 6 wielkich księstw: Badenia, Hesja, 2 wielkie księstwa meklemburskie, Oldemburg i W. Ks. Sasko-Weimarskie; 12 drobniejszych zwykłych księstw (w tym ks. Reuss - 316 km2, Lippe - 340 km2; 3 wolne miasta: Hamburg, Brema, Lubeka. W 1911 r. charakter państwa członkowskiego uzyskała Alzacja z Lotaryngią, która poprzednio bod r. 1871) tworzyła "wspólny kraj Rzeszy". Cesarzami niemieckimi byli: Wilhelm I {1871- 1888), jego syn Fryderyk III, który panował przez 3 miesiące w r. 1888, i z kolei wnuk Wilhelm II {1888 - 1918). Prusy były jednym z państw skonfederowanych w Cesarstwie Niemieckim, formalnie na tych samych prawach co inne kraje, nad którymi zwierzchnictwo miał obecnie cesarz niemiecki. W rzeczywistości Prusy korzystały w II Rzeszy ze szczególnych prerogatyw (428). 427. Stosunki gospodarcze i społeczne w Niemczech na przełomie XIX i XX w. Duże znaczenie dla wzrostu przemysłu i handlu miał Związek Celny, który stworzył z Niemiec jednolity obszar gospodarczy, chroniony jednolitymi cłami w granicach Związku Niemieckiego (423). Gospodarcze zjednoczenie Niemiec stało się podstawą do późniejszego ich zjednoczenia politycznego. Za przeobrażeniami gospodarczymi nie nadążały na ogół przemiany w rozwoju stosunków produkcyjnych i w układzie sił społecznych. Dużą rolę w gospodarce niemieckiej odgrywało nadal rolnictwo. Zniesienie feudalizmu nie pociągnęła za sobą, zwłaszcza we wschodnich, pruskich krajach niemieckich, likwidacji wielkiej własności. Własność obszarnicza przeszła na kapitalistyczny system eksploatacji rolnej, oparty na pracy najemnej i na przemyśle rolnym (442). Na skutek tego dawna szlachta, zwłaszcza junkrzy pruscy, utrzymała silną podstawę majątkową,

a w ślad za tym i silną pozycję polityczną w nie których monarchiach niemieckich. Wpływała też ona hamująco na postę- powe reformy i na rozwój demokracji burżuazyjnej. Od 1870 r. Niemcy były widownią gwałtownego wzrostu produkcji przemysłowej i koncentracji kapitału. U schyłku XIX w. kapitalizm niemiecki nabrał cech imperialistycznych. Wyrazem tego obyło zdobywanie przez Niemcy kolonii, budowanie olbrzymiej floty wojennej, penetracja ekonomiczna do krajów wschodniej Europy i Bliskiego Wschodu. Ta ekspansja imperializmu niemieckiego doprowadziła do konfliktu z imperializmem innych mocarstw, co stanie się główną przyczyną wybuchu I wojny światowej, która położy kres istnieniu II Rzeszy w r. 1918. W drugiej połowie XIX w. przemysł skoncentrował się głównie w częściach zachodnich Niemiec (Westfalia itp.), co wpłynęło na pogłębienie się różnic między zachodnimi a wschodnimi, gospodarczo zaniedbanymi terenami. W niektórych państwach zachodnich burżuazja zdołała uzyskać silniejsze wpływy, co wyrażało się np. w demokratyzacji systemów wyborczych, natomiast na wschodzie, szczególnie w Prusach, przewagę zachowali obszarnicy. Z drugiej jednak strony, wobec wzrostu roli przemysłu, potęgowały się również wpływy wielkich kapitalistów. Można powiedzieć, że od końca XIX w. Prusy były rządzone przez koalicję wielkich kapitalistów z obszarnikami - z pominięciem szerszych kół mieszczaństwa. Przeważająca w II Rzeszy rola Prus i ich reakcyjna polityka, kierowana przez junkrów, wpływały hamująco na całą wewnętrzną i zagraniczną politykę ogólnoniemiecką, nadały imperializmowi niemieckiemu szczególnie agresywne, militarystyczne piętno. Rozwój wielkiego przemysłu pociągał za sobą stały wzrost liczebności klasy robotniczej. W 1875 powstała Zjednoczona Partia Socjalistyczna (Socjal-demokratyczna Partia Niemiec - SPD). W r. 1912 najsilniejszą partię polityczną Reichstagu tworzyło 110 posłów socjalistycznych (na 382 posłów). Zmienne sojusze z innymi partiami umożliwiły socjaldemokratom wywalczenie niektórych postępowych reform społecznych (430). W tych warunkach burżuazja skupiona głównie w stronnictwie narodowo-liberalnym, w obawie przed radykalnymi reformami społecznymi, skłaniała się do rezygnacji z własnego programu po1itycznego i do udzielania poparcia polityce konserwatywnej rządu oraz jego tendencjom nacjonalistycznym i imperialistycznym. 428. Konstytucja z r. 1871. Na czele "związku, zwanego Cesarstwem Niemieckim" stał - jako dziedziczny cesarz niemiecki - król pruski z dynastii Hohenzollernów. Sam jego tytuł, cesarz niemiecki (Deutscher Kaiser), a nie cesarz Niemców, jak proponował parlament frank- furcki w r. 1848 (424), podkreślał niedemokratyczny charakter jego władzy. Cesarz miał szerokie uprawnienia. Należały do niego: reprezentacja Rzeszy na zewnątrz, dowództwo nad siłami zbrojnymi, mianowanie i odwoływanie urzędników Rzeszy, zwoływanie i zamykanie posiedzeń izb ustawodawczych, ogłaszanie ustaw, w stosunku do których nie posiadał jednak prawa sankcji. Kierownikiem polityki wewnętrznej n zagranicznej Rzeszy był kanclerz, mianowany przez cesarza. Stał on na czele całej administracji Rzeszy i był odpowiedzialny wyłącznie Przed cesarzem. Władza ustawodawcza należała do 2 organów tworzących niejako dwuizbowy parlament (425): do Rady Związku i do Sejmu

Rzeszy (Reichstag) . W skład Rady Związku wchodzili pełnomocnicy państw członkowskich w liczbie 58, później 61. I tu, jak w Sejmie Związku Niemieckiego, większe państwa miały większą liczbę posłów, np. Prusy miały ich 17, Bawaria 6, drobniejsze państwa po 1 (421). Do Reichstagu wchodzili posłowie w liczbie 397, wybierani na lat 3 (od r. 1888 na lat 5) na terenie całej Rzeszy w demokratycznych wyborach 4- przymiotnikowych: powszechnych, równych, bezpośrednich i tajnych. Ten na wskroś demokratyczny system wyborczy był jednak osłabiony przez podziały na okręgi wyborcze - tak skonstruowane, aby zapewnić przewagę okręgom wiejskim, bardziej konserwatywnym. W przemysłowo-robotniczym Berlinie 1 poseł reprezentował 125 000 wyborców, poseł - junkier w Prusach Wschodnich - zaledwie 24 000 wyborców Reichstag nazy- wany był przez polskich wyborców w Niemczech Parlamentem, w przeciwieństwie do Sejmu Pruskiego (Landtagu). Obie "izby" - Reichstag i Rada Związkowa miały stanowisko równorzędne, każda miała inicjatywę ustawodawczą, do przyjęcia ustawy była konieczna zgoda obu izb. Konstytucja II Rzeszy, tak jak każda konstytucja federacyjna, określiła sprawy uznane za sprawy ogólne. Zostały one ujęte stosunkowo szeroko, do nich należały m. in.: polityka zagraniczna, cła, waluta i różne sprawy gospodarcze, jak ustanawianie podatków na cele wspólne, wojsko, marynarka wojenna, ustawodawstwo w dziedzinie prawa sądowego, poczta i inne. Sprawy nie zastrzeżone jako wspólne pozostawały w kompetencji poszczególnych państw członkowskich. W dziedzinie sądownictwa ustanowiono Trybunał Rzeszy w Lipsku jako jedyny najwyższy sąd Rzeszy. Był on instancją rewizyjną. 429. Praktyka konstytucyjna II Rzeszy. Konstytucja II Rzeszy była konstytucją giętką. Dla. przeprowadzenia jej rewizji wystarczała ustawa Sejmu Rzeszy uchwalona zwykłą większością głosów - z tym ograniczeniem, że dla jej odrzucenia wystarczał sprzeciw 14 głosów w Radzie Związkowej. Ramowy charakter konstytucji otwierał szerokie pole dla różnej interpretacji jej przepisów. Okoliczności te wywierały istotny wpływ na specyficzne kształtowanie się praktyki konstytucyjnej. I tak jako zagadnienie najważniejsze wysunęła się sprawa samej struktury federalnej Rzeszy, stosunku między federacją a państwami członkowskimi, w szczególności zaś Prusami. Drugi ważny problem, wspólny zresztą dla wszystkich państw burżuazyjnych - to kwestia stosunku władzy ustawodawczej do wykonawczej. Konstytucja, powierzając władzę cesarzowi i tylko przed nim odpowiedzialnemu kanclerzowi, nie stworzyła dogodnych podstaw do powstania odpowiedzialności politycznej kanclerza czy ministrów. W praktyce też w II Rzeszy do końca jej istnienia utrzymały się rządy osobiste cesarza. Powiedzieć można najogólniej, że rozwój II Rzeszy prowadził: a) do unitaryzmu, tj. do zacierania różnic między państwami wchodzącymi w skład związku i do podporządkowania ich państwu federalnemu; proces ten wyrażał się dobitnie w rozwoju ustawodawstwa wspólnego dla całej Rzeszy (430); b) do rozbudowy federalnego aparatu centralnego (431); c) do umocnienia stanowiska Prus jako państwa kierującego całą polityką Rzeszy (432). 430. Rozwój ustawodawstwa II Rzeszy.

Szeroka kompetencja organów Rzeszy w dziedzinie ustawodawstwa prowadziła do ujednolicenia na obszarze całej Rzeszy prawa «v wielu dziedzinach. Oto kilka przykładów: 1. Pierwszeństwo ustaw Rzeszy przed ustawami partykularnymi umożliwiło wprowadzenie jednolitego prawa sądowego na obszarze całych Niemiec (433). 2. Na szczególną uwagę zasługuje ustawodawstwo socjalne Rzeszy. W r. 1878 Bismarck przeprowadził przez Reichstag ustawę antysocjalistyczną. Ustawa ta zabraniała stowarzyszeń mających na celu dążności socjalistyczne lub komunistyczne i przewidywała surowe kary za należenie lub popieranie takich stowarzyszeń. Jednakowoż pod naporem mas robotniczych ustawy te zostały w r. 1890 odwołane. Równocześnie zaś wydano ustawy (1883, 1884 i 1889), które wprowadziły system przymusowych ubezpieczeń społecznych, obciążający pracodawców. System ten zabezpieczał robotnikom minimum egzystencji na wypadek niezdolności do pracy na wskutek choroby i inwalidztwa, wypadku przy pracy czy starości oraz zapewniał im opiekę lekarską. W ten sposób właśnie w Rzeszy przed I wojną światową powstało stosunkowo postępowe ustawodawstwo socjalne, przekraczające wszystko to, czego dotąd w dziedzinie ustawodawstwa socjalnego dokonano na świecie. Świadczy to o niemałym realizmie będących u władzy polityków niemieckich, którzy tym ustępstwem na rzecz świata pracy wcieli oddalić widmo rewolucji społecznej. Za przykładem Niemiec rozwinęły się później ubezpieczenia społeczne we Francji, a uwłaszcza w Anglii. Stwierdzić można, że w związku z ogólnym rozwojem ustawodawstwa Rzeszy jego zakres w poszczególnych krajach Rzeszy ograniczał się głównie do dziedziny samego prawa administracyjnego i wewnętrznego prawa państwowego. 431. Rozwój władzy wykonawczej. Rozszerzanie się agend II Rzeszy kosztem państw członkowskich wpływało na koncentrowanie się coraz silniejszej władzy w ręku cesarza i kanclerza. Sprawy polityki zagranicz- nej były załatwiane wyłącznie przez nich. Pod bezpośrednią władzą cesarza znajdowały się również kolanie. Również i na sprawy wojskowe cesarz wywierał wpływ decydujący. Był on naczelnym wodzem wszystkich sił niemieckich - czasie wojny. W czasie Pokoju wojsko składało się z 4 kontyngentów: pruskiego, saskiego, bawarskiego i wirtemberskiego, a królowie tych krajów byli naczelnymi dowódcami tych kontyngentów. Wspólny jednak sztab generalny zależny wyłącznie od cesarza zabezpieczał w czasie pokoju jedność organizacji i wyszkolenia wojska w całych Niemczech. Sztab generalny swą działalnością wojskową i propagandową przyczynił się do krzewienia militaryzmu i przygotowywał naród niemiecki do agresywnej wojny - nie tylko gad względem wojskowym, ale i ideologicznym. Zjawiskom tym towarzyszyła rozbudowa organów centralnych II Rzeszy. Na czele całej administracji stał zgodnie z konstytucją kanclerz odpowiedzialny tylko przed cesarzem. Z urzędu Kancelarii Rzeszy wyodrębniły się stopniowo Urzędy Rzeszy, które można nazwać ministerstwami. Na czele ich stali Sekretarze Stanu, mianowani przez kanclerza i przed nim odpowiedzialni, którzy - podobnie jak Sekretarze Stanu w Stanach Zjednoczonych - nie byli odpowiedzialni parlamentarnie. W ten sposób powstało najpierw 5 sekretariatów stanu: dla spraw zagranicznych, dla spraw wewnętrznych, sprawiedliwości, skarbu i poczty. Później powstały następne,

np. w r. 1907 sekretariat stanu dla kolonii. Ogółem liczba ich doszła do 10. 432. Rola Prus w II Rzeszy. Z samej konstytucji z r. 1871 wynikało uprzywilejowane stanowisko Prus. Cesarzem był król pruski. Jak wspomnieliśmy, każda ustawa wprowadzająca zmianę w konstytucji mogła być odrzucona. przez Radę Związkową 14 głosami. Ponieważ zaż Prusy miały w Radzie aż 17 przedstawicieli, same Prusy mogły się przeciwstawić wspólnej woli wszystkich pozostałych państw Rzeszy i w ten sposób strzec swoich własnych interesów. W Radzie Związkowej przewodnictwo należało w dodatku do- kanclerza mianowanego przez cesarza. W praktyce, poza jednym wypadkiem, kanclerzem był z reguły premier pruski. Prowadziło to do podporządkowania ogólnoniemieckiej polityki Rzeszy polityce Pruskiej. Polityce tej nadawał ton antydemokratyczny parlament pruski, który był o wiele bardziej reakcyjny niż Reichstag powoływany w drodze demokratycznych wyborów. I to właśnie zaciążyło fatalnie na rozwoju II Rzeszy. Próby prowadzenia polityki ogólnoniemieckiej, innej niż polityka pruska, nie mogły dać rezultatów wobec istniejącej unii per- sonalnej głównych organów Rzeszy i Prus: króla-cesarza i kanclerza-premiera. Podkreślić jednak należy, że II Rzesza do końca pozostała państwem związkowym. Faktycznie w ciągu blisko 50-iecia jej istnienia nastąpiły znaczne ograniczenia uprawnień państw sfederowanych na rzecz organów Rzeszy i spychanie ich do roli zwykłych prowincji. Skoro zaś organy te były równocześnie organami pruskimi, powstać mogło dwojakie złudzenie -jakoby Rzesza Niemiecka była państwem jednolitym i jakoby II Rzesza była państwem identycznym z królestwem pruskim. 433. Kodyfikacje - Od partykularyzmu do prawa ogólnoniemieckiego. Partykularyzm prawny Niemiec, datujący się od średniowiecza i nieprzezwyciężony przez recepcję prawa rzymskiego (278), przetrwał okres Związku Niemieckiego. W poszczególnych państwach niemieckich stosowano nadal w XIX w. różne prawa. Przewrót, jakiego dokonała Rewolucja Francuska, a następnie rozwój niemieckiego poczucia narodowego i dążeń zjednoczeniowych postawił w Niemczech XIX w. dwa problemy: 1) unowocześnienia i skodyfikowania prawa w ramach państw związkowych 2) wprowadzenia jednolitego prawa na obszarze całych Niemiec. 1. Program nowoczesnej kodyfikacji napotykał w Niemczech długo na zdecydowanie wrogie stanowisko reakcji, której główną ostoją była Austria Metternicha i zorganizowane przezeń Święte Przymierze (374). Sprzeciwiano się myśli wprowadzenia kodyfikacji burżuazyjnej, którą Metternich określił jako źródło "trującego jadu". W dziedzinie prawa cywilnego Dolna Saksonia wprowadziła nowy kodeks cywilny w r. 1863. Zresztą na terenie Niemiec do r. 1900 stosowano: w Austrii - kodeks cywilny z r. 1811 (282, 453), w krajach pruskich - Landrecht z r. 1794 (282), w Nadrenii i Badenii - kodeks cywilny francuski (373), na pozostałym obszarze Niemiec dominowało prawo powszechne - rzymskie (2?7 - 278). W dziedzinie prawa karnego panował również, partykularyzm. W r. 1813 wprowadzony został w Bawarii kodeks karny zredagowany przez Anzelma Feuerbacha. Stanowił on wielkie osiągnięcie na

polu humanitarnej myśli prawniczej. Dopiero narastające w latach czterdziestych XIX w. ruchy postępowe skłoniły niektóre inne państwa niemieckie do zreformowania prawa karnego. W efekcie wprowadzono w niektórych państwach bardziej postępowe, na wzorach francuskich oparte kodeksy, które doprowadziły m, in. do zlikwidowania panującego jeszcze procesu inkwizycyjnego i do realizacji zasad jawności i ustności procesowej oraz do powoływania ław przysięgłych. 2. Problem kodyfikacji niemieckiego prawa cywilnego został postawiony już w r. 1814 w słynnej wymianie zdań, wywołanej pracą profesora uniwersytetu w Heidelbergu, A. Thibaut, który domagał się wydania jednolitego kodeksu cywilnego dla Niemiec. Przeciw niemu wystąpił Fryderyk Savigny z tezą przeciwną. Twierdził on, że kodyfikacja byłaby szkodliwa, gdyż odbierałaby moc obowiązującą prawu powstałemu w Niemczech w drodze historycznej. Właśnie to prawo ma wartość wyższą od prawa ustawowego, gdyż jest wytworem "ducha narodu". Savigny zaatakował więc tym samym i założenia, na których oparła się francuska kodyfikacja burżuazyjna, sprzeciwił się zarówno samej idei kodyfikacji, jak i jej racjonalistycznym podstawom, wywodzącym się z prawa natury. Wpływ Savigny'ego na rozwój prawa w Niemczech był olbrzymi, był on jednym z twórców tzw. szkoły historycznej prawa, która opanowała naukę prawa w ciągu kilku pokoleń XIX w., i to nie tylko w Niemczech. Szkoła historyczna interesowała się nie tyle tym, jakie powinno być prawo, lecz tym, w jaki sposób prawo powstaje. Cała szkoła zajmowała więc negatywne .stanowisko w stosunku do świadomego tworzenia prawa i wszelkiej kodyfikacji, co wyrażało jej reakcyjne, antyliberalne tendencje. Atakowana też była słusznie m. in. przez Marksa. Inna rzecz, że szkoła historyczna położyła niemałe zasługi na innym polu, mianowicie pogłębienia badań zarówno nad historią prawa niemieckiego (kierunek germanistyczny), jak i nad prawem rzymskim (kierunek romanistyczny). Rozwinęła się tzw. pandektystyka, która zajmowała się badaniem prawa rzymskiego na gruncie formalno dogmatycznym. Przyczyniła się ona do bardziej jeszcze precyzyjnego wyszlifowania pojęć prawnych, a w Niemczech miała wywrzeć znaczny wpływ na wielką kodyfikację niemiecką, która ostatecznie zostanie zrealizowana u schyłku XIX w. w formie niemieckiego kodeksu cywilnego (BGB). Dopiero powstanie Związku Północno-Niemieckiego, a potem II Rzeszy, stworzyło warunki do ujednolicenia prawa w Niemczech. Jeszcze przed kodeksem cywilnym wprowadzono jako kodeksy ogólnoniemieckie: kodeks karny w r. 1870, wzorowany na kodeksie pruskim z r. 1851 (446); kodeks procedury karnej w r. 1877 (kodeks ten został zastąpiony nowym kodeksem karnym w r. 1924, który m.in. zniósł ławy przysięgłych, a utrzymał jedynie instytucję ławników jako farmę udziału czynnika ludowego w sądownictwie karnym); kodeks procedury cywilnej w r. 1877, oparty na zasadach procedury francuskiej, znowelizowany w r. 1898; kodeks handlowy w z. 1861, zastąpiony następnie nowym kodeksem handlowym w latach 1897 - 1898. 434. Od teorii prawa natury do pozytywizmu prawniczego. Kodeks cywilny BGB. Realna praca nad kodyfikacją prawa cywilnego została ostatecznie podjęta dopiero po powstaniu II Rzeszy spod presją burżuazji, domagającej się dla całych Niemiec również jednolitego kodeksu cywilnego. W r. 1874 rozpoczęła działalność komisja kodyfikacyjna, która przez ponad 20 lat

prowadziła niezwykle intensywne prace ze współudziałem największych prawników niemieckich. Po odrzuceniu pierwszego Przez nią ułożonego projektu w r. 1890, dopiero następny projekt kodeksu został uchwalony przez Radę Związkową i Reichstag w r. 1896 jako ustawa z mocą obowiązującą od 1 stycznia 1900 r. pod nazwą Burgerliches Gesetzbuch – BGB. BGB jest kodeksem, na który prawo rzymskie, uprawiane przez pandektystów, wywarło silniejszy wpływ niż na którykolwiek kodeks burżuazyjny. Nowością kodeksu było wprowadzenie doń, po raz pierwszy w kodyfikacji prawa cywilnego, części ogólnej jako pierwszej części kodeksu. Kodeks odznacza się nadzwyczajną precyzją pojęciową i w tym zakresie osiąga wysoki poziom doskonałości. Zredagowany jest jednak w sposób ciężki i mało przejrzysty. Jeszcze Savigny w swym proteście przeciw kodyfikacji powoływał się na to, że nawet sam język niemiecki nie nadaje się do kodyfikacji. Po ogłoszeniu BGB wyrażano się złośliwie, że jeśli sądzić po tym kodeksie, to Savigny miał rację. Kodeks BGB wyrósł z kierunku, który w prawoznawstwie nosi mia- no pozytywizmu prawniczego. Kierunek ten opierał się na metodzie formalno dogmatycznej i widział zadanie prawoznawstwa jedynie w badaniu formalnych norm prawnych i w dążeniu do budowy pojęć prawnych wyprowadzonych z samego prawa obowiązującego, w oderwaniu od jakichkolwiek momentów pozaprawnych. "Etyczne, polityczne i ekonomiczne rozważania nie są dziedziną prawników". Szkoła prawa natury rozumiała, że sprawo i sprawiedliwość nie wyczerpują się w nakazie ustawy, natomiast obecnie pozytywizm prawniczy postawił znak równości między prawem a ustawą, położył tamę dalszej ewolucji prawa. Pozytywizm prawniczy przyczynił się do wykształcenia w Niemczech jak i innych krajach kapitalistycznych specyficznych pojęć państwa prawnego (Rechtsstaat) i formalistycznego rozumienia praworządności, która polegać ma wyłącznie na stosowaniu litery ustawy. Ustawa legitymuje wszelkie działanie, które jest z nią zgodne, legitymuje formalnie, a o legitymację etyczną nikt troszczyć się nie potrzebuje (530 - 532). Dewiza wolności gospodarczej, stojąca u podstaw wyzysku kapitalistycznego, znalazła bowiem w BGB silniejszą niż dawniej gwarancję jako jedna z zasad praworządności burżuazyjnej. BGB stworzył więc prawne obwarowanie liberalizmu, opartego na najbardziej rażącej nierówności społecznej - dla zabezpieczenia interesów burżuazji. Już w r. 1890 wystąpił z bardzo ostrą krytyką projektu BGB wybitny profesor wiedeński i działacz socjaldemokratyczny Menger, podkreślając, że równość prawa jest bronią mocnych przeciw słabym. Opowiadał się zresztą w ogóle za zniesieniem prawa prywatnego i za zastąpieniem go prawem socjalnym (Sozialrecht). O ile kodeks francuski był kodeksem egalitarno-rewolucyjnego narodu, o tyle BGB był kodeksem społeczeństwa liberalnego w okresie jego przejścia do imperializmu. BGB stał się więc w pierwszych latach XX w. wzorem kodyfikacji cywilnych dla innych krajów, podobnie jak 100 lat wcześniej - kodeks francuski. Na BGB oparły się kodeksy cywilne: japoński z r, 1907, brazylijski z r. 1910, peruwiański z r. 1930, grecki z r. 1940, a także częściowo polski kodeks zobowiązań z r. 1933. Już w kilka lat po ogłoszeniu BGB, w r. 1907 powstał w Szwajcarii kodeks cywilny, któremu BGB musi ustąpić pierwszeństwa. Sami uczeni niemieccy przyznają, że właśnie kodeks szwajcarski, a nie kodeks BGB jest najlepszym kodeksem,

jaki kiedykolwiek napisano w języku niemieckim. Dlatego też ekspansja kodeksu szwajcarskiego była jeszcze szersza jak BGB. Został on w całości recypowany przez Turcję w r. 1927, wy- wierał wpływ na, nowelizację ustawodawstwa cywilnego w XX w. w wielu krajach, jak we Francji, Austrii, Szwecji, Czechosłowacji i Polsce, oraz wywarł bardzo wyraźny wpływu na nowy kodeks włoski z r. 1942. W Niemczech spodziewano się, że nowo opracowany kodeks będzie kodeksem prawdziwie niemieckim, który utrwali tradycje praw germańskich i niemieckich praw zwyczajowych. Wydawać się więc może dziwne to, że BGB jest obok austriackiego ABGB najbardziej zromanizowanym kodeksem spośród kodeksów burżuazyjnych, że w nim właśnie elementy prawa niemieckiego czy praw germańskich, których wydobywaniem trudnili się z tak wielkim zapałem germaniści ze szkoły historycznej prawa, występują, w tak małym stopniu. Rzecz to zrozumiała, bo wprawdzie Niemcy chcieli stworzyć kodeks prawa niemieckiego, ale było to niemożliwością, gdyż w XIX w. już ono nie istniało. Prawo "germańskie" zagubiło się w Niemczech w dobie recepcji prawa rzymskiego, które w XVI w. traktowano jako "powszechne prawo niemieckie". Pandektystyka XIX w. zadała mu ostatni cios. Natomiast wiele elementów germańskiego prawa zwyczajowego zawiera w przeciwieństwie do BGB kodeks szwajcarski. Podnoszono w nauce, że nawet kodeks cywilny Napoleona ma mniej elementów romańskich niż BGB, gdyż dominuje w nim dawne prawo zwyczaj owe, wywodzące się genetycznie w niektórych fragmentach z praw szczepowych germańskich Franków czy Burgundów. Wydaje się więc paradoksem to, że niektóre pojęcia prawa germańskiego przenoszą do świata współczesnego nie Niemcy i nie BGB, lecz właśnie francuski kodeks cywilny Napoleona. Nawet współczesny kodeks włoski z r. 1942, oparty na kodeksie szwajcarskim, jest bardziej germański od współcześnie nadal w Niemczech obowiązującego BGB. V. REPUBLIKA WEIMARSKA (1919 -1933/1945) I III RZESZA NIEMIECKA (1933 - 1945) 435. Powstanie Republiki Weimarskiej. W czasie przedłużającej się imperialistycznej I wojny światowej obudził się w Niemczech ruch antywojenny. Na jego czele stanęła w r. 1916 "grupa Spartakusa", założona rzecz lewicowych socja1demokrat~w, Różę Luksemburg i Karola Liebknechta. Nastroje rewolucyjne przybrały na sile pod wpływem Rewolucji Październikowej (500). Powstanie marynarzy floty w Kilonii 3 listopada 191. f3 r. dało początek wybuchowi rewolucji listopadowej. W wielkich miastach i ośrodkach: przemysłowych władzę obejmowały Rady Robotnicze i żołnierskie. linia 9 listopada, w wyniku zbrojnego powstania, proklamowano w Berlinie republikę, a cesarz Wilhelm II abdykował. W innych państwach niemieckich wszystkie dynastie zostały pozbawione tronu. Niemcy skapitulowały ostatecznie 11 listopada, podpi- sując zawieszenie broni. Pokój został zawarty w kilka miesięcy później, 28 czerwca 1919 r. (Traktat Wersalski). Nazajutrz po abdykacji cesarza Rada Robotnicza i Żołnierska w Berlinie przekazała władzę prowizorycznemu rządowi, Radzie Pełnomocników Ludowych, w której większość stanowili prawicowi socjaldemokraci. Rząd ten uzyskał pomoc wojska dla stłumienia rewolucji. Z lewicowego odłamu SPD (grupa Spartakusa) wyłoniła się 1 styczna 1919 r. Komunistyczna Partia Niemiec (KPD).

Wywołane przez nią w styczniu powstanie w Berlinie zostało krwawo stłumione, a przywódcy rewolucji R. Luksemburg i K. Liebknecht zamordowani. Tymczasem rząd prowizoryczny powołał do Weimaru Zgromadzenie Narodowe, które zebrało się w styczniu 1919 r. Największą liczbę mandatów zdobyli w nim socjaldemokraci, ale nie uzyskali większości. W efekcie 11 lutego Zgromadzenie powołało prezydenta i Tymczasow3· Rząd w składzie koalicyjnym, tzn. opartym na przedstawicielach kilku partii, lecz bez partii skrajnie lewicowych. W ten sposób skończył się okres rewolucyjny kształtowania się nowych Niemiec. W kilka miesięcy później 5 sierpnia 1919 r. Zgromadzenie Weimarskie uchwaliło nową konstytucję, która stała się podstawą tzw. Republiki Weimarskiej. 436. Konstytucja weimarska r. 1919. Podejmując debaty nad nową konstytucją Zgromadzenie Narodowe w Weimarze stanęło w obliczu dwóch podstawowych problemów. Pierwszym było uchwalenie postępowej i demokratycznej konstytucji, drugim sprawa nadania kształtu państwu ogólnoniemieckiemu. Wywołała ona spór między federalistami a unitarystami, przy czym najtrudniejsza sprawą było stworzenie takiego ustroju, który by zabezpieczył Niemcy przed przytłaczającą przewagą Prus. Przecież już 13 listopada 1918 r. Rząd Tymczasowy deklarował, że należy: "stare, na wskroś reakcyjne Prusy możliwie jak najbardziej przekształcić w demokratyczną część składową jednolitej republiki". W tym duchu ujęty był projekt konstytucji prof. Preussa, który postulował stworzenie unitarnego, rządzonego parlamentarnie państwa niemieckiego, w którym utrzymałyby się dawne kraje w charakterze autonomicznych prowincji. Dawne Prusy w tym systemie miały zostać rozbite na kilka prowincji. Ta myśl prof. Preussa została odrzucona. Tendencje partykularystyczne przeważyły i ostatecznie konstytucja nadała Niemcom kształt państwa związkowego. Przestały one być monarchią federalną, łączącą władców sfederowanych państw niemieckich, a stały się republiką federalną, która łączyła 21 republik niemieckich, zwanych obecne krajami (Lander). Jak więc widać, nastąpiła dalsze zmniejszenie się ilości państw skonfederowanych z 26 w II Rzeszy do liczby 21, a później do 18. Mianowicie dwa drobne księstwa Waldek i Pyrmont przyłączyły się do Prus, drobne księstwa saskie na terenie Turyngii połączyły się w nowe państwo Turyngii. Rzecz charakterystyczna, że mimo postępującej integracji państw niemieckich, zapoczątkowanej przez proces mediatyzacji w okresie Związku Reńskiego (420), na mapie politycznej Niemiec weimarskich utrzymały się jeszcze drastyczne ślady rozdrobnienia z I Rzeszy w postaci trzech wolnych miast (Hamburg Brema, Lubeka) oraz kilku państewek miniaturowych, jak republiki Lippe czy Anhalt. Ponadto niektóre państwa nadal nie stanowiły zwartych całości terytorialnych. Państwo brunszwickie tworzyło 3 nie graniczące z sobą obszary. Część naddunajskiej Bawarii znajdowała się na zachodnim wybrzeżu Renu (Palatynat). Konstytucja weimarska była konstytucją opartą na wzorach demo- kracji burżuazyjnych, w szczególności Francji (republika parlamentarna) i Stanów Zjednoczonych (republika prezydencjalna, federalna). Stanęła ona jasno na gruncie zasady suwerenności ludu. Niewątpliwie pod wpływem Wielkiej Rewolucji Październikowej rozszerzyła tradycyjny katalog burżuazyjnych praw obywatelskich o niektóre prawa ekonomiczne

i socjalne (504). Na czele państwa stał prezydent, wybierany na lat 7 (jak we Francji) w wyborach powszechnych (jak w Stanach Zjednoczonych) ale bezpośrednich. Władza ustawodawcza należała do 2 izb: do Rady Rzeszy i do Reichstagu (Sejm Rzeszy). W skład Rady Rzeszy wchodzili przedstawiciele poszczególnych krajów w liczbie proporcjonalnej do liczby mieszkańców, z tym jednak, że żaden kraj nie mógł mieć ponad 40% reprezentantów. Chodziło tu oczywiście o osłabienie reprezentacji Prus. Reichstag pochodził z demokratycznych wyborów 5-przymiotnikowych: powszechnych, równych, bezpośrednich, tajnych i proporcjonalnych. Prawa wyborcze zostały przyznane kobietom. Cenzus wieku obniżono do lat 20. Obie izby nie miały stanowiska równorzędnego. Ustawy uchwalał sam Reichstag, a Radzie Rzeszy przysługiwało jedyne weto zawieszające. Jeżeli w razie założenia weta przez. Radę Rzeszy Reichstag większością kwalifikowaną 2/3 uchwalił ustawę powtórnie, to wchodziła ona w życie. W razie braku tej większości prezydent miał do wyboru dwie drogi: albo zrezygnować z ustawy, albo odwołać się do referendum ludowego. Prezydent mianował kanclerza oraz na jego wniosek innych ministrów. Każdy akt prezydenta wymagał kontrasygnaty właściwego ministra. Ministrowie byli odpowiedzialni polityczne. Konstytucja weimarska należy do pierwszych konstytucji, obok polskiej konstytucji marcowej z r. 1921, która wyraźnie stwierdziła tę zasadę, precyzując, że w razie uchwalenia wotum nieufności przez Reichstag ministrowie są zmuszeni ustąpić. W praktyce konstytucyjnej przyjęto również zasadę, że jeżeli prezydent pragnie utrzymać rząd, może się wobec wotum nieufności odwołać do narodu, tzn. rozwiązać Reichstag i zarządzić nowe wybory a nowy Reichstag może rozstrzygnąć spór na korzyść prezydenta, udzielając poparcia dotychczasowemu rządowi. Do tej znanej zasady rządów parlamentarnych konstytucja weimarska dodała nowy element - mianowicie ten, że w razie sporu z prezydentem Reichstag mógł prezydenta przez referendum ludowe usunąć z urzędu przed upływem kadencji. Podobnie jak w Republice Weimarskiej, tak i w poszczególnych krajach niemieckich wprowadzono konstytucje republikańskie z rządami parlamentarnymi, z jednoizbowym parlamentem (jedynie w Prusach utrzymały się 2 izby), powoływanym w drodze 4- przymiotnikowych wyborów. Na czele republik stanęli prezydenci. Rząd powoływany był przez prezydenta lub wybierany bezpośrednio przez izbę. 437. Praktyka konstytucyjna w latach 1919 -1933. System rządów parlamentarnych w Republice Weimarskiej nie rozwinął się pomyślne Nastąpił okres ścierania się różnych przeciwstawnych sił politycznych i społecznych, których wynikiem były stale powtarzające się kryzysy rządowe. Hegemonia Prus, mimo ograniczeń stworzonych przez konstytucję, nie ulegała zachwianiu. Rychło zaczęły podnosić głowę ugrupowania prawicowe. W r. 1925 i ponownie w r. 1932 prezydentem został wybrany marszałek Hindenburg, znany dowódca z czasów I wojny światowej. Ustaliła się praktyka rządów osobistych prezydenta, który korzystał z przyznawanych mu przez Reichstag pełnomocnictw ustawodawczych. Podobne objawy wystąpiły w tym samym czasie i we Francji (460), i w Polsce. W r. 1930 wielki sukces w wyborach do Reichstagu odniosła partia narodowo-socjalistyczna (NSDAP), założona w r. 1920 przez

Adolfa Hitlera. Program jej głosił z jednej strony oparte na ciasnym nacjonalizmie hasła rewizji granic i militarnej ekspansji imperialistycznej Niemiec, z drugiej strony walkę z komunizmem. W dziedzinie społeczno-gospodarczej program partii głosił atrakcyjne hasła likwidacji bezrobocia i rozszerzenia pomocy socjalnej. Poparcie udzielane Hitlerowi przez przedstawicieli wielkiego kapitału doprowadziło do powołania go 31 stycznia 1933 r. przez prezydenta Hindenburga na stanowisko kanclerza. Data ta oznacza objęcie przez Hitlera dyktatury, formalny początek tzw. III Rzeszy. W następnym etapie swej drogi do władzy Hitler przeprowadził w Reichstagu 23 marca 1933 r. "ustawę o pełnomocnictwach" (Ermachtigungsgesetz) dla rządu. 438. III Rzesza hitlerowska (1933 - 1945). Pełnomocnictwa przyznane Hitlerowi w r. 1933 dały mu możność wydawania ustaw nawet sprzecznych z konstytucją. Z uprawnień tych Hitler korzystał iv pełni, wprowadzając system rządów daleko odbiegający od zasad konstytucji weimarskiej, sprzeczny z podstawowymi zasadami demokracji. Niemniej jednak formalnie Republika Weimarska trwała nadal. Hitler skupił w swym ręku faktycznie całą władzę. Po śmierci Hindenburga w r. 1934 przyjął dodatkowo władzę prezydenta i tytuł "wodza i kanclerza Rzeszy" Fuhrer und Reichskanzler). Władzę swą oparł więc na pojęciu "wodzostwa", spotykanym także i w innych ustrojach faszystowskich (537). Władza wodza nie wywodzi się ani z suwerenności ludu, ani z prawa boskiego. Jest to władza czysto osobista, nie mająca odpowiednika ani w despotiach starożytnych, ani w absolutyzmie feudalnym. Hitler zniósł wolności obywatelskie, rozwiązał wszystkie związki zawodowe i partie, z wyjątkiem NSDAP. Zadaniem jej było "totalne" zorganizowanie całego społeczeństwa i kontrola wszystkich przejawów jego życia. W tym celu uruchomiony Dostał olbrzymi aparat terroru, oparty na tajnej policji (Gestapo) i na sądach wyjątkowych (Sondergerichte). Trafnie też określono w nauce Rzeszę hitlerowską mianem "państwa stanu wyjątkowego". W r. 1934 zniesiona została odrębność krajów jako tworów państwowych, a ich prawa suwerenne przeniesione zostały na Rzeszę. Stały się one okręgami administracyjnymi. W ślad za tym poszła likwidacja Rady Rzeszy. Ustrój Niemiec hitlerowskich stanowił skrajną formę faszyzmu, jego antydemokratycznych i antykomunistycznych tendencji (537). Tragiczne dzieje II wojny światowej ujawniły zupełne zwyrodnienie systemu hitlerowskiego, tej haniebnej kar ty w dziejach kultury ludzkiej i w historii powszechnej państwa i prawa. 439. Losy państwowe Niemiec po II wojnie światowej. Dnia 8 - 9 maja 1945 r. Niemcy hitlerowskie podpisały bezwarunkową kapitulację, a 5 czerwca kraj został podzielony na 4 strefy okupacyjne: radziecką, amerykańską, brytyjską i francuską. Naczelną władzę w tych strefach objęli dowódcy wojsk okupacyjnych (Berlin również podzielony został na 4 sektory okupacyjne). Państwo pruskie zostało formalnie znie- sione w r. 1947 (444). W r. 1946 Stany Zjednoczone i Wielka Brytania, pragnąc włączyć Niemcy do swych ugrupowań politycznych i wojskowych o charakterze antykomunistycznym, połączyły swoje strefy w tzw. Bizonię, która w r. 1949, po przyłączeniu strefy francuskiej, przekształciła się w

Trizonię. We wrześniu 1949 r. z Trizonii utworzono odrębne państwo, Niemiecką Republikę Federalną (NRF). Berlin zachodni otrzymał w r. 1950 własną konstytucję. Po powstaniu NRF postępowe siły niemieckie w strefie radzieckiej proklamowały w październiku 1949 r. Niemiecką Republikę Demokratyczną (NRD). Niemiecka Republika Demokratyczna jest państwem demokracji ludowej, opiera się ona na socjalistycznej konstytucji z r. 1949, zastąpionej następnie nową konstytucją z r. 1965. Niemiecka Republika Federalna nie tworzy państwa jednolitego jak NRD, jest państwem związkowym, liczącym 10 państw (krajów) sfederowanych. Prawną podstawę ustroju stanowi konstytucja z r. 1949, która opiera się na zasadach demokracji burżuazyjnej i rządów parlamentarnych. Rozdział XXVII PRUSY W XIX i XX W. I. PRUSY W PIERWSZEJ POśOWIE XIX W. 440. Kontynuacja feudalnej monarchii absolutnej. Królestwo pruskie nie uczestniczyło w Związku Reńskim (419). Po Kongresie Wiedeńskim znaczenie Prus wzrosło znacznie, m.in. dzięki poważnym nabytkom terytorialnym w Nadrenii (po obu stronach Renu)oraz na skutek ponownego przyłączenia Poznańskiego i znacznej części Saksonii. W r. 1866 do Prus przyłączane zostały duże przestrzenie królestwa Hanoweru, Hesji ze stolicą w Kassel (drugie księstwo heskie pozostało odrębnym państwem niemieckim - ze stolicą w Darmstadt), księstwa Nassau oraz Szlezwiku i Holsztyna. W ten sposób Prusy stały się w XIX w. państwem zwartym terytorialnie, rozciągającym się od Niemna po Ren, obejmującym ok. 2/3 obszaru II Rzeszy (ok. 350 000 km2). Dlatego też mogły one odegrać rolę kierowniczą w kształtowaniu państwa ogólnoniemieckiego. System państwa policyjnego, stworzony w XVIII w. ;270), wymagał gruntownych reform w obliczu postępu kapitali2mu i szerzenia się haseł rewolucji burżuazyjnej. W państwie, które stanowiło stale powiększany zlepek terytoriów mających za sobą różną przeszłość historyczną (''67!, należało przebudować aparat państwowy centralny oraz ujednolicić administrację lokalną. Reformy te zapoczątkowali na początku XIX w. dwaj ministrowie pruscy: konserwatywny H. F. Stein i jego następca liberalny K. A. Hardenberg. Podkreślić trzeba, że reformy te, aczkolwiek miały cechy reform postępowych, nie dotknęły samych założeń absolutyzmu królewskiego i nie prowadziły do powstania ustroju konstytucyjnego. W konsekwencji Prusy aż do Wiosny Ludów, do konstytucji z r. 1850, pozostały monarchią absolutną i policyjną (444). Zmian w tym zakresie nie spowodowała nawet reforma zarządu centralnego, polegająca na likwidacji dawnych kolegialnych organów ministerialnych (268) i na powołaniu na wzór francuski 5 odpowiedzialnych ministrów, stojących na czele powierzonych sobie resortów: spaw zagranicznych, spraw wewnętrznych, wojny, skarbu i sprawiedliwości. Z czasem liczba ministerstw wzrosła do 8. Powołana w r. 181 i jako jedyny królewski organ doradczy Rada Państwa miała charakter typowej dla feudalizmu rady królewskiej. Reformy te wpłynęły jedynie na zmniejszenie ilości spraw osobiście załatwianych przez króla.

441. Reformy Steina i Hardenberga. Z nazwiskami Steina i Hardenberga wiąże się szereg pruskich reform wewnętrznych, zapoczątkowanych lub przeprowadzonych jeszcze w okresie wojen napoleońskich. Po- stępowość ich wyraża się w ogólnej tendencji do likwidacji różnic stanowych i wprowadzenia zasady równości wobec prawa. Tendencje te znalazły wyraz w reformach: 1) społecznych, 2) skarbowych, 3) sądowych, 4) wojskowych oraz 5) w reformach administracji lokalnej. 1. Najważniejszą reformę społeczną wywołał edykt z r. 1807, znoszący poddaństwo chłopów. Jego znaczenie jako punktu wyjściowego dla reformy ustroju wsi omówimy niżej (442). Edykt ten przyznał też burżuazji prawo nabywania. dóbr ziemskich, a szlachcie prawo wykonywania zawodów uważanych za mieszczańskie. Ustawa z r. 1810 znosiła cechy, co oznaczało wprowadzenie wolności przemysłowej w duchu burżuazyjnym. 2. Reformy skarbowe prowadziły do jednolitego systemu po- datkowego dla całej ludności. 3. W dziedzinie reform sądowych na wzór francuski oddzielono sądownictwo od administracji (367) i zbudowano kilkuinstancyjną strukturę sądownictwa. Nie wprowadzono jednak jednolitego w całości sądownictwa powszechnego, bowiem utrzymały się jeszcze przez pół wieku sądy patrymonialne na wsi. W Poznańskiem zostały one zlikwidowane już w r. 1808 - za czasów Księstwa Warszawskiego i stan taki utrzymał się tu także po r. 1815. 4. Znaczenie społeczne reform wojskowych polegało na znie- sieniu dotychczasowego monopolu szlachty na piastowanie stopni oficerskich i na równym obciążeniu całej ludności - bez różnic stanowych z obowiązkiem powszechnej służby wojskowej. Z punktu widzenia organizacji wojska kapitalne znaczenie miała ustawa z r. 1814, związana z nazwiskiem gen. G. J. Scharnhorsta, wprowadzająca system przeszkalania rezerw. Siłę zbrojną tworzyły odtąd 3 składniki: a) armia liniowa, b) rezerwa (Landwera), c) pospolite ruszenie (Landsturm). Wszyscy mężczyźni w wieku 20 - 25 lat podlegali obowiązkowi czynnej służby wojskowej w armii liniowej, następnie przechodzili do Landwery. Mężczyźni w wieku 25 - 40 lat (oraz nie przeszkoleni w wieku 17 - 25) wcho3zi1i w skład Landwery, a w wieku 40 - 60 lat - w skład Landsturmu. W czasie pokoju landwerzyści powoływani byli tylko na okresowe ćwiczenia. W czasie wojny jedynie Landwera z powołania - mężczyźni w wieku do 32 lat - miała wyruszać w pole na równi z armią , liniową; reszta Landwery i Landsturmu miała pozostawać na tyłach. System ten przyczynił się wydatnie do wzmocnienia potęgi militarnej Prus. Był on też naśladowany z różnymi modyfikacjami wielu państwach. 5. Reformy administracji lokalnej omówione są dalej (443). 442. Reformy wiejskie. Wspomniany już edykt z r. 1807 zniósł poddaństwo chłopów i przyznał im wolność osobistą. Nie rozwiązało to problemu położenia gospodarczego chłopów, ich uwłaszczenia, gdyż ziemia ich była nadal obciążona świadczeniami feudalnymi. Sprawą tą zajął się edykt regulacyjny z r. 1811, w myśl którego chłopi będący dziedzicznymi użytkownikami ziemi mogli ją nabyć na własność pod warunkiem oddania swej ziemi panu, natomiast chłopi nie dziedziczni uzyskiwali własność ziemi za

odstąpienie panu połowy swych gruntów. W wykonaniu tego edyktu ograniczono uwłaszczenie tylko do gospodarstw zdolnych do posiadania sprzężaju. Ten system uwłaszczenia chłd~pów był nadzwyczaj korzystny dla wielkich właścicieli. Powiększyli oni swoje folwarki o 1/3 bądź 1/2 ziemi posiadanej dotąd przez chłopów sprzężajnych (dziedzicznych i nie dziedzicznych) oraz o wszystkie grunty chłopów nie sprzężajnych, których mogli z ziemi usunąć. Jeśli chodzi o chłopów, to z uwłaszczenia częściową korzyść odnieśli tylko bogaci, a szerokie masy chłopskie powiększały szeregi proletariatu. Część chłopów przeniosła się do miast, gdzie tworzyli siłę roboczą dla rozbudowującego się przemysłu i zasilali kadry proletariatu robotniczego. Część pozostała na wsi w charakterze proletariatu wiejskiego jako najemni robotnicy rolni. Umożliwiło to obszarnikom Rozbudowę swoich folwarków w sposób kapitalistyczny i pozwoliło na uprzemysłowienie rolnictwa. Była to tzw. pruska droga do kapitalizmu, która kosztem chłopów prowadziła do rozwoju kapitalistycznego - zarówno przemysłu, jak i rolnictwa. Służyła ona interesom obszarników - junkrów, którzy nie tracąc gospodarczej podstawy swej pozycji zachować mogli wielkie wpływy polityczne i wywierać reakcyjny wpływ na rozwój urządzeń państwowych (444). Droga pruska do kapitalizmu znalazła naśladownictwo w niektórych państwach Europy środkowej i wschodniej. 443. Reformy zarządu terytorialnego. W 1815 r. ujednolicony został system administracji terytorialnej. Zniesiono Kamery Wojny i Domen (269). Kraj cały podzielono na 10 prowincji z nadprezydentami na czele. Liczba ich została później powiększona do 14, m. in. przez przyłączenie Wielkiego Księstwa Poznańskiego, które zresztą dopiero w drugiej połowie XIX w. władze pruskie zaczęły nazywać prowincją poznańską (Prowinz Posen). Prowincje dzieliły się na obwody regencyjne z prezydentami, a obwody na powiaty z landratami na czele. Na przykład prowincja Śląska dzieliła się na 3 obwody regencyjne - wrocławski, legnicki i opolski, Wielkie Księstwo Poznańskie na obwody regencyjne - poznański i bydgoski; prowincja zachodniopruska ze stolicą w Gdańsku na obwody - gdański i kwidzyński, prowincja wschodniopruska ze stolicą w Królewcu na obwody - królewiecki, olsztyński i gąbiński, prowincja pomorska ze stolicą w Szczecinie na obwody - szczeciński, koszaliński i strzałkowski (Stralsund, na zachód od Odry). Administracja lokalna była centralistyczna. Wprawdzie w intencjach Hardenberga leżało rozbudowanie samorządu na wszystkich szczeblach, lecz program ten został początkowo wykonany tylko na terenie miast. Dopiero w drugiej połowie XIX w. administracja pruska ulegnie pewnej decentralizacji przez powołanie szerszego samorządu lokalnego (445). Samorząd miejski uregulowała ustawa z r. 1808. Organem samorządu były pocho3zące z wyborów rady miejskie w liczbie 24 - 102 osób. Rady miejskie wybierały magistraty, składające się z członków pracujących honorowo oraz urzędników biorących wynagrodzenie. Do wynagradzanych należeli burmistrz oraz syndycy miejscy. Samorząd podlegał dość ścisłej kontroli państwowej. Niemniej jednak ustawa o ustroju miejskim z r. 1808 wniosła element postępowy przez samo stworzenie samorządu, aczkolwiek ograniczonego. Nie był on ujęty w ramy stanowe, ale wybory do samorządu były ograniczone wysokim

cenzusem majątkowym, co prowadziło w praktyce do oddania za- rządu miejskiego w ręce zamożnego mieszczaństwa. O niesprawiedliwości systemu wyborczego świa3czyć może przykład wyborów do rady miejskiej w Poznaniu, gdzie np. w r. 1908 Polacy, reprezentujący 60% ludności, wprowadzili tylko 7 radnych na ogólną ich liczbę 56 - tzn. zaledwie 12%. II. KONSTYTUCYJNA MONARCHIA PRUSKA (1850 -1918) 444. Konstytucja z r. 1850. Wiosna Ludów, rewolucja burżuazyjna w r. 1848, zmusiła króla prus4iego do wkroczenia na drogę konstytucyjną (422). W r. 1848 król Fryderyk Wilhelm IV ogłosił stosunkowo postępową konstytucję, lecz skoro tylko fala rewolucyjna została opano- wana, anulował ją i następnie ogłosił w r. 1850 formalnie uzgodnioną z parlamentem nową konstytucję, w stosunku do poprzedniej reakcyjną. Konstytucja oparła się na znanym schemacie angielskim .Karty francuskiej Ludwika XVIII z r. 1814 (390) - z dwuizbowym parlamentem i zasad i kontrasygnaty aktów królewskich przez ministrów. Stanowiła jednak najbardziej reakcyjne zastosowanie tego schematu, już w samym sformułowaniu tekstu konstytucji, a zwłaszcza w późniejszej praktyce konstytucyjnej. Ten reakcyjny charakter wystąpił najjaskrawiej w następujących dziedzinach: 1. Konstytucja nie tylko nie powoływała się na zasadę suwerenności ludu, lecz formalnie w 1 punkcie podkreślała to, że król sprawuje władzę z łaski bożej. Król sprawował w Prusach rządy osobiste. Posiadał on prawo sankcji w stosunku do ustaw uchwalonych przez sejm pruski, Król posiadał pełnię władzy, przestał jednak być monarchą absolutnym, gdyż istniała konstytucja, która ustalała sposób sprawowania przezeń władzy i określała sposób działania i uprawnienia organów. pań- stwowych. Teoretycznie po powstaniu II Rzeszy poważnym ograniczeniem władzy króla Pruskiego stało się to, że nie posiadał on już prawa sankcji w stosunku do ustaw Rzeszy. Nie miał go również jako cesarz niemiecki (428). 2. Nie uległ całkowicie zatarciu charakter policyjny państwa. Policja w monarchii absolutnej obejmowała całokształt wewnętrznych spraw państwowych, była wyrazem wszechwładzy administracji, służyła tworzeniu stosunków gospodarczych i społecznych, uważanych za pożyteczne przez rządzących. Obecnie w państwach burżuazyjnych rola jej została na ogół ograniczona do zapewnienia bezpieczeństwa wewnętrznego, stała się jednym z działów administracji (410). niemniej jednak w Prusach utrzymywały się deszcze w znacznej mierze stare pojęcia po- licji absolutystycznej. 3. Izba wyższa (Izba Panów) Sejmu Pruskiego (Landtag) miała skład arystokratyczny, tzn. składała się z członków dziedzicz- nych, powoływanych przez króla spośród możnych rodów arystokratycznych, oraz z członków dożywotnich. 4. Izba poselska pochodziła z wyborów nierównych i pośrednich. Ludność była podzielona na 3 klasy według kryterium starci ma- jątkowego. Każda klasa wybierała równą liczbę elektorów, a elektorzy dokonywali wyboru posłów. W ten sposób elektorzy wybrani przez mniej liczne klasy możniejsze majoryzowali elektorów wybranych przez klasy uboższe. W dodatku wybory były jawne, i to w formie demokratycznej, gdyż głosy oddawano ustnie do protokołu. Powszechność wyborów była ponadto ograniczona wysokim cenzusem wieku - 24 lat.

Niesprawiedliwość tego systemu ujawnia się w pełni w porównaniu z wyborami do Reichstagu. Ci sami wyborcy bowiem wybierali posłów nie tylko do Sejmu Pruskiego, lecz również do Reichstagu - według 4-przymid?tnikowego systemu wyborczego (428). Absencja wyborców do Sejmu Pruskiego osiągała 76%, gdy tymczasem w tajnych wyborach do Reichstagu wynosiła ona tylko 25%. W wyborach do Reichstagu socja2demokraci uzyskiwali wysoką liczbę mandatów natomiast do Landtagu pruskiego z trudem wprowadzali swoich posłów - i to nawet z najbardziej robotniczych okręgów. To samo dotyczyło i ludności polskiej, której reprezentacja w Reichstagu była z reguły liczniejsza niż w Landtagu. W 1917 r. w Reichstagu 18 posłów polskich stanowiło 7,5% ogólnej liczby posłów z terenu Prus, a w Landtagu 72 posłów polskich stanowiło tylko 3% ogólnej liczby posłów pruskich. Socjaldemokraci pozostali w stosunku jeszcze gorszym, mieli bowiem 21% posłów w Reichstagu i 4% posłów w Landtagu pruskim. Omawiany tu pruski, trójklasowy system wyborczy zapewniał przewagę konserwatystom pruskim. Mieli oni np. w r. 1917 52% mandatów w Landtagu, a zaledwie 20% ogólnej liczby posłów w Reichstagu. Tych parę liczb dobitnie podkreśla reakcyjny charakter pruskiej monarchii konstytucyjnej. Dodać można, że partia konserwatywna obsadzała faktycznie nie tylko niższe stanowiska administracyjne, ale również dominowała w rządzie. Ustrój Prus można więc scharakteryzować jako monarchię ob- szarniczo - burżuazyjną, rodzaj kompromisu między póżnofeu- dalnym absolutyzmem a polityczno-ustrojowymi zasadami ustrojów demokratyczno-burżuazyjnych. Prusy tworzyły na terenie Rzeszy rządzonej przez cesarza-króla pruskiego i kanclerza-premiera pruskiego (432) przeciwwagę wobec demokratycznych tendencji, występujących w niektórych i państwach zachodnioniemieckich. Wyjaśniliśmy również i to, że nawet po upadku monarchii w r. 1918 pruska republika stanowiła nadal element reakcyjny w Republice Weimarskiej (43?). Po II wojnie światowej uchwałą Sojuszniczej Rady Kontroli Niemiec z r. 1947 państwo pruskie zostało zlikwidowane. Terytorium jego weszło w skład NRD i NRF, obszary położone na wschód od Odry i Nysy wróciły do Polski. 445. Administracja terytorialna i samorząd. Chociaż szersze koła społeczeństwa, wraz ze średnią burżuazją, odcięte były faktycznie od udziału w zarządzie państwem na szczeblu centralnym, to istniał jednak pewien wpływ społeczeństwa na sprawy publiczne przez instytucje samorządu lokalnego. Idea samorządu została, jak wspominaliśmy (443), zrealizowana w r. 1808 jedynie na odcinku miast. Myśl ta była popularna w Prusach, gdzie chętnie powoływano Się na przykład samorządu angielskiego, lecz stworzono samorząd o odmiennym niż angielski charakterze (518). Szereg reform administracyjnych w drugiej połowie XIX w. zorganizował samorząd na wszystkich szczeblach zarządu lokalnego. Reforma pruska nie oparła samorządu, jak to miało miejsce w Anglii, na honorowych urzędach lecz wyszła z załażenia, że zarząd lokalny powinien być sprawowany przez fachowych urzędników, którzy pozostawaliby pod kontrolą organów reprezentujących społeczeństwo. Zarząd lokalny powinien więc opierać się na współdziałaniu fachowców i obywateli Na tych założeniach oparła się organizacja samorządu, która zasadniczo nie naruszyła wprowadzonego w r. 1815 4-stopniowego podziału administracyjnego na gminy, powiaty, regencje i prowincje, ani

też powstałego w r. 1808 samorządu miejskiego. 1. Na szczeblu gminy przedstawicielstwo gminne wybierane było przez ludność i stanowiło organ uchwalający i kontrolujący. Ono też wybierało naczelnika gminy i ławników, zatwierdzanych przez landrata. 2. Organem samorządu powiatowego był pochodzący z wyborów sejmik powiatowy, w liczbie 25 osób. Zajmował się on sprawami finansowymi, przedstawiał kandydatów na stanowisko landrata, którego mianował król, wybierał delegatów do sejmiku prowincjonalnego oraz 6 członków wydziału powiatowego. Wydział pod przewodnictwem landrata sprawował nadzór nad niższymi władzami lokalnymi. 3. Na szczeblu obwodu regencyjnego prezes regencji, mianowany przez króla, współdziałał z wydziałem obwodowym, w którym zasiadali 4 członkowie wybrani przez wydział prowincjonalny. 4. Organem samorządu prowincjonalnego był sejmik prowincjonalny, którego członków wybierały sejmiki powiatowe. Sejmik wybierał wydział prowincjonalny oraz członków rady prowincjonalnej, współdziałającej z nadprezydentem prowincji. System samorządu pruskiego miał swe zalety; nie tworzył odrębnej hierarchii samorządowej obok hierarchii państwowej (518); natomiast stworzono ciało mieszane - złożone z czynników obywatelskiego i urzędniczego, które miały wzajemnie się dopełniać i dawać sprężystą administrację. Ujemną stroną było to, że wybory do organów samorządowych były tak skonstruowane, by wprowadzać doń tylko koła zamożniejsze. W powiatach landratem był z reguły obszarnik, a w wydziale powiatowym rządzili obszarnicy. Równolegle z powyższymi reformami Prusy, idąc częściowo za wzorami francuskimi, stworzyły aparat mający służyć kontroli działalności administracji i zabezpieczeniu obywateli przed - nadużyciami ze strony organów władzy wykonawczej. Zorganizowano mianowicie 3-stopniowe sądownictwo administracyjne (1883). Sądem I instancji był wydział powiatowy, sądem 2 instancji wydział obwodowy. Na czele jako sąd administracyjny 3 instancji stanął Najwyższy Trybunał Administracyjny w Berlinie. Był on nie tylko sądem kasacyjnym, ale rozstrzygał sprawy również merytoryczne. Pruskie sądownictwo administracyjne uchodziło za wzorowe w Europie (522). 446. Kodyfikacje pruskie. Wielka kodyfikacja pruskiego oświeconego absolutyzmu, jakim był Landrecht pruski z r. 1794 (282), utrzymała się w mocy w swej głównej części, dotyczącej prawa cywilnego, aż do r. 1900, tj. do wprowadzenia w życie kodeksu BGB na teren całej II Rzeszy (434). W ciągu XIX w, usunięto z niego jedynie niektóre przepisy o charakterze feudalnym i stanowym oraz zlikwidowano partykularne prawa prowincjonalne. Obowiązywał on więc również na ziemiach polskich znajdujących się poi zaborem pruskim, nie rozciągał się jednak ani na prowincje nadreńskie na zachodzie, gdzie obowiązywał kodeks francuski, ani na prowincje środkowe, gdzie stosowano do r. 1900 prawo powszechne (rzymskie). Dopiero w połowie XIX w. Prusy podjęły inicjatywę kodyfikowania poszczególnych dziedzin prawa. Niektóre z nowych kodeksów pruskich po powstaniu Związku Północno-Niemieckiego i II Rzeszy rozciągano na obszar całych Niemiec (433). W dziedzinie procesu karnego obowiązywała od r. 1805 ordynacja kryminalna, oparta jeszcze na procesie inkwizycyjnym. Pierwszy wyłom stworzyła ustawa z r. 1846, wprowadzając udział proku- ratora w procesie oraz ustność i jawność postępowania. Ustawa ta, rzecz znamienna, wydana została w związku ze słynnym

politycznym "procesem Polaków", w którym na ławie oskarżonych w Berlinie zasiedli przywódcy przedwcześnie zdekonspirowanego powstania poznańskiego: K, Libelt, L. Mierosławski i inni. W latach 1846 i 1852 zniesiono ostatecznie proces inkwizycyjny i wprowa3zono ławy przysięgłych. Zresztą ordynacja z r. 1805 utrzymała się aż do wprowadzenia jednolitej procedury karnej dla całej Rzeszy w r. 1877, opartej na zasadach jawności i ustności postępowania oraz swobodnej oceny dowodów. Ustawa ta przewidywała udział czynnika ludowego w sądzie w dwóch możliwych formach: ławy przysięgłych (orzekającej), która orzekała tylko o winie, albo udział ławników, którzy wspólnie z sędzią orzekali o winie i karze. Kodeks ten obowiązywał na ziemiach polskich byłego zaboru pruskiego do r. 1928. W dziedzinie prawa karnego materialnego obowiązywały przepisy karne Landrechtu z r. 1794, wydatnie nowelizowane w następnych latach, aż do wprowadzenia w r. 1851 nowego pruskiego kodeksu karnego. Kodeks ten wzorował się na postępowych zasadach kodeksu francuskiego z r. 1810 (371) i stał na wysokim poziomie techniki ustawodawczej. Zastał on też wprowadzony w r. 1870 jako kodeks karny na terenie Związku Północno- Niemieckiego, a w r. 1871 rozciągnięty na całą Rzeszę. Na ziemiach polskich byłego zaboru pruskiego kodeks ten obowiązywał do czasu wprowadzenia polskiego kodeksu karnego w r. 1932. Rozdział XXVIII AUSTRIA W XIX I XX W. I. CESARSTWO AUSTRIACKIE (1804 -1867) 447. Rys historyczny. Okres wojen napoleońskich nie pociągnął za sobą rozkładu habsburskiej monarchii austriackiej. Wprawdzie władcy Austrii stracili na skutek upadku I Rzeszy koronę cesarską rzymsko- niemiecką, lecz stworzyli dla siebie godność cesarską austriacką (419). Po Kongresie Wiedeńskim utrzymali przewagę w nawo ,powstałym Związku Niemieckim, a Cesarstwo Austriackie było jednym z najpotężniejszych państw Europy w I połowie XIX w. Austria, kierowana politycznie przez kanclerza Metternicha, stała się, obok Rosji za Mikołaja I, głównym ośrodkiem reakcji europejskiej, który wpływał hamująco na rozwój idei i tendencji burżuazyjnych w krajach niemieckich i poza nimi (374). Nic też dziwnego, że w Austrii nie przeprowadzano w tym okresie postępowych reform i że w pierwszej połowie XIX w. w kraju tym utrzymał się system monarchii absolutnej w farmie niewiele odbiegającej od tej, jaką wykształcił wiek XVIII - tzn. państwa policyjnego (274). Tymczasem w monarchii habsburskiej narastały potężne siły społeczne, dążące do gruntownych reform. Z jednej strony burżuazja domagała się antyfeudalnych reform liberalnych i wprowadzenia konstytucji, z drugiej strony ożywiony ruch narodowy dążył do wyzwolenia się narodów spod jarzma obcej, absolutnej monarchii. Palącym zagadnieniem stała się również sprawa chłopska. Dążenia te najostrzej występowały na Węgrzech i w tych krajach północnych Włoch, które od Kongresu Wiedeńskiego pozostawały pod panowaniem Habsburgów (Lombardia, Wenecja, Toskania). Tendencje te wywołały trzykrotnie w połowie XIX w. kryzys: pierwszy raz w r. 1848 w związku z rewolucją burżuazyjną i powstaniem węgierskim, drugi raz po r. 1859 w związku z utratą

posiadłości włoskich i trzeci raz po r. 1866, tj. po klęsce poniesionej przez Austrię w wojnie z Prusami i wystąpieniu jej ze Związku Niemieckiego (424). 448. Kryzys monarchii w r. 1848. Rok 1848 przyniósł z sobą wybuch rewolucji burżuazyjnej w Wiedniu i w wielu krajach austriackich, wybuch powstania węgierskiego i wojnę z królestwem Sardynii, które chwyciło za broń pod hasłem zjednoczenia Włoch i wyzwolenia spod panowania austriackiego. Pod naciskiem wrzenia rewolucyjnego cesarz nadał Austrii w r. 1848 konstytucję i sankcjonował uchwaloną przez sejm węgierski konstytucję węgierską. Konstytucja węgierska nie zaspokoiła żądań węgierskich, wywołała ogłoszenie republiki i detronizację Habsburgów oraz wybuch zbrojnego powstania. Stłumione ono zostało przy pomocy wojsk rosyjskich, przysłanych przez Mikołaja I dla wspomożenia absolutyzmu w Austrii. Wojna włosko-austriacka nie przyniosła Austrii. żadnych strat terytorialnych. Konstytucja nadana Austrii w r. 1848 również i tu nie zaspokoiła dążeń wolnościowych i wywołała wzrost fali rewolucyjnej. Zmusiło to cesarza do zawieszenia konstytucji i zwołania sejmu, który miał opracować nową konstytucję. Tymczasem rewolucja została stłumiona. Konstytuanta, która zebrała się w Kromieryżu na Morawach, została rozwiązana przed uchwaleniem konstytucji, a cesarz w r. 1849 oktrojował nową konstytucję. Również i ta druga konstytucja nie weszła w życie, gdyż w r. 1851 została uchylona przez cesarza i wszystko wróciło do dawnego, tj. do rządów absolutnych. Mimo braku przemian konstytucyjnych, Wiosna Ludów przyniosła Austrii pewne przemiany wewnętrzne i jedną reformę o zasadniczym znaczeniu, mianowicie zniesienie poddaństwa i uwłaszczanie chłopów. Monarchia habsburska była w połowie XIX w. jedynym poza Rosją mocarstwem europejskim, w którym utrzymywały się poddaństwo chłopów i własność feudalna, panów nad ziemianami chłopskimi. Podobnie jak w Prusach (442), uwłaszczenie chłopów zostało połączone z odszkodowaniem dla panów (tzw. indemnizacja). Mianowicie chłopi swe świadczenia na rzecz panów , tzn. czynsze i pańszczyznę musieli wykupywać. likwidacja poddaństwa była w Austrii mniej korzystna dla szlachty niż w Prusach, gdzie junkrzy stanowili główną podporę monarchii absolutnej. Tymczasem rządowi austriackiemu nie zależało na umocnieniu położenia szlachty, a zwłaszcza szlachty węgierskiej, która w r. 1848 wystąpiła przeciw monarchii. Niemniej jednak wielka własność utrzymała się nadal, a arystokracja obszarniczo odgrywała w Austrii w większej może jeszcze mierze niż w Prusach rolę kierowniczą - aż do rozpadnięcia się monarchii habsburskiej w r. 1918. 449. Kryzys monarchii w latach sześćdziesiątych XIX w. Po stłumieniu ruchów wolnościowych w r. 1848 nastąpiło w Austrii 10-lecie nawrotu rządów absolutnych tzw. era Focha). Następny kryzys wywołała klęska, którą Austria poniosła w wojnie z królestwem Sardynii i Francją w r. 1859 i związane z nią bankructwo skarbu państwa. Austria odstąpić musiała Włochom Lombardię i Toskanię, lecz zatrzymała jeszcze Wenecję. Zarysowały się wówczas 3 różne koncepcje ustrojowe w wielonarodowościowej monarchii: 1. Koncepcja centralistyczna była broniona przede wszystkim przez niemiecką ludność Austrii. Niemcy austriaccy uważali, że

należy się im dominujące stanowisko w państwie, a w centralizacji państwowej widzieli największe możliwości utrzymania swej przewagi. 2. Koncepcja federalistyczna była broniona przez różne narodowości wchodzące w skład monarchii i dążące do usamodzielnienia się, bądź do przebudowy monarchii w federację krajów równouprawnionych. Obok Polaków i Słoweńców koncepcję tę reprezentowali przede wszystkim Czesi. Stanowili oni przecież najsilniejszą grupę słowiańską w monarchii habsburskiej. Świadomość narodowa czeska ugruntowała się w szerokich masach narodu już w XVIII w. Podsycało ją u Czechów poczucie przynależności do ziem korony czeskiej, przekonanie o ciągłości i trwałości państwowości czeskiej, niesprawiedliwie ograniczonej przez Habsburgów, wspomnienie wielkich tradycji narodowych i państwowych z okresu poprzedzającego klęskę narodową pod Białą Górą w r. 1620 (253). 3. Koncepcja dualistyczna była reprezentowana przez Węgrów, silnie stojących na stanowisku niezawisłości królestwa węgierskiego w jego historycznych granicach, które obejmowały Słowację, Chorwację i rumuńsku w większości Siedmiogród. Dlatego Węgrów nie zadowalała koncepcja federalistyczna, a jeszcze mniej centralistyczna. Wydany w r. 1860 za premiera A. Gołuchowskiego tzw. dyplom październikowy stanowił próbę wprowadzenia ustroju federacyjnego. Tworząc podstawy autonomii krajów koronnych wprowadził on decentralistyczne ustawodawstwo sejmów krajowych (452). Wydany później, w r. 1861, tzw. patent lutowy zawierał w 2 załącznikach: 1) tzw. konstytucję lutową, tj. ustawę zasadniczą o reprezentacji państwa, b) statuty krajowe dla poszczególnych krajów koronnych, m. in. dla Galicji. Załącznik I, czyli konstytucja lutowa, stojąca na gruncie koncepcji centralizmu, obowiązywała przez kilka lat, aż do jej zawieszenia w r. 1865. Załącznik II, tj. statuty krajowe, m. in. statut dla Galicji, obowiązywał do r. 1918. Dopiero następny kryzys, spowodowany wojną z Prusami w r. 1866 wystąpienie Austrii ze Związku Niemieckiego (424), utrata Wenecji na rzecz Włoch - doprowadziły do zwycięstwa koncepcji dualistycznej i do stworzenia ustroju, który miał się utrwalić na lat przeszło 50. Rozwiązanie dualistyczne stanowiło cios szczególnie dotkliwy i bolesny dla aspiracji patriotycznych narodu czeskiego Doczeka się on wyzwolenia dopiero z upadkiem monarchii austro-węgierskiej w r. 1918. Ustrój nowo powstałej monarchii austro-węgierskiej opierał się zasadniczo na trzech aktach z r. 1867: 1) na "ugodzie austriacko-węgierskiej" wyrażonej w formie dwóch ustaw, austriackiej i węgierskiej, obu sankcjonowanych przez monarchę, pierwszej jako cesarza austriackiego, drugiej jako króla węgierskiego. 2) na konstytucji Królestwa Węgierskiego z r. 1848, przywróconej w r. 1867 (którą tutaj się nie zajmujemy); 3) na konstytucji Cesarstwa Austriackiego, którą tworzy szereg ustaw zasadniczych uchwalonych przez parlament austriacki (4a1). Konstytucja Cesarstwa Austriackiego stanowiła w istocie nie jedną ustawę, lecz zespół kilku ustaw zasadniczych, uchwalonych w r. 1867; w poczet ustaw zasadniczych zaliczano też wyżej wymienione akty: dyplom październikowy z r. 1860 i patent lutowy z r. 1861.

II. MONARCHIA AUSTRO-WĘGIERSKA (1867 - 1918) 450. Unia realna Austrii z Węgrami. Zwycięstwo koncepcji dualistycznej wyraziło się w formie unii realnej Austrii z Węgrami, określonej "ugodą" z r. 1867. Na uwagę zasługuje to, że nauka węgierska nie określała stosunku obu monarchii jako unii realnej, lecz jako rodzaj unii personalnej. W każdym razie Austria i Węgry były dwoma odrębnymi i równorzędnymi państwami, a cesarz austriacki był równocześnie królem węgierskim. Oba państwa były jednak połączone z sobą nie tylko osobą wspólnego monarchy (unia personalna), ale również niektórymi wspólnymi instytucjami i sprawami (unia realna). Do spraw wspólnych należały: a) sprawy zagraniczne, b) wojsko i marynarka wojenna, c) waluta oraz finanse w zakresie wydatków na cele wspólne. Do kierowania sprawami wspólnymi powołano specjalne organy. 1. Władzę wykonawczą w zakresie spraw wspólnych sprawowało 3 ministrów austro-węgierskich: spraw zagranicznych, wojny i finansów. Byli oni zależni tylko od monarchy, a niezależni od rządów i organów ustawodawczych zarówno Austrii, jak i Węgier. 2. Nie powołano żadnego wspólnego parlamentu austriacko- węgierskiego. Władzę ustawodawczą, która w praktyce ograniczała się do uchwalania budżetu na wspólne wydatki, sprawowały tzw. delegacje. Były to delegacje parlamentów austriackiego i- węgierskiego w liczbie po 60 członków (po 20 z izby wyższej, po 40 z izby niższej), które miały obradować na przemian jednego roku w Budapeszcie, drugiego roku w Wiedniu. W praktyce obie delegacje obradowały i podejmowały uchwały osobno, i porozumiewały się ze sobą w drodze pisemnej. Należy sobie uświadomić mocarstwowy charakter Monarchii Austro-Węgierskiej. Zajmowała ona na przełamie XIX i XX w, pod względem obszaru drugie miejsce w Europie - po Rosji, co zaś do liczby ludności miejsce trzecie: Austro-Węgry zajmowały 676 000 km2, II Rzesza 540 000 km2, Francja 536 000 km2; liczba ludności Austro-Węgier wynosiła 52000000, II Rzeszy 56000000, W, Brytanii 37000000 Francji 39000000. 451. Zasady konstytucji austriackiej. Konstytucja z r. 1861 (449) podobnie jak konstytucja węgierska, należy do konstytucji monarchicznych XIX w., nawiązujących do Karty konstytucyjnej francuskiej z r. 1814 (390). Z drugiej zaś strony pewne jej podobieństwo do konstytucji pruskiej z r. 1850, odpowiadające strukturze społecznej wykształconej i w Austrii przez przyjęcie "pruskiej drogi do kapitalizmu", nadało Austrii charakter państwa obszarniczo-burżuazyjnego. Na czele państwa stał cesarz, któremu przysługiwała "pełna władza monarsza". Nominował on ministrów, którzy dopiero teraz stali się odpowiedzialni konstytucyjnie i mogli być sądzeni przez Trybunał Państwa za naruszenie prawa. Dawny, typowy dla monarcho absolutnej ,"rząd w radzie "przy pomocy kolegialnych organów naczelnych został już dawniej zastąpiony systemem, w którym poszczególne resorty były kierowane jednoosobowo przez ministrów wykonujących rozkazy monarchy. Dopiero jednak obecnie powołano dwa odrębne rządy - dla krajów austriackich i węgierskich. Ministrowie tworzyli więc Radę Ministrów pod przewodnictwem prezesa Rady Ministrów. Podobnie jak w Prusach, nastąpiło ograniczenie zakresu pojęcia policji do działalności

prewencyjnej i obrony porządku wewnętrznego; policja została podporządkowana administracji (444). Parlament austriacki był dwuizbowy i nosił nazwę Rady Państwa (Reichsrat). Składał się z Izby Panów i Izby Poselskiej. Obie izby miały stanowisko równorzędne w dziedzinie ustawodawstwa. Osobliwość stanowi art. 14 konstytucji, który przewiduje możność udzielenia cesarzowi przez izby ogólnej delegacji ustawodawczej do Nadawania w określonych warunkach rozporządzeń z mocy ustawy (516). Izba Panów miała charakter arystokratyczny. Obok członków mianowanych przez cesarza, dziedzicznie albo dożywotnio, wchodzili jeszcze w jej skład pełnoletni członkowie dynastii cesarskiej oraz arcybiskupi i biskupi mający tytuły książąt. Izba Poselska rekrutowała się z posłów pochodzących z wyborów. Sposób dokonywania wyborów uległ z czasem kilkakrotnym zmianom. Według konstytucji wybory do Izby Poselskiej miały przeprowa- dzać istniejące w poszczególnych krajach (a więc i w Galicji) sejmy krajowe. Decydującym więc o składzie Izby Poselskiej był system wyborczy do sejmów krajowych. System ten był niedemokratyczny, wybory odbywały się w 4 kuriach: a) kurii wielkiej własności ziemskiej, b) kurii małej własności miejskiej, c)kurii miejskiej, d) kurii izb handlowych i przemysłowych. Każda kuria wybierała posłów oddzielnie. Wobec istnienia wysokiego cenzusu majątkowego o wyborze posłów faktycznie decydowali najzamożniejsi wyborcy w poszczególnych kuriach. Z drugiej zaś strony w ten sposób skonstruowany system kurialny zapewniał znaczną liczbę mandatów kuriom mniej licznym, a więc szlachcie. Przy zwykłym, wysokim nawet cenzusie majątkowym w braku systemu kurialnego szlachcie groziłoby zmajoryzowanie przez burżuazję. Ordynacja ta dawała np. obszarnikom w Galicji 60 razy więcej mandatów, niżby im przypadało z procentowego udziału w liczbie wyborców. 2. Reforma z r. 1873 wprowadziła odrębne wybory do Izby Po- selskiej. Odebrano więc prawo wyboru posłów sejmom krajowym, ale utrzymano nadal system kurialny. 3. Reforma z r. 1896, utrzymując 4 kurie, wprowadziła kurię piątą- "powszechnego głosowania", gdzie wszyscy wyborcy w głosowaniu 4-przymiotnikowym wybierali pewną liczbę posłów. Rzecz znamienna, że nawet po tej z pozoru demokratycznej reformie jeden mandat w kurii wielkiej własności przypadał na 110 wyborców, a w pozostałych kuriach na 30 000 wyborców. 4. Dopiero reforma z r. 190 7 zniosła system kurialny i wprowadziła demokratyczne wybory 4-przymiotnikowe.: powszechne, bezpośrednie, równe i tajne, ale jedynie w wyborach d~ Izby Poselskiej. Okręgi wyborcze były tak skonstruowane, że 1 mandat poselski przypadał na 40 000 Niemców, na 52 000 Polaków i 10 000 Ukraińców. Okręgi wyborcze były jednomandatowe, przy czym przewidziano głosowanie w 2 turach. Jeżeli w pierwszym głosowaniu żaden z kandydatów nie uzyskał bezwzględnej większości głosów, to w drugim głosowaniu głosowano tylko na tych 2 kandydatów, którzy w pierwszym głosowaniu uzyskali największą liczbę głosów. Jedynie w Galicji okręgi były dwumandatowe. W wyborach do Sejmu Galicyjskiego system kurialny przetrwał nawet reformę z r. 1914, która przyznała prawa wyborcze wszystkim obywatelom. Jak z powyższego wynika, austriacki system wyborczy przeszedł daleką drogę - od nierównych i pośrednich wyborów kurialnych do 4-przymiatmikowych wyborów demokratycznych. Ewolucji podobnej nie przeszły Prusy, których system wyborczy (klasowy) miał początkowo wiele cech wspólnych z systemem austriackim (444).

Podobnie jak w Prusach, również i w Austrii nie wykształcił się system rządów parlamentarnych. Skład wielonarodowościowy obu izb Rady Państwa nie tworzył możliwości wykształcenia się większości parlamentarnej. Posłowie zorganizowani byli w kluby narodowościowe, z których żaden nie miał większości w izbie. W kuluarach klubów narodowościowych istniały z kolei różne stronnictwa, co przyczyniało się do dalszego rozbicia głosów. 452. Zarząd terytorialny. Autonomia i samorząd. Centralistyczny system administracji lokalnej, wprowadzony przez monarchię. absolutną, uległ likwidacji. Austria dzieliła się teraz na 17 krajów karconych. Do nich należały m. in. Galicja, Czechy, Tyrol, Śląsk (w jego części austriackiej) i in. Dyplom październikowy z r. 1860 (449) powołał we wszystkich krajach sejmy krajowe, które wraz z wydziałami kra- jowymi miały stać się organami szerokiej autonomii krajowej. Wprawdzie konstytucje następne (1861 i 1867) autonomię tę znacznie ograniczały, jednak sejmy krajowe utrzymały się. Zachowały one również władzę ustawodawczą w sprawach, które nie były zastrzeżone Radzie Państwa (519, 525). Na czele kraju koronnego siał namiestnik. Do niego należały sprawy podlegające w ostatniej instancji ministrom spraw wewnętrznych, wyznań i oświaty oraz rolnictwa. Poszczególne kraje miały swoje jednoizbowe sejmy krajowe, do których obok posłów wybieranych systemem kurialnym (451) wchodzili jako wiryliści wyżsi duchowni, rektorzy uniwersytetów itp. Sejm krajowy wybierał ze swego grona wydział krajowy: w skład jego wchodził marszałek krajowy, który był również przewodniczącym sejmu, oraz członkowie, których liczba była różna w poszczególnych krajach. Kierowali ani urzędami i biurami istniejącymi przy wydziale krajowym. Kraje dzieliły się od r. 1857 na starostwa powiatowe ze starostą na czele. Weszły one na. miejsce dawnych cyrkułów (273). Tak więc ustalił się 3-stopniowy aparat administracyjny: ministrowie - namiestnictwo - powiat. Równocześnie powstał 3-stopniowy aparat władz samorządowych: kraj - powiat - gmina. Samorząd powiatowy istniał tylko w 4 krajach austriackich, m. in. w Galicji. Organami jego były: rada powiatowa z marszałkiem powiatowym na czele i wydział powiatowy. Powiaty dzieliły się na gminy z wójtami, od r. 1862 wybieralnymi, na czele. Organami samorządu gminy była rada gminna i zwierzchność gminna. W miastach organami samorządu były rady miejskie z organem wykonawczym, w którego skład wchodzili również burmistrz, w większych miastach prezydent. Samorząd austriacki, w przeciwieństwie do samorządu pruskiego, był oceniany jako bardzo wadliwy. Brak było w nim zharmonizowania czynnika urzędniczego z czynnikiem obywatelskim, do czego dążono w Prusach (445, 518). Podział zadań administracyjnych między organa państwowe i samorządowe był nieracjonalny. Prowac1ziło to do dualizmu obu czynników. W rezultacie urzędnicy i organy samorządowe działały każde na własną rękę, co wywoływało częste kolizje. Podobny dualizm występował i na szczeblu autonomii krajowej, gdzie namiestnik nie miał należytej łączności z sejmem krajowym. Ustawy zasadnicze ustaliły system 3 stopniowego ustroju sądów powszechnych. Były to: a) jednoosobowe sądy powiatowe, b) kolegialne sądy krajowe i c) wyższe sądy krajowe. Na terenie Galicji istniały 2 wyższe sądy krajowe - w Krakowie i we Lwowie. W Wiedniu działał Trybunał Najwyższy jako sąd kasacyjny. Sądownictwo patrymonialne zastało zniesione w

Galicji w r. 1852. Austria wcześniej już, bo w r.. 1867, stawiając zasadę oddzielenia wymiaru sprawiedliwości od administracji, zorganizowała sądownictwo administracyjne, ale tylko o jednej najwyższej instancji (inaczej niż we Francji czy w Prusach, gdzie istniały też niższe sądy administracyjne) (522). 453. Kodyfikacje austriackie. Austria doczekała się własnej kodyfifikacji prawa cywilnego już w r. 1811 (282). Wydany wówczas kodeks cywilny ABGB (Allgemeines Burgergesetzbuch) powstał pod silnym wpływem doktryny prawa natury i niektórych ujęć wcześniej wydanego kodeksu francuskiego z r. 1804. Zarówno pod względem techniki ustawodawczej, jak i zawartości ,przewyższał on o wiele feudalny Landrecht pruski. Nie brak w nim było silnych wpływów prawa rzymskiego. Kodeks ten w wysokim stopniu odpowiadał już interesom burżuazji i dlatego przetrwał bez większych zmian do XX w. Dopiero w czasie 1 wojny światowej poddano go poważniejszej nowelizacji. Na przyłączonych do Polski terenach Galicji obowiązywał on (częściowo) do r. 1946, a w Austrii obowiązuje do dziś. W procesie cywilnym zasadnicze zmiany wprowadził kodeks po- stępowania cywilnego z r. 1895, stosowany na terenie Galicji do wydania polskiego kodeksu procedury cywilnej w r. 1930. rozwój prawa karnego, które w Austrii osiągnęło w dobie Oświecenia bardzo wysoki jak na swój czas poziom w formie Józefiny z r. 1787 i Franciscany z r: 1803; uległ w XIX w, zahamowaniu (283). Dopiero w r. 1852 wydano nowy kodeks karny, który nie wprowadził wielu zmian w stosunku do Franciscany z r. 1803. Ten przestarzały kodeks obowiązywał na terenie Galicji do wprowadzenia polskiego kodeksu karnego w r. 1932. Procedura karna; oparta na zasadach procesu inkwizycyjnego, skodyfikowana w r. 1788 i zawarta w kodeksie z r. 1803 utrzymała się do Wiosny Ludów. W r. 1850 wydano nową procedurę, wzorowaną na procedurze karnej francuskiej, a więc opartą na zasadach ustności, jawności, procesu mieszanego i udziału sądów przysięgłych. Procedury tej nie rozciągnięto na obszar Galicji, a zresztą w r. 1853 została ona uchylona w ogóle i zastąpiona nowym, bardziej reakcyjnym kodeksem. Przywrócił on zarówno proces inkwizycyjny, jak i ustawową teorię dowodów. Kodeks ten u~trzynna3 się do r. 1873, by ustąpić miejsca następnemu z kolei kodeksowi postępowania karnego. Nowy kodeks stanął wreszcie na gruncie podstawowych postępowych zasad procesu karnego, którym w Europie już od r. 1810 torował drogę francuski kodeks procedury karnej z r. 1808. Przywrócił on m. in. ławy przysięgłych. Obowiązywał na terenie Galicji aż do wprowadzenia polskiego kodeksu postępowania karnego w r. 1928. 454. Losy państwowe Austrii po I wojnie światowej. W wyniku I wojny światowej i rozpadu monarchii austro- węgierskiej wybuchła w Austrii rewolucja w listopadzie 1918 r., a 11 listopada cesarz Karol I opuścił kraj. Monarchia poniosła bardo znaczne straty terytorialne w związku z powstaniem niepodległej Polski, Czechosłowacji i Jugosławii. Proklamowano republikę, a rząd przejęła socjaldemokratyczna partia Austrii. W porozumieniu z burżuazją doprowadziła ona do stłumienia rewolucji. W r. 1920 uchwalona została konstytucja Austriackiej Republiki Związkowej, liczącej 9 krajów. Głową

państwa był prezydent, wybierany na 6 lat, parlament był dwuizbowy, istniały rządy parlamentarne. Przewidziano referendum ludowe, obowiązkowe w wypadku całkowitej zmiany konstytucji. Poszczególne kraje miały swe sejmy krajowe, które wybierały starostów krajowych. W marcu 1938 r. Hitler po zajęciu Austrii proklamował jej przyłączenie do Rzeszy (Anschluss). Po klęsce hitlerowskiej Austria została, podobnie jak Niemcy, podzielona na 4 strefy okupacyjne, a Wiedeń na sektory okupacyjne. Przywrócono konstytucję republikańską z r. 1920, która obowiązuje do dziś. W r. 1955 Austria odzyskała pełną suwerenność, a wojska okupacyjne zostały wycofane. Rozdział XXIX WIELKA BRYTANIA W XIX I XX W. I. RYS HISTORYCZNY 455. Wprowadzenie. Likwidacja istotnych różnic prawnych między stanami, zagwarantowanie praw : wolności obywatelskich, wreszcie wy- kształcenie się rządów parlamentarnych - wszystko to nadało Zjednoczonemu Królestwu Wielkiej Brytanii już w XVII i XVIII w. charakter państwa burżuazyjnego. Wyprzedziła ona w tym inne państwa europejskie (329), Jej "konstytucja", podziwiana i komentowana przez licznych postępowych pisarzy i myślicieli XVIII w., miała stać się wzorem naśladowanym w wielu krajach, które w ślad za Francją zaczęły w XIX w. budować ustrój na nowych burżuazyjno-demokratycznych zasadach. Może się wydawać paradoksem, że niektóre państwa, dla których ustrój angielski był wzorem, wyprzedziły z kolei Anglię w swym rozwoju i że na ich tle liczne urządzenia angielskie uderzają już w początku XIX w swym archaicznym charakterem (330). Nawet Parlament, w szczególności jego średniowieczny skład, w zasadzie nie <.mieniany od XIV i XV w., nie odpowiadał już demokratycznym postulatom burżuazji w pierwszej połowie XIX w. Również do średniowiecza nawiązywały niezmodernizowane instytucje zarządu kraju, zarówno centralnego, jak i lokalnego. To samo powiedzieć można o sądownictwie i wielu innych urządzeniach państwowych. Zjawisko to nauka wyjaśnia częściowo w ten sposób, że ponieważ w Anglii nie ugruntowały się na dłużej rządy absolutne, nie dokonano tu też w XVII czy XVIII w. tych reform, które w monarchiach absolutnych tworzyły podstawy nowożytnego aparatu państwowego. Rzecz więc zrozumiała, że w XIX w. przed Wielką Brytanią stanęły poważne zadania w zakresie demokratyzacji Parlamentu i zreorganizowania zarządu państwa - w dostosowaniu do rozwoju gospodarczo-społecznego i politycznego kraju. Wojny napoleońskie przyczyniły się do wzrostu potęgi W. Brytanii, umocnienia jej panowania nad morzami i wysunięcia się jako pierwszego mocarstwa na świecie. W drugiej połowie XIX w. Anglia rozszerzyła swe panowanie w Azji oraz w Afryce i stworzyła pierwsze w świecie imperium kolonialne na przestrzeni 30000000 km2. Stanowisko Anglii zaczęło w końcu XIX w. ulegać pewnemu zagrożeniu w związku z rozwojem potęgi gospodarczej Stanów Zjednoczonych i rozbudową floty wojennej przez imperialistyczne Niemcy. Na tle sprzecznych interesów państw imperialistycznych wybuchnie I wojna światowa, która doprowadzi do załamania się potęgi niemieckiej, równocześnie

zaś umożliwi Stanom Zjednoczonym wysunięcie się na czołowe miejsce wśród mocarstw światowych. Oznaczać to będzie początek zmierzchu potęgi brytyjskiej i rozkładu jej kolonialnego imperium. 456. Problem irlandzki. Anglia w XIX w. panowała nad znaczną częścią lądów na kuli ziemskiej. Na imperium to składało się samo Zjednoczone Królestwo oraz kolonialne obszary zamorskie (311). Od r. 1707 w skład Zjednoczonego Królestwa wchodziła obok Anglii (z Walią) - Szkocja. Szczególnie trudnym problemem pozostawała sprawa ułożenia stosunku Irlandii do Zjednoczonego Królestwa (311). Pierwszym połowicznym sukcesem Irlandczyków w walce o wyzwolenie spod angielskiej przewagi było, jak już o tym wspominaliśmy, zawarcie unii Irlandii ze Zjednoczonym Królestwem w r. 1800. Rozwiązanie takie nie zadowalało Irlandczyków i w konsekwencji konflikt angielsko -irlandzki narastał przez cały wiek XIX. Stosunki irlandzko- brytyjskie doszły do tak wysokiego napięcia, że wobec wybuchu I wojny światowej Parlament brytyjski czuł się zmuszony uchwalić w r. 1914 szeroką autonomię dla Irlandii (home rule). Nie zaspokoiła ona dążeń niepodległościowych Irlandczyków, którzy chwycili za broń przeciw Anglikom. W r. 1919 irlandzkie Zgromadzenie Narodowe uchwaliło utworzenie niezależnej Republiki Irlandzkiej. Wielka Brytania pogodziła się z dokonanymi faktami i w z. 1921 uznała Irlandię (Eire) za walne państwo, wchodzące w skład Brytyjskiej Wspólnoty Narodów (458). Ze Wspólnoty Irlandia wystąpiła następnie w r. 1949. Od nowo powstałego państwa Irlandii odłączona została północna jej prowincja Ulster, która pod nazwą Irlandii Północnej wchodziła w skład Zjednoczonego Królestwa. 457. Kolonie i dominia. Spośród licznych kolonii brytyjskich rozsianych po całym świecie nie wszystkie podlegały na przełomie XVIII i XIX w, bezpośrednio koronie, niektóre, jak np. Indie, należały do kompanii handlowych (311). W dalszym rozwoju stosunków między metropolią a koloniami zauważyć można następującą ogólną ewolucję: 1) w pierwszej fazie, przypadającej na I połowę XIX w., większość kolonii zarządzanych dotąd przez kompanie przechodzi pod bezpośredni zarząd korony; 2) następnie, od połowy XIX w., niektóre kolonie uzyskują coraz większą samodzielność (self-government) i przekształcającą się w tzw. dominia, początkowo związane jeszcze licznymi więzami z koroną; 3) wreszcie w trzeciej fazie, od końca XIX w., stopień niezależności dominiów od korony wzrasta i rozpoczyna się proces, który doprowadzi w r. 1931 do powstania Brytyjskiej Wspólnoty Narodów. Kolonie koronne były i są administrowane przez Sekretarza Stanu dla Kolonii oraz przez lokalnych gubernatorów. W koloniach pierwszoplanową pozycję zajmowali Anglicy i w ogóle emigranci europejscy, a miejscowa ludność zeszła na plan drugi. Rychlej więc do samodzielności dochodziły te kolonie, w których istniały większe skupiska I ludności angielskiej. Spośród kolonii pierwsza Kanada uzyskała szeroką autonomię w formie uchwalonej przez Parlament brytyjski konstytucji w r. 1867. Na akcie tym wzorowały się późniejsze konstytucje

kolonialne, jak konstytucja Australii z r. 1900, Afryki Południowej z r. 1909 i inne. Powstałe w ten sposób państwa zaczęto określać mianem dominiów. Pozostawały one w luźnej tylko zależności od korony. Podlegały np. jurysdykcji Komitetu Sądowego Tajnej Rady (460). W XX w, liczba kolonii przekształcających się w dominia wzrastała, a stopień ich zależności od korony rozluźniał się coraz bardziej. Dążenia imperialistów brytyjskich do ściślejszej współpracy z dominiami rozbijały się o tendencje przeciwne, reprezentowane przez dominia. Ujawniało się to jaskrawo w czasie tzw. konferencji imperialnych, w których uczestniczyli premierzy dominiów. Do kolonii, które bardzo późno uzyskały samodzielność, należały Indie. Były one bardzo długo zarządzane przez kompanię handlową (311), a dopiero w r. 1858 rząd brytyjski przejął Indie w bezpośrednią administrację i ustanowił specjalnego ministra, Sekretarza Stanu dla Indii. W r. 1877 królowa Wiktoria przyjęła tytuł cesarzowej Indii, podczas gdy w Indiach reprezentował ją wicekról. W tym czasie Indie stały się widownią narodowowyzwoleńczych walk przeciw imperialistycznej polityce Anglii. Zmusiły one Anglię do ustępstw, ale dopiero po II wojnie światowej, w r. 1947 uzyskały one niepodległość. W roku tym mianowicie Indie zostały podzielone na dwa niepodległe państwa: Związkową Muzułmańską Republikę Pakistanu i Związkową Suwerenną Demokratyczną Republikę Indii, oba wchodzące w skład Wspólnoty Narodów. W ślad za Indiami, po II wojnie światowej, również inne posiadłości kolonialne brytyjskie, z dominującą ludnością nie białą dochodzić będą do samodzielności. 458. Brytyjska Wspólnota Narodów. W r. 1919 dominia przyjęte zostały w charakterze samodzielnych członków do Ligi Narodów (526), a w r. 1926 uzyskały niezależność w prowadzeniu polityki zagranicznej. Wreszcie w r. 1931 uchwalony został przez Parlament brytyjski oraz przyjęty przez parlamenty w dominiach, tzw. Statut Westminsterski, który stanowił podstawę nowo powstałej, lecz zainicjowanej w r. 1926, organizacji pod nazwą Brytyjskiej Wspólnoty Narodów (Commonwealth). Odtąd wszyscy członkowie Wspólnoty, dominia, tak jak i samo Zjednoczone Królestwo W. Brytanii, stanowiły państwa równorzędne. W konsekwencji: 1) rząd brytyjski nie może narzucić swej woli któremukolwiek z członków Wspólnoty bez jego zgody; 21 ustawodawstwo Parlamentu brytyjskiego rozciąga się tylko na terytorium i obywateli Zjednoczonego Królestwa oraz kolonii koronnych. W ten więc sposób w r. 1931 zatarta została konstytucyjna przewaga metropolii. Wspólnota Narodów stała się luźnym związkiem równych państw, którego prawny charakter trudno jest określić ze względu na stałe przekształcenie się Wspólnoty. Jedynym czynnikiem łączącym państwa członkowskie Wspólnoty Narodów jest korona. Początkowo w dominiach metropolię reprezentował gubernator generalny, który był przedstawicielem rządu. Dziś gubernatorzy mają charakter osobistych delegatów króla, nominowanych zgodnie z propozycją państwa członkowskiego. Przez długi czas "komitet sądowy" królewskiej Rady Prywatnej stanowił jeszcze najwyższą instancję apelacyjną, nawet w stosunku do dominiów (460). Nie dotyczyło to już Indii i Pakistanu, a w r. 1949 Kanada i następnie inne dominia, z wyjątkiem Australii i Nowej Zelandii, uchyliły się również od kompetencji tego trybunału. Przyjęcie Indii do

Wspólnoty Narodów w r. 1947, a następnie innych członków zmieniło charakter Brytyjskiej Wspólnoty Narodów. Nowa Wspólnota (New Commonwealth), w przeciwieństwie do Starej Wspólnoty Narodów (Old Commonwealth), stała się już związkiem prawa międzynarodowego, a nie brytyjskiego prawa wewnętrznego. Ujawniło się to również w nazwie Wspólnoty Narodów, która utraciła przymiotnik "Brytyjska". Jeżeli we Wspólnocie Narodów nadal utrzymywało się kierownicze stanowisko Zjednoczonego Królestwa, to nie na podstawach formalnoprawnych, lecz raczej na przesłankach gospodarczych, kulturalnych i politycznych. Na zakończenie należy zaznaczyć, że kształt Zjednoczonego Królestwa i jego stosunek do kolonii znajdował charakterystyczne odbicie w tytulaturze królów angielskich, którą Parlament ustala przy każdorazowej zmianie tronu. 1. Od czasów unii ze Szkocją król był "królem Zjednoczonego Królestwa W. Brytanii" (tzw. Anglii i Szkocji). 2. Po unii z Irlandią (1800) i podporządkowaniu Indii oraz powstaniu pierwszych dominiów tytuł jego brzmiał: „Król Zjednoczonego Królestwa W. Brytanii i Irlandii oraz Brytyjskich Dominiów Zamorskich, cesarz Indii". 3. Tytuł królowej Elżbiety II brzmi: "Królowa Zjednoczonego Królestwa W. Brytanii i Irlandii Północnej oraz Innych Swych Królestw i Terytoriów, Głowa Wspólnoty Narodów". II. STOSUNKI GOSPODARCZE I SPOśECZNE 459. Rozwój kapitalizmu. Rewolucja przemysłowa, która w XVIII w objęła Anglię jako pierwszy z krajów europejskich (310), w pierwszej połowie XIX w, doprowadziła do bardzo wysokiego rozwoju zmechanizowanego przemysłu i komunikacji. Równolegle postępująca rozbudowa imperium kolonialnego sprzyjała zajęciu przez Anglię przodującego stanowiska w gospodarce i polityce światowej w XIX w. Przemiany te wywoływały głębokie przeobrażenia w strukturze społecznej: bardzo szybkie zwiększanie się liczby proletariatu, koncentrującego się w miastach i ośrodkach przemysłowych; z drugiej strony, wraz z rozwojem kapitalizmu, wzrost znaczenia oligarchii finansowej, która nada kapitalizmowi angielskiemu w drugiej połowie XIX w. nowy, imperialistyczny charakter. Znaczenie landlordów i gentry malało, a w Izbie Lordów coraz liczniej zasiadali reprezentanci wielkiej burżuazji. Już w początku XIX w. radykalne grupy burżuazji zaczęły wraz z robotnikami domagać się reform demokratycznych. Walczono o ograniczenie wpływów panującej w Anglii oligarchii landlordów i wielkiej burżuazji. Dążenia średniej burżuazji zostały częściowo zaspokojone już przez pierwszą reformę wyborczą z r. 1832 oraz następną z r. 1867 (461). Reformy te nie zaspokoiły bynajmniej dążeń drobnomieszczaństwa i robotników, których warunki pracy i płacy oraz położenie mieszkaniowe były nadal straszliwe. Na tym tle powstał ruch robotniczy zwany czartyzmem od "karty" (charter), petycji, w której stowarzyszenie robotnicze ujmowało postulaty polityczne. Pierwsza taka petycja z r. 1837, podpisana przez blisko 1 300 000 osób, domagała się pełnej demokratyzacji wyborów do Izby Gmin. Została ona przez Parlament odrzucona. Podobny los spotkał i drugą petycję z r. 1842 oraz następną z r. 1848, w których ujęte były również postulaty ekonomiczne i w których domagano się podwyżki płac,

obniżki podatków itp. W ostatniej fazie czartyzm nabrał znamion ruchu rewolucyjnego, co odstraszyło odeń sympatyzujące dotąd z nim koła radykalnej burżuazji. Znaczenie czartyzmu polegało na tym, że był to pierwszy masowy polityczny ruch robotniczy, niezależny od burżuazji. Po jego upadku ruch robotniczy przybrał charakter wyłącznie ekonomiczny. Zasadniczą jego formą stały się związki zawodowe (trade- uniony), działające w pełni legalnie od r. 1871. Znajdzie on później oparcie w robotniczej, początkowo blisko z socjalizmem związanej Partii Pracy. Ruch ten miał zasługę wywołania jeszcze przed I wojna światową postępowego ustawodawstwa społecznego (1906 - 1914), które rozwinęło się dość szeroko; podobnie jak współczesne mu ustawodawstwo niemieckie (430). Wielką nowością było tu wprowadzenie ubezpieczenia również na wypadek bezrobocia. Podział polityczny społeczeństwa na dwie partie, który powstał w końcu XVII w. (317), utrzymał się w zasadzie po dziś dzień. Po reformie wyborczej z r. 1832 torysi przejęli nazwę konserwatystów, wigowie - liberałów i przez długi czas partie te zmieniały się u władzy, jednak w XIX w. władzę sprawowali najczęściej konserwatyści. Pojawiające się w XIX w. inne stronnictwa rychło pochłaniane były przez jedną z dominujących partii. Różnice między programami obu partii nie były zbyt wielkie, obie w każdym razie przeciwne były radykalnym reformom społecznym. W tych warunkach głosy robotników szły na jedną albo na drugą partię, a w Parlamencie mieli ani tylko bardzo nielicznych własnych przedstawicieli. Dopiero w r. 1900 powstała robotnicza Partia Pracy (Labour Party), która wystąpiła z programem reform m społecznych i zamiarem realizowania ich w drodze parlamentarnej. Po I wojnie światowej, w r. 1922 Partia Pracy wysunęła się na drugie co do ilości mandatów miejsce w Izbie Gmin - za konserwatystami, a przed liberałami. Odtąd zdarzało się, że żadna partia nie miała większości parlamentarnej, a rządy tworzone były również przez przywódców Partii Pracy (Mac Donald). W r. 1935 partia liberalna przestała się liczyć (5% mandatów) i W. Brytania wróciła do tradycyjnego systemu dwupartyjnego, z tym że odtąd większość parlamentarną uzyskiwali na zmianę konserwatyści i Partia Pracy. III. USTRÓJ PAŃSTWA 460. Król. Zjednoczone Królestwo pozostało nadal monarchią dziedziczną. Pierwotnie cała władza należała do króla i teoretycznie władza ustawodawcza i wykonawcza nadal sprawowana jest przez "Króla w Parlamencie" bądź "Króla w Radzie", a wyroki sądowe wydawane są w imieniu króla. Z czasem przechodziła ona na Parlament, gabinet i sądy. Pozostała przy koronie władza nosi nazwę prerogatyw (317). Zakres jej mógł być dowolnie ograniczany przez Parlament. Jest ona teoretycznie nadal rozległa, należą do niej m. in, dowództwo sił zbrojnych, prawo zwoływania i rozwiązywania Parlamentu, formalna sankcja i ogłaszanie ustaw, prawo pokoju i wojny, nominacji wielu urzędników, powoływania parów, prawo łaski i wiele innych. Król jest nietykalny i nieodpowiedzialny i może wykonywać prerogatywę w sposób dyskrecjonalny. Zasada konstytucyjna

brzmi, że "król nie może czynić źle" i za żadne swe działania nie może przed nikim odpowiadać. Tak jest w teorii, w praktyce zasada nieodpowiedzialności królewskiej doprowadziła do przeniesienia wykonywania prerogatywy na odpowiedzialnych ministrów tworzących gabinet (324). W rezultacie swoboda działania króla została zredukowana do minimum i przyjęło się, że królowie podpisują się pod decyzjami, których wcale sami nie podejmowali. Innymi słowy, król nie tylko nie może działać bez gabinetu, ale musi działać tak jak mu rząd radzi. Współpraca króla z gabinetem odbywała się tylko za pośrednictwem premiera (326). Utrzymała się jednak dawna, powstała w XVI w. rada królewska, Tajna Rada (Privy Council), z której niegdyś wyłonił się gabinet (324). Tajna Rada liczy aktualnie ok. 300 osób, należą do niej ministrowie wchodzący w skład gabinetu oraz dostojnicy, których król pragnie uhonorować. Funkcje Rady mają raczej formalny charakter, król w Radzie wydaje rozporządzenia (Orders in Council), obecnie w liczbie ok. 600 rocznie (462). W praktyce chodzi tu tylko o rodzaj rejestracji rozporządzeń ministrów, którzy sami biorą za nie odpowiedzialność parlamentarną. A zatem "Król w Radzie" - to nie król w otoczeniu 300 członków Tajnej Rady, ale król w towarzystwie 3 albo 4 doradców, będących członkami gabinetu, a ich udział ma charakter kontrasygnaty pod podpisem królewskim. Tajna Rada posiada uprawnienia sądowe, mianowicie ustawą z r. 1833 powołany został w jej łonie Komitet Sądowy jako najwyższy trybunał apelacyjny dla kolonii. Dziś liczne dominia uchyliły się od tej jurysdykcji (458). 461. Parlament. Izba Gmin. Ustalony w XIV w. podział Parlamentu na Izbę Gmin i Izbę Lordów oraz skład obu izb utrzymał się do początku XIX w. (174). Istniejący do r. 1832 system wyborczy nie był demokratyczny. Jak wiadomo, do Izby Gmin wchodziło z każdego hrabstwa po 2 posłów, powoływanych w drodze wyborów opartych na wysokim cenzusie majątkowym. Drugą liczniejszą grupę w Izbie Gmin tworzyli przedstawiciele miast, które posiadały na to przywileje. W ten sposób posłowie byli reprezentantami korporacji terytorialnych. Podmiotem reprezentacji były hrabstwa i miasta - a nie wyborcy. Co jeszcze ważniejsze, wybory w drodze głosowania należały faktycznie do rzadkości. Kandydatury były z góry uzgadniane spośród osób uzależnionych od landlordów (krewni, dzierżawcy) bądź spośród wielkiej burżuazji w miastach, i to tylko większych. Zgodnie zaś z zasadą, która formalnie istnieje po dziś dzień, że w razie niezgłoszenia drugiej pary kandydatów-oponentów, nie przeprowadzano w ogóle głosowania (unoposed election), wybory były fikcją. Od wieku XV do XVII liczba miast uprzywilejowanych stale wzrastała, ale już od końca XVII w. liczba ich nie została powiększona. Tak więc na początku XIX w. istniała taka sytuacja, że liczne wielkie miasta, rozbudowane w ciągu XVII czy XVIII w., nie wysyłały posłów do Parlamentu, a z przywileju tego korzystało wiele miast, które od XIV w. całkowicie podupadły lub przestały w ogóle istnieć. Były to tzw. zgniłe miasta (rotten borroughs). O wyborze posłów z takich "miast" decydowali landlordowie. W tych warunkach jedynie landlordowie i najbogatsza burżuazja wywierali decydujący wpływ na. skład Izby Gmin. Wobec presji radykalniejszych grup burżuazji, a później także i ruchu robotniczego, w XIX i XX w, podejmowano reformy wyborcze, które prowadziły do stopniowego wprowadzania

powszechnego prawa wyborczego, a tym samym do demokratyzacji Izby Gmin. Najważniejsze z nich miały miejsce w latach 1832 - 1867, 1884 -1885, 1918 -1928, 1948. Daty tych reform - to niejako słupy graniczne rozwoju demokracji angielskiej, w. rzeczywistości bowiem za każdą z nich szły inne reformy, przeprowadzane już przez nowe parlamenty o bardziej demokratycznym składzie. 1. Reforma tzw. Greya z r. 1832 odebrała przedstawicielstwo wielu „zgniłym miastom", a przyznała je innym większym miastom. Ujednoliciła ona następnie system wyborczy, zachowując jednak nadal wysoki cenzus majątkowy. Reforma ta osłabiła pozycję arystokracji ziemskiej i zapewniła przewagę wielkiej burżuazji. Liczba wyborców, która przed 11332 r. wynosiła 455 000, uległa znacznemu powiększeniu. Zamiast ok. 3% ludności obecnie miało prawo wyborcze ok. 5% ludności (630 000 wyborców). Katolicy uzyskali wreszcie prawa wyborcze w r. 1829, ale Żydzi dopiero w r. 1858. 2. Reforma tzw. Disraeliego z r. 1867 polegała głównie na dalszym obniżeniu wyborczego cenzusu majątkowego, na czym zyskała średnia burżuazja. Liczba wyborców po r. 1867 wzrosła 4 - krotnie, do liczby 2,5 mln. W 1872 r. wprowadzono głosowanie tajne. 3. Reforma tzw. Gladstone'a z lat 1884-1885 zerwała wreszcie z tradycyjną zasadą, że prawo wyborcze jest przywilejem hrabstw i określonych miast, a przyjęła demokratyczną zasadę, że prawo to jest prawem podmiotowym obywateli. Odtąd dopiero Izba Gmin przestała b być reprezentacją korporacji terytorialnych - podmiotem prawa wyborczego stał się obywatel. W związku z tym wprowadzono okręgi wyborcze w zasadzie równe i z reguły jednomandatowe. Liczba ich wynosi obecnie ponad 600. Obniżono znacznie cenzus majątkowy, który nadal jednak się utrzymał. W efekcie liczba wyborców w pierwszych wyborach po reformie w r. 1885 uległa podwojeniu. W r. 1911 kadencja Izby Gmin, ustalona w r. 1716 na lat 7 (319), skrócona została do lat 5. 4. Dopiero reforma tzw. Lloyd George'a z r. 191ł1 wprowadziła demokratyczny system wyborów powszechnych, tajnych i bezpośrednich - ale nie równych. Ustaliła granicę wieku dla czynnego prawa wyborczego na lat 21. Przyznała również prawo wyborcze kobietom, lecz powyżej 30 roku życia. 5. Tę dyskryminację kobiet usunęła dopiero reforma z r. 1928, która przyznała kobietom równe prawa z mężczyznami. Zasada nierówności wyrażała się w tym, że wybory były pluralne. Uniwersytety tworzyły własne okręgi wyborcze. Istniała możliwość, iż ten sam wyborca składał 3 głosy, jeden w miejscu zamieszkania, drugi w miejscu, w którym znajdowało się jego własne przedsiębiorstwo, a trzeci w uniwersytecie, na którym studiował. W londyńskiej City na 7 000 mieszkańców było 55 000 wyborców. System pluralny został zniesiony dopiero w r. 1948. Zasadę równości wyborów naruszała i narusza nadal w pewnym stopniu nierówność okręgów wyborczych (jeden okręg liczył np. 25 000 wyborców, inny 11400), a także system jednomandatowy, przy którym do uzyskania a mandatu wystarczy względna większość głosów. Prowadzić to mogło do tego, że partia, która w skali krajowej uzyskała najwięcej głosów, nie uzyskiwała większości mandatów w Izbie Gmin. Tak np. w r. 1951 większość mandatów uzyskała partia konserwatywna, mimo że liczba głosów oddanych na Partię Pracy była wyższa. Podobnym uchybieniom zapobiega częściowo w innych krajach system proporcjonalny - przy okręgach wyborczych wielomandatowych (509) albo przy okręgach jednomandatowych - system dwukrotnego głosowania (508). Liczba posłów do Izby Gmin z 464 w r. 1603 wzrosła w

XIX i XX w. Do ok. 630. 462. Parlament. Izba Lordów. Izba Lordów zachowała swój arystokratyczny charakter, ale na skutek stałego uzupełniania jej składu dominuje w niej dzisiaj nie ziemska, lecz finansowa arystokracja. Przewodnictwo w Izbie Lordów nadal sprawuje lord kanclerz. Trzon Izby Lordów stanowią nadal dziedziczni parowie (174), powoływani przez króla i lordowie duchowni (26 biskupów). Liczba parów, która w początku XIX w. wynosiła ok. 250, osiągnęła w r. 1967 liczbę ponad 1000. Wśród nich jest blisko 900 parów dziedzicznych : ok. 300 książąt, markizów, hrabiów i wicehrabiów oraz ponad 500 baronów. Ta szumnie utytułowana arystokracja parów zatraciła stopniowo cechy ziemskiej arystokracji feudalnej. Zaledwie 145 parów posiada parostwa sprzed XIX w.; w XIX i XX w. parostwo przyznawano obficie tworzącej się arystokracji finansowej. Obecnie więcej niż połowa liczby parów dziedzicznych wywodzi się z nominacji dokonanych już w XX w. Odrębną grupę w Izbie Lordów tworzyli od r.1707 parowie Szkocji i od r. 1800 Irlandii. Do parów nie dziedzicznych należy również aktualnie 9 parów sądowych, lordów mianowanych dożywotnio dla wykonywania sądownictwa należącego do Izby Lordów (465). Poważniejszy krok w kierunku demokratyzacji Izby Lordów został podjęty dopiero w r. 1958 przez szersze stosowanie nominacji dożywotnich oraz przez dopuszczenie do parostwa kobiet. Izba Lordów była zawsze konserwatywna. Skoro zaś pierwotnie miała stanowisko równorzędne z Izbą Gmin, to rzecz zrozumiała, że Izba Gmin prowadziła walkę o ograniczenie uprawnień Izby Lordów. Najważniejszym jej efektem było uchwalenie w r. 1911 tzw. Parliament Act. W stosunku do projektu ustaw, z wyjątkiem ustaw o charakterze finansowym, Izba Lordów zachowała prawo wnoszenia poprawek w dyskusji nad projektami i uzyskała jedynie weto zawieszające; mogła mianowicie sprzeciwiać się uchwaleniu ustawy przedstawionej przez Izbę Gmin na 3 sesjach, i to w okresie 2 lat. Izba Gmin mogła po upływie tych terminów wprowadzić projekt jako ustawę mimo opozycji Izby Lordów. To weto zawieszające Izby Lordów ulegnie dalszemu osłabieniu w r. 1949. Odtąd mianowicie Izba Lordów będzie mogła skutecznie podtrzymywać swe weto tylko na dwóch kolejnych sesjach i tylko w ciągu jednego roku. Natomiast w stosunku do projektów ustaw o charakterze finansowym (money bill) Izba Lordów zachowała jedynie prawo proponowania poprawek, nie przysługuje jej jednak prawo weta zawieszającego. Ograniczeniu uległy też tradycyjne uprawnienia sądowe Izby Lordów. Prawo sądzenia przez nią urzędnika postawionego w stan oskarżenia przez Izbę Gmin (impeachment) wyszło z użycia. Parom przysługiwał od średniowiecza przywilej podlegania sądowi parów , tj. Izby Lordów. Przywilej ten zostanie zniesiony dopiero w r. 1948. Izba Lordów stanowi jednak nadal trybunał apelacyjny najwyższej instancji. W trybunale tym zasiadali od XIX w. powoływani specjalnie w tym celu wyżej wspomniani nie dziedziczni lordowie sądowi (Law Lords) pier- wotnie w liczbie 4, aktualnie 9 (465). Stwierdzić więc można, że Izba Lordów już w r. 1911 straciła rzeczywistą władzę. Gdy Izba Lordów wypowiedziała się pewnego razu przeciw polityce gabinetu Lloyd George'a, oświadczył on wręcz, "że przykro mu osobiście, że dostojni lordowie są innego zdania niż rząd, lecz na politykę rządu nie ma to żadnego wpływu". Od r. 1911 władzę ustawodawczą posiada faktycznie wyłącznie Izba Gmin. Wyrazem nikłej roli politycznej lordów jest to, że na posiedzenia Izby Lordów po

II wojnie światowej przybywało ich przeciętnie ok. 200 - zamiast 1000. Niemniej jednak Izba Lordów cieszyła się zawsze dużym szacunkiem w społeczeństwie angielskim, a dyskusje przez nią prowadzone nad projektami ustaw bywały bardzo owocne. Tak np. w latach 1946 -1947 Izba Lordów wniosła 1200 poprawek do ustaw uchwalonych przez Izbę Gmin, a z tych Izba Gmin, która miała prawo z nimi się nie liczyć, odrzuciła zaledwie 57. Władza "króla w Parlamencie" (King in Parliament) pozostała teorią. Król zaniechał korzystania z prawa odmawiania sankcji dla ustaw uchwalonych przez Parlament (326). Izbie Lordów pozostało bardzo ograniczone weto zawieszające, a panem sytuacji w Parlamencie została sama Izba Gmin, ale i jej rola zacznie maleć. Wyrazem osłabienia władzy ustawodawczej Parlamentu była praktyka delegowania przez Parlament prawa wydawania aktów normatywnych organom władzy wykonawczej. Akty te, wydawane w formie ordonansów w Tajnej Radzie (Orders in Council) (460), miały moc ustaw równorzędnych w stosunku do ustaw Parlamentu. Odgrywały one rolę podobną jak rozporządzenia z mocą ustawy czy dekrety prezydenta w innych państwach (406, 516). 463. Rząd. Gabinet. W XVIII w. wykształciła się zwyczajowo w W.Brytanii instytucja gabinetu, który nie pokrywa się z pojęciem rządu i po swym wydzieleniu się z Tajnej Rady tworzył zespół ministrów, działający pod przewodnictwem premiera (324). Wykształciła się również praktyka rządów parlamentarnych, oparta na solidarnej odpowiedzialności politycznej gabinetu wobec Parlamentu (325). Król powoływał na premiera leadera partii mającej większość, a ten dobierał sam do swego gabinetu ministrów, których nominował król (326). System ten utrzymał się po dzień dzisiejszy. Jeżeli chodzi o strukturę rządu i w ogóle organizację zarządu centralnego, to już w I połowie XIX w. ujawniły się duże różnice między Anglią a innymi krajami. W państwach tych, często w nawiązaniu do urządzeń z czasów monarchii absolutnej, dokonał się wyraźny podział na resorty ministerialne, ministerstwa kierowane przez odpowiedzialnych ministrów. Ministrowie ci byli zazwyczaj równorzędnymi członkami Rady Ministrów, tworzącej identyfikowane z rządem kolegium pod przewodnictwem premiera. Natomiast w Anglii przez rząd w najszerszym znaczeniu rozumie się cały aparat administracji państwowej, w skład którego wchodzą premier, ministrowie i wszyscy urzędnicy państwowi z woźnymi i gońcami włącznie. Jednak przez rząd w węższym znaczeniu rozumie się ciało obejmujące jedynie premiera i ministrów. Ministrami zaś są tylko ci urzędnicy korony, którzy mają charakter polityczny i ponoszą solidarną odpowiedzialność parlamentarną - niezależnie od tego, czy zasiadają w gabinecie, czy też nie. W przeciwieństwie do ministrów gabinetowych i nie gabinetowych wszyscy inni urzędnicy tworzą zespół "służby cywilnej" (Civil Service) opartej na określonej hierarchii i politycznie nieodpowiedzialnej. W Anglii jeszcze w początku XIX w. organizacja zarządu centralnego była bardzo niejednolita. Obok dygnitarzy z czasów feudalnych, jak Lord Kanclerz, Lord Prezydent Tajnej Rady, Lord Strażnik Tajnej Pieczęci czy Kanclerz Exchequeru, od XVI w. funkcje ministerialne pełnili dwaj Sekretarze Stanu, którzy dzielili się kompetencjami wedle kryterium geograficznego (departament północny i południowy) (292). Po r. 1782 liczba

Sekretarzy wzrosła, z tym że każdy z nich miał sobie powierzony urząd (Office). Wydzielono więc Home Office (sprawy wewnętrzne i policyjne), Foreign Office (sprawy zagraniczne), War Office (wojna), Colonial Office (kolonie) i in. W miarę rozbudowy zarządu centralnego od XVII w. powstawały obok urzędów nazywanych office inne centralne, pierwotnie kolegialne urzędy - boards (np. Board of Trade - ministerstwo handlu czy Board of Treasury - ministerstwo skarbu), z dygnitarzami o różnych tytułach na czele. Wreszcie w XX w. pojawiły się ministerstwa (ministry) z ministrami na czele. Można więc powiedzieć, że ogólnemu pojęciu ministerstw w W.Brytanii odpowiadają urzędy centralne z tytułami: office, board albo ministry. W w. XIX wykształciło się w W.Brytanii istotne rozróżnienie między rządem a gabinetem. Mianem rządu określa się wszystkich powołanych przez króla albo premiera ministrów aktualnie w liczbie ok. 100 - natomiast gabinet stanowi właściwy kolegialny organ rządowy, do którego wchodzą tylko niektórzy ministrowie - aktualnie w liczbie ok. 20. Osobliwością angielską jest następnie struktura hierarchiczna rządu. Ujawnia się to przede wszystkim w tym, że gabinet stanowi niejako jego nadbudowę i w konsekwencji wewnątrz rządu istnieje hierarchiczne podporządkowanie jednych ministrów drugim, w szczególności ministrów "młodszych" ministrom "właściwym" Tylko niektórych powołuje król. W skład rządu wchodzili ministrowie, wśród których wyróżnić należy następujące kategorie: 1. Ministrowie właściwi (senior ministers), wyżej omówieni, stojący na czele określonych resortów. 2. Ministrowie młodsi (junior ministers) w liczbie 40 - 60. Należą tu przede wszystkim tzw. Sekretarze parlamentarni, którzy zapewniają łączność między ministrem a Parlamentem. W zasadzie bowiem każdy właściwy minister musi należeć do jednej z izb, a reprezentowany być musi w obu izbach. Wobec tego w drugiej izbie, tej, do której sam nie należy, reprezentuje go zazwyczaj sekretarz parlamentarny. 3. Później, a częściej właściwie po II wojnie światowej, powoływani byli ministrowie stanu, zwykle dla spraw międzyministerialnych, oraz także ministrowie bez teki, których należy odróżnić od ministrów stanu. Właściwym organem rządowym pracującym kolegialnie był więc gabinet, liczący kilkunastu ministrów, powołanych doń oraz do Tajnej i Rady przez monarchę. Utarło się zwyczajowo, że powoływano do gabinetu ministrów najważniejszych. Premier przyjmował godność I Lorda Skarbu, a ponieważ sam resortem tym się nie zajmował, funkcje ministra skarbu reprezentował w gabinecie Kanclerz Exchequeru. Z reguły w gabinecie zasiadali też Lord Kanclerz (który był równocześnie speakerem w Izbie Lordów), Lord Prezydent Rady Prywatnej, Sekretarze Stanu dla spraw zagranicznych, spraw wewnętrznych, wojny itd. Rząd nigdy nie zbierał się w komplecie wszystkich ministrów. Ministrowie nie należący do gabinetu mogli być powoływani na jego posiedzenia w sprawach dotyczących ich resortu. Ministrowie - członkowie gabinetu wchodzili z nominacji królewskiej również w skład Tajnej Rady (460). Praktyka konstytucyjna wiodła ku wzrostowi w gabinecie autorytetu samego premiera, który pierwotnie był tylko pierwszym między równymi (primus inter pares). Wszyscy ministrowie, nie tylko ministrowie gabinetowi, byli wraz z nam solidarnie odpowiedzialni.

464. Rozwój rządów parlamentarnych. Angielskie rządy parlamentarne, jako system kontroli sprawowanej przez władzę ustawodawczą nad wykonawczą, uchodziły często za wzór najlepiej odpowiadający demokracji burżuazyjnej. Pamiętać jednak trzeba o tym, że rządy parla- mentarne rozwinęły się w W.Brytanii w odmienny sposób niż w krajach kontynentalnych. Wynikało to przede wszystkim z tego, że angielski ustrój polityczny opierał się na dwóch partiach. Zapewniało to trwałość gabinetom, które mogły liczyć na poparcie Parlamentu, przynajmniej na okres kadencji parlamentarnej (326), zapewniało więc przewagę władzy wykonawczej. W przeciwieństwie do tego, w państwach o systemie wielopartyjnym rządy opierać się mogły jedynie na zmiennych koalicjach poszczególnych partii. Prowadziło to, jak to widzieliśmy na przykładzie francuskiej III Republiki, do częstych kryzysów rządowych i do supremacji władzy ustawodawczej nad wykonawczą (405). Jeżeli w Anglii było inaczej i Parlament nie uzyskał ostatecznie przewagi nad rządem, to jednak nie należy się łudzić, jakoby konstytucja angielska realizowała zasadę równowagi władz. Teoretycznie równowagę taką zapewniały: z jednej strony prawo Parlamentu do usunięcia rządu przez uchwalenie wotum nieufności, z drugiej strony prawo rządu do rozwiązania Izby i odwołania się w ten sposób do woli wyborców. Usunięcie rządu przez uchwalenie wotum nieufności miało w Anglii zastosowanie ostatni raz w r. 1895. W praktyce, przy systemie dwóch partii, ta partia, która miała bezwzględną większość, uzyskiwała władzę nieograniczoną, którą sprawował jej przywódca jako premier rządu. System taki odpowiadał interesom klas panujących, jako że system dwupartyjny był tu wyrazem kompromisu burżuazji z arystokracją (459). Istotę ewolucji konstytucji angielskiej stanowiło stopniowe ograniczanie prerogatywy królewskiej. Władzę przejął faktycznie od króla najpierw Parlament, który wykonywał ją przez ministrów przed nim odpowiedzialnych. W dalszym rozwoju sam gabinet skoncentrował w swym ręku prawie całą władzę. Role się odwróciły, Parlament stał się narzędziem władzy gabinetu. Rzecz znamienna, że obrady Izby Gmin toczyły się w XX w. już niemal wyłącznie dookoła wniosków rządowych. Nie bez słuszności zaczęto mówić o wytworzeniu się dyktatury gabinetu i jego premiera. Nominalnie władza skupia się w ręku monarchy, on panuje "z łaski bożej", mianuje premiera, a ministrowie są jego sługami. Władza ta mieści się jednak w ramach królewskiej prerogatywy, której zakres ograniczony został przez suwerenny Parlament. Faktycznie władzę w państwie sprawuje nie król, nie on rządzi, ale nie rządzi również Parlament, lecz premier. Premier nie jest już faktycznie ani wybierany przez Parlament, ani dowolnie nominowany przez króla, lecz wybierany przez lud. Król nie mianuje bowiem premiera wedle swojego uznania, lecz już od XVIII wieku ustala się praktyka, że mianuje nim osobę zdolną do skupienia większości parlamentarnej. Od czasu gdy ustalanie kandydatur poselskich stało się monopolem partii, wyborcy brytyjscy, głosując na. Daną partię i jej leadera, są świadomi tego, że wybierają premiera. Pozycja jego przypomina więc pozycję wybieranego przez lud prezydenta Stanów zjednoczonych. Pewną przeciwwagę wobec rządzącej partii, jej gabinetu i premiera daj 2 gwarancje konstytucyjne, chroniące wolność jednostki i nietykalność poselską. Partia opozycyjna nie tylko

jest zabezpieczona przed jakimikolwiek prześladowaniami, lecz stała się ważnym elementem życia politycznego Anglii. Opozycja jest w każdej chwili gotowa do przejęcia władzy i obsadzenia własnego rządu ("gabinet cieni"). Leader opozycji JKMości pobiera uposażenie w wysokości połowy tego, co otrzymuje jego kolega leader drugiej partii, będący aktualnie u władzy jako premier. Co ważniejsze, partia będąca aktualnie u władzy zabiegać będzie o jej utrzymanie i w obawie o utratę większości parlamentarnej w następnych wyborach nieraz przeprowadzać będzie reformy postulowane przez apozycję. W ten sposób konstytucja angielska zdołała pogodzić instytucję monarchii "z łaski bożej" z demokratyczną zasadą suwerenności ludu przez powierzenie rzeczywistej władzy osobie przez lud wybranej - w państwie, w którym król panuje i skupia w swych ręku teoretycznie ogromną władzę, działając jako "król w Parlamencie" i jako "król w Radzie", a w którym w praktyce rządzi premier, leader partii większościowej. Inna rzecz, że konstytucja, przy panującym systemie dwupartyjnym i braku możliwości rozwoju właściwych partii robotniczych, gwarantuje w ten sposób przewagę w państwie panującej klasie kapitalistów. 465. Sądownictwo. Sądownictwo angielskie miało w początku XIX w. wiele archaicznych, średniowiecznych cech. Jedynie angielskie ławy przysięgłych (180) jako odpowiadające postulatom demokracji burżuazyjnej były szeroko recypowane w innych krajach (367). Utrzymają się one też w Anglii w sprawach karnych, rzadziej w sprawach cywilnych. Ideałom burżuazyjnym odpowiadała również wysoko w Anglii postawiona zasada niezawisłości sędziów (321), a także instytucja sędziów pokoju. Cały nadmiernie skomplikowany średniowieczny system sądownictwa (179) został gruntownie zreformowany w latach 1873 i 1875. Zespolono wszystkie sądy najwyższe - m. in. Sąd śawy Królewskiej, Sąd Spraw Pospolitych, Sąd Exchequeru oraz Sąd Kanclerski w ramach jednego Sądu Najwyższego w Londynie (Supreme Court). Instancją rewizyjną pozostała Izba Lordów - w rzeczywistości lordowie sądowi (462) - oraz w ograniczanym zakresie Komitet Sądowy Tajnej Rady (460). Równocześnie zniesiono różnice między sądami stosującymi common law a sądami orzekającymi na podstawie equity (181). Te same sądy mogły odtąd sądzić zarówno według common law, jak i według equity (467). Na niższym szczeblu stworzono już w r. 1846 sieć sądów w hrabstwach (County Courts). Na najniższym szczeblu działały sądy pokoju (Justices of the Peace), sprawowane bezpłatnie przez miejscowych notabli, który rozstrzygali do 90% spraw karnych i rozwijali szeroką działalność w drobniejszych sprawach cywilnych. Do osobliwości sądownictwa angielskiego należą m. in.: 1. Brak właściwego ministerstwa sprawiedliwości. Funkcje sprawowane w innych krajach przez ministrów sprawiedliwości rozdzielone są tu między kilku ministrów. 2. Bardzo nieliczna kadra sędziów zawodowych. W Anglii i Walii liczba ich nie przekracza 200 - we wszystkich sądach. Są oni otoczeni wielkim respektem i nadzwyczaj wysoko uposażeni. Rekrutują się spośród doświadczonych adwokatów. Ogromną większość spraw załatwiają więc bezpłatnie sędziowie pokoju, którzy nie są prawnikami. Liczba ich wynosi kilkanaście tysięcy. Doradcami ich w kwestiach prawnych są sekretarze. , 3. Brak w procesie karnym instytucji oskarżyciela publicznego

prokuratora. Oskarżenie w imieniu poszkodowanego lub na zlecenie władzy mogą wnosić adwokaci, ci sami, którzy w innych procesach występują jako obrońcy. Kompetencja sądów angielskich była i jest bardzo szeroka. Nie powstało tu odrębne sądownictwo administracyjne, natomiast sądy utrzymały daleko idące prawa w zakresie kontroli administracji i rozstrzygania sporów między organami władzy oraz między obywatelami a organami władzy. Mogą mianowicie badać zgodność z prawem decyzji oraz zarządzeń władz administracyjnych i uchylać je w razie stwierdzenia ich niezgodności z prawem. Mogą skazywać urzędnika na karę, jeżeli uznają, że działał on w złej wierze (522, 529). 468. Zarząd terytorialny. Samorząd. Administracja lokalna od średniowiecza opierała się na samorządzie, tj. nie na państwowym aparacie urzędniczym, lecz na organach reprezentujących miejscowe społeczeństwo i działających bezpłatnie {177, 178). Idea samorządu odpowiadała postulatom demokracji burżuazyjnej, gdyż widziano w nim drogę do ukrócenia samowoli, centralistycznej i biurokratycznej administracji, jaka wykształciła się w monarchii absolutnej. Dlatego też w XIX w. w różnych państwach odwoływano się do wzorów samorządu angielskiego (518). A przecież cały system angielskiego zarządu terytorialnego był w v pierwszej połowie XIX w, wielce zacofany i nie odpowiadał potrzebom nowożytnego państwa. Administracja była niefachowa; brak było kompetentnych urzędników, elementów biurokratycznych, które w innych krajach, jak np. we Francji lub w Prusach, wykształciły się w XVII czy XVIII w. W dodatku samorząd angielski był niedemokratyczny, we wsiach (parafiach) rządzili proboszczowie i właściciele ziemscy, w hrabstwach cała prawie administracja znajdowała się w rękach sędziów pokoju. Byli oni wprawdzie nominowani, lecz musieli pochodzić z danego hrabstwa. Ponieważ funkcje swe pełnili honorowo, byli od władzy państwowej mało lub zupełnie niezależni i reprezentowali klasę najzamożniejszą miejscowej szlachty. Podobnie i samorząd miejski zapewniał rządy w mieście najbogatszym mieszczanom. Pierwszym naruszeniem tego archaicznego systemu było wydanie, w ślad za reformą wyborczą z r. 1832, ustawy reformującej samorząd miejski, która wprowadziła demokratyczne, obieralne organa miejskie (rady miejskie). Dopiero w r. 1888, w ślad za reformą wyborczą z r. 1884, zreformowano gruntownie samorząd hrabstw, pozbawiono sędziów pokoju, którzy nadal rekrutowali się głównie z ziemiaństwa, władzy administracyjnej i przekazano ją wybieralnym radom hrabstwa. Zreformowano też podział na hrabstwa datujący się od XII w., przez wprowadzenie tzw. hrabstw administracyjnych, których granice nie pokrywały się z dawnymi hrabstwami. Podział na dawne hrabstwa utrzymał znaczenie tylko przy wyborach parlamentarnych (okręgi wyborcze) i. przy sprawach sądowych (okręgi sądowe). Liczba nowych hrabstw w Anglii wraz z Walią wynosiła 52. Istotne znaczenie miało następnie wprowadzenie w r. 1871 odrębnego ministerstwa - urzędu do spraw samorządu (Local Government Board) dla ujednolicenia i kontroli działalności samorządu. Znamienne dla decentralizacji administracji angielskiej pozostało to, że w kraju tym nie powstała w ogóle hierarchia urzędów i urzędników administracji ogólnej, tak jak miało to miejsce w innych państwach (518). Na różnych szczeblach, w

hrabstwach, miastach, okręgach wiejskich i parafiach działały samorządowe organa kolegialne, rady, które zajmowały się powierzanymi im dziedzinami administracji i które odpowiedzialne były za swoją działalność tylko przed wyborcami, w razie zaś naruszenia prawa - przed sądami powszechnymi. Urzędnicy lokalni mieli w stosunku do organów samorządowych charakter doradczy i byli im podporządkowani. Ustrój angielski stanowi więc przykład decentralizacji administracji - w przeciwieństwie do istniejącej we Francji przewagi centralizmu (368). W XX w. jednak, w miarę rozszerzania się agend państwa, w zarządzie lokalnym również i w W.Brytanii zaczęła wzrastać rola administracji biurokratycznej i centralistycznej kosztem samorządu lokalnego. IV. ROZWÓJ ANGIELSKIEGO SYSTEMU PRAWNEGO 467. Charakterystyka angielskiego systemu prawnego. Już w średniowieczu wykształcił się w Anglii specyficzny, odmienny niż w krajach kontynentalnych, dwuwarstwowy system prawa, rozwijającego się na podstawie precedensów, a oparty na tzw. common law (prawie powszechnym) i na normach słuszności (equity) (181). System ten oparł się w XVI wieku wpływom prawa rzymskiego i przetrwał przez wiek XIX po dzień dzisiejszy. Niemniej jednak tendencje kodyfikacyjne XIX w. i nieuchronny rozwój ustawodawstwa wywierały niemały wpływ na przekształcenie się również i angielskiego systemu prawnego. Zmiany te prowadziły nie tyle do zbliżenia systemów angielskiego i kontynentalnego, ile raczej do uwypuklenia różnic między obu systemami. System common law wydaje się prawnikowi wykształconemu na pojęciach prawnych prawa rzymskiego zupełnie niezrozumiały. Trudno mu zrozumieć, w jaki sposób w nowożytnym społeczeństwie działać mogą sądy, które stosują prawo nieskodyfikowane. W dodatku upraszcza on sobie fałszywie pogląd na prawo angielskie. Traktuje je po prostu jako rodzaj prawa zwyczajowego albo też widzi podstawową różnicę między systemem angielskim a kontynentalnym jedynie w odmiennej teorii źródeł prawa, tzn. w tym, że w tworzeniu prawa w Anglii precedens sądowy odgrywa większą rolę niż ustawa, a orzecznictwo większe, niż prawo stanowione. W rze- czywistości różnice są tu jeszcze głębsze i sięgają do samej struktury prawa i jego podstawowych pojęć. W w. XV w Anglii, obok podstawowego precedensowego prawa common law, pod wpływem sądu kanclerskiego rozwijać się zaczęły w konkurencji do common-law normy prawa słuszności (equity). Normy te miały przede wszystkim na względzie potrzeby uproszczenia sztywnej procedury stosowanej przez common law Na tych podstawach ukształtował się dwuwarstwowy system prawny, znajdujący swój wyraz również w dualizmie hierarchii sądowej, w istnieniu odrębnych sądów common law z "sądami westminsterskimi" na czele i Sądu Kanclerskiego, stosującego equity (179). Głęboką zmianę wprowadziły tu reformy sądowe z lat 1873 -1875 przez zniesienie dualizmu hierarchii sądowej (465). Nie pociągały jednak za sobą zniesienia dwuwarstwowości prawa. 1. Dla prawnika anglosaskiego podział prawa na dwie gałęzie common law i equity ma znaczenie podstawowe, a prawnicy w tym kraju dzielą się na dwie grupy "common lawyers" i "equity lawyers".

W pewnym sensie odpowiednikiem takiego podziału może być np. na innych kryteriach oparty podział, występujący w krajach kontynentalnych - na cywilistów i penalistów. Różnic między tymi warstwami prawa nie można określić przez wskazanie na to, które dziedziny prawa reguluje common law, a które system equity, czego domagać by się chciał prawnik ze szkoły prawa rzymskiego. Anglicy nie znają bowiem podziału prawda na takie rzeczowe działy, jak prawnicy kontynentalni. W Anglii o podziale prawa na działy decyduje nie materialna treść prawa, lecz procedura sądowa. Rozwój historyczny, po prostu praktyka, doprowadziły do tego, że jedne sprawy zaczęły podlegać sądom common ław, inne Sądowi Kanclerskiemu. Dziś (po latach 1873 - 1875) nie ma odrębnych sądów dla różnych spraw, ale te same sądy stosują procedurę albo common law, albo equity - zgodnie z ustaloną dawno praktyką. Można wskazać co najwyżej przykładowo dla ogólnej orientacji, że common law obejmuje w przybliżeniu całe prawo karne, prawo zobowiązań, a equity sprawy spółek handlowych, sprawy spadkowe itd. 2. Wyjaśniliśmy już raz, że common law nie jest prawem zwyczajowym w znaczeniu powszechnie w historii prawa przyjmowanym. System ten został stworzony w średniowieczu przez sądy kró- lewskie jako jednolite prawo, w przeciwstawieniu do partykularnych praw zwyczajowych. Normę prawną tworzy nie tyle ustawa, ile orzecznictwo - precedens sądowy (197). Wprawdzie w Anglii od średniowiecza głosi się teorię, że sędzia w swym rozstrzygnięciu powinien stosować zwyczaj utrzymujący się od niepamiętnych czasów, w praktyce jednak orzecznictwo od początku oderwało się od tradycyjnych praw zwyczajowych i sędziowie kształtowali common law, kierując się raczej względami racjonalnymi niż tradycją. Waga precedensu wzrastała z upływem wieków. O ile pierwotnie precedens tworzył tylko dyrektywę dla sędziego, o tyle urósł on w XIX w. do rzędu normy wiążącej. Dotyczy to jednak tylko wyroków wydanych przez Izbę Lordów oraz przez Sąd Najwyższy. 3. W systemie prawa angielskiego, w którym orzecznictwo odgry- wa decydującą rolę, a zadaniem sędziego jest nie tylko stosowanie prawa, lecz również wyłonienie normy prawnej, podstawowe znaczenie mają praktyka sądowa i procedura. Sędzia uczył się swego zawodu nie na uniwersytetach, lecz w szkołach praktycznych Inns i po dzień dzisiejszy większość praktyków angielskich, sędziów i adwokatów, nie ma wyższego wykształcenia typu uniwersyteckiego, którego potrzeby nie odczuwają. W dodatku, co brzmi paradoksalnie, na angielskich wydziałach prawa do XVIII w. nauczano wyłącznie prawa rzymskiego, a więc prawa, którego praktyka sądowa angielska w ogóle nie recypowała. Nauka prawa kanonicznego została zniesiona w dobie Reformacji. Prawo angielskie stało się przedmiotem nauczania w Oksfordzie dopiero od r. 1758, a w Cambridge od r. 1800. 4. Tak więc podstawowym źródłem poznania prawa sądowego angielskiego pozostały zbiory wyroków sądowych, publikowane w wydawnictwach, tzw. Reports, które od r. 1536 weszły na miejsce średniowiecznych Year Books (182). Obok tych zbiorów wielkim autorytetem cieszyły się prace niektórych praktyków angielskich, komentujące prawo angielskie. Do nich należą traktat Edwarda Coke'a z początku XVII w. i klasyczna praca Williama Blackstone'a z r. 1765. Wielu tych prac prywatnych używa się po dziś w sądach angielskich jako Books of Authority i traktuje jako źródła prawa. Dopiero wiek XIX ugruntuje poważniejsze miejsce również i ustawie jako

źródłu prawotwórczemu. 468. Common law a ustawodawstwo i kodyfikacja prawa. Wiek XIX przyniósł Anglii wraz z szerzeniem się idei demokratycznych również i wielki rozwój ustawodawstwa. Anglia nie podjęła jednak żadnej kodyfikacji wedle wzorów kontynentalnych, mimo że idea taka miała gorli- wych zwolenników. Można przyjąć, że na przeszkodzie zrealizowaniu kodyfikacji stała specyficzna struktura prawa angielskiego i inne niż na kontynencie pojęcia prawne. Dotyczy to samego pojęcia normy prawnej. Norma prawna (legal rule) w Anglii ma inny sens niż na kontynencie. W systemie angielskiego prawa precedensowego norma prawna nie ma bowiem charakteru normy ogólnej, lecz ma charakter praktyczny i dotyczy jednej tylko rozpatrywanej sprawy, jednego bezpośredniego rozstrzygnięcia. Natomiast norma prawna na kontynencie ma charakter ogólnej reguły postępowania, opartej na jakichś generalnych za łożeniach doktrynalnych. W oczach prawnika kontynentalnego legal rule jest nie normą prawną, lecz zwykłym rozstrzygnięciem jednej konkretnej sprawy, prostym zastosowaniem obowiązującej normy prawnej. Stąd cały system norm common law skłonny jest on oceniać jako kazuistykę. Natomiast dla. Anglika norma prawna w sensie kontynentalnym nie przedstawia się jako legal rule, lecz jako zasada prawna mająca raczej charakter przepisu moralnego niż normy - legal rule. Dlatego też prawnikowi angielskiemu sformułowania ustawowe norm ogólnych nie wydają się dostatecznie konkretne. Rzecz ciekawa, że sądy angielskie nawet w tych dziedzinach, które są unormowane ustawowo, nie lubią się powoływać na ustawę. Skoro tylko powstanie Precedens wskutek tego, że przepis ustawy został już raz zastosowany przez sąd, inne sądy będą w następstwie powoływały się nie na ustawę, lecz na ten właśnie precedens. Kodyfikacje wpłynęły na kontynencie na rozwój specyficznego podziału dziedzin prawa, który wywodził się z pojęć prawa rzymskiego. W ślad za rozróżnieniem - zgodnie z prawem rzymskim prawa publicznego od prywatnego wyodrębniły się wyraźnie takie dziedziny prawa, jak prawo cywilne, państwowe, administracyjne, karne, procesowe itp, i w ramach tych podziałów podejmowano prace kodyfikacyjne (373). Tymczasem struktura prawa angielskiego jest całkiem odmienna. Dominuje w niej podział na common law i equity, natomiast obcy jest prawu angielskiemu nawet podział na prawo publiczne i pry- watne, nie ma jasnego wyodrębnienia prawa karnego czy prawa administracyjnego od prawa cywilnego. Istnieje .jedno ogólne prawo, które w porównaniu z kontynentalnym ma raczej charakter prawa publicznego. Z tego prawa wyrosła również sama konstytucja angielska, która tak jak całość common law nie uległa kodyfikacji w formie spisanej ustawy konstytucyjnej (328). Reguły common law mogą być tak samo jak konstytucja zmieniane przez zwykłą ustawę. Teoretycznie jednak ustawa (statute) powinna jedynie uzupełniać i korygować prawo precedensowe. Od początku XIX wieku wydano dużo ustaw, które realizowały ten cel. W latach trzydziestych XIX w. przeprowadzono doniosłe reformy procedury sądowej. Obficie działało ustawodawstwo na terenie prawa karnego i procedury karnej, które w systemie common law zachowywały znacznie dłużej j niż kra je zachodnioeuropejskie charakter archaiczny; szeroko rozwinęło się ustawodawstwo socjalne. W r. 1878 prawo

angielskie znało jeszcze 200 przestępstw zagrożonych karą śmierci. W r. 1819 zniesiono dopiero formalnie pojedynek sądowy, w r. 1835 instytucję współprzysiężników i w tymże dopiero roku przyznano formalnie obwinionemu prawo do obrony. W XIX w. cały tradycyjny system prawa znalazł się w W.Brytanii w obliczu zalewu ustawodawstwa zrodzonego pod działaniem wymogów życia. Doszło do tego, że - wbrew panującym wyobrażeniom - prawo stanowione, mimo braku kodeksów, odgrywa obecnie w Anglii bardzo poważną rolę. Ustawodawstwo to jest dziełem nie tylko suwerennego Parlamentu, widzieliśmy bowiem, że od czasów I wojny światowej znalazło ono również wyraz w formie szeroko wydawanych ordonansów Tajnej Rady (Orders in Council) (460). W drugiej połowie XIX w. powstawały liczne tzw. Consolidation Acts, ustawy porządkujące niektóre szersze dziedziny prawa. W okresie 1870 -1934 wydano takich ustaw 109. ozdział XXX STANY ZJEDNOCZONE AMERYKI W XIX I XX W. I RYS HISTORYCZNY 469. Stosunki gospodarcze i społeczne. W rozdziale 22 omówiliśmy powstanie Stanów Zjednoczonych, ich konstytucję z r. 1787 i jej ogólne znaczenie dla dziejów konstytucjonalizmu światowego. Konstytucja ta, uzupełniona nielicznymi nowelami, utrzymuje się w mocy po dzień dzi- siejszy. W czasie jej powstania Stany Zjednoczone liczyły 13 stanów; obejmowały one tylko wschodnie wybrzeża środkowej Ameryki Północnej o powierzchni 1,1 mln km2, zaludnione przez 2,3 mln mieszkańców. Do dnia dzisiejszego, po przyłączeniu po II wojnie światowej Alaski i Hawajów jako odrębnych stanów, liczba stanów sfederowanych wzrosła do 50; powierzchnia kraju powiększyła się 8-krotnie. do ponad 9 mln km2, a liczba ludności pomnożyła się 90-krotnie do 245 mln mieszkańców. Na- leży obecnie rozważyć, w jaki sposób ta sama konstytucja mogła być stosowana w życiu w państwie, które od końca XVIII w. przeżyło tak bardzo głębokie przemiany, oraz w jakim kierunku rozwinęła się praktyka konstytucyjna (341). Już przed XVIII w, zarysowały się wyraźnie różnice w strukturze społeczno-gospodarczej między koloniami (późniejszymi stanami) północnymi a południowymi (331). W przeciwieństwie do szybciej rozwijającego się kapitalizmu na północy, na południu przewagę miało rolnictwo oparte na wielkiej własności i eksploatacji czarnej ludności niewolnej. Problem rozbieżności między tendencjami politycznymi stanów północnych i południowych, problem niewolnictwa Murzynów, spowodował wy stąpienie z federacji, czyli tzw. secesję 7, a następnie 4 dalszych stanów południowych, które utworzyły w r. 1861 własną konfederację (Skonfederowane Stany Ameryki). Doprowadziło to do wojny z północą, tzw. wojny secesyjnej (1861-1865), w której stany południowe poniosły klęskę. Wojna domowa rozwiązała tylko połowicznie problem murzyński przyznając teoretycznie równe prawa Murzynom (nowele do konstytucji z lat 1865, 1868 i 1870). Na przełomie XIX i XX w. Stany Zjednoczone stały się jedną z głównych potęg przemysłowych świata. Było to wynikiem wielkich własnych zasobów bogactw naturalnych i eksploatacji surowcowej

Ameryki śacińskiej jak i wysokiej techniki przemysłowej oraz szybkiego wzrostu ludności, przyspieszonego przez masową imigrację z Europy. Przemysł amerykański wykazał wcześnie tendencję do koncentracji produkcji i kapitału. Wyrastały olbrzymy przemysłowe, trusty i monopole; objęły one w krótkim czasie większość produkcji Stanów Zjednoczonych. Kapitalizm przeszedł w fazę imperializmu. Rozwojowi gospodarczemu towarzyszyła ekspansja polityczna. W pierwszej połowie XIX w. szła ona ku rozszerzeniu panowania federacji aż do wybrzeża Oceanu Spokojnego. Tereny zdobywane drogą pokojową lub w drodze wojen od Francji, W. Brytanii, Hiszpanii, Rosji, Meksyku, organizowane zaś przez kolonistów, przystępowały do federacji jako nowe stany. Sformułowana przez prezydenta Monroego w r. 1823 doktryna głosiła zasadę izolacjonizmu amerykańskiego, niemieszania się przez państwa europejskie do spraw Ameryki - i odwrotnie przez Stany Zjednoczone do spraw europejskich. Hasło "Ameryka dla Amerykanów" stworzyło podstawę imperialistycznej polityki Stanów w całej Ameryce. Wykorzystały one ruch panamerykański dla umocnienia swej przewagi gospodarczej i politycznej w państwach środkowo- i południowoamerykańskich. Wysunięcie się Stanów Zjednoczonych na przełomie XIX i XX w do rzędu pierwszych potęg świata skłoniło je do naruszenia zasady izolacjonizmu i do zbrojnej interwencji w I i II wojnie światowej. Społeczeństwo Stanów Zjednoczonych przedstawiało w końcu XVIII w. odmienną strukturę niż feudalne społeczeństwo europejskie. Jego poziom gospodarczy był początkowo mniej zróżnicowany, nie było ono obciążone stanowymi podziałami feudalnymi, niemniej jednak nie brak w nim było silnych antagonizmów. Robotnicy znajdowali w XIX w. nienajgorsze warunki pracy, tym bardziej że zawsze jeszcze mieli możność szukania zarobku w drodze rolniczej kolonizacji nie zajętych przez nikogo terenów. Wielki rozwój przemysłu powodował jednak tworzenie się milionowych fortun i wzrost ucisku mas robotniczych. Pierwszy powszechny strajk robotniczy, który wybuchł 1 maja 1886 r., proklamowano pod znakiem skrócenia dnia roboczego; przyniósł on wielu robotnikom 8-godzinny dzień pracy. Wiadomo, że dzień 1 maja, w którym wiele ofiar ponieśli robotnicy Chicago, został ogłoszony przez II Międzynarodówkę dniem święta robotniczego. Nie doszło jednak w Stanach Zjednoczonych do szerszego zorganizowania ruchu robotniczego, nie znalazł on dla siebie należnego miejsca w dwupartyjnym systemie politycznym Stanów. Ogólnoświatowy kryzys gospodarczy z lat 1929 - 1933 wywołał potrzebę wzmocnienia interwencjonizmu państwowego- w stosunki gospodarcze i społeczne. Wyraziło się to w przeprowadzeniu przez prezydenta Franklina Roosevelta doniosłych reform gospodarki państwowej, tzw. Nowego śadu (New Deal) w latach 1932 - 1939. Reformy te przyczyniły się do częściowej likwidacji bezrobocia i poprawy położenia ro- botników. 470. System dwupartyjny. Istniejący po dziś podział polityczny społeczeństwa amerykańskiego na dwie partie, republikańską i demokratyczną, datuje się dopiero od połowy XIX w. Podział na dwa stronnictwa istniał jednak już w końcu XVIII w. Wtedy to federaliści, dążący do zacieśnienia federacji, przeciwstawiali się republikanom, którzy dążyli do większej demokratyzacji życia publicznego i utrzymania szerokiej autonomii poszczególnych

stanów (336). Zasługą ówczesnych republikanów było przeprowadzenie wielu postępowych reform, które były związane głównie z osobą prezydenta Tomasza Jeffersona(1801 - 1809). Program nowej partii republikanów, związany z działalnością prezydenta Abrahama Lincolna (1861-1865), głosił zniesienie niewolnictwa, a po zwycięstwie w wojnie secesyjnej zacieśnienie federacji, zgodnie z dawnymi centralistycznymi postulatami federalistów. Republikanom przeciwstawiła się wtedy nowa partia demokratów, która sprzeciwiała się zniesieniu niewolnictwa, a od dawnych republikanów przejęła tendencje antycentralistyczne. Różnice te, początkowo ostre, ulegały stopniowo zatarciu. W rzeczywistości trudno sprecyzować, na czym one dziś polegają. Normalnie partie polityczne różnią się między sobą ideologią, programem politycznym oraz bazą społeczną, na której się opierają, Inaczej rzecz się ma w obu partiach amerykańskich. Trudno określić różnice programowe, podobnie też nie da się określić, na których grupach społecznych opiera się jedna czy druga partia. W każdym razie obie stoją mocno na gruncie kapitalizmu i burżuazyjnych haseł politycznych. Niemniej jednak system dwupartyjny odgrywa dużą rolę w życiu politycznym Stanów Zjednoczonych. Kampanie elektoralne stanowią okazję do zaciętych dyskusji i walk przedwyborczych. Kształtują one opinię publiczną, która odgrywa wielką rolę w państwie. W dyskusjach tych brak tymczasem wyraźnych przeciwieństw, brak nurtujących w życiu amerykańskim przeciwieństw klasowych, brak partii reprezentującej ruch robotniczy. 471. Rozwój praktyki konstytucyjnej. Rzeczą dziwną może się wydawać, że w państwie, które od końca XVIII w. przeszło tak wszechstronną ewolucję, utrzymuje się nadal w mocy konstytucja z r. 1787. Jest ona w dodatku konstytucją sztywną {337), tzn. nie łatwo jest przeprowadzić jej rewizję. W ciągu blisko 200 lat uchwalono zaledwie 25 no- weli do konstytucji, w tym 10 dotyczących praw obywatelskich już w r. 1791 (340). Późniejsze nowele nie przyniosły w dodatku wielu istotnych zmian. Dwie nowele np. dotyczyły prohibicji, czyli zakazu wyrobu, przewozu i sprzedaży napojów alkoholowych. Treść ustawy regulującej tego rodzaju zagadnienie nie należy do zakresu „spraw wspólnych", które wedle konstytucji należą do kompetencji ustawodawczej Kongresu (338). Wprowadzenie więc prohibicji w r. 1919 i późniejsze jej zniesienie w r. 1933 mogło być dokonane jedynie drogą dwukrotnej rewizji konstytucji. Stany Zjednoczone dają bardzo instruktywny przykład przeobrażania się ustroju państwa nie przez nowelizację obowiązującej konstytucji, lecz głównie w drodze samej praktyki konstytucyjnej. Sprzyjała temu ogólnikowość sformułowań tekstu samej konstytucji oraz brak konstytucyjnego unormowania licznych zagadnień, które przyniosło ze sobą życie. Jak niżej wyjaśnimy, szczególny wpływ na rozwój konstytucji wywierało orzecznictwo Najwyższego Sądu Federalnego (477), co jest wielką osobliwością ustroju amerykańskiego. II. ROZWÓJ USTROJU FEDERACJI 472. Władza ustawodawcza. Izba Reprezentantów. Ogólne zasady konstytucji, dotyczące Kongresu i działania

dwu jego izb, Senatu i Izby Reprezentantów, pozostały w mocy (339). Skład obu izb przeszedł natomiast od r. 1787 dość istotną ewolucję. Izba Reprezentantów składa się z posłów, wybieranych w wyborach bezpośrednich przez ogół ludności na 2 lata, w liczbie proporcjonalnej do liczby ludności. Zasada ta wpływała na stały wzrost ilości członków Izby, która obecnie zbliża się do 500. Jeden mandat przypadał pierwotnie na 30 000, obecnie na blisko pół miliona mieszkańców. Konstytucja nie zawiera żadnych postanowień co do systemu wyborczego. Wybory odbywają się w każdym stanie według zasad określonych przez ustawodawstwo stanowe. Zasady te rozwijały się różnie w różnych stanach, z tym że ewoluowowały w kierunku stopniowej demokratyzacji prawa wyborczego. Prawa. wyborcze zachowały jednak różnorodność w szczegółach, zwłaszcza co do sposobu ujmowania zasady powszechności wyborów. Pierwotnie we wszystkich stanach istniał wysoki cenzus majątkowy, prawo wyborcze przysługiwało tylko właścicielom nieruchomości. W pierwszej połowie XIX w. wszystkie stany przyznały prawa wyborcze wszystkim w zasadzie osadnikom. Nie posiadali ich pierwotni mieszkańcy kraju, Indianie, ani też ogromne rzesze czarnych niewolników. Dopiero rewizja konstytucji, dokonana po wojnie secesyjnej w r. 1870, zagwarantowała Murzynom prawa wyborcze. Kobietom poszczególne stany zaczęły przyznawać prawa wyborcze już w XIX w., nowela XTX z r. 1920 przyznała je kobietom na równi z mężczyznami we wszystkich stanach. Granica wieku dla posłów została obniżona do lat 25, przyznano im też wynagrodzenie. Czy więc wybory od r. 2920 stały się w pełni demokratyczne? Można to stwierdzić w odniesieniu tylko do niektórych stanów, ale i tu podkreślić trzeba, że w wyniku systemu okręgów l - mandatowych, przy którym do uzyskania mandatu wymagana jest zwykła większość, powstawał często fałszywy stosunek między ilością oddanych głosów a ilością mandatów zdobytych przez daną partię. Tak np. w stanie Ohio w r. 1920 wyborcy jednej z partii, mimo że mieli 41% głosów, nie uzyskali ani jednego spośród 22 mandatów. W wielu stanach jednak i sama zasada powszechności wyborów nie !bywa realizowana w, sposób demokratyczny. Ustawodawstwo stanowe stoguje bowiem różne ograniczenia, które mają na celu pozbawienie praw wyborczych ludność uboższą, a przede wszystkim Murzynów. Do ograniczeń takich należą: 1. W niektórych stanach wymaga się od wyborców 2 letniego domicylu w tej samej miejscowości, co uderza oczywiście w bardziej ruchliwe, robotnicze kategorie ludności. 2. W połowie ogólnej liczby stanów żąda się od wyborcy umiejętności czytania lub czytania, i pisania; bije to w Murzynów, wśród których nie brak jest analfabetów. 3. W innych, zwłaszcza Południowych stanach, żąda się znajomości i umiejętności objaśnienia konstytucji; wymóg ten i związany z nim rodzaj egzaminu otwierają wielkie możliwości celowego pozbawiania praw wyborczych Murzynów. 4. W niektórych stanach utrzymał się ograniczony cenzus majątkowy - wyborcy muszą się wykazać posiadaniem środków na własne utrzymanie. 5. W 7 stanach południowych od wyborców żądano opłacenia taksy wyborczej, wprawdzie nie wysokiej, lecz uciążliwej dla ludności uboższej; dopiero nowela XXIV do konstytucji znosi w r. 1964 wszelkie taksy wyborcze - tylko jednak w wyborach do organów federalnych. Ograniczenia te, pozornie błahe, wywierały wielki wpływ na

ustalenie list wyborczych. Jakże trudno mówić o demokratycznych powszechnych wyborach np. w Luizjanie; gdzie w r. 1926 na 450 000 dorosłej białej ludności liczba wyborców wynosiła blisko 200 000 (44%), a na 360 000 dorosłej ludności murzyńskiej prawo głosowania miało osób 598 (tzn. 0,2%)! Jeszcze w r. 1964 w stanach południowych 50% Murzynów (blisko 3 mln) nie posiadało praw wyborczych. 473. Władza ustawodawcza. Senat. W skład Senatu według konstytucji wchodzi po 2 senatorów z każdego stanu (339). Było ich więc pierwotnie 26, obecnie liczba ich osiągnęła 100. Zmianie uległ sposób powoływania senatorów. Pierwotnie powoływały ich na 6 lat poszczególne stanowe organy ustawodawcze, z tym że co dwa lata odnawiał się skład 1/3 Senatu. Nowela XVIII z r. 1913 wprowadziła zasadę powoływania senatorów w poszczególnych stanach w drodze wyborów. Każdy stan, niezależnie od jego wielkości, wybierał po 2 senatorów, co wynikało z systemu federalnego i nadal miało wyrażać równość położenia wszystkich stanów w obrębie federacji. Reforma z r. 1913 narusza zasadę demokratycznej równości prawa wyborczego o tyle, że ilość mandatów senatorskich w poszczególnych stanach pozostaje w bardzo różnym stosunku do liczby wyborców. W efekcie np. w stanie Nowy Jork 1 senator przypada na 9 mln mieszkańców, a w stanie Alaska - na 120 000 mieszkańców. Przyczyniało się to w praktyce do nadania Senatowi charakteru wysoce konserwatywnego. Senatorzy z mniej ludnych, rolniczych stanów, łatwiej majoryzowali bardziej politycznie wyrobionych senatorów, reprezentujących większość ludności kraju. Dodać trzeba, że do Senatu można wejść dopiero po ukończeniu 30 roku życia. 474. Władza wykonawcza. Prezydent. Sposób powoływania prezydenta uległ w praktyce konstytucyjnej od r. 1787 poważnej demokratyzacji (339). Wedle konstytucji wybory były pośrednie, dwustopniowe, tzn. każdy stan miał powoływać elektorów w liczbie odpowiadającej liczbie posłów i senatorów delegowanych przezeń do Kongresu. W praktyce elektorów powoływały pierwotnie ustawodawcze zgromadzenia stanowe. W pierwszej połowie XIX w. ustalił się następnie we wszystkich stanach sposób powoływania elektorów borów Z kolei przyjął się zwyczaj j, że osoby kandydatów na prezydenta były już ustalane przez obie partie przed wyborem elektorów. W efekcie wyborcy wybierając elektorów z jednej albo drugiej partii w rzeczywistości wybierali już osobę prezydenta. Wybory elektorów przesądzały odtąd o tym, kto został wyorany prezydentem. W ten sposób, przy zachowaniu formalnej konstytucyjnej zasady wyborów pośrednich, stały się one w praktyce wyborami bezpośrednimi. Istnieje tu pewna analogia z praktyką wyborów do Izby Gmin w Anglii, gdzie społeczeństwo głosując na posłów z jednej albo drugiej partii faktycznie wybiera kierownika rządu - premiera. {464). Istnie- je tu jednak ta istotna różnica, że w Stanach Zjednoczonych, gdzie wybory do Izby Reprezentantów i wybory prezydenta odbywają się oddzielnie, kierownik rządu - prezydent maże być przedstawicielem nie tej partii, która ma większość w Izbie Reprezentantów. Konstytucja pozostawiła otwartą sprawę wielokrotności wyboru tej samej osoby na prezydenta. Gdy pierwszy prezydent Waszyng-

ton został wybrany po raz trzeci, odmówił przyjęcia tej godności w imię zasad demokratycznych. Odtąd ustaliła się praktyka konstytucyjna w ten sposób, że prezydent sprawował swój urząd co najwyżej przez dwie kadencje. Praktyka ta została naruszona w czasie II wojny światowej, kiedy F. Roosevelt został wybrany prezydentem aż 4-krotnie (w czasie 4 kadencji umarł w r. 1945). Po jego zgonie sprawę unormowała uchwalona w r. 1947 nowela XXII do konstytucji, która w nawiązaniu do praktyki wprowadzonej przez Waszyngtona określiła, że ta sama osoba maże być prezydentem najwyżej przez dwie kadencje. Nie zalicza się tu jednak jako kadencji prezydenckiej okresu, w którym wiceprezydent, z racji śmierci prezydenta, sprawuje swe funkcje w ramach kadencji zmarłego prezydenta. Równocześnie z prezydentem wybierany był wiceprezydent. Już drugi prezydent Stanów Źdams wyraził się, że "jest to najmniej znacząca funkcja, jaką pomysłowość ludzka zdołała wynaleźć". Wiceprezydent istotnie też pozostawał w cieniu, z tym że jedynie w razie śmierci prezydenta mógł wysunąć się nagle na czoło wchodząc na jego miejsce. Trzeba jednak pamiętać o tym, że wiceprezydent miał pewien wpływ polityczny, przewidziany przez konstytucję jako przewodniczący Senatu. O większej jednak zoli wiceprezydenta w życiu politycznym Stanów będzie można mówić dopiero po II wojnie światowej (aktywność wiceprezydenta Nixona za prezydentury Eisenhowera). 475. Władza wykonawcza. Sekretarze Stanu. Jak już stwierdziliśmy, konstytucja unormowała ogólnikowo tylko uprawnienia prezydenta i sprecyzowała to, że wiceprezydent jest przewodniczącym Senatu (339). O urzędnikach federalnych mówi tylko, że prezydent mianuje ich za zgodą Senatu. Zasada ta utrzymała się po dziś, z tym jednak, że wymóg zgody Senatu bywał często pomijany. Ustaliła się w dodatku praktyka, że prezydent, jeżeli był skrępowany zgodą Senatu w powoływaniu urzędników, także tzw. .ministrów, to zachował zupełną swobodę w ich odwoływaniu. Około r. 1830 zaczęto stosować zasadę, że w razie przejścia prezydentury od jednej partii do drugiej, zmianie ulega cała obsada urzędów federalnych, których liczba w XIX w. była już bardzo duża. Przedstawiciele partii dotąd opozycyjnej przejmowali urzędy, które Poprzednio były w ręku partii rządzącej (tzw. system łupów). Pierwszy krok w kierunku unormowania organizacji zarządu centralnego uczyniła ustawa z r. 1789 przez powołanie tzw. departamentów jako odpowiedników powstających w Europie ministerstw. Departamentów tych było początkowo 3: Departament Stanu (sprawy zagraniczne), Departament Skarbu i Departament Wojny. Liczba departamentów wzrastała stopniowo i osiągnęła w pierwszej połowie XX w. liczbę 10. Na czele departamentów stanęli Sekretarze Stanu - jedynie kierownik powstałego w r. 1870 Departamentu Sprawiedliwości zachował swój dawny tytuł Adwokata Generalnego (Attorney-General), a sekretarz Departamentu Poczty zachował tytuł Generalnego Poczmistrza (Postmaster General). Sekretarze Stanu byli i są nominowani przez prezydenta i są przed nim wyłącznie odpowiedzialni. Nie mogą być członka mi żadnej z izby Kongresu, co odpowiada postulatowi rozgraniczenia sfery poszczególnych władz. Ministrowie - Sekretarze Stanu są doradcami prezydenta. Nie tworzą ona gabinetu w rozumieniu kolegium ministrów pod przewodnictwem premiera; po pierwsze, w Stanach Zjednoczonych

nie ma premiera, a zebraniom ministrów przewodniczy zawsze prezydent; po drugie, gabinet ten nie tworzy rządu jako ciała kolegialnego zdolnego do podejmowania uchwał. W praktyce przyjęło się, że prezydent zwoływał ministrów na wspólne narady, np. raz na tydzień, ale opiniami ministrów nie był skrępowany. Słynne jest powiedzenie Lincolna, który spotkawszy się ze sprzeciwem wszystkich ministrów podsumował wynik narady: "siedem głosów przeciw, jeden głos za, głosy za przeważają". Wobec niezwykłego w tych warunkach przeciążenia prezydenta pracą powstała z czasem konieczność stworzenia u jego boku specjalnego urzędu jako organu pomocniczego. Dopiero jednak Roosevelt zorganizował w r. 1939 Biuro Prezydenta. Rozbuduje się ono w późniejszych latach i wyłonią się z niego: Gabinet Prezydenta (White House Office), Biuro Budżetowe, Biuro Doradców Ekonomicznych i in. 476. Stosunek między władzą ustawodawczą a wykonawczą. Twórcom konstytucji przyświecała myśl oparcia jej na teorii podziału władzy (339) i zapobieżenia temu, by jedna z władz nie uzyskała przewagi nad drugą. Tymczasem praktyka konstytucyjna wiodła ku utrwaleniu przewagi egzekutywy nad legislatywą, do systemu "prezydencjalnego" (342) oraz do niespotykanego w innych państwach wzrostu znaczenia władzy sądowej. Konstytucja przyznała Kongresowi, wpływ na władzę wykonawczą w formach następujących: 1. Kongresowi przysługuje prawo pociągania do odpowiedzialności prezydenta i urzędników federalnych za naruszenie prawa. W takim wypadku stasuje się wykształconą w Anglii procedurę impeachment (325), tzn. Izba Reprezentantów stawia obwinionego w stan oskarżenia, a sądzi Senat. Kongres nie ma. innej możliwości usunięcia ministrów czy prezydenta niż tą drogą. Istnieje więc odpowiedzialność konstytucyjna (prawna) organów wykonawczych, nie ma jednak odpowiedzialności politycznej. W praktyce procedurę tę zastosowano tylko jeden raz w stosunku do prezydenta. Oskarżonego w r. 1$61 prezydenta A. Johnsona Senat uniewinnił z postawionych mu zarzutów. 2. Kongresowi przysługuje prawo uchwalania budżetu. Jest to merytorycznie akt administracyjny, lecz ujęty prawnie w formie aktu ustawodawczego. 3. Jedynie Kongresowi przysługuje prawo wypowiedzenia wojny. Przyjęto jednak interpretację taką, by kroki militarne "przeciw państwu nie wykonującemu swych zobowiązań wobec federacji" uważać nie. za "wojnę", lecz za "interwencję zbrojną”. Decyzja podjęcia rozumianej w ten sposób interwencji zbrojnej jest więc tylko aktem egzekutywy, który leży w granicach swobodnego uznania prezydenta. Dzieje Stanów Zjednoczonych znają kilkadziesiąt "interwencji zbrojnych" zdecydowanych samowolnie przez prezydenta. 4. Samemu Senatowi przysługuje prawo wyrażania zgody na traktaty międzynarodowe większością 2/3 głosów i zwykłą większością na nominacje ambasadorów, członków Sądu Najwyższego oraz urzędników federalnych. Daje mu to niemałą władzę i możliwość skutecznej opozycji. Senat np. odmówił - ratyfikacji traktatu wersalskiego. Przyjęła się praktyka, że w wypadku braku zgody Senatu na nominację ambasadorów prezydent wysyła ambasadorów jako swych przedstawicieli osobistych, a nie jako reprezentantów federacji. Z drugiej strony istnieją liczne formy w jakich prezydent może

wkraczać w dziedzinę władzy ustawodawczej: 1. Prezydentowi nie przysługuje formalnie prawo inicjatywy ustawodawczej. Ani on, ani ministrowie nie mają prawa uczestniczenia w obradach Kongresu. Przysługuje mu natomiast prawo, które stało się obowiązkiem, wystąpienia przed każdą doroczną sesją Kongresu z Orędziem o Stanie Unii. Orędzia te przybrały z czasem charakter programu ustawodawczego. Pierwotnie były one posyłane Kongresowi pisemnie. Dopiero Wilson uczynił wyłom w tej tradycji wygłaszając orędzie w Kongresie osobiście. Praktycznie więc trzeba było tylko, by kongresmeni reprezentujący partię prezydenta przekształcili program orędzia na projekt odpowiednich ustaw. Z czasem i to okazało się zbędne, gdyż do orędzi zaczęto dołączać bezpośrednio teksty projektowanych ustaw. Poza tym rozwinęła się praktyka, że prezydent wysyłał swych delegatów do komisji obu izb, którzy jako fachowcy reprezentujący egzekutywę wywierać zaczęli bezpośredni wpływ na prace komisji parlamentarnych. 2. Poważny wpływ na tok ustawodawstwa zapewniło prezydentowi prawo weta zawieszającego. Jest ono dość silne. Prezydent ma prawo w przeciągu 10 dni od uchwalenia przez Kongres ustawy wyrazić weto przez odmówienie jej podpisania. Jeżeli jednak Kongres ponownie uchwali ustawę, i to większością 2/3 głosów, ustawa wchodzi w życie bez względu na brak zgody prezydenta. Zdarzało się, że Kongres w przeciągu kilku godzin ad uchwalenia ustawy i założenia weta przeforsowywał ją w ponownym głosowaniu. Na ogół jednak uchylanie weta było zjawiskiem rzadkim. Roosevelt w ciągu swej 12-letniej prezydentury zakładał je kilkaset razy, a Kongres zdołał je uchylić tylko w 10 wypadkach. Przykład ten jest wymownym świadectwem rosnącej władzy prezydenta, którego weto zawieszające faktycznie przybierać zaczęło charakter weta stanowczego. Wzrost władzy prezydenta wiązał się z rozwojem systemu dwupartyjnego. W W.Brytanii system ten zapewnił ogromną przewagę premierowi, który zawsze mógł liczyć na dyscyplinę partyjną popierającej go większości parlamentarnej. W Stanach Zjednoczonych sytuacja rozwijała się odmiennie. Wobec słabszej dyscypliny partyjnej, prezydent nie zawsze mógł liczyć na poparcie swej partii czy to w Izbie Reprezentantów, czy w Senacie. Z drugiej jednak strony prezydent wybierany przez całą ludność w odrębnych wyborach był bardziej niezależny od Kongresu, gdyż miał za sobą opinię publiczną, która w Stanach odgrywa d dużą rolę. Prezydent ma w oczach ludu amerykańskiego o wiele większy prestiż niż kongresmeni. Może jednak zaistnieć taka sytuacja, że większość w Kongresie ma nie ta partia, którą reprezentuje prezydent Wówczas władza prezydenta może się okazać bezsilna, ale i w tym wypadku brak dyscypliny partyjnej w "partii opozycyjnej" może, przy poparciu opinii publicznej, która w sporach między prezydentem a Kongresem staje z reguły po stronie prezydenta, umożliwić prezydentowi działalność. 477. Sądownictwo. Konstytucja z r. 1787 niewiele uwagi poświęca sądownictwu. Mówi jedynie o ustanowieniu Federalnego Sądu Najwyższego i o tym, że Kongres może powołać niższe sądy federalne. Określa następnie kompetencje sądów federalnych, do których należą ze względu na przedmiot sporu: sprawy wynikające z konstytucji lub ustaw federalnych oraz ze względu na charakter stron -

sprawy, w których stroną jest federacja albo jakiś stan, albo też dyplomata zagraniczny oraz spory między stanami i między obywatelami dwóch różnych stanów. Konstytucja stwierdza dalej, że Sąd Najwyższy sądzi w pierwszej instancji sprawy, w których stroną jest federacja albo dyplomata zagraniczny. W innych sprawach Sąd Najwyższy działa jako trybunał apelacyjny. Później sprecyzowano, że Sąd Federalny jest kompetentny ze względu na wartość przedmiotu sporu jedynie wtedy, gdy przekracza ona 10 000 dolarów. Konstytucja gwarantuje następnie wprowadzenie sądów przysięgłych. śawy przysięgłych, przejęte z Anglii, działają nie tylko w sprawach karnych, ale nadal i w sprawach cywilnych - inaczej niż w Anglii, gdzie kompetencja przysięgłych w sprawach cywilnych została po II wojnie uchylona. Teoretycznie strony mogą domagać się ławy przysięgłych dla rozstrzygania sporów, których wartość przekracza 20 dolarów. Podwaliny organizacji sądownictwa federalnego stworzyła ustawa z r. 1797. Normalnie w państwach federalnych funkcjonuje co najwyżej jeden sąd najwyższej instancji. Osobliwością sądownictwa Stanów Zjednoczonych jest to, że sądy federalne mogą sądzić, i to wiele różnych spraw, już w I instancji. Doprowadziło to do powstania dwóch od siebie niezależnych struktur sądownictwa powszechnego: federalnej i stanowej. 1. Struktura federalnych sądów powszechnych - po różnych przeobrażeniach - wykształciła się następująco: a) sądy I instancji, którymi są sądy obwodowe (District Court) w liczbie 86, zatrudniające ok. 300 sędziów orzekających jednostkowo; b) sądy apelacyjne (U.S. Court of Appeal) w liczbie 11, zatrudniające ok. 80 sędziów orzekających w kompletach 3- osobowych; c) Najwyższy Sąd Federalny (U.S. Supreme Court), złożony z przewodniczącego i B, późnej 7, obecnie 9 sędziów, którzy rozstrzygają wszystkie sprawy w pełnym komplecie; wytworzyły się ponadto liczne federalne sądy specjalne, jak sądy skarbowe, patentowe, od których apelacja prowadzić może zawsze do wyżej opisanych federalnych "sądów powszechnych". 2. Struktura sądów stanowych rozbudowana została w sposób podobny do sądów federalnych. Jest ona 2 albo 3 -stopniowa, z Najwyższym Sądem Stanowym na czele. Sądownictwo stanowe jest suwerenne i ono rozstrzyga w ostatniej instancji wszystkie sprawy, z wyjątkiem tych, które zastrzeżone są sądom federalnym. 3. Często wyłaniały się wątpliwości na temat właściwości sądu. Wiele spraw podlega właściwości zarówno sądu federalnego, jak i sądu stanowego, a strony mają wówczas wybór sądu. Jeżeli jednak sądy stanowe zajęły się sprawą, która mogła też podpadać równocześnie pod właściwość sądu federalnego; to strony mają możliwość apelacji nawet od Najwyższego Sądu Stanowego do Najwyższego Sądu Federalnego. W praktyce ok. 95% spraw sądowych rozstrzygają sądy stanowe, 5% sądy i federalne. Położenie sędziów jest różne w ramach jednej i drugiej hierarchii sądowej: a. Sędziowie federalni są mianowani dożywotnio spośród wysoko kwalifikowanych prawników. Szczególnym autorytetem cieszą się sędziowie Najwyższego Sądu Federalnego. Usuwalni tylko w drodze impeachment otrzymują uposażenie na równi z ministrami (25 000 dol) . Po przekroczeniu 70 lat mają prawo przejść na emeryturę przy zachowaniu tych samych poborów. W

praktyce korzystają z tego prawa rzadko. Ściągnęło to na Sąd Najwyższy zarzut starczego konserwatyzmu i niezrozumienia nowych prądów. Znane jest powiedzenie: "Sędziowie Sądu Najwyższego nigdy nie przechodzą w stan spoczynku, a umierają rzadko". b. Sędziowie stanowi są w większości powoływani w drodze wyborów. Zasadę tę wprowadzono dopiero w połowie XIX w. Działalność ich była surowo krytykowana, często z powodu braku należytych kwalifikacji. W Stanach Zjednoczonych, tak jak w Anglii, nie wykształciło się odrębne sądownictwo administracyjne. Spory wynikłe na gruncie aktów administracyjnych rozstrzygają sądy powszechne. Istotna różnica między sądownictwem w Stanach Zjednoczonych a sądownictwem europejskim tkwi w tym, że sędziowie amerykańscy mają prawo badania zgodności ustaw z konstytucją, sędziowie federalni - zgodności ustaw federalnych z konstytucją, federalną, sędziowie stanowi - zgodności ustaw stanowych z konstytucją stanową. Istnieje bowiem 4-stopniowa hierarchia norm ustawowych: a) konstytucja federalna, b) ustawa federalna, a) konstytucja stanowa, d) ustawa stanowa. Ustawa stopnia niższego nie może być sprzeczna pod względem treści z ustawą stopnia wyższego, w takim bowiem wypadku sąd może uznać odnośną normę za nieważną i nieistniejącą. Oczywiście, Najwyższy Sąd Federalny jako instancja, do której dochodzić mogą sprawy zgodności ustaw z konstytucją federalną, odgrywa tu kapitalną rolę. Prawo badania przez sądy zgodności ustaw z konstytucją nie jest zawarte w konstytucji z r. 1787. Stworzył je słynny precedensowy wyrok Sądu Najwyższego wydany w r. 1803 przez przewodniczącego Marshalla. Skutkiem tego orzeczenia jest - i tak pozostało po dziś - przyznanie sądom prawa niezastosowania przepisu ustawy, jeżeli sąd uznaje go za niezgodny z konstytucją. W ten sposób Federalny Sąd Najwyższy przejął rolę interpretatora konstytucji. Praktyka ta była i jest nadal surowo krytykowana. Kwestionowano w ogóle słuszność precedensu z r. 1803, co nie ma żadnego praktycznego znaczenia. Zarzucano, że Sąd często anuluje ustawy jako niekonstytucyjne bez żadnego uzasadnienia prawnego. Działalność Sądu Najwyższego w XX w. odczuwano jako szkodliwą ze względu na tendencje polityczne Sądu, jego wrogość wobec postępowych reform społecznych, jak na to wskazywały np. próby paraliżowania programu reform społecznych prezydenta Roosevelta w r. 1937 (New Deal) (469). Podnoszono również, że w Stanach Zjednoczonych rządzi nie Kongres i nie prezydent, lecz sędziowie. Prawdą jest, że dla poznania konstytucji Stanów Zjednoczonych w jej praktycznym kształcie podstawowym źródłem nie jest tekst samej konstytucji, lecz wyroki Najwyższego Sądu Federalnego. III. USTRÓJ POSZCZEGÓLNYCH STANÓW 478. Ogólne ujęcie syntetyczne. Konstytucja z r. 1787 stanowiła kompromis między federalistycznymi tendencjami a tendencjami antyfederalistycznymi, mającymi na celu utrzymanie niezależności państw sfederowanych. Sama konstytucja nie stworzyła podstaw szerokiej władzy federacji, gdyż wydatnie ograniczyła ilość i charakter taksatywnie wymienionych spraw

uznanych za wspólne (338). Konstytucja uzasadnia więc interpretację zacieśniającą w tym zakresie, tzn. uznanie spraw, o których nie ma mowy w konstytucji, za należące do kompetencji poszczególnych sfederowanych stanów. W federacji kanadyjskiej konstytucja wytworzyła sytuację odwrotną, wymienia mianowicie taksatywnie jedynie sprawy należące do państw związkowych. W tym wypadku interpretacja idzie prawidłowo w kierunku rozszerzającym, tzn. domniemania i kompetencji federacji w sprawach nie wyliczonych w konstytucji. W Stanach Zjednoczonych omawiany wyrok Federacyjnego Sądu Najwyższego z r. 1803 poszedł już w kierunku interpretacji rozszerzającej ku rozszerzeniu władzy organów federacji. W pierwszej połowie XIX w. dyskutowano jeszcze problem, czy sfederowany stan może jednostronnie wystąpić z federacji. Stawiało to w wątpliwość kwestię, czy Stany Zjednoczone były w ogóle federacją, czy tylko związkiem państw. Wyrazem tych tendencji była secesja stanów południowych w r. 1860 (469). Zwycięstwo Północy jednak oznaczało wzrost autorytetu federacji, odtąd rozwój prowadzić będzie ku podporządkowywaniu poszczególnych stanów państwu federalnemu. Doniosłą rolę odgrywał w tym kierunku nadal Federalny Sąd Najwyższy, który przy interpretowaniu konstytucji kierował się z reguły intencjami rozszerzania praw państwa federalnego. Mimo tych tendencji poszczególne stany zachowały charakter odrębnych państw, które zarządzają większością swych spraw wewnętrznych w sposób zupełnie niezależny i nie kontrolowany przez federację. W oczach Europy Stany Zjednoczone przedstawiają się jako państwo bardziej jednolite, niż nim są w istocie. Patriotyzm stanowy, czasem bardzo ciasny, utrzymał się dotąd jako jeden z głównych rysów świadomości społecznej i politycznej ludności Stanów Zjednoczonych. Przejawia się on dotąd bardzo wyraźnie ma forum izb kongresowych. Wszystkie stany mają swe własne, przez siebie uchwalone konstytucje (336). Struktura ich jest na ogół zbliżona do konstytucji federalnej. Wszystkie stany, z wyjątkiem Nebraski, mają dwuizbowe parlamenty zwane najczęściej Zgromadzeniami Ogólnymi, złożone z Senatu i Izby Reprezentantów. System wyborczy omówiony został w związku z wyborami do Kongresu (472). Parlamenty gromadzą się rzadko. Władza wykonawcza należy do gubernatora, który ma podobne stanowisko w stanie jak prezydent w federacji. Wybierany jest najczęściej w wyborach bezpośrednich. Posiada on zwykle większe uprawnienia formalne w stosunku do parlamentu niż prezydent federalny. Tym bardziej więc system rządów w stanach określić można jako system rządów prezydencjalnych. Władza gubernatora jest jednak o tyle słabsza, że wielu urzędników jest wybieranych, a nie, jak urzędnicy federalni, nominowanych przez prezydenta. Rysem szczególnym ustroju wielu stanów jest występowanie w nich pewnych form demokracji bezpośredniej: 1. Referendum rozwinęło się w XIX w. (376), obecnie przewidziane jest w konstytucjach 17 stanów. Czasem jest ono obowiązkowe, np. w sprawie uchwalenia rewizji konstytucji, czasem fakultatywne, tzn. izby w niektórych stanach mogą poddać pewne ustawy pod głosowanie ludowe. 2. Recall jest instytucją, która pojawiła się już w XVIII w. Tworzy ona możliwość usunięcia posła albo urzędnika przez głosowanie powszechne. System ten stosowany był na początku XX w., głównie w miastach. Wprowadzony zastał też do 12 konstytucji stanowych, lecz stosowano go rzadko. Zdarzyło się jednak raz w r. 1921, w

stanie Oregon, że w drodze Recall usunięty został gubernator. Organizację zarządu lokalnego kształtowały poszczególne stany w ramach swych kompetencji. Stąd wielka jej różnorodność. Administracja lokalna ma z reguły charakter samorządowy, zbliżony do form samorządu angielskiego (466). Urzędnicy są podobnie jak sędziowie wybierani. Na niższym szczeblu w wielu stanach istnieją gminy (township) z własnymi organami samorządowymi. Na czele miast stoją zwykle burmistrz (Mayor) i rada miejska. Na wyższym szczeblu znajdują się hrabstwa. W niektórych istnieją rady samorządowe, nie ma ich natomiast w stanach południowych, gdzie urzędnicy powoływani są w drodze wyborów w ograniczonym zakresie. Na ogół administracja lokalna jest uważana za wadliwą. Zyskała sobie też opinię administracji uzależnionej od partii politycznych i przekupnej. "Grupy nacisku" działają tu szczególnie skutecznie, urzędników wybierają faktycznie kliki partyjne i stojące za nimi potęgi finansowe. IV. ROZWÓJ AMERYKAŃSKIEGO SYSTEMU PRAWNEGO 479. System common law amerykański a angielski. Osadnicy angielscy przynieśli ze sobą na teren Stanów Zjednoczonych common law (467) i system ten rozpowszechnił się na terenie całego państwa, wypierając inne systemy prawne, w szczególności prawo hiszpańskie, rozwinięte w niektórych stanach, które później przyłączyły się do federacji. Prawo francuskie utrzymało się ostatecznie jedynie w Luizjanie. Tak więc prawa w Stanach Zjednoczonych opiera się na tych samych pojęciach prawnych i ma w zasadzie tę samą strukturę co common law angielski. W rzeczywistości jednak rozwój prawa w Stanach Zjednoczonych prowadził do powstania niemałych różnic w porównaniu z angielskim systemem prawnym: a) po pierwsze, od czasu oderwania się Stanów Zjednoczonych od metropolii sądy amerykańskie rozwijały swe orzecznictwo zupełnie nie zależnie od orzecznictwa trybunałów angielskich; b) po drugie, w Stanach Zjednoczonych jako w państwie związkowym prawo rozwijało się w sposób różny w federacji i w poszczególnych stanach, na skutek dualizmu ustawodawstwa i sądownictwa - federalnego i stanowego; c) po trzecie, w Stanach Zjednoczonych ustawodawstwo wywierało wpływ na kształtowanie się prawa znacznie wcześniej i w większej mierze niż w Anglii (468). Problemem wysuwającym się na czoło jest to, czy wobec odrębności poszczególnych stanów, odrębnego sądownictwa oraz ustawodawstwa federalnego i stanowego mogło dojść do powstania jednolitego common law dla całej federacji, czy też musiało dojść do wytworzenia się odrębnego common law w każdym z 50 stanów. Przecież common law tworzony jest zarówno przez praktykę sądów stanowych, jak i przez praktykę sądów federalnych. W dodatku sądownictwo stanowe rozstrzyga przytłaczającą większość, bo około 95% sporów (447), sędziowie amerykańscy mają zatem o wiele więcej do czynienia z prawem stanowym niż federalnym. Ponadto dziedzina prawa sądowego nie należy w zasadzie do ustawodawczej kompetencji Kongresu, W tej dziedzinie regułą jest zresztą ustawodawstwo stanowe, a federalne wyjątkiem. Sądy federalne, tak samo jak stanowe, powinny stosować prawo stanowe właściwe dla danej sprawy. Mimo tych przesłanek, które uzasadniałyby partykularyzm prawny, rozwinęło się poczucie pewnej wspólnoty amerykańskiego common

law, której zresztą sprzyja i sądownictwo federalne. W odniesieniu do sądów federalnych problem wygląda od dawna następująco: czy sąd federalny może stosować tylko common law określonych stanów właściwych dla stron, czy też może orzekać również wedle własnego uznania i tworzyć w ten sposób common law ogólny? Precedens Sądu Najwyższego z r. 1842 (sprawa Swift c/a Tyson) utorował drogę drugiej z powyższych możliwości. Praktyka jednak, idąca w kierunku tworzenia nowego, odrębnego common law federalnego, napotykała na opory. Była ona zresztą w zasadzie niezgodna z konstytucją, która z wyjątkiem określonych spraw zastrzeżonych dla sądów federalnych przyznawała suwerenność w dziedzinie sądowej stanom, a nie federacji. Sprawa została też później rozstrzygnięta w sensie negatywnym przez precedens z r. 1938 (Erie Railroad Company c/a Tompkins). Sąd Najwyższy mianowicie stwierdził, że w Stanach Zjednoczonych nie istnieje ogólny common law federalny. Precedens ten nie zahamował tendencji unifikacyjnych prawa amerykańskiego. Nie idą one jednak w kierunku narzucania nowego ogólnego common law, które by istniało obok common law stanowych, lecz po prostu w kierunku upodabniania się do siebie poszczególnych praw stanowych. W praktyce amerykańskiej sędziowie nie ograniczają się do powoływania się na precedensy z własnego stanu, lecz sięgają również do orzecznictwa innych stanów. Właśnie ta okoliczność przyczynia się głównie do ujednolicenia prawa w całym kraju. Rzecz zrozumiała, że w takich warunkach amerykańskie prawo precedensowe (case law) jest jeszcze mniej przejrzyste niż prawo angielskie. Wszystkie orzeczenia sądów amerykańskich tworzą zbiór 25 000 tomów. Dlatego też podjęto po I wojnie światowej prace nad usystematyzowaniem amerykańskiego common law. Tę prywatną inicjatywę podjął Amerykański Instytut Prawa, który dotąd, opublikował ponad 20 tomów. Ten tzw. Restatement jest zbiorem nieoficjalnym i nie można go porównywać z walorem kodeksu prawnego w sensie kontynentalnym. W praktyce jednak sędziowie powołują się często na ten zbiór. Równolegle do prawa precedensowego common law i w konkurencji z nim rozwijało się w Stanach Zjednoczonych, podobnie jak w Anglii, prawo stanowione, tworzone przez organa federalne, a zwłaszcza przez organa stanowe. I tu zjawiły się, i to w wyższym stopniu niż w Anglii, tendencje do uporządkowania i kodyfikowania prawa. Prowadziły one do tworzenia zbiorów dwojakiego rodzaju: 1. Pierwszą grupę tworzą konsolidacje (Consolidated Laws), zwane czasem niesłusznie kodeksami. Nie są nimi w sensie europejskiej kodyfikacji nowoczesnej, gdyż zawierają tylko ustawy (federalne albo stanowe), z wykluczeniem common law, a redagowane są nie według układu rzeczowego, lecz ujmują materiał w porządku alfabetycznym. Zbliżone są więc swym charakterem do brytyjskich Consolidation Act (468). 2. Drugą grupę tworzą "kodeksy", które powstawały pod wpływem panujących w Europie kontynentalnej tendencji kodyfikacyjnych. W początku XIX w. wielki prawnik angielski J. Bentham, tak bardzo zasłużony dla rozwoju ustawodawstwa angielskiego, skoro nie zdołał namówić swych rodaków do kodyfikacji prawa angielskiego, ofiarował w r. 1811 Stanom Zjednoczonym swe usługi, proponując im zredagowanie kodeksu - również bezskutecznie. Jedynie Luizjana w r. 1808 przyjęła kodeks Napoleona. Z kolei różne stany podejmowały jednak pewne kodyfikacje, które utrzymały się częściowo po dzień dzisiejszy. Istnieją więc kodeksy cywilne: w Kalifornii, w obu Dakotach, w Georgii; w 25 stanach istnieją kodeksy procedury

cywilnej, w niektórych kodeksy procedury karnej, we wszystkich kodeksy karne. Czyżby więc zaprzeczało to tezie o rozpowszechnieniu common law w Stanach Zjednoczonych i nie dowodziło, że i tu, tak jak na kontynencie, regułą jest prawo stanowione i to skodyfikowane? Otóż kodeksy amerykańskie w kraju, w którym panuje przecież pojęcie common law wraz z właściwą mu teorią źródeł i gdzie właściwą normę prawną tworzy orzecznictwo, a nie ustawa, mają inny charakter. Kodeksy te interpretuje się mianowicie podobnie jak w W.Brytanii prace porządkujące prawo typu Consolidation Acts (468). Przyjmuję się domniemanie, że ustawodawca miał zamiar w kodeksie odtworzyć jedynie normę wyłonioną przez orzecznictwo. Tymczasem na kontynencie kodyfikacja jest uważana za punkt wyjścia, za akt tworzący nowe prawo. Ustawa w Stanach Zjednoczonych, podobnie jak w W.Brytanii, dopiero wtedy ma pełny walor, gdy zostanie zinterpretowana przez sąd. Dlatego jest tu zjawiskiem wyjątkowym fakt, by sędzia wydając wyrok powoływał się po prostu na ustawę bez powoływania się na precedensy sądowe. Istnienie kodyfikacji przy tego rodzaju interpretacji nie hamuje więc w istotny sposób dalszego rozwoju prawa w drodze orzecznictwa. Rozdział XXXI ROSJA W XIX I XX W. - DO WIELKIEJ SOCJALISTYCZNEJ REWOLUCJI PAŹDZIERNIKOWEJ 480. Podział na okresy. Podobnie jak kraje Europy zachodniej również i Rosja w XIX w. była widownią dalszego rozwoju kapitalistycznych sił wytwórczych. Rozwój ten był jednak powolniejszy i nie ogarniał równomiernie całego kraju. Na skutek tego stosunki feudalne utrzymywały się w Rosji bardzo długo obok stosunków kapitalistycznych. Miało to decydujący wpływ na powolne przeprowadzenie postępowych reform. Wzmożone tendencje do podobnych reform wystąpiły w omawianym tu czasie w trzech fazach. Występowały w okresach zagrożenia lub niepowodzeń militarno-politycznych państwa, w okolicznościach, które zmuszały carat do czynienia ustępstw-w na rzecz społeczeństwa. Za każdym razem za falą reform następował okres reakcji, fala kontrreform, mająca na celu nawrót do stanu poprzedniego. Pierwsza fala reform miała miejsce za panowania Aleksandra I (1801 - 1825) w okresie zmagania się Rosji z Francją Napoleona I. Nastąpił z kolei okres skrajnie reakcyjnych rządów Mikołaja I (1825 -1855). Druga fala reform wystąpiła za panowania Aleksandra II (1855 - 1881) w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych XIX w. po wstrząsach, jakich doznała Rosja w wojnie krymskiej (1853 - 185&) przeciw Turcji i sprzymierzonym z nią mocarstwom zachodnim Anglii i Francji. I tu w ślad za reformami Aleksandra II nastąpiła seria kontrreform, doszła do głosu reakcja za Aleksandra III (1881 - 1894) i Mikołaja II (1894 - 1917). Trzecią falę reform wywołała rewolucja w r. 1905, która wybuchła w okresie klęski, jaką Rosja poniosła w wojnie z Japonią (492). I tym razem koncesje caratu i nadana przezeń w r. 1906 konstytucja nie weszły w życie w formie zapowiadanej. Następstwem tego był nawrót do rządów reakcyjnych (reakcja Stołypinowska), które utrzymały się w Rosji do I wojny

światowej. Dopiero w okresie klęski poniesionej przez Rosję w I wojnie światowej Rewolucja Lutowa r. 1917 przyniosła obalenie caratu, a wreszcie Wielka Rewolucja Październikowa zapoczątkowała nowa epokę w dziejach Rosji (539 - 545). Można by więc w ramach omawianego tu okresu wyróżnić trzy etapy rozwojowe, rozgraniczone reformami Aleksandra I, Aleksandra II (z lat sześćdziesiątych XIX w.) i rewolucją r. 1905. Reformy Aleksandra II miały na pewno doniosłe znaczenie dla dziejów wewnętrznych Rosji, nie wprowadziły jednak wielu istotnych zmian w ustroju państwa. Aparat państwowy, w szczególności struktura organów centralnych, od początku XIX w. nie uległ przekształceniu aż do r. 1905. Dlatego też w niniejszym wykładzie wyróżnimy tylko dwa etapy rozwojowe: 1) okres 1801 - 1905 (481 - 49?) i 2) okres 1905 -1917 (492 – 500). I. OKRES LAT 1801-1905 A. ROZWÓJ GOSPODARCZY I SPOśECZNY 481. Rozwój kapitalizmu. Już za czasów Piotra I Rosja była widownią poważnego rozwoju przemysłu (296). Przemysł ten jednak rozwijał się w manufakturach,, zarówno szlacheckich, jak i państwowych, a opierał się głównie na stosunkach feudalnych, na pracy chłopów pańszczyźnianych i posesyjnych. Praca wolnonajemnych robotników odgrywała w manufakturach rosyjskich do połowy XIX w. znikomą rolę. Manufaktury jako nie opierające się na pracy najemnej stały na bardzo niskim poziomie technicznym. Produkcja ich była też mała i nieregularna, często zależna od pory roku - wobec zatrudniania w nich chłopów pańszczyźnianych. Rozwijające się bardziej nowoczesne fabryki wymagały zatrudniania robotników. Napływ ich jednak do miast mógł być tylko nikły, skoro chłopi pańszczyźniani byli jeszcze przywiązani do ziemi. Ale również i sama gospodarka rolna przeżywała kryzys z powodu niemożliwości stosowania przy istniejącym systemie pańszczyźnianym nowoczesnej techniki rolnej. Niemniej jednak w pierwszej połowie XIX w. przemysł czynił pewne postępy, koncentrując się głównie w północno- wschodnich guberniach: petersburskiej, moskiewskiej i włodzimierskiej. Większy skok mógł zostać dokonany dopiero po reformie wiejskiej z r. 1861, która wyzwoliła chłopów z poddaństwa i wywołała napływ siły roboczej do miast. Mniej więcej w latach osiemdziesiątych XIX w., a więc później niż w Europie zachodniej, rozpoczęła się w Rosji rewolucja przemysłowa, wywołana szerszym zastosowaniem maszyn w produkcji. Dopiero też w ostatnich dziesiątkach lat XIX w. powstały prawdziwe wielkie zakłady przemysłowe. Tempo rozwoju przemysłu ilustrują wyraźnie liczby robotników zatrudnionych w przemyśle: w r. 1804 liczba ta wynosiła ok. 225 000, w r. 1860 - ok. 860 000, w r. 1900 dochodziła już do 2 800 000. Uprzemysłowienie Rosji dokonywało się nadal nierównomiernie, poza rejonami wysoce uprzemysłowionymi większość kraju zachowała charakter wybitnie rolniczy. W jednych jego częściach utrzymywały się stosunki feudalne, w drugich rozwijały się w zawrotnie szybkim tempie stosunki kapitalistyczne. Na przełomie XIX i XX w, kapitalizm wszedł w stadium monopolitystyczne, do czego przyczyniał się wielki na- pływ do Rosji kapitałów obcych, zwłaszcza angielskich i

francuskich. Imperializm rosyjski miał inny charakter niż współczesny mu imperializm mocarstw zachodnioeuropejskich czy Stanów Zjednoczonych. W Rosji elementy rozwiniętego imperializmu wiązały się z żywymi jeszcze przeżytkami feudalizmu, wszechwładza kapitału z despotyzmem caratu. Im- perializm ten przybrał też formy szczególnie agresywne, co wyrażało się m. in. w "kolonialnym" ucisku narodów podbitych. 482. Ustrój społeczny. Ustrój społeczny, oparty na feudalnych podziałach stanowych, utrzymał się w Rosji aż do XX w. i to w formach, które niewiele zmieniły się od czasów Piotra I i Katarzyny II. Ustawodawstwo XIX w. silnie podkreślało różnice między właściwymi mieszkańcami Rosji (prirodnyj obywatiel) a obcymi (inorodcy), należącymi do narodów podbitych. Utrzymał się też podział na ludzi wolnych od podatków i podlegających opodatkowaniu. Do pierwszej kategorii należały: szlachta, duchowieństwo i pierwsza kategoria mieszczan, tzw. zaszczytnych obywateli. Zasadnicze znaczenie miał podział na 4 stany: 1) szlachtę, 2) duchowieństwo, 3) mieszczaństwo, 4) chłopów. 1. Szlachta (dworianie) dzieliła się na 2 grupy: szlachtę dziedziczną i osobistą. Szlachectwo osobiste uzyskiwało się przez osiągnięcie odpowiedniej rangi w służbie cywilnej bądź określonego stopnia oficerskiego. Szlachta pozostała stanem uprzywilejowanym, cieszyła się prawami, które uzyskała na mocy przywileju Katarzyny II z r. 1785 (297). Tak więc dziedziczna szlachta zachowała m. in. w każdej guberni rodzaj samorządu, na którego czele stał obierany przez nią marszałek (302). 2. Duchowieństwo dzieliło się na prawosławne i nieprawosławne. Przywilejami wolności podatkowej cieszyło się tylko duchowieństwo prawosławne. 3. Stan mieszczański dzielił się na 5 kategorii: a) obywateli zaszczytnych, b) kupców, c) cechowych, d) mieszczan, e) robotników. a. Kategoria zaszczytnych obywateli (poczotnyje grażdanie) utworzona została dopiero w r. 1832 jako wyodrębniona z ogólnej masy mieszczaństwa grupa przodującej burżuazji; mieli oni liczne przywileje, podobne do szlacheckich, i dzielili się na zaszczytnych obywateli dziedzicznych i osobistych. b. Kupcy dzielili się na 2 gildie, szerzej uprzywilejowanych hurtowników i kupców detalicznych. c. Kategorię cechowych tworzyli rzemieślnicy, którzy nie mieli żadnych specjalnych przywilejów. d. Mieszczanie stanowili większość ludności miejskiej. e. Robotnicy (roboczyje ludi) stali na najniższym stopniu w hierarchii ludności miejskiej; kategoria ta, zwłaszcza po reformie wiejskiej z r. 1881, szybko wzrastała liczebnie, by stworzyć podstawową klasę społeczną proletariatu. Ukaz z r. 1827 zezwolił szlachcie na trudnienie się handlem na równi z kupcami, zaś ukaz z 1848 r. zezwolił nabywać ziemię mieszczanom. Prowadziło to do tworzenia się klasy kapitalistów, którą stanowili bankierzy, fabrykanci i wielcy kupcy rekrutujący się zarówno z mieszczaństwa, jak i ze szlachty. 4. Chłopi, zarówno państwowi, jak i prywatni, znajdowali się w końcu XVIII w. w położeniu wyjątkowo ciężkim (299). Wyzysk ich osiągnął swój punkt kulminacyjny za panowania Katarzyny II. W czasie tym można było chłopów sprzedawać i kupować, odrywając ich nawet od rodzin. Chłopi nie posiadali ziemi na własność, a obciążeni byli podatkami, czynszami i bardzo wysoką pańszczyzną na rzecz panów. Podlegali ponadto sądownictwu pańskiemu. Nigdzie w Europie w czasach nowożytnych taki

procent ludności nie pozostawał w stosunku poddańczym (80%) i nigdzie poddaństwo nie przybrało tak ostrych form: Po likwidacji poddaństwa w Prusach w r. 1807 (442) utrzymywało się ono jeszcze do r. 1848 w Austrii, jednak już w formie złagodzonej przez reformy Józefa II (448). Sprawa chłopska stała się w XIX w. jednym z najważniejszych zagadnień polityki rosyjskiej. Nie rozwiązały jej próby reform w pierwsze połowie XIX w. Dopiero reformy wiejskie zapoczątkowane w r. 1861 wprowadziły gruntowniejsze zmiany przez likwidację poddaństwa i przyznanie chłopom wolności osobistej. Reformy te jednak nie rozwiązały należycie gospodarczej strony położenia chłopów. 483. Reformy wiejskie. Podstawowymi aktami, na których oparły się reformy wiejskie, były ustawa z 19 lutego 1861 r. oraz manifest cara Aleksandra II, wprowadzający tę reformę. Akty te regulowały równocześnie: 1) zniesienie poddaństwa, 2) zniesienie sądownictwa panów, 3) uwłaszczenie chłopów. 1. W zasadzie chłopi uzyskali w r. 1861 wolność osobistą. Panu nie wolno było odtąd chłopa sprzedać albo kupić. Chłopi mogli zawierać samodzielnie umowy, przechodzić do stanu mieszczańskiego. Prawo opuszczania dotychczasowego miejsca zamieszkania było jednak ograniczone w ten sposób, że chłop nie miał prawa zrzec się przyznanego mu "nadziału" ziemi przez 9 lat od ogłoszenia reformy. 2. Panowie zastali pozbawieni prawa wymierzania chłopom kar, a chłopi zostali poddani sądownictwu powszechnemu, wprowadzonemu ustawą z r. 1864; jedynie w drobnych sprawach cywilnych i karnych mieli własne sądownictwo stanowe w formie tzw. sądów wołostnych. 3. Najwięcej niejasności budziła sprawa uwłaszczenia chłopów. W zasadzie zniesiona została własność pana nad ziemiami chłopskimi oraz zlikwidowane powinności, które chłop był. obowiązany płacić na rzecz pana. W praktyce wyglądało to tak, że chłop zwolniony od zależności osobistej musiał otrzymać od obszarnika nadział (nadiel) ziemi, którego wielkość była określona ustawą 3 zależnie od charakteru gleby wahała się w granicach od 1 do 7 ha. Jeżeli chłop poprzednio użytkował większy obszar gruntu niż ustawowo należny mu nadział, to nadwyżkę, czyli tzw. "odcinek" zabierał pan i włączył do swego majątku. Był to przepis szczególnie dla chłopów krzywdzący: Chłop musiał spłacać "własną" ziemię. Cenę wykupu ustalano w sposób wysoce dlań niekorzystny. Podpisując umowę o wykup chłop wpłacał obszarnikowi gotówką 20% wartości nadziału, odpowiednio wysoko ocenionego. Resztę obszarnikom wypłacało państwo, natomiast chłopi musieli te sumy spłacać państwu przy odpowiednim oprocentowaniu. W efekcie chłopi w ciągu 49 lat płacili za swoją własną ziemię o wiele więcej, niż wynosiła jej wartość rynkowa. Ustawa z r. 1861 wydana była tylko dla guberni wielkoruskich i niektórych innych. W następnych jednak latach reformę na zbliżonych zasadach przeprowadzono i w innych terenach, a w r. 1864 również i w Królestwie Polskim, w formie bardziej odbiegającej od wzoru wielkoruskiego (490). Reforma nie przyniosła chłopom tego, czego oczekiwali. Miała ona na względzie przede wszystkim interesy obszarników. Zapewniła im gospodarczą przewagę nad chłopami i tanią siłę roboczą - wreszcie dała im środki pieniężne na przebudowę gospodarki na gospodarkę kapitalistyczną. Chłopów reforma nie wzbogaciła, "odcinki", małorolność, obowiązek płacenia rat za wykupienie ziemi - nie pozwoliły im na wydobycie się z nędzy. Musieli oni często dzierżawić ziemię obszarniczą, i to nadal

na warunkach pańszczyzny lub porzucać wieś i powiększać zastępy proletariatu miejskiego. Reforma miała jednak to doniosłe znaczenie dla ogólnego rozwoju gospodarczego Rosji, że wyzwoliła siłę roboczą dla potrzeb przemysłu i przez to stworzyła podstawę rozwoju kapitalizmu w Rosji. 484. Reformy społeczne i polityczne. Archaiczny ustrój społeczny i odpowiadający mu zacofany ustrój feudalnej monarchii absolutnej wymagał przeprowadzenia gruntownych reform ustroju społecznego i państwowego. Wobec nieugięcie konserwatywnej postawy monarchii narastała przez cały wiek w różnych warstwach opozycja, mnożyły się rewolucyjne ruchy społeczne, które zmuszały czasem carat do przeprowadzania połowicznych reform. 1. Już. w pierwszych latach swego panowania Aleksander I objawiał zrozumienie potrzeby dokonania reform; które by nadały państwu bardziej nowoczesny charakter. W r. 1807 powierzył zadanie opracowania projektu reform swemu niezwykle utalentowanemu doradcy, Michałowi Sperańskiemu. Opracowany przezeń w r. 1809 projekt miał dostosować feudalną monarchię rosyjską do narastających stosunków kapitalistycznych. Przewidywał on zniesienie poddaństwa i reorganizację organów centralnych państwa, m. in. przez wprowadzenie Dumy jako organu przedstawicielskiego. Sperański opracował również projekt nowego kodeksu cywilnego (489). Z projektów jego zrealizowano tylko jeden, tj. po wołanie do życia Rady Państwa (485), plany Sperańskiego napotkały bowiem na bardzo zdecydowany opór arystokracji, W r. 1812 został on zmuszony do opuszczenia Moskwy, a reakcyjne rządy w Rosji objął minister wojny A. Arakczejew. 2. Rządy Arakczejewa wywołały powszechną nienawiść. Wystąpiła wówczas grupa opozycyjna postępowej szlachty, znana później pod nazwą dekabrystów, z programem przekształcenia Rosji w monarchię konstytucyjną. Dekabryści wysuwali wiele haseł demokratyczno-burżuazyjnych, domagali się zniesienia stanów, uwolnienia i uwłaszczenia chłopów, wprowadzenia konstytucji na wzór angielski. Działalność dekabrystów rozwijana w tajnych związkach doprowadziła do wybuchu powstania (14 grudnia 1825 r.), które zostało krwawo stłumione przez Mikołaja I. 3. Reakcyjne rządy Mikołaja I przyczyniły się do dalszego wzrostu nastrojów rewolucyjnych. Szczególnie duże nasilenie osiągnęły brutalnie tłumione ruchy chłopskie, których zanotowano 500 w ciągu 30 lat panowania Mikołaja I. Równocześnie narastać zaczęła, w ślad za pierwszą falą rewolucji szlacheckiej, fala opozycji demokratyczno- burżuazyjnej, która zaczęła skupiać przedstawicieli niższych warstw kształtującej się w Rosji burżuazji. Po klęsce Rosji w wojnie krymskiej powstała sytuacja rewolucyjna, pod wpływem której Aleksander II zdecydował się na przeprowadzenie szeregu reform , a w szczególności wyżej omówionej reformy chłopskiej w 1861 {483), reformy ziemskiej w r. 1864 (486), reformy sądowej w r. 1864 (487), reformy miejskiej w r. 1870 (486). 4. Reformy Aleksandra II nie zaspokoiły ani chłopów, ani postępowych dążeń burżuazji i proletariatu. W dodatku niezbyt szeroki ich zakres zaczęto ograniczać w dobie reakcji za Aleksandra III i Mikołaja II. W tych warunkach u schyłku XIX w. narastać zaczęła nowa fala rewolucyjna, Początkowo kierowana była ona siłami rewolucyjnych inteligentów, tzw. narodników, którzy pragnęli dokonać rewolucji siłami chłopstwa i którzy nie doceniali możliwości, jakie otwierały się przed

ruchem robotniczym. Tymczasem w miarę wzrostu szeregów klasy robotniczej formować się zaczęły w Rosji pierwsze organizacje proletariatu. W latach osiemdziesiątych kierowana przez G. Plechanowa grupa "Wyzwolenie Pracy" zdołała złamać wpływy narodnictwa wśród proletariatu i objąć kierownictwo ruchu robotniczego. Rozpowszechnianie się marksizmu wpływało na przyspieszenie zjednoczenia tego ruchu Decydujący wpływ wywarł tu Włodzimierz Lenin, który po objęciu kierownictwa ruchu robotniczego w Rosji doprowadził do powstania na zjeździe w Brukseli i w Londynie w r. 1903 rewolucyjnej partii proletariackiej, pod nazwą Socjaldemokratycznej Partii Robotniczej Rosji. Wtedy już zarysowały się ostre różnice między dwiema grupami Socjaldemokracji: oportunistycznymi mienszewikami a bolszewikami, zwolennikami Lenina, którzy dążyli do nadania partii charakteru zwartej organizacji, opartej na dyscyplinie partyjnej. Mimo tego wewnętrznego konfliktu ruch robotniczy wzrastał prowadząc do rewolucji, która wybuchnie w r. 1905. B. USTRÓJ PAŃSTWA 485. Cesarz i organa centralne. 1. Władza absolutna cesarza, utwierdzona w początku XVIII w. przez Piotra I (300), utrzymała się w pełni aż do upadku cesarstwa w r. 1917. Władza cesarska była "samowładcza" i nieograniczona. Cesarz był najwyższym sędzią, w imieniu którego sądziły wszystkie sądy, był najwyższym wodzem i reprezentantem państwa na zewnątrz. Rządy swe sprawował przy pomocy organów centralnych, które miały charakter organów doradczych. Organizacja ich uległa zreformowaniu przez Aleksandra I w pierwszych dziesięciu latach XIX w. i w tym nowym kształcie utrzymały się one bez istotnych zmian do r. 1905. 2. Ministrowie. Istniejące w XVIII w. kolegia, odgrywające rolę ministrów, zostały skasowane w r. 1802 (301). Na miejsce ich wprowadzono ministrów i podlegające im ministerstwa. Dzieliły się one na departamenty. Ministrowie byli mianowani przez cesarza i przed nim tylko odpowiedzialni. Liczba ich wynosiła początkowo 8, a z czasem wzrosła do 11. W zasadzie każdy z ministrów składał raporty i otrzymywał rozkazy bez- pośrednio od cesarza. Aż do r. 1905 nie doszło do ukonstytuowania się Rady Ministrów z premierem na czele Wprawdzie już za Aleksandra I w r. 1812 został zorganizowany Komitet Ministrów, do którego cesarz powołał obok właściwych ministrów sekretarza państwa i przewodniczących departamentów Rady Państwa oraz inne osoby. Komitet ten jednak jako organ doradczy cara nie mógł o niczym decydować samodzielnie. Przyznawany czasem przez cara jednemu z ministrów tytuł kanclerza (np. Nesselrode, Gorczakow) nie dawał mu żadnego zwierzchnictwa nad innymi ministrami. Powołana do życia w r. 1861 Rada Ministrów miała również charakter tylko doradczy, a od r. 1882 przestała się w ogóle zbierać. 3. Rada Państwa (Gosudarstwiennyj Sowiet) została powołana do życia zgodnie z projektem Sperańskiego w r. 1810. Radzie Państwa przewodniczył cesarz. Liczba jej członków dochodziła do 90. W skład jej wchodzili z urzędu wszyscy ministrowie oraz powołani przez cara urzędnicy. I oma miała tylko charakter organu doradczego, a uchwały jej nie wiązały cara. Zadaniem jej było układanie bądź opiniowanie projektów ustaw. W latach

1810 - 1826 i następnie od r. 1882 spełniała też rolę Komisji Kodyfikacyjnej. Rada Państwa dzieliła się na departamenty, których liczba ulegała zmianom. Początkowo było ich 4. W latach 1832 - 1862 funkcjonował Departament V, powołany do spraw Królestwa Polskiego. Sprawy biurowe prowadziła Kancelaria Rady Państwa, na której czele stał Sekretarz Państwa. 4. Senat Rządzący stworzony przez Piotra I, później ograniczony w swych uprawnieniach przez Katarzynę II (301), został zreorganizowany przez Aleksandra I. Sprawował funkcję sądu najwyższego, powierzono mu również nadzór nad wszystkimi ministerstwami i z tego tytułu miał spełniać rolę trybunału administracyjnego. Do jego kompetencji należało też ogłaszanie ustaw. Senat nie był organem jednolitym i wszyscy senatorowie nigdy nie zasiadali razem. Dzielił się na departamenty, których liczba ulegała w XIX w. częstym zmianom. Pierwotnie było 8 departamentów z siedzibami w Petersburgu i w Moskwie. W r. 1841 otwarte zostały dwa nowe departamenty, 9 i 10 w Warszawie - zostały one zniesione w 1876 r. W końcu XIX w. w obręb Senatu wchodziło 5 kolegiów, z których 2 miały charakter sądowy jako sądy kasacyjne cywilny i karny, trzy zajmowały się administracją. Przy każdym departamencie funkcjonował oberprokurator. Oberprokuratorzy podlegali generalnemu prokuratorowi, którym był minister sprawiedliwości. Prokuratura rosyjska, wprowadzona przez Piotra I (301), miała szczególny charakter - organu kontrolującego całą administrację i sądownictwo. Dopiero reforma sądowa z r. 1864 nadała prokuratorom charakter podobny do takiego, jaki mieli na zachodzie, tj. organu powołanego do ścigania przestępstw. 5. Własna Kancelaria Cesarska, utworzona przez Aleksandra I, uzyskała duże znaczenie za Mikołaja I i dzielić się zaczęła na wydziały. Wydział II powołany w r. 1826 zajmował się pracami kodyfikacyjnymi (489). Szczególną rolę odegrał Wydział III; któremu podlegały sprawy policji i którego naczelnik był równocześnie szefem oddzielnego korpusu żandarmerii. Wydział III ścigał przede wszystkim przestępstwa polityczne. Powszechnie znienawidzony zniesiony został w r. 1880. W latach 1866 - 1876 funkcjonował jako Wydział V - wydział dla spraw Królestwa Polskiego. Od r. 1882, po zlikwidowaniu innych wydziałów. utrzymał się tylko Wydział I o charakterze czysto osobistej kancelarii cesarskiej. 486. Zarząd terytorialny. 1. Podział administracyjny Rosji, wprowadzony przez Piotra I i zreformowany przez Katarzynę II (302) utrzymał się w zasadzie do r. 1917. Kraj podzielony był zasadniczo na gubernie i powiaty. Zespoły guberni tworzyły generał - gubernatorstwa poległe generał-gubernatorom, mającym bardzo szerokie uprawnienia, Na czele guberni stali gubernatorowie jako przedstawiciele naczelnej władzy oraz organ wykonawczy ministra spraw wewnętrznych. Na czele powiatów stali naczelnicy (isprawnicy), wybierani przez miejscową szlachtę. Rosja europejska dzieliła się na 49 guberni. Nie wszystkie dziedziny administracji wewnętrznej podlegały wyżej wymienionym organom. Niektóre, "niezespolone", jak np. szkolnictwo, poczta, kolejnictwo, wojsko, znajdowały się w administracji specjalnych władz, działających w ramach odrębnych, dostosowanych do każdej dziedziny okręgów. Sądownictwo,, które zależało od organów administracyjnych,

zostało w r. 1864 w zasadzie oddzielone od administracji, co jednak w praktyce nie zostało w pełni przeprowadzone (487). Istotne znaczenie dla sposobu działania administracji miały: a) przeprowadzona w r. 1864 tzw. reforma ziemska, która powołała do życia organa samorządu, tzw. ziemstwa, w guberniach i powiatach; b) oraz tzw. reforma miejska, przeprowadzona w r. 1870, wprowadzająca samorząd w miastach. 2. Do zakresu działania ziemstw należały lokalne sprawy gospodarcze: utrzymywanie dróg i mostów, szkół szpitali itp. Organami samorządu na szczeblu powiatowym były zgromadzenia powiatowe jako organa uchwalające oraz zarządy powiatowe jako organa wykonawcze; na szczeblu gubernialnym - odpowiednio zgromadzenia i zarządy gubernialne. Na zgromadzeniach przewodniczyli lokalni marszałkowie szlachty (pozostałość samorządu lokalnego, wprowadzonego przez Katarzynę II) {302). Prawa wyborcze do organów samorządowych były bardzo ograniczone. Wprowadzono wysoki cenzus majątkowy oraz system wyborów kurialnych - w 3 kuriach; właścicieli ziemskich, wyborców miejskich i delegatów gmin wiejskich. Ustalano skład zgromadzeń w taki sposób, by liczba osób wybranych przez kurię właścicieli ziemskich, a więc przez szlachtę, miała zawsze przewagę. Ustawa ziemska z r. 1864 została w okresie reakcji zastąpiona ustawą z r. 1890. Powiedziano w niej bez osłonek, że wybory mają opierać się na podstawie stanowej, tj., że będą się dokonywały w 3 kuriach wyborczych: szlacheckiej, miejskiej i chłopskiej. Następnie ustawa z r. 1890 podniosła cenzus majątkowy wyborców. Rzecz charakterystyczna, że omawiany samorząd ziemski, mimo tak wysoce niedemokratycznego charakteru, odegrał dodatnią rolę w życiu wewnętrznym Rosji, np. w dziedzinie rozwoju szkolnictwa i podniesienia lokalne j gospodarki. Nowy system mimo swych braków okazał się po prostu lepszy od dawnych rządów policyjnych, sprawowanych przez urzędników carskich. Zaznaczyć jednak trzeba, że samorząd ziemski nie został wprowadzony we wszystkich guberniach (np. na terenie Królestwa Polskiego) (490). 3. Wprowadzony ustawą z r. 1870 samorząd miejski opierał się na wybieralnych dumach miejskich, które wybierały ze swego grona zarząd miejski (2-6 członków) oraz prezydenta będącego równocześnie przewodniczącym dumy. Wybór jego wymagał zatwierdzenia przez. gubernatora lub w miastach gubernialnych przez ministra spraw wewnętrznych. Wybory odbywały się w 3 kuriach, grupujących wyborców w zależności od wysokości opłacanych .podatków. Ponieważ każda kuria wybierała równą liczbę radnych, system ten zapewniał przewagę w dumie miejskiej kurii najbogatszej i pozbawiał praw wyborczych robotników. Kompetencja organów miejskich ograniczała się do lokalnych spraw gospodarczych. Nawet i ten system samorządu wydał się w okresie reakcji za Aleksandra III zbyt liberalny. W ślad za reformą z r. 1870 kontrreforma z r. 1892 ograniczyła kompetencje samorządu miejskiego i podniosła jeszcze wydatniej wyborczy cenzus majątkowy. Podobnie jak samorząd ziemski, tak i samorząd. miejski nie został wprowadzony w całej Rosji (jak i w Królestwie Polskim). Co jednak jest istotne i dotyczy całokształtu funkcjonowania samorządu lokalnego - to to, że pierwotnie władza administracyjna, tj. gubernatorzy mieli tylko ogólny nadzór nad organami samorządowymi i mogli uchylać decyzje tych

organów jedynie z powodów formalnych a i wtedy organy samorządowe mogły odwoływać się do Senatu. Tak istotnie ważne uprawnienia zostały rychło uchylone: Aleksander III przyznał gubernatorom prawo uchylania decyzji organów samorządowych bez podawania motywów i odebrał tym organom prawo odwoływania się do Senatu. 487. Sądownictwo. Organizacja sądowa, stworzona przez Katarzynę II ustawą gubernialną z r. 1775 (302), utrzymała się do r. 1864. Istniały więc do tego czasu różnorodne sądy stanowe. Były one na ogół, jeżeli chodzi o instancje niższe, wybieralne i sprawowane przez szlachtę. Były zatem niefachowe i poddane pod władzę administracji. Ilość instancji dochodziła do czterech lub więcej, tok postępowania był przewlekły, tajny i pisemny, opierał się - jeśli chodzi o proces karny - na zacofanych zasadach procesu inkwizycyjnego (280). Dopiero w r. 1864 została przeprowadzona gruntowana reforma sądownictwa, która wzorowała się formalnie na urządzeniach za- chodnio-europejskich, zwłaszcza francuskich. Wydane zostały mianowicie 3 ustawy sądowe: o ustroju sądów, o procedurze karnej, o procedurze cywilnej. Stworzono więc sądownictwo powszechne, równe dla wszystkich (jedynie duchowieństwo zacho- wało odrębne sądy, utrzymały się też sądy wołostne dla chłopów) (483). Wprowadzono w teorii zasadę niezależności sądownictwa od administracji. Struktura sądowa obejmowała następujące instancje: 1. Sądy pokoju. Były one właściwe dla drobnych spraw cywilnych i karnych. Sędziowie pokoju byli wybierani, a od kandydata na sędziego pokoju wymagano cenzusu wykształcenia i cenzusu majątkowego. Drugą instancją w tych sprawach był zjazd sędziów pokoju z danego okręgu. 2. Sądy okręgowe. Były ans w zasadzie sądami I instancji. Dzieliły się na wydziały dla spraw cywilnych i karnych. W sprawach karnych sądy te sądziły przy udziale ławy przysięgłych - "orzekającej". Rosja poszła więc i tu za wzorem francuskim (367). 3. Izby sądowe. Były one sądem apelacyjnym w sprawach cywilnych i karnych. Wydział karny działał czasem też jako sąd I instancji, szczególności w sprawach o przestępstwa skierowane przeciw państwu lub o przestępstwa służbowe. 4. Sąd kasacyjny. Skargi kasacyjne skierowane do Senatu roz- patrywał departament Senatu dla spraw karnych lub departament dla spraw cywilnych (485). Ustawa z r. 1889 wprowadziła pewne zmiany w ustawie z r. 1864. Zlikwidowała w 43 guberniach wybieralnych sędziów pokoju, a na ich miejsce wprowadziła ziemskich naczelników (486) lub również mianowanych przez ministra jako sędziów miejskich czy powiatowych, członków sądu okręgowego. Instancją kasacyjną dla wyroków tych sędziów był nie Senat Rządzący, lecz zarząd prowincjonalny. Kolidowało to dotkliwie z zasadą niezawisłości sądów od administracji. Ustawa z r. 1864 zreformowała system prokuratury rosyjskiej (485), wprowadzając instytucję prokuratorów jako organów powołanych do ścigania przestępstw. Działali oni przy sądach okręgowych, przy izbach sądowych i przy Senacie (oberprokurator). Od 1902 r. funkcja generalnego prokuratora, który sprawował nadzór nad prokuratorami, została złączona na stałe z funkcją ministra sprawiedliwości. Było to również

wyrazem istniejącej zależności sądów od administracji. Omawiana reforma sądowa z r. 1864 nie została wprowadzona w całej Rosji. W Królestwie Polskim weszła w życie dopiero w r. 1876, nie wprowadzono tu jednak ławy przysięgłych. Rozpowszechniły się inne jeszcze sposoby obchodzenia zasady niezależności sądów. Jednym z nich było uruchomienie sądów doraźnych, które sądziły poza normalnym tokiem instancji. Okazję ku temu dawało wprowadzanie w całym kraju lub na określonym terenie stanów wyjątkowych. Carat szeroko nadużywał tego środka, który pozbawiał obywateli poczucia bezpieczeństwa i ochrony, jaką mogły im zapewniać sądy powszechne, a oddawał ich samowoli organów administracyjnych. Przyznano ogólnie gubernatorom, generał-gubernatorom i ministrom prawo karania w trybie administracyjnym. Najczęściej stosowaną w takim wypadku karą było czasowe zesłanie na Syberię. 488. Wojskowość. System przymusowej rekrutacji, która w praktyce zatrzymywała żołnierzy w wojsku do końca życia (303), przetrwał w Rosji do r. 1874. Wtedy to bowiem wprowadzony został na wzór pruski (441) powszechny obowiązek służby wojskowej, spoczywający na wszystkich mężczyznach od 21 roku życia i polegający na systemie przeszkolenia rezerw. Corocznie ustalano wysokość kontyngentu i stosownie do tego powoływano w drodze losowania odpowiednią liczbę żołnierzy służby czynnej. Po odbyciu tej służby, trwającej od 6 do 7 lat, następowało przeniesienie do rezerwy. Reszta mężczyzn w wieku powyżej 21 lat przechodziła do tzw. pospolitego ruszenia. Jedynacy i najstarsi synowie byli zupełnie od służby zwolnieni. Osobom mającym określony cenzus wykształcenia przysługiwał skrócony czas służby wojskowej. Oficerowie rekrutowali się ze szkół kadeckich, do których z reguły przyjmowano tylko młodzież po- chodzenia szlacheckiego. Na skutek tego rosyjska kadra oficerska, a zwłaszcza jej wyższe szczeble składały się nadal jak w XVIII w. niemal wyłącznie ze szlachty. C. KODYFIKACJE 488. Swod zakonow i późniejsze kodyfikacje. Wysiłki podejmowane przez Piotra I czy Katarzynę II w kierunku kodyfikacji prawa rosyjskiego nie wydały w XVIII w, żadnych rezultatów (304). Dalsze próby podjął Aleksander I powołując nową, dziesiątą z kolei komisję kodyfikacyjną, której kierownictwo objął Mikołaj Sperański (484). Opracował on, zgodnie ze swymi postępowymi poglądami, projekt kodeksu cywilnego, oparty na wzorach Kodeksu Napoleona, Projekt ten nie tylko nie został przyjęty przez Radę Państwa, lecz wywołał burzę protestów ze strony reakcji i naraził Sperańskiego na wygnanie w r. 1812. Dopiero za Mikołaja I prace kodyfikacyjne posunęły się realnie naprzód. Powołał on przy Kancelarii osobistej odrębny wydział, w którym główną rolę odgrywał odwołany z powrotem do Petersburga Sperański. Wydział ten przeprowadził swe prace w kilku etapach: 1. W pierwszym etapie, wstępnym, zebrano cały materiał prawodawczy, począwszy od Sobornogo ułożenija z r. 1649 (216), a skończywszy na ostatnich ukazach Aleksandra I z r. 1825. W ten sposób powstał olbrzymi zbiór, ułożony nie rzeczowo, lecz

tylko chronologicznie, obejmujący 30 000 pozycji w 45 tomach. Jest to tzw. Pełny Zbiór Praw Cesarstwa Rosyjskiego (Połnoje sobranije zakonow Rossijskoj Impierii). Zbiór ten stanowił bardzo cenne wydawnictwo, przedstawiające ustawodawstwo rosyjskie. Nic dziwnego, że pracę nad zbiorem kontynuowano i wydawano corocznie jeden tom. W ten sposób powstał Drugi Pełny Zbiór obejmujący materiał prawodawczy z lat 1825 - 1881, a później i Trzeci Pełny Zbiór za lata od 1881 do 1917. 2. Dopiero w drugim etapie prac kodyfikacyjnych Zbiór ten stał się podstawą systematycznej kodyfikacji, która ogłoszona została w r. 1832 jako Zbiór Praw Cesarstwa Rosyjskiego (Swod zakonow Rossijskoj Impierii), z mocą obowiązującą od 1 stycznia 1835 r. Swod Zakonow nie miał cech kodyfikacji nowożytnej nawet i od strony zewnętrznej. Nie tworzył odrębnych kodeksów, lecz starał się ująć w sposób systematyczny całokształt prawa obowiązującego w Rosji, a więc zarówno rozległe dziedziny administracji państwowej, jak i prawo cywilne oraz karne, materialne i procesowe. W tym zakresie Swod przypomina dawne kodyfikacje skandynawskie, a poniekąd i Landrecht pruski (281). Swod zakonow obejmuje 15 tomów, Tom I zawiera tzw. ustawy zasadnicze, które zmienione zostaną w r. 1906 (494). Tom X odpowiada kodeksowi prawa cywilnego i procedury cywilnej. Tom XV można by nazwać kodeksem prawa karnego i procedury karnej. Pozostałe tomy zawierają różnorodne przepisy administracyjne w układzie rzeczowym. a. Część pierwsza tomu X, zawierająca prawo cywilne, utrzymała się w mocy do upadku cesarstwa. Nie została ona rozciągnięta na teren Królestwa Polskiego, gdzie do 1946 r. obowiązywał nadal Kodeks Napoleona, została natomiast wprowadzona na teren W. Księstwa Litewskiego, gdzie uchylono moc obowiązującą Statutu litewskiego. Tak więc jeszcze w okresie 20-lecia międzywojennego obowiązywała ona na terenach ziem wschodnich należących wówczas do Polski (również na terenie Białostocczyzny, która weszła w skład PRL, ta część Swodu zakonow obowiązywała do r. 1946). Kodyfikacja ta pozostawała daleko w tyle za współczesnymi jej tendencjami cywilnego prawa burżuazyjnego. b. Kodyfikacja prawa karnego i prawa procesowego w Swodzie zakonow miała charakter na tyle wsteczny, że zachodziła konieczność rychłego zastąpienia jej nowymi kodeksami. Na pierwszy ogień poszło prawo karne. Już w r. 1836 Sperański podjął prace nad nowym kodeksem karnym, które kontynuowane po jego zgonie, zostały zakończone wydaniem w r. 1845 nowego kodeksu karnego pod nazwą Kodeksu kar głównych i poprawczych. Kodeks ten miał charakter jeszcze na wskroś feudalny. Zachował nierówność kar dla osób różnego stanu i dlatego zwalniał od kar cielesnych osoby wyższych stanów. Kodeks był kazuistyczny, przewidywał np. 11 kategorii kar, z których każda dzieliła się na stopnie. W dodatku kary te mogły być stosowane zależnie od tego, czy podsądny podlegał karom cielesnym czy też nie. Kodeks karny z r. 1845 był kilkakrotnie nowelizowany w latach 1868 i w 1885. Dopiero w T. 1903 opracowany został nowy kodeks karny, który wszedł w życie na terenie Rosji jedynie częściowo. Rzecz osobliwa, że jedynie na terenie Królestwa Polskiego nowy kodeks r. 1903 został wprowadzony w całości, ale dopiero w r. 1915, i to nie przez władze rosyjskie, lecz przez władze okupacyjne niemieckie, W konsekwencji obowiązywał on tam aż do wprowadzenia polskiego kodeksu karnego w r. 1932. c. Procedura karna Swodu zakonow została zastąpiona nazwą

kodyfikacją w r. 1864 - w związku z dokonaną w tym raku reformą sądownictwa (487). Kodeks ten zawierał pewne elementy postępowe; zerwał z postępowaniem inkwizycyjnym, wprowadził ustność i jawność rozprawy oraz ławy przysięgłych i prokuratora jako oskarżyciela publicznego. Niestety jednak, stosowanie tej stosunkowo postępowej procedury ulegało często zawieszeniu na skutek wprowadzania stanu wyjątkowego. Uruchamiano wówczas trybunały nadzwyczajne, które stosowały procedurę specjalną, a nawet oddawano władzom administracyjnym prawo wymierzania kar bez żadnego przewodu sądowego. W Królestwie Kongresowym stan wyjątkowy był stanem normalnym, trwał on od r. 1863 do 1915 stale - z jedną tylko krótką przerwą. Znamienne jest również to, że ławy przysięgłych rychło pozbawione zostały prawa orzekania w procesach politycznych i prasowych. Wedle ustawy z r. 1881 minister uzyskał prawo zsyłania na Sybir na lat 5 w drodze administracyjnej, a generał- gubernatorowi mogli osoby obwinione o przestępstwa, zwłaszcza polityczne, przekazywać sądom wojskowym, które stosowały wobec nich bardzo surowe przepisy wojskowego kodeksu karnego z r. 1868. Jeszcze dalej posunęła się ustawa z r. 1906, która wprowadziła wojenno - polowe sądy w miejscowościach, w których ogłoszono stan wyjątkowy „wojenny" lub „nadzwyczajnej ochrony". Przed sąd taki mogła być postawiona na podstawie swobodnej oceny generał-gubernatora lub głównodowodzącego każda osoba cywilna, zarówno morderca, jak i autor opozycyjnego artykułu. Sądziło 5 dowolnie mianowanych oficerów, a w sądzie nie było ani prokuratora, ani aktu oskarżenia, ani obrońcy. Sąd miał być zwoływany najpóźniej w ciągu doby po dokonaniu przestępstwa i miał wydawać wyrok nie później niż w dwie doby. Wyrok podlegał wykonaniu w ciągu doby i nie przysługiwał odeń żaden środek odwoławczy. Takie postępowanie stosowano "legalnie" w kraju, w którym od r. 1864 obowiązywała postępowa procedura karna! d. Reorganizacja sądownictwa z r. 1864 wywołała wprowadzenie nowej kodyfikacji procedury cywilnej w r. 1864. Była ona wzorowana w pewnym stopniu na francuskim kodeksie procedury cywilnej z r. 1807. Kodeks ten swym postępowym charakterem korzystnie odbija od innych kodyfikacji rosyjskich XIX w. Powyższy przegląd kodyfikacji rosyjskich uzupełnia dodatkowo charakterystykę reakcyjnego państwa rosyjskiego w XIX w. Wskazuje na archaiczny i feudalny charakter stosowanego prawa sądowego. Potwierdza to słuszność obserwacji, że w Rosji carskiej w XIX w, prawo było wyrazem samowoli, kaprysem samowładnego cara, który mógł arbitralnie kształtować całe dziedziny prawa, a zadaniem organów państwowych było służenie nie prawu, lecz wszechrosyjskiemu cesarzowi i umacnianiu całego systemu samodzierżawia, opartego na stanach uprzywilejowanych. D. PROBLEM AUTONOMII W KRAJACH PRZYśŹCZONYCH DO IMPERIUM 490. Położenie Królestwa Polskiego i Finlandii w cesarstwie. Struktura państwa rosyjskiego była centralistyczna. W jego ramach znalazły się jednak terytoria, które Rosja zdobyła w XIX w. i dawniej, zarówno w Europie, jak i w Azji, i które, zwłaszcza w pierwszej połowie XIX w., zachowywały jeszcze pozory odrębności państwowej, bądź też szeroką autonomię. Do

krajów takich należał szereg państw połączonych początkowo stosunkami wasalczymi, jak Kazachstan, państewka dagestańskie, północnokaukaskie i zakaukaskie. Szczególne położenie prawne w obrębie cesarstwa miało Królestwo Polskie i Finlandia. Polityka carska szła w kierunku rygorystycznego centralizmu, ograniczania i likwidacji autonomii tych krajów. W drugiej połowie XIX w. wraz z rozwojem nacjonalizmu rosyjskiego dołączyła się tu jeszcze brutalna polityka rusyfikacyjna. Rosja carska przekształciła się w "więzienie narodów". Kurs rusyfikacyjny zaznaczył się szczególnie dotkliwie na ziemiach polskich. Utworzone w r. 1815 Królestwo Polskie było początkowo monarchią połączoną z cesarstwem rosyjskim unią personalną i realną. Gara jako króla polskiego reprezentował w Polsce jego namiestnik. Królestwo rządziło się konstytucją stosunkowo liberalną, nadaną przez Aleksandra I wedle polskich projektów. Po upadku powstania listopadowego, na podstawie Statutu organicznego z r. 1832, Królestwo Polskie straciło charakter odrębnego państwa i stanowić miało odtąd integralną część cesarstwa rosyjskiego. Likwidowano kolejno organa powołane przez konstytucję z r. 1815, podporządkowując Królestwo Polskie centralnym organom rosyjskim. Po 1863 r. zlikwidowano ostatecznie odrębność Królestwa i zaczęto stosować nieoficjalną nazwę Kraju Przywiślańskiego. W r. 1874 podporządkowano gubernie, które już od 1837 r. pojawiły się w miejsce województw, generał-gubernatorowi, który wszedł na miejsce namiestnika. Rozpoczął się okres najbezwzględniejszej rusyfikacji i wypierania języka polskiego z urzędów i szkoły. Niemal całe ustawodawstwo rosyjskie rozciągano na teren Królestwa (439). Nie wprowadzono jednak niektórych ustaw o bardziej postępowych znamionach, jak np. ustawy ziemskiej z r. 1864 ani ustawy miejskiej z r. 1870. Dopiero w r. 1876 zreformowano sądownictwo według zasad ustawy z r. 1864, nie wprowadzono jednak ławy przysięgłych. Kodeks Napoleona zdołał się jednak utrzymać. Reforma wiejska (483) została wprowadzona w r. 1864 ukazem O urządzeniu włościan w Królestwie Polskim. Rząd rosyjski w tym wypadku uznał niejako fakty dokonane przez powstańczy Rząd Narodowy z r. 1863 i przeprowadził przekształcenie gruntów chłopskich w wyłączną i dziedziczną własność. Innymi drogami potoczyły się w ramach cesarstwa losy Finlandii. Kraj ten zdobyła Rosja na Szwecji w 1809 r. Car Aleksander I nadał Finlandii statut autonomicznego wielkiego księstwa i sam przyjął tytuł Wielkiego Księcia Finlandii. Powstał więc tu, podobnie jak w odniesieniu do Królestwa Polskiego (1815 -1830) stosunek zbliżony do unii realnej. Finlandia posiadała własny sejm ustawodawczy i rząd zwany Senatem, na którego czele stał generał-gubernator, będący zarządcą Finlandii z ramienia cara. Odtąd aż do okresu I wojny światowej zakres autonomii fińskiej przechodził zmienne koleje. Po okresie ograniczeń nastąpiło w r. 1863 przywrócenie autonomii i działalności sejmu. W 1881 roku carat wrócił do zaostrzonego kursu i do intensywnej rusyfikacji kraju. Wyrazem tego było narzucenie w Finlandii języka rosyjskiego jako jedynego języka urzędowego. Polityka ta wywołała gwałtowne ożywienie fińskiego ruchu niepodległościowego, a rewolucja 1905 r. przyniosła przywrócenie autonomii i przeprowadzenie w Finlandii w 1906 r. postępowej reformy parlamentarnej, która wprowadziła 4-przymiotnikowe prawo wyborcze i przyznała prawo wyborcze kobietom. Okres "reakcji Stołypinowskiej" (496)

przyniósł nową falę rusyfikacji i ograniczenie uprawnień sejmu fińskiego na korzyść Dumy. Po wybuchu Rewolucji Październikowej parlament fiński proklamował natychmiast niepodległość, która została uznana w grudniu 191? i. przez rząd radziecki. W r. 1919 Republika Fińska wprowadziła demokratyczną konstytucję - do dziś obowiązującą. 491. Charakterystyka ustroju Rosji w wieku XIX. Powyższy przegląd instytucji rosyjskich w XIX w. uzasadnia wniosek, że Rosja do r. 1905 zachowała znamiona feudalnej monarchii absolutnej, chociaż obserwowaliśmy w tym czasie daleka idące przeobrażenia w bazie gospodarczej Rosji i narastanie kapitalizmu (481). W latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych XIX w. przeprowadzono reformy społeczne, które w ślad za uwłaszczeniem chłopów mogły nadać Rosji charakter państwa burżuazyjnego (483): rozbudowę samorządu lokalnego (486), stworzenie sądownictwa na zachodnioeuropejskich wzorach itd. A jednak wszystkie te reformy nie zrewolucjonizowały dawnych feudalnych stosunków społecznych. Ustrój stanowy utrzymał się w pełni, usankcjonowany nawet został jeszcze w r. 1890 w kontrreformie samorządu ziemskiego. Szlachta utrzymała swe uprzywilejowane stanowisko klasy panującej, eksploatowała nadal - choć w innej formie - ludność chłopską i obsadzała urzędy centralne, główne urzędy lokalne i stanowiska oficerskie. Wielka burżuazja, bogacąca się na kapitalistycznej produkcji przemysłowej, zajmowała uprzywilejowane stanowisko w ramach sianu mieszczańskiego (482). Utrzymał się w całej pełni feudalny aparat państwowy z absolutnym monarchą na czele (485). Aparat ten, który od reform Katarzyny II i Aleksandra I pozostał prawie nietknięty, na przełomie XIX i XX w. stanowił rażący anachronizm. W innych państwach przekształceniu państwa feudalnego w burżuazyjne towarzyszył rozwój gwarancji konstytucyjnych dla praw i wolność obywateli. W Rosji była nieznana jakakolwiek konstrukcja podmiotowych praw publicznych jednostki. Nie była znana nawet zasada wolności sumienia, karze podlegała "zdrada prawosławia", tzn. przejście na inną religię. W monarchiach absolutnych policja ogarniała swym zasięgiem całokształt spraw wewnętrznych państwa. Z czasem, w szczególności po oddzieleniu od administracji wymiaru sprawiedliwości, policja stawała się jednym z działów administracji, podporządkowanym konstytucyjnemu porządkowi prawnemu. W Rosji nie do szło do podobnego zawężenia pojęcia i działalności policji. Zachowała ona swą wszechwładną pozycję jako stróża nie praw obywatelskich jednostki, lecz władzy absolutnej, powołanego do czuwania nad wykonywaniem przez poddanych obowiązków wobec władcy i państwa. W dodatku stan wyjątkowy, który np. w Królestwie Polskim stał się regułą, dawał policji legalną podstawę do samowolnego działania. II. OKRES LAT 1905 –1917 A. OKRES OD REWOLUCJI R. 1905 DO REWOLUCJI LUTOWEJ R. 1917 492. Duma Bułyginowska. Manifest październikowy. Sytuacja rewolucyjna w Rosji dojrzewała już w r. 1904. Na początku tego roku wybuchła wojna między Rosją i Japonią,

która ujawniła całą słabość rosyjskiego "kolosa na glinianych nogach". Wojna wpływała jednocześnie na pogorszenie położenia robotników i chłopów. W licznych rejonach zaczęły wybuchać strajki i ruchy chłopskie. W styczniu 1905 r. wybuchł strajk powszechny w Petersburgu. Pochód robotników, który w niedzielę 9 stycznia ruszył do Pałacu Zimowego, by przedstawić carowi petycję, został zmasakrowany przez wojsko. "Krwawa niedziela" stała się hasłem do ruchu rewolucyjnego w całym kraju. Objął on w lecie 1905 r. nie tylko proletariat, ale również wieś, a nawet częściowo armię i flotę (powstanie na pancerniku "Potiomkin"). Rząd carski, oceniwszy, że nie zdoła siłą zdusić rewolucji, zdecydował się na ustępstwa. Pierwszą koncesją było powołanie w sierpniu 19l5 roku Dumy Państwowej. Duma ta nosząca nazwę Bułyginowskiej od ministra spraw wewnętrznych A. Bułygina, miała mieć charakter czysto doradczy. Zamierzano powołać ją w drodze wyborów skrajnie reakcyjnych, które pozbawiały praw wyborczych robotników i biedotę wiejską, a zapewniały wielką przewagę w jej przyszłym składzie obszarnikom. Z powodu oburzenia, które wywołały zasady powołania Dumy, nie została ona w ogóle zwołana, a car zdecydował się na nieco większe ustępstwo, jakim było ogłoszenie Manifestu 1 października. Manifest październikowy zapowiadał: a) nadanie ludności praw obywatelskich, nietykalności osobistej, wolności sumienia, słowa, zgromadzeń i zrzeszania się; b) rozszerzenie praw wyborczych; c) wprowadzenie zasady, że żadna ustawa nie może ze uzyskać mocy obowiązującej bez zgody Dumy. Wydanie Manifestu nie stłumiło rewolucji. Żądano od cara nie ogólnikowych obietnic, lecz konkretnych reform, 8-godzinnego dnia pracy, reformy rolnej, wprowadzenia republiki. Ukonstytuowała się rewolucyjna organizacja Rad Delegatów Robotniczych w Petersburgu i innych miastach, a w końcu 1905, r. wybuchły zbrojne powstania robotników w Moskwie i powstania chłopskie w wielu guberniach. Pod presją nowej fali rewolucyjnej car wydał szereg ustaw reformujących ustrój państwa, szereg tymczasowych ukazów, mających realizować przyrzeczone swobody obywatelskie, a więc dotyczące prasy periodycznej, związków, stowarzyszeń i zgromadzeń. W kwietniu 1906 r. car wydał tzw. ustawy zasadnicze, czyli konstytucję. Unormowały one ogólne uprawnienia Dumy i Rady Państwa. Dla historii państwa i prawa konstytucja z r. 1906 ma podstawowe znaczenie, gdyż miała ona nadać cesarstwu rosyjskiemu znamiona monarchii konstytucyjnej. 493. Ścieranie się stronnictw politycznych. Już w kilka miesięcy po wybuchu rewolucji, przeprowadzonej przez proletariat, wystąpiły istotne różnice na temat jej programu. Jak już wspominaliśmy, zmiany istniejących w Rosji stosunków domagał się zarówno proletariat, jak i burżuazja i chłopi. Już po I koncesji cara w formie Dumy Bułyginowskiej skrystalizowały się różne programy polityczne w różnych stronnictwach. W końcu 1905 r. stronnictwa te reprezentowali: a) nacjonaliści, rekrutujący się głównie z obszarników, zajmo- wali stanowisko ściśle konserwatywne; byli zwolennikami absolutyzmu carskiego, konstytucję uważali za zło konieczne i dlatego sprzeciwiali się wszelkim reformom;

b) oktiabryści (październikowcy) stanowili prawicowy odłam burżuazji, stali na stanowisku konstytucji umiarkowanej; c) konstytucyjni demokraci (kadeci) reprezentowali liberalną burżuazję; dążyli do większej demokratyzacji życia publicznego i do rządów parlamentarnych; przeciwstawiali się zarówno przerostowi władzy carskiej, jak i dążeniom robotników; d) socjaldemokraci już od 1903 r. {484) dzielili się na oportunistycznych mienszewików i na bolszewików, którzy dążyli zdecydowanie do nadania rewolucji charakteru socjalistycznego; jedynie bolszewicy wysuwali jako ostateczny cel socjalistycznej partii rewolucyjnej dyktaturę proletariatu; w obaleniu zaś caratu w drodze rewolucji burżuazyjnej widzieli jedynie zadanie bliższe; e) odrębną grupę tworzyli eserowcy, czyli socjalistyczni rewolucjoniści, wywodzący. się z dawnego stronnictwa narodników (484). Rządowi carskiemu chodziło w istocie o pozyskanie sobie liberalnej burżuazji, gdyż liczył on na to, że burżuazja, zagrożona niebezpieczeństwem rewolucji socjalistycznej, poprze cara i ułatwi mu w ten sposób stłumienie rewolucji. Przewidywania te okazały się trafne. Obietnice Manifestu październikowego odpowiadały postulatom burżuazji i stanęła ona w obronie cara. Pozytywnie do Manifestu ustosunkowali się także kadeci, a nawet mienszewicy, którzy widzieli w Manifeście zapowiedź powstania w Rosji monarchii demokratyczno-burżuazyjnej. Jedynie bolszewicy nie zawierzyli obietnicom i wyjaśniali, że Manifest nie daje niczego robotnikom ani chłopom. Kierowali oni dalej rewolucją; z komitetów strajkowych wyłoniły się dzięki nim pierwsze Rady Delegatów Robotniczych. Ruchy rewolucyjne kierowane przez Rady trwały aż do ich stłumienia w połowie 1908 r. Przyczyniły się one niewątpliwie do nadania przez cara w kwietniu 1906 r. "konstytucji" wprawdzie mało postępowej, lecz o wiele bardziej demokratycznej, niż to, co zapowiadała w poprzednim roku Duma Bułyginowska. Rewolucja r. 1905, jak ją scharakteryzował Lenin, miała niejako dwojaki charakter. Była rewolucją burżuazyjno- demokratyczną - jeżeli chodzi o treść społeczną; była proletariacką - jeśli chodzi o środki walki. Była burżuazyjno-demokratyczną, gdyż celem, który bezpośrednio własnymi siłami mogła osiągnąć, było wprowadzenie w Rosji demokracji burżuazyjnej - celem, o który już w końcu XVIII w. skutecznie walczyła burżuazja we Francji. Rewolucja była jednak też rewolucją proletariacką, gdyż proletariat stanowił jej siłę kierowniczą. Jego też walka zadecydowała o uzyskaniu u cara pierwszych, choć nikłych koncesji. Rewolucja wywołała przebudzenie się wielkiego nie tylko ekonomicznego, ale i politycznego ruchu chłopskiego, dotarła również nawet do szeregów armii. Dostarczyła cennych doświadczeń dla ruchu robotniczego, z których będzie on korzystał w przyszłości. Stworzyła bowiem swoistą organizację masową w formie Rad Delegatów Robotniczych i zgromadzeń delegatów wszystkich fabryk. Te Rady odgrywały rolę

tymczasowego rządu rewolucyjnego w kilku miastach Rosji. One też stanowić będą wzór naśladowany w okresach Rewolucji Lutowej i Wielkiej Rewolucji Październikowej (500). 494. "Konstytucja" z r. 1906. Wprowadzoną w życie w r. 1906 konstytucję porównać można ze znanym schematem konstytucyjnym, rozpowszechnionym w monarchiach europejskich od czasów francuskiej Karty konstytucyjnej z r. 1814 (390): władza wykonawcza w ręku nieodpowiedzialnego monarchy, ministrowie odpowiedzialni za monarchę i tworzący Radę Ministrów pod przewodnictwem premiera, dwuizbowy parlament. Wszystkie te elementy znalazły się w konstytucji rosyjskiej. Wiadomo, że w ramach tego schematu dalszy rozwój mógł prowadzić do rządów osobistych monarchy, albo też do rządów parlamentarnych. Zależało to w wysokiej mierze od charakteru władzy monarszej, składu obu izb i od wzajemnego stosunku między władzą wykonawczą i ustawodawczą. Konstytucja rosyjska miała nadać ustrojowi Rosji formę państwa obszarniczo-burżuazyjnego. 1. Cesarz. Konstytucja wyraźnie podkreśla, że cesarzowi wszechrosyjskiemu przysługuje absolutna władza (samodierżawnaja włast). Jedynym ograniczeniem było tu sformułowanie, że "władza ustawodawcza należy do cara i obu izb", Cesarz miał wobec tego prawo sankcji wobec ustaw, a ponadto inicjatywę ustawodawczą oraz prawo wydawania ustaw w czasie przerw między sesjami ciał ustawodawczych. 2. Już w r. 1905 została powołana do życia Rada Ministrów jako kolegium skupiające wszystkich ministrów pod przewodnictwem premiera. Premierem mianował cesarz jednego z ministrów. Ministrowie w praktyce nadal nie różnili się jednak niczym ad ministrów w okresie poprzednim, byli odpowiedzialni tylko przed carem i zachowali podobny jak dawniej zakres uprawnień (485). 3. Dwuizbowy parlament składał się z Dumy Państwowej i Rady Państwa jako izby wyższej. a. Duma Państwowa liczyła 524 członków wybieranych w sposób niedemokratyczny. Wybory były ograniczone cenzusem majątkowym, pośrednie i nierówne - przy skomplikowanym systemie kurialnym. System wyborczy miał następujące, cele: zapewnić w Dumie przewagę klas posiadających; zapewnić przewagę kułakom w nielicznej reprezentacji chłopskiej; zredukować do minimum przedstawicielstwo robotników; zredukować przedstawicielstwo innych niż Rosjanie narodów. b. Rada Państwa stanowiła formalnie kontynuację Rady Państwa utworzonej przez Aleksandra I (485). W istocie była to jednak nowa instytucja, która odgrywała rolę izby wyższej. Składała się w połowie z członków mianowanych przez cesarza, w połowie wybieranych przez niektóre kolegia, jak np. gubernialne zgromadzenia ziemskie czy przez kolegia wyznaniowe, naukowe, kupieckie itp. Przy takim systemie klasy posiadające nie tylko miały w Radzie Państwa przewagę, .ale monopol w jej obsadzaniu. Obie izby miały stanowisko równorzędne i każdy projekt ustawy uchwalony przez Dumę wymagał przyjęcia jej przez skrajnie konserwatywną Radę Państwa, a ,ponadto i sankcji ze strony cara - samodzierżcy. 495. I i II Duma.

W kilka dni po wydaniu ustaw zasadniczych zebrała się I Duma. Mimo niedemokratycznej ordynacji wyborczej, skład jej nie wypadł po myśli rządu. Przewagę mieli w niej obszarnicy i kapitaliści. Partia kadetów (179 głosów) tworzyła umiarkowaną opozycję wo- bec zamierzeń rządowych. Chłopi, którzy tworzyli w Dumie silną Frakcję Pracy (trudowicy), wysunęli projekt ustawy o wywłaszczeniu obszarników bez odszkodowania. Nie spełniła się nadzieja caratu, by Duma stała się w j ego ręku narzędziem do ostatecznego stłumienia rewolucji. i. Wobec tego po upływie 3 miesięcy I Duma została rozwiązana. Wybory do II Dumy zostały przeprowadzone na tych samych zasa- dach co wybory do I Dumy. Zebrała się ona dopiero w lutym 1907 r. i utrzymała się niewiele dłużej niż poprzednia, bo tylko przez 4 miesiące. W składzie Dumy znalazła się stosunkowo bardzo liczna grupa 65 socjaldemokratów, bowiem bolszewicy uczestniczyli tym razem w wyborach wraz z mienszewikami. Chłopska frakcja trudowników miała aż 104 mandaty. I tym razem projekty rządowe, w tym wypadku agrarne, spotkały się z ostrą krytyką posłów chłopskich. W czerwcu 1907 r. rząd, na czele którego stał premier Stołypin, aresztował posłów socjaldemokratycznych pod zarzutem wzywania do powstania i rozwiązał II Dumę. Na tym skończył się pierwszy okres próby wprowadzenia w życie konstytucji, która mimo swego reakcyjnego charakteru mogła przecież otworzyć drogę do dokonania się w ustroju Rosji prawdziwie demokratycznych przemian.. Równocześnie rozpoczął się, tak jak to bywało w Rosji XIX w. po każdorazowej fali reform, okres reakcji, kontrreform i łamania samych podstaw konstytucji z r. 1906. 496. Reakcja Stołypinowska. III Duma. Równocześnie z rozwiązaniem II Dumy rząd ogłosił 3 czerwca 1907 r. nową ordynację wyborczą. Stanowiło to naruszenie zasad ustaw zasadniczych, oczywiste pogwałcenie konstytucji. Wprawdzie rząd miał prawo wydawać ustawy w czasie przerwy między sesjami ciał ustawodawczych, ale ustawy w ten sposób wydane nie mogły dotyczyć zmiany ustaw zasadniczych i ordynacji wyborczych. Nowa ordynacja miała na celu dalsze ograniczenie liczby wyborców chłopskich i robotniczych, a także zmniejszenie liczby posłów z terenów nie zamieszkanych przez Rosjan. W Królestwie Polskim np. liczbę posłów zmniejszono z 37 do 14, na Kaukazie z 25 do 10. W guberniach "rosyjskich" jeden mandat przypadał na 250 000 mieszkańców, w Królestwie Polskim na 1 000 000 mieszkańców. Według nowego systemu wyborczego chłopi wybierali tylko 22,4 % posłów, gdy tymczasem dawniej wybierali ich 43 %, sami zaś obszarnicy wybierali 51% ogółu posłów. Istotnie też w III Dumie partie lewicowe zdobyły niewiele mandatów, socjaldemokraci mieli ich tylko 18 zamiast 65 w II Durnie, trudowicy 13 zamiast 104. W ten sposób rząd uzyskał odpowiadający mu skład nowo obranej III Dumy, przy pomocy której mógł wprowadzać zamierzone reakcyjne ustawy. W dodatku, w razie napotkania na trudności w. Dumie mógł ją odroczyć i w przerwie między sesjami ustawę wydać. Na czele rządu stanął P. Stołypin. Z jego nazwiskiem wiąże się reakcyjny kurs wewnętrznej polityki rosyjskiej. Na szczególną krytykę zasłużyły sobie takie jej przejawy, jak zwiększenie ucisku narodów ujarzmionych przez carat, m. in. Polaków i Finów, czy też polityka agrarna zmierzająca do stworzenia dla

caratu oparcia przez wzmocnienie położenia kułaków. Przeprowadzona przez Stołypina w r. 1910 reforma, mająca ostatecznie zakończyć proces uwłaszczenia chłopów (483), była tac pomyślana, by małorolni chłopi byli zmuszeni wyprzedawać po niskiej cenie ziemię kułakom. W efekcie ponad milion małorolnych chłopów utraciło ziemię wciągu kilku lat, wzrosła natomiast potęga kułaków. Stworzy to po Rewolucji Październikowej bardzo wielkie trudności przy budowaniu przez Związek Radziecki socjalizmu na wsi. Rządy Stołypina wywołały przypływ fali ruchu rewolucyjnego, masowych strajków politycznych itp. 497. IV Duma i wybuch I wojny światowej. W 1912 r., po upływie kadencji III Dumy, zwołana została IV i ostatnia Duma na podstawie reakcyjnej ordynacji z 1907 r, Bolszewicy i mienszewicy tworzyli do r. 1912, tj. do daty wykluczenia mienszewików z SDPRR na konferencji w Pradze, jedną wspólną frakcją pod nazwą Rosyjskiej Socjaldemokratycznej Frakcji Robotniczej. Po wybuchu wojny w r. 1914 jedynie bolszewicy odważyli się wystąpić przeciw imperialistycznej wojnie i głosować przeciw budżetowi wojennemu. Członkowie frakcji bolszewickiej zostali wbrew zasadzie nietykalności poselskiej aresztowani, a w lutym 1915. r. skazano ich na dożywotnie zesłanie na Sybir. Wobec klęsk ponoszonych przez armię rosyjską i wzrastającej fali rewolucyjnej burżuazja sama zaczęła się domagać liberalnych reform, jak np. legalizacji partii robotniczych, utworzenia "rządu zaufania", częściowej autonomii dla Królestwa Polskiego. Postulaty te wysunął burżuazyjny Blok Postępowy utworzony z 2/3 posłów Dumy. Car był ,głuchy na te żądania i odroczył Dumę na pół roku. Wobec oporu cara burżuazja, która czuła się coraz bardziej zagrożona, zamierzała zapobiec wybuchowi rewolucji przez dokonanie przewrotu pałacowego i usunięcie Mikołaja II z tronu. Tymczasem mnożyły się strajki robotników, demonstracje przeciw caratowi i wojnie, wreszcie doszło do wybuchu Rewolucji Lutowej. B. OD REWOLUCJI LUTOWEJ DO WIELKIEJ REWOLUCJI PAŹDZIERNIKOWEJ 498. Rewolucja Lutowa. Podjęty 18 lutego strajk w Zakładach Putiłowskich rozszerzał się stopniowo; 25 lutego przybrał rozmiary strajku powszechnego, Rząd carski usiłował zareagować represjami. W dniu 26 lutego rozwiązał on IV Dumę. Nazajutrz prawie cały garnizon piotrogrodzki przeszedł na stronę powstańców. Następnego dnia w ich ręku znalazła się stolica. Wybuchły równocześnie powstania w wielu punktach Rosji. Na ostrzu noża stanął problem władzy, do której dążyła i burżuazja i proletariat. Z rozwiązanej Dumy wyłonił się 27 lutego Tymczasowy Komitet pod przewodnictwem Rodzianki. Z drugiej strony działalność rozpoczęła Rada Delegatów Robotniczych, Chłopskich i Żołnierskich pod przewodnictwem Czcheidzego, w której przewagę mieli mienszewicy i eserowcy. Powstawać też zaczęły na terenie całej Rosji Rady, wzorowane na Radach Robotniczych z r. 1905. Po zawarciu porozumienia między Radą Delegatów Robotniczych a Tymczasowym Komitetem, 2 marca car

Mikołaj II abdykował. Tegoż dnia Tymczasowy Komitet wyłonił pierwszy gabinet pod nazwą Rządu Tymczasowego. Premierem został książę G. Lwow, a większość ministrów należała do partii kadetów i październikowców. W ten sposób powstał okres dwuwładzy, w którym władza należała do Rządu Tymczasowego oraz częściowo również do Rad Delegatów Robotniczych, Chłopskich i Żołnierskich. 499. Rząd Tymczasowy. Pierwsza faza rewolucji miała charakter burżuazyjno- demokratyczny. Rząd Tymczasowy miął charakter wyraźnie burżuazyjny, stanowił wyraz przejęcia władzy przez elementy drobnomieszczańskie. Nie rozwiązał on jednak najbardziej palących problemów - wojny i pokoju, ziemi dla chłopów, 8- godzinnego dnia pracy. Wzrastająca w społeczeństwie świadomość, że problemy te musi rozwiązać rewolucja, pozwoliła zwiększyć wpływy bolszewikom, których program rewolucyjny sformułowany zostanie w tezach kwietniowych (500). Burżuazja przystąpiła do ostatniej próby rozgromienia sił rewolucji. Po zmasakrowaniu pokojowej demonstracji robotniczej w Piotrogrodzie w lipcu 1917 r. Rząd Tymczasowy przejął pełnię władzy, co położyło kres dwuwładzy. Premierem został na miejsce księcia Lwowa eserowiec A. Kiereński. Rządy jego wywoływały niezadowolenie i rewolucyjne wrzenie zarówno w kołach rewolucyjnych, jak i kontrrewolucyjnych, jak o tym świadczył nieudany reakcyjny pucz wojskowy gen. ś. Korniłowa (wrzesień 1917 r.). Rzecz znamienna, że Rząd Tymczasowy odwlekał decyzję na temat formy przyszłego państwa i dopiero 14 września ogłosił Rosję republiką. Po puczu Korniłowa uświadomiono sobie w szerokich kołach postępowych, że jedyną siłą, która może uratować rewolucję są bolszewicy. Wobec wzrostu własnych sił bolszewicy zmienili taktykę - na miejsce akcji pokojowej wysunęli akcję zbrojną. Z chwilą więc kiedy staną oni na czele ruchu robotniczego, obalenie Rządu Tymczasowego zostanie przesądzone. S00. Rady Delegatów Robotniczych, Chłopskich i Żołnierskich. Rady Delegatów początkowo poszły na ugodę z Tymczasowym Komitetem Dumy Państwowej i później z Rządem Tymczasowym. Bolszewicy nie mieli wówczas (koniec lutego) decydującego wpływu na działalność Rad. Występowali przeciw tej ugodzie i wysuwali hasło "cała władza w ręku Rad". W kwietniu 1917 r. Lenin, go powrocie ze Szwajcarii, sformułował swe słynne Tezy kwietniowe, program, rewolucyjne go działania bolszewików. Tezy te głosiły, co następuje: 1. Rewolucja socjalistyczna może dojść do skutku również w jednym tylko kraju, a wiec i w Rosji, niekoniecznie w wielu państwach zachodnich. 2. Za formę dyktatury proletariatu należy uznać republikę Rad Robotniczych, Żołnierskich i Chłopskich. 3. Rewolucję należy oprzeć na sojuszu proletariatu robotniczego z biedotą wiejską, tj. z chłopami małorolnymi i bezrolnymi. 4. Pierwszym rezultatem rewolucji powinno być uspołecznienie całej ziemi w kraju w połączeniu z konfiskatą ziem obszarniczych bez odszkodowania, zjednoczenie wszystkich banków w jeden bank narodowy oraz wprowadzenie kontroli nad produkcją społeczną i podziałem produktów. 5. Należy narodom ujarzmionym przez cesarstwo rosyjskie dać

prawo samostanowienia o swoim losie. 6. Należy natychmiast zaprzestać wojny i zawrzeć pokój. Wobec nieudolności Rządu Tymczasowego zaczęto coraz szerzej rozumieć, że musi on zostać obalony i że kierownictwo rewolucji socjalistycznej muszą objąć bolszewicy. Oni też pod wpływem Lenina podjęli przygotowania do powstania zbrojnego. Decyzja podjęta została 10 października. Powołany do życia Komitet Wojskowo-Rewolucyjny stał się sztabem przygotowań do powstania. Dnia 24 października Lenin, który dotąd pozostawał w konspiracji, przybył do Smolnego w Piotrogrodzie i objął osobiście kierownictwo akcji. Nazajutrz, 25 października, na sygnał dany z krążownika Aurora nastąpił szturm na Pałac Zimowy, siedzibę Rządu Tymczasowego i aresztowanie zebranych tam ministrów. Komitet Wojskowo-Rewolucyjny wydał odezwę (pióra Lenina) deklarując, że przejmuje władzę w swoje ręce. Nazajutrz, w nocy z 26 na 27 października {z 8 na 9 listopada), II Ogólnorosyjski Zjazd Rad uchwalił tzw. Dekrety październikowe: dekret o pokoju, dekret o ziemi - oraz wyłonił pierwszy rząd radziecki: Radę Komisarzy Ludowych (Sownarkom) z Leninem jako przewodniczącym na czele. Data 25 października (7 listopada) została uznana za dzień powstania państwa radzieckiego, pierwszego państwa socjalistycznego. ozdział XXXII CHARAKTERYSTYKA ROZWOJU PAŃSTWA EPOKI KAPITALIZMU I. Podstawy społeczne 501. Układ sił społecznych. Już w rozdziale 24 mieliśmy okazję zwrócić uwagę na najważniejsze problemy, jakie zarysowały się na przełomie XVIII i XIX w. przed kształtującym się na gruzach feudalizmu państwem konstytucyjnym. Obecnie, po bliższym zapoznaniu się z rozwojem szeregu państw tego typu w XIX w., możemy przejść do ogólnej charakterystyki stosunków społecznych. W epoce kapitalizmu dokonywały się bowiem przemiany i charakterystyczne przesunięcia w układzie sił społecznych (383, 384). 1. Zwróciliśmy już uwagę na to, że rewolucje określane jako "burżuazyjne" miały początkowo przede wszystkim charakter antyfeudalny. Chodziło w nich o odsunięcie od władzy uprzywilejowanych warstw feudalnych. Ten pierwszy etap rozwoju państwa epoki kapitalizmu przyniósł wraz z upadkiem monarchii absolutnej przewagę najbogatszej warstwie mieszczaństwa. Do niego przyłączały się nieraz odłamy dawnej arystokracji, tworząc wspólnie podstawę społeczną niektórych XIX-wiecznych systemów ustrojowych, przybierających zazwyczaj formę monarchii konstytucyjnej ograniczonej (Prusy - 444, Austria - 451, Rosja po 1906 r. - 494). 2. W następnej fazie, przypadającej na okres rozwoju kapitalizmu wolnokonkurencyjnego, zarysowała się walka o realizację demokracji liberalnej. Podjęło ją skutecznie drobnomieszczaństwo. Uzyskiwać ono zaczęło poważne sukcesy na drodze do opanowania władzy w formie liberalnych reform politycznych i społecznych. Warstwy średnie i drobnomieszczaństwo znajdowały jeszcze w tej fazie w swej walce poparcie wśród robotników. W tym czasie jednak pogłębił się już znacznie antagonizm między kapitałem a pracą. Silny wzrost produkcji wywoływał z jednej strony postępującą koncentrację siły ekonomicznej w ręku oligarchii finansowej, z

drugiej strony wzrost liczebny klasy robotniczej przy równoczesnym zmniejszaniu się jej udziału w dochodzie społecznym. 3. Przejście kapitalizmu wolnokonkurencyjnego w fazę monopolistyczną wiązało się z wysunięciem się wielkiego kapitału również na czoło życia politycznego. Zaczął on podporządkowywać sobie cały aparat państwowy. Pierwsza połowa XX w., zwłaszcza zaś lata międzywojenne, stała się widownią pogłębiającego się kryzysu ekonomii liberalnej i demokratycznych instytucji politycznych państwa konstytucyjnego (536-538). 4. W dobie powszechnej industrializacji pogłębiał się antagonizm między kapitalistami a proletariatem. Proletariat wystąpił z programem obalenia całego ustroju kapitalistycznego i wprowadzenia socjalizmu, co znalazło wyraz w Komunie Paryskiej (401), w rewolucji rosyjskiej w 1905 r. (492, 493), w rewolucji październikowej w 1917 r., a następnie w fali rewolucji proletariackich, która ogarnęła po I wojnie światowej wiele krajów, m.in. Niemcy, Austrię i Węgry (435, 454). 5. Specyficzne problemy wyłoniły się wraz z rozwojem kapitalizmu w krajach pozaeuropejskich. Proces załamywania się struktur feudalnych zaczął się w XIX w, dokonywać najwcześniej w tych koloniach brytyjskich, w których przeważała ludność biała, oraz w krajach Ameryki śacińskiej. Następnie proces ten ogarnął Japonię (druga połowa XIX w.), wreszcie, zwłaszcza po II wojnie światowej, zaczął docierać do wszystkich krajów tzw. III świata. Procesom tym towarzyszyć zaczęła dekolonizacja, wyzwalanie się i kształtowanie licznych niepodległych państw w Azji i w Afryce. Niektóre z nich przyjmować będą formy państwa kapitalistycznego, inne szukać będą wzorów w systemie socjalistycznym. Jednak panujące w nich specyficzne stosunki gospodarcze i społeczne nadawać będą im kształty różniące się nieraz wydatnie od europejskich wzorów. II. Podstawy prawne. Konstytucjonalizm. 502. Głównie elementy zagadnienia. Stany Zjednoczone w 1787 r. wniosły do powszechnej historii państwa i prawa koncepcję nową i dotąd nieznaną: spisaną konstytucję państwową w formie ustawy o charakterze - nadrzędnym, normującej działalność podstawowych organów państwowych (337, 376). Koncepcja ta znalazła naśladownictwo we wszystkich państwach nowożytnych. Jedynie konstytucja angielska pozostała zespołem norm nie ujętych w ramy konstytucji spisanej. Wprowadzenie konstytucji było - głównym punktem programu walki o obalenie ustroju feudalnego. Konstytucja, której przepisom podporządkowane miały być wszystkie ustawy, stać się miała filarem praworządności w państwie. 1. Konstytucję ujmowano z reguły w formie jednej ustawy. Zdarzały się jednak od tego wyjątki; niektóre konstytucje składały się z kilku ustaw, jak np. konstytucja francuska III Republiki (403), konstytucja austriacka (449), konstytucja rosyjska z 1906 r. (494). Konstytucje powstawały w różny sposób. l Przede wszystkim odróżnić można konstytucje nadane przez monarchę (oktrojowane) od konstytucji uchwalonych. 2. W monarchiach europejskich konstytucje były przeważnie oktrojowane, jak np. Karta konstytucyjna francuska z 1814 r.

(389), większość konstytucji niemieckich (422), konstytucja rosyjska z 1906 r. (494). Do nich należały też konstytucja Księstwa Warszawskiego i konstytucja Królestwa Polskiego z 1815 r. Konstytucje te miały na ogół mniej demokratyczny charakter, były aktami łaski monarszej, podkreślały suwerenność władzy monarchy i nie dopuszczały ich nowelizacji w innej formie niż z jego inicjatywy. 3. Bardziej demokratyczną formą powstania konstytucji było jej uchwalenie przez jakiś organ przedstawicielski, występujący w roli konstytuanty. W ten sposób powstały np.: konstytucja Stanów Zjednoczonych z 1787 r. (336); konstytucje francuskie lat 1791 (347), 1793 (358), 1795 (360), 1848 (395), 1875 (402); konstytucje ogólnoniemieckie z lat 1867 (425), 1871 (428) oraz 1919 (436) i inne. Konstytucja bywała też czasem wprowadzana w formie paktu między konstytuantą a monarchią, jak np. konstytucje francuskie z 1791 r. (353) i z 1830 r. (392) czy konstytucja pruska z 1850 r. (444). W niektórych krajach, szczególnie we Francji, praktykowano formę przyj- mowania konstytucji przez plebiscyt ludowy, jak to miało miejsce w tym państwie np. w latach 1793 (358), 1799 (363), 1852 (396), 1946 (414). 4. Konstytucje nowożytne miały na ogół charakter sztywny, tzn. zawierały przepisy, które miały na celu utrudnienie dokonywania w konstytucji zmian, czyli jej rewizji lub nowelizacji; przepisy te wystąpiły już w konstytucji Stanów Zjednoczonych z 1787 r. (337). Istniały też konstytucje elastyczne, które zmieniać można było łatwiej, jak np. konstytucja II Rzeszy z 1871 r. (428). Najbardziej giętka była "nie spisana" konstytucja angielska, która może ulec zmianie przez zwykłą ustawę uchwaloną zwykłą większością głosów (328). Sztywność konstytucji miała na celu utrwalenie postępowych zdobyczy gwarantowanych przez nią i zabezpieczenie ich przed ograniczeniem. Było to zaletą, jednak ujemną stronę stanowiło to, że konstytucje takie, utrwalając pewne instytucje, mogły hamować wprowadzenie dalszych reform w duchu postępu. 5. Konstytucje pisane dają na ogół niedostateczne pojęcie o praktyce ustrojowej, jaka rozwinęła się w danym państwie. Konstytucje nigdy nie były kompletne, tzn. nie kodyfikowały tych wszystkich dziedzin, które zaliczane są do prawa państwowego, czyli konstytucyjnego. Z reguły np. nie zawierały przepisów dotyczących prawa wyborczego, które regulowano odrębnymi ustawami, tzw. ordynacjami wyborczymi. Czasem w konstytucjach zamieszczano szczegółowe przepisy administracyjne, a pomijano sprawy o istotnym znaczeniu. Normy konstytucyjne bywały też ujmowane tak ogólnikowo, że dawały pole do biegunowo różnych interpretacji. Konstytucje różniły się między sobą także i od strony zewnętrznej swymi rozmiarami, Spośród konstytucji francuskich np. konstytucja z I793 r. liczyła 124 artykuły, konstytucja z 1795 r. - 377 artykułów, Karta konstytucyjna z 1814 r. - 74 artykuły, konstytucja III Republiki - 34 artykuły, w tym tylko 26 o treści ustrojowej; polska konstytucja marcowa - 126 artykułów. Dla poznania ustroju państw epoki kapitalizmu nie wystarczy zatem ograniczać się do znajomości samego tekstu konstytucji; trzeba znać i inne ustawy państwowe, przede wszystkim zaś należy znać praktykę konstytucyjną. Widzieliśmy na kilku przykładach, jak bardzo praktyka konstytucyjna mogła odbiegać od treści, którą pragnęli nadać konstytucji jej twórcy. Do przykładów takich należy np. rozwój konstytucji Stanów Zjednoczonych (471), II Rzeszy z 1871 r. (429), III Republiki Francuskiej (405-406). Szczególnie rażących przykładów

odbiegania praktyki konstytucyjnej od litery formalnie obowiązującej ustawy dostarczają nam państwa faszystowskie (537) oraz dzieje republik Ameryki śacińskiej. Sama więc lektura tekstów konstytucyjnych wywołać może często całkiem fałszywe iluzje na temat rzeczywistości, która kryć się może za fasadą ustawy. 6. Zagadnieniem o istotnym znaczeniu była sprawa stworzenia odpowiednich gwarancji przestrzegania konstytucji, w szczególności kwestia kontroli zgodności ustaw z konstytucją. Stosowano w tym zakresie 3 możliwe rozwiązania: a. W Wielkiej Brytanii problem ten właściwie nie istnieje, bo w zasadzie ustawa nie może tam być niezgodna z konstytucją - inaczej mówiąc, jeżeli wydaje się, że jest niezgodna, to jej uchwalenie jest równoznaczne z dokonaniem zmiany konstytucji (328). b. W Stanach Zjednoczonych o tym, czy ustawa jest zgodna z konstytucją, decydują sądy, które mogą uchylić zastosowanie ustawy uznanej przez nie za niezgodną z konstytucją (477). Podobne uprawnienia posiada też np. Sąd Najwyższy w Kanadzie. c. W krajach kontynentalnych sprawa podobnej kolizji nie była dawniej brana pod uwagę. Od drugiej połowy XIX w., a zwłaszcza po I wojnie światowej, zaczęto powoływać do kontroli zgodności ustaw z konstytucją specjalne Trybunały Konstytucyjne, jak np. w Czechosłowacji w r. 1920, we Włoszech w r. 1948, czy w RFN w r. 1949. 7. Różnice w znaczeniu, jakie się przypisuje niekonstytucyjności ustawy w różnych krajach, scharakteryzowano sugestywnie w nauce angielskiej (Dicey): a. Anglik mówiąc o niekonstytucyjności danej ustawy wyraża swoją i własną tylko i subiektywną opinię, bowiem nie oznacza to, by taka ustawa była pogwałceniem prawa lub by była nieważna. b. Francuz mówiąc o niekonstytucyjności ustawy wyraża w ten sposób sąd ujemny o niej, co jednak nie oznacza, by ustawa była nieważna, mimo że może w rzeczywistości stanowić ona pogwałcenienie prawa. c. Amerykanin mówi w podobnym wypadku o tym, że ustawa prze- kracza kompetencję Kongresu i dlatego jest nieważna. Nie oznacza to w jego ustach potępienia niekonstytucyjnej ustawy. Może on powiedzieć nawet bez sprzeczności, że ustawa jest dobrą ustawą, wydaną dla dobra kraju, niestety jednak nieważną, gdyż niezgodną z konstytucją. III. Główne założenia programowe demokracji parlamentarnej 503. Teoria suwerenności ludu. Zwróciliśmy już uwagę na to, że konstytucje nowożytne opierały się na pewnych założeniach doktrynalnych, wypracowanych w szkole prawa natury (375). Sama koncepcja konstytucji wyłoniła się z teorii umowy społecznej, konstytucja miała być tej umowy odnowieniem. Z prawa natury wywodziła się następnie teoria suwerenności ludu, teoria naturalnych praw obywatelskich (504) i teoria trójpodziału władzy (505). Teorie te stały się dogmatami demokracji parlamentarnej, do nich nawiązywały wszystkie niemal późniejsze konstytucje XIX i XX w. Teoria suwerenności ludu była antytezą doktryny monarchii absolutnej, w której suwerenność skupiała się w osobie władcy. Stanowiła więc zaprzeczenie samych podstaw państwa feudalnego

(375). Formalne przyjęcie teorii suwerenności ludu napotykało szczególne trudności w monarchiach. Niektórzy władcy stawiali jej zdecydowany opór uważając, że sformułowanie jej w konstytucji naruszałoby podstawową legitymację ich własnej władzy (legitymizm). Nie formułowano też jej w konstytucjach oktrojowanych, jak np. w Karcie konstytucyjnej z 1814 r. czy w konstytucjach pruskiej, austriackiej itp. Oznaczało to, że król stoi ponad konstytucją, a konstytucja nie normuje jego własnej działalności, bądź że jest on piastunem czwartej, nadrzędnej władzy "pośredniczącej" (390). Konstytucja angielska zdołała połączyć zasadę suwerenności króla z suwerennością ludu w ten sposób, że król wykonuje ze swych praw suwerennych tylko te, które należą do jego prerogatywy - o tym zaś, co należy do jego prerogatywy, może swobodnie decydować Parlament, osoba zaś faktycznie wykonująca władzę - premier - jest w rzeczywistości wybierana przez lud (464). W XX w. teoria suwerenności ludu uznawana była powszechnie z wyjątkiem niektórych monarchii i państw faszystowskich. 504. Konstytucyjne gwarancje praw obywatelskich. Gwarancje praw obywatelskich, wprowadzone przez Deklarację praw z 1789 r. (348), przez pierwsze konstytucje francuskie, konstytucje stanowe oraz przez nowele do konstytucji Stanów Zjednoczonych (340j, figurowały z reguły również i w późniejszych konstytucjach XIX i XX w. (375). Katalog praw obywatelskich bywał jednak w nich różnie ujmowany. Normalnie gwarantowano równość wobec prawa, co było podstawową zdobyczą w stosunku do nierówności prawa cechującej ustrój feudalny. Różnice występowały głównie w sposobie ujmowania praw wolnościowych. Z reguły konstytucje proklamowały wolność osobistą, wolność sumienia i wolność. gospodarczą, różnie przy tym określając zakres tych wolności. Natomiast z większym trudem siły demokratyczne wywalczały gwarancje wolności prasy, wolności zrzeszania się i zgromadzeń. Z biegiem czasu katalog praw obywatelskich ulegał rozszerzaniu, w szczególności przez włączenie doń niektórych praw ekonomicznych i socjalnych, które uznała już częściowo konstytucja jakobińska (358) i do rozwoju których od drugiej połowy XIX w. wydatnie przyczyniało się w wielu państwach rozwijające się ustawodawstwo socjalne (430, 459). Należą tu takie prawa, jak prawo do oświaty, prawo do pracy, do należnego wynagrodzenia, do wypoczynku, do ubezpieczenia na wypadek choroby, starości czy niezdolności do pracy itp. Na tym tle narodziło się pojęcie "państwa opiekuńczego". Państwo konstytucyjne stworzyło, jak już mówiliśmy, przez gwarancje praw obywatelskich pojęcie podmiotowych praw publicznych jednostki; poddany zmienił się w obywatela, mającego podstawę do obrony swych praw i do wystąpienia na drodze sądowej wobec osób lub władz naruszających jego prawa. Prawo państwowe i rozwijające się prawo administracyjne, któremu podporządkowana została cała aktywność organów władzy wykonawczej, nabrały nowych znamion, stały się prawem publicznym obowiązującym dwustronnie - państwo i obywatela. Pamiętać jednak trzeba, że ogólne zagwarantowanie przez konstytucję danego prawa obywatelskiego wymagało bliższego określenia przez ustawy, w jakich granicach obywatele z danego prawa mogą korzystać. Na przykład za gwarancją nietykalności osobistej musiały iść ustawy precyzujące, w jakich warunkach obywatel może być pozbawiony wolności. Za gwarancją wolności prasy ustawodawstwo musiało określić jej granice, zakazując np. ogłaszania pism podburzających przeciw porządkowi państwowemu czy godzących w uczucia moralne lub religijne

obywateli. Ustawodawstwo, z natury rzeczy niezbędne dla zapewnienia porządku prawnego, często ograniczało wolności gwarantowane konstytucyjnie do zbyt skromnych rozmiarów. Ustawy często stawały na tym właśnie tle w sprzeczności z konstytucją, a to wywoływało spory na temat niekonstytucyjności ustawy jako naruszającej prawa obywatelskie (502). Państwo konstytucyjne znało również legalne formy zawieszania lub ograniczania praw obywatelskich. Formę taką stanowiło ogłoszenie stanu wyjątkowego. Choć zrozumiałe np. w okresie wojny, groziło to jednak zawsze nadużyciem ze strony władzy i wykorzystaniem takiej sytuacji do stłumienia opozycji (487). Na podstawie obywatelskich praw wolnościowych rozwijały się doktryny liberalne, które wywierały poważny wpływ na rozwój demokracji. Na wolności gospodarczej oparł się liberalizm gospodarczy, propagujący zasadę pozostawienia życia gospodarczego własnemu biegowi (leseferyzm - 383). Teoria ta odpowiadała interesom bogacącego się mieszczaństwa, prowadziła jednak do powstawania skrajnych różnic majątkowych i społecznych. Stworzyła też grunt w dobie powszechnej industrializacji do pogłębiania się antagonizmu między kapitałem a pracą. 505. Teoria podziału władzy. Teoria podziału władzy (236, 329), rozwinięta przez Monteskiusza, częściowo na podstawie obserwacji stosunków angielskich, inspirowała twórców konstytucji Stanów Zjednoczonych czy konstytucji francuskiej z 1791 r. (375). Służyła ona też później za punkt wyjściowy wszystkich konstytucji nowożytnych aż do XX w. Cel, którym miało być zapewnienie równowagi między poszczególnymi władzami, nigdy nie został osiągnięty. Praktyka konstytucyjna prowadziła z reguły do zwichnięcia tej równowagi na korzyść władzy wykonawczej albo ustawodawczej, a w Stanach Zjednoczonych mówi się nawet czasem z pewną przesadą o wysunięciu się na czoło władzy sądowej (477). Rozwój demokracji parlamentarnej w swej podstawowej linii prowadził ku prymatowi władzy ustawodawczej i ku rozszerzeniu przez nią kontroli nad władzą wykonawczą (rządy parlamentarne - 515). Rzecz to zrozumiała, jeśli się zważy, że spośród trzech władz charakter prawdziwie demokratyczny mogła mieć tylko władza ustawodawcza jako jedyna, którą powierzono organom przedstawicielskim. O problemach konstytucyjnego rozwiązania zasady podziału władzy traktują dalsze nasze rozważania (510-516). Była już mowa o tym, że w XIX i XX w. nastąpił wzrost aktywności państwa na polu administracji, tj. dziedziny wchodzącej, zgodnie z teorią podziału władzy, w zakres władzy wykonawczej (386). W ten sposób proporcja między zakresem działalności państwa w dziedzinie władzy ustawodawczej, wykonawczej i sądowej zmieniła się od XVIII w., od czasów Monteskiusza i powstania pierwszych konstytucji - na korzyść władzy wykonawczej. Teoria Monteskiusza, która dominowała nad konstytucjonalizmem nowożytnym, zaczęła z czasem budzić opory, a nawet - w systemach totalitarnych - całkowite jej odrzucenie. IV. Zasady prawa wyborczego

506. Różne systemy wyborcze. Wyjaśniliśmy już wyżej (376), że pierwsze konstytucje nowożytne wobec niemożności przyjęcia form demokracji bezpo- średniej oparły się na zasadzie reprezentacji. Wyjątek stanowiła częściowo konstytucja jakobińska (358). Formy demokracji bezpośredniej występowały później jedynie częściowo i sporadycznie w XIX w., częściej w wieku XX. Chodzi tu o instytucję plebiscytu albo referendum (różnice między tymi pojęciami są płynne), gdy ludność nie jest ograniczona tylko do wyboru swych przedstawicieli, lecz sama podejmuje jakąś decyzję państwową. W trzech kantonach szwajcarskich (państwach wchodzących w skład federacji szwajcarskiej) utrzy- mała się jeszcze nawet do dziś klasyczna forma demokracji bezpośredniej, zgromadzenia całej ludności kantonu. Praktyka referendum weszła od 1799 r, do tradycji francuskiej, gdzie oddawano pod głosowanie całej ludności uchwałę o przyjęciu konstytucji (502). W XX w. referendum wprowadzono dla rozstrzygania pewnych spraw w niektórych stanach Ameryki (476), a także w konstytucji Republiki Weimarskiej (436). Charakter zbliżony do plebiscytu ma wybór bezpośredni prezydenta, jak to ma miejsce we Francji od 1960 r. (416) oraz faktycznie, ale nie formalnie, w Stanach Zjednoczonych (474). W ogólności jednak najważniejszą funkcją polityczną ogółu obywateli było dokonywanie wyboru organu przedstawicielskiego, a także, tam gdzie to istniało, wyboru organów samorządowych lub sędziów. Widzieliśmy, że już w pierwszych konstytucjach sprzed 1814 r. wybory te - ani w Anglii, ani w Stanach Zjednoczonych, ani we Francji - nie odpowiadały pojęciom rzeczywistej demokracji. Przez długi okres we wszystkich państwach walczono o rozszerzenie praw wyborczych. Postulaty liberalne zmierzały ku cztero bądź pięcioprzymiotnikowym wyborom. Miały one być: a) powszechne (507), b) równe (508), c) bezpośrednie (509), d) tajne - oraz ewentualnie e) proporcjonalne. Przez cały wiek stosowano różne antydemo- kratyczne, często bardzo wymyślne środki, mające służyć odsunięciu od wyborów elementów opozycyjnych. 507. Zasada powszechności wyborów. Powszechność prawa wyborczego ograniczana bywała różnorodnymi wyłączeniami, które z czasem ulegały stopniowej redukcji. Dla uproszczenia określamy je tu wszystkie mianem cenzusów. Do nich należały następujące: 1. Cenzus majątkowy. Odgrywał on we wszystkich państwach do drugiej połowy XIX w., a czasem i później, najdonioślejszą rolę. Widzieliśmy, że np. w Anglii do 1832 r. (461) czy we Francji w latach 1815-1848 (389, 392) odsuwał on od praw wyborczych olbrzymią większość obywateli. Reformy liberalne zmierzały początkowo tylko ku obniżaniu wysokości cenzusu, jak to dobitnie pokazuje przykład angielskich reform wyborczych XIX w. (461). We Francji został on zniesiony dopiero w 1848 r. (395) (pomijając konstytucję z 1793 r.), w Anglii w 1918 r. Na ogół cenzusu tego nie znały już konstytucje powstające po I wojnie światowej. Utrzymał się on jednak w ograniczonej formie w Stanach Zjednoczonych (472), w Kanadzie, w Holandii i in. W 1967 r. istniał on jeszcze w 27 państwach. W terminologii naukowej przeciwstawia się czasem systemowi "wyborów powszechnych" "system cenzusowy". Przyjmuje się przy tym, nie bardzo ściśle, że wybory są "powszechne" wtedy, kiedy nie są ograniczone cenzusem majątkowym. 2. Cenzus wieku. Wysoki cenzus wieku miał wpływać na bardziej konserwatywny charakter wybieranych organów. Dlatego też wprowadzano często wyższy cenzus wieku w wyborach do izby

wyższej. 3. Cenzus domicylu. Jest rzeczą oczywistą, że umieszczenie obywatela na liście wyborców uzależnione jest od faktu jego zamieszkania, czyli domicylu, w danej miejscowości w czasie ściśle określonym przez ordynację wyborczą. Zdarzało się często, że ustawodawstwo wprowadzało tu dotkliwe ograniczenia, stawiając jako warunek uzyskania czynnego prawa wyborczego zamieszkanie w danej miejscowości przez okres wielu nawet miesięcy, poprzedzających termin wyborów. Mamy wtedy do czynienia z wysokim cenzusem domicylu. I tak np. wysoki cenzus 3-letniego domicylu był wprowadzony we Francji w 1850 r. (396) dla pozbawienia praw wyborczych licznych rzesz robotniczych, które nie miały stałego domicylu. 4. Cenzus płci. Pozbawiał on kobiety praw wyborczych. Zaczęto je przyznawać kobietom najwcześniej w niektórych stanach Ameryki (w r. 1869 w stanie Wyoming), już w r. 1906 w Finlandii (490), w r. 1918 i 1928 uzyskały je kobiety w Anglii (461), w r. 1920 we wszystkich stanach Ameryki (472), po I wojnie światowej w większości konstytucji nowych republik, m. in. w Polsce. W 1940 r. jednak kobiety nie miały jeszcze praw wyborczych m. in. w Belgii, Szwajcarii, we Włoszech i w Jugosławii. We Francji uzyskały je dopiero w 1946 r., w Belgii w 1948 r. 5. Cenzus wykształcenia. Wprowadzony został w niektórych sta- nach Ameryki w celu odsunięcia od praw wyborczych części ludności murzyńskiej (472). Istnieje on jeszcze dzisiaj w 17 państwach. Wprowadzono go też w wyborach do Senatu w polskiej konstytucji z 1935 r. 6. Cenzus rasowy. Wprowadzony był przez Niemcy hitlerowskie dla pozbawienia praw wyborczych osób uznanych za nie będące "pochodzenia aryjskiego" (438). Dyskryminacja ta nie była niestety odosobniona na świecie. 7. Za sprzeczne z zasadą powszechności wyborów należy uznać również praktyki stosowane w różnych państwach, takie jak pozbawienie praw wyborczych osób wojskowych w służbie czynnej, jak to miało miejsce we Francji do 1945 r. (404) i w Polsce międzywojennej. Ograniczenia powyższe odnosiły się oczywiście zarówno do czynnego, jak i do biernego prawa wyborczego, z tym że dla biernego prawa wyborczego wymagany bywał wyższy cenzus majątkowy i wyższy cenzus wieku. 508. Zasada równości wyborów. Naruszeniem zasady równości wyborów był system pluralny, który zapewniał niektórym wyborcom więcej niż jeden głos, jak to miało miejsce w Wielkiej Brytanii do 1948 r. (461) czy w Belgii, gdzie do r. 1918 przyznawano obywatelom dodatkowe głosy stosownie do ich wykształcenia. Jeszcze bardziej niesprawiedliwe były systemy kurialne, stosowane np. w Austrii (451) i w Prusach (444) oraz w Rosji (494), które były obliczone na przyznanie większej liczby mandatów kuriom mało liczebnym, lecz obejmującym bogatsze warstwy. Do tej kategorii zbliżone były systemy korporacyjne, wprowadzone przez niektóre państwa faszystowskie, gdzie z góry określano ilość mandatów przypadających na poszczególne korporacje (537). Z drugiej strony zasadę równości gwałcono nagminnie przez tworzenie szczególnej struktury okręgów wyborczych (geometria wyborcza). Tworzono mianowicie okręgi wyborcze tak, by rozbić skupiska wyborców reprezentujących opozycję i pozbawić ją w

ten sposób należnej liczby mandatów (por. np. 428, 444, 496). Równość wyborów ulegała też wypaczeniom, szczególnie poważnym przy systemach wyborów pośrednich (509). Wreszcie nierówność wyborów wiązać się mogła ze sposobem obliczania oddanych głosów (arytmetyka wyborcza). Przy systemie jednomandatowym o wynikach wyborów decydować mogła większość względna, jak np. w Stanach Zjednoczonych (472) czy w W. Brytanii (461), albo bezwzględna, jak np. we Francji (404) czy w Austrii (451). W jednym i drugim wypadku istniała możliwość uzyskania większej liczby mandatów czy nawet większości parlamentarnej przez partię, która pozyskała mniejszą liczbę wyborców niż druga partia. We Francji czy w Austrii tej dysproporcji miał np. zapobiegać system wyborów w dwóch turach (404). Jeszcze większe nierówności mogły występować przy systemie wyborów wielomandatowych, gdy partie posiadające znaczny procent wyborców mogły nie uzyskiwać w ogóle mandatów poselskich. Tym niedomaganiom miał zapobiegać system wyborów proporcjonalnych (509). 509. Zasada tajności, bezpośredniości i proporcjonalności wyborów. 1. Tajność wyborów. Zasada ta pojawiła się stosunkowo późno, bo dopiero w połowie XIX w., we Francji w 1848 r. (395), w W. Brytanii w 1872 r. (461). Różnice we frekwencji wyborczej na terenie Prus, w wyborach do Reichstagu z jednej strony i do Sejmu pruskiego z drugiej strony (444) wskazują na to, w jak wysokim stopniu jawność wyborów krępowała wolność wyborców. 2. Bezpośredniość wyborów. W dawniejszych konstytucjach wybory były często wyborami pośrednimi, dwustopniowymi. Wyborcy wybierali elektorów i ci dopiero, zazwyczaj na zgromadzeniu elekcyjnym, dokonywali jawnie i ustnie wyboru reprezentantów. System ten miał więc cechy ujemne zarówno wyborów jawnych, jak i wyborów nierównych, gdyż komplikował dodatkowo problemy arytmetyki wyborczej. 3. Proporcjonalność wyborów. I ta zasada, wprowadzona dopiero w końcu XIX w., miała zapobiegać nierówności wyborów przy systemie okręgów wielomandatowych. Stosowano różne sposoby proporcjonalnego obliczania głosów w tym celu, by liczba mandatów przypadająca na różne partie była możliwie proporcjonalna do liczby oddanych głosów. Popularnością cieszył się system belgijski d'Hondta, który wprowadzono też w Polsce międzywojennej. Wyrazem postępującej demokratyzacji parlamentaryzmu było przyznawanie posłom diet poselskich, co ułatwiało sprawowanie funkcji poselskich osobom niezamożnym. W Anglii wprowadzono je dopiero w r. 1911. System wyborczy 4-przymiotnikowy wprowadzony został najwcześniej w II1 Republice Francuskiej i w II Rzeszy Niemieckiej. Rozpowszechnił się szerzej dopiero po I wojnie światowej. Nie należy się jednak łudzić, że system ten gwarantował odtąd to, by skład przedstawicielskich ciał odzwierciedlał rzeczywistą wolę wyborców. Ujawnienie się tej woli mogło być dla grupy stojącej u władzy niewygodne, a nawet niebezpieczne. Dlatego też można było obserwować mnożenie się różnorodnych "grup nacisku", które mogły wywierać wpływ moralny na oddawanie głosów przez wyborców niezgodnie z ich własnymi przekonaniami (478, 536). W czasie tym bardzo ważną rolę odgrywały też różnego rodzaju środki nowoczesnej propagandy, np. prasa i radio, znajdujące się w dyspozycji grupy rządzącej. Demokratyczny charakter wyborów ulegał

zupełnemu przekreśleniu w państwach faszystowskich przez takie zabiegi mające na celu zniekształcenie prawa wyborczego, jak wprowadzenie systemu korporacyjnego (537), cenzusu rasowego itp. V. Władza ustawodawcza 510. Jednoizbowość a dwuizbowość. Władza ustawodawcza należała z reguły do parlamentu. Na jego kształt wywarł decydujący wpływ wzór Parlamentu angielskiego (176, 329) i dlatego w państwie konstytucyjnym powstawały najczęściej parlamenty dwuizbowe (bikameralizm), składające się z izby wyższej i izby niższej (377). Obie izby nosiły nazwę Parlamentu w W. Brytanii, Rady Państwa w Austrii, Kongresu w Stanach Zjednoczonych itp. 1. Izba wyższa występowała pod różnymi nazwami: Izby Lordów (W. Brytania), Izby Parów (Francja 1814 r.), Izby Panów (Prusy, Austria), Senatu (Stany Zjednoczone, Francja 1875 r., Polska 1921 r.), Rady Starszych (Francja 1795 r.), Rady Państwa (Rosja 1906 r.), Rady Związkowej (Niemcy 1871 r.). Pamiętać należy, że w dziejach konstytucjonalizmu występowały dwa - całkowicie odmienne - rodzaje dwuizbowości. Podkreślić trzeba wyraźnie, że w państwie federalnym "wyższa izba" ma charakter odmienny niż wyższe izby w dwuizbowych parlamentach państw unitarnych. W skład jej wchodzą bowiem przedstawiciele powoływani zazwyczaj przez właściwe organa państw członkowskich (wyjątkowo w Stanach Zjednoczonych, od r. 1913 powoływani w drodze wyborów) (473), którzy zasiadają w izbie jako przedstawiciele interesów państw, które reprezentują. Dlatego jedynie z zastrzeżeniem można określać np. Senat amerykański czy Radę Związkową II Rzeszy jako izby wyższe dwuizbowych parlamentów, czy też , traktować Kongres amerykański jako parlament dwuizbowy lub mówić o dwuizbowości w ustroju II Rzeszy. Skład izby wyższej bywał różny. Można wyróżnić trzy jego typy (377): 1 ) skład arystokratyczny: do izby wchodzili członkowie dziedziczni i nominowani przez monarchę: W Brytania (402), Francja 1814 r. (389), Prusy 1850 r. (444), Austria 1867 r. (451); 2) skład reprezentacyjny; do izby wchodzili członkowie powoływani w drodze wyborów: Francja 1795 r. (360), Stany Zjednoczone od 1913 r. (473), Polska 1921 r., Japonia 1946 r. 3) skład federalny; w państwach związkowych do izby tej wchodzili przedstawiciele państw członkowskich związku: Stany Zjednoczone (473), Niemcy 1867 r. i 1871 r. (425, 428). I Jak widać, jedynie w drugim wypadku izba wyższa stanowiła organ przedstawicielski, drugi obok izby niższej. Wybory do izby wyższej były zwykle tak skonstruowane, by nadać jej charakter bardziej zachowawczy, I normalnie obowiązywał wyższy wyborczy cenzus wieku. 2. Izba niższa występowała pod nazwami: Izby Gmin (W. Brytania), Izby Deputowanych (Francja), Izby Reprezentantów (Stany Zjednoczone), i Reichstagu (Niemcy), Dumy Państwowej (Rosja). Organ ten bywał zwykle liczniejszy od izby wyższej i miał zawsze charakter organu przedstawicielskiego pochodzącego z wyborów. 3. Poza wspólnymi uprawnieniami ustawodawczymi poszczególne izby, a zwłaszcza izba wyższa, miewały własne uprawnienia wykonawcze albo sądowe. Na przykład Senat amerykański wyrażał

zgodę na nominację niektórych urzędników (473), Izba Lordów miała charakter najwyższego sądu odwoławczego, który utrzymała po dziś dzień (462). W niektórych państwach wprowadzono na wzór angielski instytucję impeachment (325), która pozwalała na postawienie w stan oskarżenia ministra, a także prezydenta, przez izbę niższą, z tym że sądziła izba wyższa: Stany Zjednoczone (476), Francja 1875 r. (404). 4. Podstawową jednak dziedziną działalności parlamentu było ustawodawstwo oraz - w pewnym zakresie - kontrola organów wykonawczych. W obręb ustawodawstwa weszło prawo uchwalania budżetu jako ustawy budżetowej. W związku z tym rozwijały się w różny sposób szczególne formy kontroli finansowej, sprawowanej przez parlament i powoływane przezeń organy. Pierwotnie zasadniczo obie izby miały stanowisko równorzędne, tzn. dla podjęcia uchwały wymagana była zgoda obu izb. Równorzędność izb utrzymywała się w państwach związkowych, w których izba wyższa miała charakter federalny. W innych państwach wystąpiły w XX w. tendencje do zmniejszania roli izby wyższej. Wyrażały się one np. w przyznaniu izbie wyższej jedynie weta zawieszającego w stosunku do uchwał izby niższej, jak np. w W. Brytanii (462). W niektórych konstytucjach przewidywano możliwość wspólnych zebrań obu izb, np. w III Republice Francuskiej obie izby połączone tworzyły Zgromadzenie Narodowe, kompetentne do wyboru prezydenta (podobnie w Polsce w r. 1921) oraz do dokonania rewizji konstytucji (404). 5. Jak już wspomniano, izby wyższe, podobnie jak angielska Izba Lordów, od której się wywodziły, miały na ogół charakter jeśli nie arystokratyczny, to bardziej zachowawczy. Zdawano sobie z tego sprawę już we Francji rewolucyjnej i dlatego pierwsze konstytucje z lat 1791 i 1793 przyjęły zasadę jednoizbowości (monokameralizm). W oktrojowanych w XIX w. konstytucjach izby wyższe powoływane były jako czynnik, który miał hamować zbyt radykalne posunięcia izby niższej. Na terenie W. Brytanii rozegrała się walka, która doprowadziła do upadku znaczenia Izby Lordów. Zachowała ona jedynie słabe weto zawieszające wobec ustaw, i to nie wszystkich, uchwalanych przez Izbę Gmin (462). W tym samym czasie bardzo surowej krytyce podlegała konserwatywna działalność Senatu francuskiego (405), jak również Senatu amerykańskiego (473). Po I wojnie światowej wystąpił problem, czy w ogóle system dwuizbowy jest celowy, zwłaszcza że po zlikwidowaniu wielu monarchii izby wyższe straciły swój specyficzny, arystokratyczny charakter. Istotnie też w wielu nowszych konstytucjach, np. w konstytucjach państw niemieckich, z wyjątkiem Prus (436), po r. 1918 zrezygnowano z izby wyższej. Z podobnych względów francuska IV Republika zlikwidowała Senat i nadała szczególny charakter powołanej przez siebie na jego miejsce Radzie Republiki (415). Jednoizbowość istniała od dawna w Norwegii, w 1919 r. wprowadzona została w Finlandii (490), w 1953 r. w Danii. Problem zniesienia dwuizbowości nie dotyczy oczywiście "izb wyższych" w państwach związkowych, w których odgrywają one specjalną rolę jako reprezentacja państw członkowskich federacji. VI. Władza wykonawcza. Głowa państwa. 511. Monarchia a republika.

W państwie konstytucyjnym, opartym na teorii podziału władzy, które władzę ustawodawczą oddawało parlamentom, a władzę sądową przekazywało niezawisłym sądom, atrybucje głowy państwa obejmowały przede wszystkim dziedzinę władzy wykonawczej. Państwa konstytucyjne w Europie zachowały na ogół do I wojny światowej formę monarchii (w XIX w. tworzono też nowe monarchie, jak np. królestwa: Belgii, Grecji, Serbii, Rumunii, Bułgarii, Włoch). Później przybierały one często postać republikańską. Jeszcze jednak w końcu XIX w. jedyną republiką w Europie poza Szwajcarią, a później i Portugalią (od 1910/11), była Francja. Dopiero po I wojnie światowej wiele dawnych monarchii przyjęło ustrój republikański: państwa niemieckie, Austria. Powstały też nowe republiki w Europie środkowej, jak Polska, Czechosłowacja, republiki bałtyckie. Po II wojnie światowej również i kraje III świata odeszły na ogół od ustroju monarchicznego. 1. Monarchie konstytucyjne podzielić można na dwie grupy: monarchie ograniczone i monarchie parlamentarne. Jedne i drugie różniły się od monarchii absolutnej tym, że władza monarsza była ograniczona prawem. Stopień tego ograniczenia był jednak różny w monarchii pierwszego i drugiego typu (390). a. Monarchia ograniczona należała do form państwa, w którym postulaty demokracji były realizowane w ograniczonym zakresie i w których nie funkcjonowały rządy parlamentarne (np. Francja za restauracji Burbonów (1814-1830 r.). Nauka współczesna wyodrębnia specyficzną, bardziej reakcyjną formę monarchii ograniczonej. Wystąpiła ona najwyraźniej w tych państwach Europy, które przechodziły "pruską drogę do kapitalizmu" (442), a więc-w Prusach - od 1850 r. (444), w Austrii - od 1867 r. (451), w Rosji - od lat 1905-1906 (494). Podobnie jak ich ustrój gospodarczo-społeczny stanowił pewien kompromis między feudalizmem a kapitalizmem, tak i ich ustrój polityczny łączył w sobie zasady późnego absolutyzmu z zasadami ustrojów demokratyczno-liberalnych. Państwo nie przyjęło tu zasady suwerenności ludu, konstytucja była aktem łaski monarchy, który zachował pełnię władzy. Konstytucja ustalała jedynie sposób wykonywania tej władzy, określała współudział organu przedstawicielskiego w ustawodawstwie, gwarantowała niektóre prawa obywatelskie. b. Monarchia parlamentarna charakteryzowała się istnieniem rządów parlamentarnych. Ten typ monarchii rozwinął się w W. Brytanii, w Belgii, w Holandii i w królestwach skandynawskich. Królowie "panowali, ale nie rządzili". Władzę wykonawczą sprawował rząd, ściśle kontrolowany przez parlament, co mogło prowadzić albo do przewagi parlamentu, albo nawet do przewagi rządu, jak w W. Brytanii, gdzie doszło do koncentracji władzy w ręku premiera. Monarchowie też z reguły byli nietykalni i zachowywali prawo do sankcji, która była niezbędna do prawomocności uchwał parlamentu, jednak w praktyce czasem, tak jak w Wielkiej Brytanii, z prawa odmówienia sankcji przestali korzystać (S16). 2. Republiki, na których czele stają zazwyczaj prezydenci, dzielimy na dwa główne typy: republiki prezydencjalne i republiki parlamentarne. Do pierwszej kategorii należały Stany Zjednoczone i na nich wzorowane liczne republiki Ameryki Południowej (342). Wzorem dla drugiego typu była III Republika Francuska, którą naśladowały liczne republiki powstałe w Europie po I wojnie światowej (407). Czasem na czele republiki stało kolegium. Mówimy wówczas o systemie dyrektorialnym. Istniał on np. we Francji za

Dyrektoriatu w latach 1796-1799 (360). Do dziś utrzymuje się taki system w Szwajcarii, gdzie zwierzchnią władzę wykonuje 7- osobowe kolegium, Rada Związkowa, a tytuł prezydenta parlament przyznaje co rok innemu członkowi Rady. Nie uzyskuje on z tego powodu żadnych szczególnych uprawnień, a powołuje się go jedynie do sprawowania funkcji reprezentacyjnych. Wspólne dla obu typów republiki, prezydencjalnej i parlamentarnej, było to, że głową państwa był w nich prezydent wybierany na określony czas. Wyborów na prezydenta dokonywał albo organ przedstawicielski, jak w III Republice Francuskiej (404) lub w II Rzeczypospolitej, albo cała ludność w drodze wyborów, jak w Stanach Zjednoczonych (474) czy w II i V Republice Francuskiej (395, 416). Prezydent jako głowa państwa reprezentował je na zewnątrz, mianował ministrów i innych urzędników, co więcej, w republice prezydencjalnej stał na czele rządu, który obywał się bez premiera. Był nieodpowiedzialny politycznie, ale był odpowiedzialny konstytucyjnie, nie był więc nietykalny i w wyjątkowych wypadkach mógł być sądzony i pozbawiony urzędu, jak to przewidziały np. konstytucje Stanów Zjednoczonych czy III Republiki Francuskiej. Różnica między obu typami republik sprowadza się przede wszystkim do jednej sprawy zasadniczej, mianowicie do istnienia lub braku systemu rządów parlamentarnych. Zakres władzy prezydenta w republice parlamentarnej nie różni się więc w istotny sposób od władzy króla w monarchii parlamentarnej. Podobnie władza prezydenta w republice prezydencjalnej zbliżona jest zakresem do władzy królewskiej w monarchii ograniczonej. Praktyka konstytucyjna w republikach prezydencjalnych prowadziła często do zwichnięcia równowagi na korzyść władzy wykonawczej i do wprowadzania rządów osobistych ł prezydenta. Świadczą o tym burzliwe dzieje republik Ameryki śacińskiej (539). W dalszych rozważaniach (534) wrócimy do tych spraw, aby zastanowić się nad tym, czy i w jakim sensie przejście od formy monarchii do republiki może być uznane za kryterium rozwoju i postępu państwa konstytucyjnego. VII. Władza wykonawcza. Organa centralne 512. Ministrowie i ministerstwa. W monarchii absolutnej całość zarządzania sprawami publicznymi spoczywała na biurokratycznych i centralistycznych organach państwowych. Cała rozległa działalność państwowa nie była ograniczona prawem i opierała się na daleko idącej dowolności. Określano ją ogólnym mianem policji. Zadaniem jej było tworzenie takich społecznych i gospodarczych stosunków, jakie monarchia uważała w ramach swobodnego uznania za korzystne dla poddanych (państwo policyjne) (270, 306). Poddani byli wobec tej dowolności organów wykonawczych państwa zupełnie bezbronni. Dopiero gdy rewolucja przekształciła poddanych w obywateli, na miejsce policji pojawiać się zaczęło pojęcie administracji, którą stopniowo podporządkowywano przepisom prawa (410, 444). Prawo zaczęło określać granice swobodnego uznania, czyli dowolności działania organów państwowych, oraz chronić prawa wolnościowe jednostki. Rozwijać się zaczęło prawo państwowe i administracyjne w sensie norm wiążących dwustronnie, którym poddana została działalność organów administracyjnych i które stawały się

równocześnie narzędziem ochrony obywateli przed administracją (348, 410, 529). W związku z tym procesem ograniczeniu uległo pojęcie policji do służby państwowej, mającej na celu zabezpieczenie porządku publicznego i bezpieczeństwa. Służba ta podporządkowana prawu stała się jedną z gałęzi administracji państwowej. Gruntowna reforma zarządu centralnego przejawiała się przede wszystkim w powstaniu ministerstw, z odpowiedzialnymi ministrami na czele, oraz w tworzeniu się rządu, Rady Ministrów jako odrębnego kolegium. Instytucja ministerstw wywodzi się genetycznie z urządzeń, które rozwijały się już w ramach feudalnej monarchii absolutnej. Wobec rozszerzających się funkcji państwa istniała wówczas potrzeba wydzielania poszczególnych resortów zarządu centralnego i powierzania ich urzędnikom, sekretarzom stanu itp., których zaczynano określać mianem ministrów (239, 240, 268, 292, 301). Odegrali oni w wielu państwach doniosłą rolę, organizując nowożytny centralistyczny i biurokratyczny zarząd oddanych im resortów. Mieli oni jednak inny charakter niż później ministrowie w XIX czy w XX wieku. Byli, jak sama nazwa to podkreślała, ministrami, tj. sługami króla, jego doradcami. Cała władza koncentrowała się bowiem w ręku monarchy, który sam podejmował decyzje. Ministrowie byli więc odpowiedzialni tylko przed królem. Faktycznie władzę sprawował król "w Radzie Królewskiej". Na czoło zarządu centralnego wystąpiły bowiem obok ministrów różnego rodzaju kolegia, będące odłamami Rady Królewskiej (306). Król przewodniczył w nich osobiście lub przez osoby przez siebie delegowane. Rady te, w których ministrowie występowali jako referenci, nazywano też czasami ministerstwami. Państwo nowożytne zerwało z systemem kolegialnym. Zaczęto powierzać poszczególne działy administracji państwowej, czyli resorty, ministrom, którzy stawali na czele podporządkowanych im urzędów, czyli ministerstw, i którzy brali osobistą odpowiedzialność za całą działalność tych resortów. W niektórych państwach utrzymały się dla ministrów nazwy tradycyjne, jak sekretarze stanu w Stanach Zjednoczonych (475), wielorakie tytuły ministrów w W. Brytanii (463), gdzie i ministerstwa mają różną tytulaturę: board, office, ministry. Liczba ministerstw do końca XVIII w. ulegała stałemu wzrostowi, co było konsekwencją szybko rozbudowującej się administracji państwowej. Ministerstwa organizowano biurokratycznie, dzielono na departamenty i wydziały - i im odpowiednio podporządkowywano organy I i II instancji. Przyznawano następnie ministrom pewien zakres władzy ustawodawczej w formie prawa wydawania rozporządzeń, czyli (formalnie) aktów administracyjnych wprowadzających ustawę w życie. Wreszcie, co ma kapitalne znaczenie, w różny sposób rozwiązywano problem podstawowy - przed kim i za co ministrowie są odpowiedzialni (514). 513. Rząd. Gabinet ministrów. Drugą innowację w dziedzinie za- rządu centralnego stanowiło powstanie kolegium rządowego, tj. gabinetu czy Rady Ministrów. Nie było to jednak regułą generalną, nie zawsze zachodziła potrzeba, aby ministrowie tworzyli jakieś wspólne kolegium. Często tylko od woli monarchy bądź prezydenta zależało, czy chce z nim porozumiewać się oddzielnie, czy odbywać wspólne narady. Jeżeli zaś mini- strowie zbierali się wspólnie pod przewodnictwem głowy państwa, to zebrania takie, choćby je nazywano posiedzeniami gabinetu, nie musiały mieć charakteru zebrań kolegium o specjalnych uprawnieniach. Podobny system istniał w W.

Brytanii jeszcze w początku XVIII w. (324), w Rosji w XIX w. (485), utrzymuje się po dziś dzień w Stanach Zjednoczonych (475). Natomiast w W. Brytanii już w XVIII w., a następnie w innych państwach, powstał taki zwyczaj, że ministrowie odbywali narady bez udziału głowy państwa, pod przewodnictwem premiera (324). W ten sposób zwyczajowo, a później i konstytucyjnie, wyłaniał się rząd, bądź gabinet czy Rada Ministrów, która przekształcała się w organ kolegialny uchwałodawczy o specjalnych uprawnieniach. Stawała się ona też organem solidarnie odpowiedzialnym za ogólną politykę rządu i politykę każdego z ministrów. Główną rolę odgrywał w niej premier. Warto przypomnieć, że instytucja premiera, zarówno w W. Brytanii, jak i we Francji (III Republika), powstała w drodze zwyczajowej. W późniejszym rozwoju państwowości nowożytnej w monarchiach czy republikach parlamentarnych znaczenie premiera wzrastało czasem do roli głównego przedstawiciela władzy wykonawczej. W brytyjskim systemie dwupartyjnym można mówić o jego przewadze nad Parlamentem (464, 465). Tymczasem w republikach prezydencjalnych brak jest na ogół premiera i kolegialnego rządu (511 ). VIII. Stosunek między władzą wykonawczą a ustawodawczą 514. Różne typy odpowiedzialności organów wykonawczych. Sprawa odpowiedzialności organów władzy i kontroli nad ich działalnością należała do podstawowych zagadnień w dziejach państwa i prawa wszystkich typów (379). Problem tyrana nadużywającego swej władzy znała starożytność, państwo feudalne rozwijało pojęcie "prawa oporu" wobec władcy nadużywającego swej władzy. W państwie konstytucyjnym, którego struktura opierała się na teorii podziału władzy, problem ten wiązał się przede wszystkim z określeniem wzajemnego stosunku między władzą ustawodawczą a wykonawczą. Wiązał się więc z kwestią odpowiedzialności głowy państwa i organów władzy wykonawczej z jednej strony, a z drugiej strony z zagadnieniem form demokratycznej kontroli organów przedstawicielskich nad władzą wykonawczą (379). W innym miejscu rozpatrzymy równie istotną sprawę poddania administracji kontroli sądowej (520, 522). W państwie konstytucyjnym wykształciło się odróżnienie dwóch rodzajów odpowiedzialności organów państwowych przed parlamen- tem: prawnej, czyli konstytucyjnej, i politycznej, czyli parlamentarnej (323). Pierwsza wynikała z naruszenia prawa przez władzę wykonawczą w związku z wykonywaniem funkcji urzędowej, przy czym mogło tu chodzić także o przestępstwo pospolite. W praktyce chodziło głównie o takie czyny, jak pogwałcenie konstytucji, zdrada kraju, nadużycia finansowe. Odpowiedzialność parlamentarna wiązała się natomiast z kierunkiem polityki prowadzonej przez organ władzy wykonawczej. O ile w pierwszym wypadku chodziło o odpowiedzialność za naruszenie prawa, o tyle w drugim - za celowość polityki, choćby najzupełniej zgodnej z prawem. Z reguły w sposób odmienny traktowano zakres odpowiedzialności jednego i drugiego rodzaju: 1) głowy państwa i 2) ministrów. 1. Według doktryny monarchii absolutnej monarcha "z łaski Bożej" podlegał zasadniczo tylko prawu boskiemu (236). Uważano, że skupia on w swej osobie suwerenność państwa i stoi

ponad prawem, a tym samym jest nieodpowiedzialny za swoją działalność, jest nietykalny i nie można go usunąć. Doktryna prawa natury, głosząca istnienie prawa jako niezależnego od prawa boskiego i propagująca teorię suwerenności ludu, postawiła problem podporządkowania głowy państwa prawu i konstytucji. Zasada wyższości konstytucji nad monarchą nie została wprawdzie formalnie potwierdzona we wszystkich monarchiach konstytucyjnych (390), ale w republikach władza prezydenta była z reguły w pełni podporządkowana konstytucji. a. Monarchowie w ustrojach konstytucyjnych zachowali z reguły charakter władców nieodpowiedzialnych zarówno konstytucyjnie , jak i parlamentarnie. Byli nadal nietykalni i nie mogli być usunięci ani sądzeni przez jakąkolwiek instytucję państwową. Król angielski "nie mógł czynić źle". Zasada nieodpowiedzialności monarchy została jednak w istotny sposób osłabiona przez wymóg kontrasygnaty ministrów pod aktami królewskimi, co oznaczało przerzucenie odpowiedzialności za działalność monarchy na odpowiedzialnych ministrów. b. Inny był zakres odpowiedzialności głowy państwa w republice. Prezydenci byli tak samo jak monarchowie nieodpowiedzialni politycznie, natomiast różnili się od nich tym, że byli odpowiedzialni konstytucyjnie. Prezydent Stanów Zjednoczonych np., tak samo jak prezydent III Republiki Francuskiej, mógł być za naruszenie prawa pociągnięty do odpowiedzialności (404, 476). 2. W przeciwieństwie do nieodpowiedzialnych zarówno konstytucyjnie, jak i politycznie monarchów oraz odpowiedzialnych tylko konstytucyjnie prezydentów, ministrowie byli z reguły odpowiedzialni zarówno konstytucyjnie, jak i politycznie. Problemem zaś podstawowym w dziejach państwa konstytucyjnego stało się to, przed kim mieli odpowiadać za swoją politykę. W niektórych państwach odpowiadali oni jedynie osobiście przed monarchą czy prezydentem, jak np. w Prusach, Austrii, w Stanach Zjednoczonych czy w II Rzeszy, w innych odpowiadali przed parlamentem, co stanowiło główną cechę i istotę rządów parlamentarnych (326, 379). 515. System rządów parlamentarnych i rola partii politycznych. Rządy parlamentarne, których wzór wykształcił się w W. Brytanii (326), stworzył dla organu przedstawicielskiego możliwość usunięcia rządu w wypadku, gdyby polityka jego nie podobała się większości posłów. Wystarczało wyrażenie w takiej czy innej formie wotum nieufności, by zmusić tym cały rząd do podania się do dymisji. Dla prawidłowego funkcjonowania tego systemu potrzebne były wedle klasycznej teorii prawnopaństwowej następujące 4 warunki: 1) musieli istnieć odpowiedzialni politycznie ministrowie; 2) musiał istnieć gabinet z premierem, solidarnie odpowiedzialnym za działalność ministrów; pojęcie rządów parlamentarnych wiąże się więc z istnieniem solidarnej odpowiedzialności ministrów. W niektórych państwach istniała także odpowiedzialność indywidualna ministrów, tzn. parlament mógł zmusić do ustąpienia jednego tylko niepożądanego ministra, nie wywołując dymisji całego gabinetu; odpowiedzialność indywidualna ministrów, znana i w praktyce konstytucyjnej II Rzeczypospolitej, występowała w państwach konstytucyjnych wyjątkowo; 3) musiał istnieć na czele państwa politycznie nieodpowiedzialny monarcha lub prezydent; 4) monarcha lub prezydent musiał mieć prawo rozwiązania izb,

które uchwaliły wotum nieufności. Przy spełnieniu się wszystkich tych warunków można było przyjąć wytworzenie się równowagi między parlamentem a rządem. Gdyby głowa państwa była odpowiedzialna politycznie, każde wotum nieufności powodowałoby głęboki kryzys państwowy w formie zmiany na stanowisku naczelnym w państwie. Gdyby naczelnik państwa nie miał możliwości rozwiązania izb, parlament mógłby nadużyć swej władzy i podporządkować sobie całkowicie władzę wykonawczą, która stałaby się wobec jego uchwał zupełnie bezbronna. Za wzorem angielskim rządy parlamentarne rozwijały się we Francji już w okresie restauracji Burbonów i Monarchii Lipcowej. Powstał tam wtedy specyficzny typ tych rządów, tzw. orleański (392), opierający się na zasadzie, że ministrowie winni mieć zaufanie zarówno do izb, jak i monarchy. W konsekwencji nominowani przez króla ministrowie mogli być zmuszeni do ustąpienia zarówno przez większość parlamentarną, jak i dowolnie odwołani przez króla. Inaczej było w praktyce angielskiej, gdzie król musiał powołać na premiera leadera partii większościowej i nie mógł go z urzędu odwołać. W praktyce III Republiki Francuskiej prezydent, inaczej niż król angielski, zrezygnował z przysługującego mu uprawnienia rozwiązywania izb. Pociągnęło to za sobą przewagę władzy ustawodawczej nad wykonawczą (405). Nie było warunków do powstania rządów parlamentarnych w tych państwach, w których, jak w Stanach Zjednoczonych, przeprowadzono zasadę podziału władzy w ten sposób, że zabroniono nawet, aby ministrowie re- krutowali się spośród członków Kongresu i aby uczestniczyli w posiedzeniach izb (476). W Anglii natomiast, przeciwnie, ministrem mógł być tylko członek jednej z izb (463). Normalnie rząd był odpowiedzialny jedynie przed izbą niższą, wyjątkowo w III Republice odpowiadał zarówno przed Senatem, jak i przed Izbą Deputowanych (404). System rządów parlamentarnych, wykształcony najpierw w W. Brytanii i we Francji, w połowie XIX w. rozwinął się w Belgii, następnie pojawił się w Norwegii w r. 1889, w Danii w r. 1901, wreszcie w Szwecji w przeddzień I wojny światowej. Został on w końcu przyjęty przez większość konstytucji europejskich, które powstały po I wojnie światowej. W praktyce system rządów parlamentarnych wywoływał rozliczne trudności. Widzieliśmy, że działał on sprawnie w W. Brytanii, gdzie w ramach systemu dwupartyjnego rząd mógł w zasadzie liczyć na poparcie większości parlamentarnej przez cały okres kadencji Parlamentu (464). Inaczej było we Francji, gdzie III Republika była widownią stałych kryzysów gabinetowych, jako że żaden rząd - w ramach systemu wielopartyjnego - nie mógł nigdy liczyć na trwałe poparcie ze strony zmiennej większości w Izbie Deputowanych (405). Rządy parlamentarne prowadziły tu więc do zwichnięcia równowagi na korzyść władzy ustawodawczej i grozić mogły sparaliżowaniem całego aparatu wykonawczego. Problem rządów parlamentarnych rozważyć więc trzeba w powiązaniu z zagadnieniem znaczenia i wzrostu roli partii politycznych. Zwróciliśmy już ogólnie uwagę na to (384), że do lat siedemdziesiątych XIX w. podstawowe znaczenie miał podział partii na partie konserwatywne i liberalne. Były to jeszcze tylko partie elitarne, związki kadrowe grupujące stosunkowo nielicznych członków. Dopiero wprowadzanie powszechnego prawa wyborczego i powstanie pod koniec XIX w. partii robotniczych wywołało głębsze przemiany w społecznym życiu politycznym. Partie przekształcać się zaczęły w masowe, klasowe organizacje polityczne, oparte na strukturze organów terenowych i

dysponujące etatowym aparatem partyjnym. Tak ukształtowane partie mogły się stać organizacjami politycznymi zdolnymi do ogarnięcia całego życia politycznego, siłą polityczną organizującą wybory do parlamentów i prowadzącą walkę polityczną w oparciu o masy wyborców. Stały się "ciałami pośredniczącymi" pomiędzy ogółem obywateli mających prawa polityczne a władzą państwową i jej organami. O ile do lat siedemdziesiątych XIX w. walki te rozgrywały się między konserwatystami a liberałami, to następnie zaczęły się toczyć między partiami kapitalistycznymi a socjalistycznymi partiami robotniczymi, które skupiały się w II Międzynarodówce. Dalszy rozwój prowadził, w krajach kontynentalnych do powstawania systemów wielopartyjnych. Mnożyły się więc z jednej strony różne partie kapitalistyczne, konkurujące między sobą o władzę. Z drugiej zaś strony, w wyniku rozłamu w ruchu robotniczym, w czasach II Międzynarodówki, lewicowe skrzydła partii socjalistycznych wyodrębniły się po I wojnie światowej jako partie komunistyczne. Omawiane walki polityczne znajdowały pełne odbicie przede wszystkim na forum parlamentarnym. Zmienne układy wzajemne między partiami prowadziły do kształtowania się zmiennych większości parlamentarnych, a te z kolei wpływały decydująco na funkcjonowanie rządów parlamentarnych, a więc na zmienność rządów, która, jak np. we francuskiej III Republice (405) czy w Polsce międzywojennej, przybierała niebezpieczne rozmiary. Niesłuszny jest jednak spotykany często pogląd, jakoby rządy parlamentarne nie mogły należycie funkcjonować w systemie wielopartyjnym i jakoby jedynie system dwupartyjny mógł im, jak w W. Brytanii, zapewnić powodzenie. Przecież w niektórych państwach wielopartyjny system rządów parlamentarnych działał i działa sprawnie. Do takich państw należą Belgia, a przede wszystkim państwa skandynawskie, Dania, Szwecja, Norwegia i Finlandia. W krajach tych spotyka się nawet istnienie rządów "mniejszościowych". W tym przypadku partie większościowe nie są reprezentowane w rządzie, ale uważają za słuszne i dla kraju pożyteczne nie odmawiać rządowi zaufania. 516. Wpływ władzy wykonawczej na władzę ustawodawczą. System trójpodziału władzy, który miał na celu przede wszystkim rozciągnięcie kontroli społecznej nad władzą wykonawczą, prowadzić mógł do przewagi władzy ustawodawczej, jak to wykazała praktyka rządów parlamentarnych. Bywało jednak i odwrotnie, istniały bowiem przewidziane w konstytucjach i w praktyce różne sposoby wywierania przez władzę wykonawczą wpływu na działalność władzy ustawodawczej (405, 437). 1. Niemały wpływ w tym zakresie zaznaczał się w tych państwach, w których izby wyższe nie pochodziły z wyboru, lecz były obsadzane przez monarchę - oczywiście tak długo, jak długo izby te utrzymywały stanowisko równorzędne z izbami niższymi (462). 2. Poważne ograniczenie władzy ustawodawczej mogło płynąć z przysługującego monarchom prawa sankcji, która była niezbędna do promulgacji ustawy. Monarchowie mogli odmówić sankcji dla uchwał parlamentu, lecz z prawa tego rzadko korzystali albo w ogóle z niego rezygnowali, jak np. królowie angielscy (326). W republikach i wyjątkowo w niektórych monarchiach (np. w Norwegii) ustawa mogła wejść w życie niezależnie od zgody głowy państwa. 3. Od sankcji należy odróżnić prawo weta zawieszającego, przysługującego w niektórych państwach głowie państwa, jak np. prezydentowi Stanów Zjednoczonych (339, 496) czy prezydentowi

Francji za II Republiki (405). Dla uchylenia założonego przez prezydenta weta i ogłoszenia ustawy wystarczyło, aby parlament ponownie uchwalił tę samą ustawę - zwykłą większością głosów (jak we Francji) lub większością kwalifikowaną (jak w Stanach Zjednoczonych). 4. Ograniczenia władzy ustawodawczej mogły wynikać i z samego konstytucyjnego wyłączenia niektórych dziedzin ustawodawstwa spod kompetencji parlamentu, jak np. w I1 Rzeszy zastrzeżenie niektórych agend do wyłącznej kompetencji cesarza (428). 5. Drogą do uszczuplenia władzy ustawodawczej parlamentu i do naruszenia samej zasady podziału władzy była rozpowszechniająca się w 20-leciu międzywojennym praktyka delegowania przez parlament swych uprawnień na rzecz rządu w formie uchwalenia dlań pełnomocnictw do wydawania dekretów czy rozporządzeń z mocą ustawy (406, 437, 451 ). Podobną rolę odgrywały brytyjskie ordonanse w Radzie (462). Praktyka taka mieściła się w ramach brytyjskiego systemu konstytucyjnego, który stoi na gruncie nadrzędnej roli Parlamentu; była jednak niezgodna z zasadami kontynentalnego prawa konstytucyjnego, opierającego się na teorii podziału władzy. Usprawiedliwiano ją potrzebami życia, koniecznością szybkiego regulowania ustawodawczego spraw, dla których nie należało uruchamiać całej machiny parlamentarnej. W rzeczywistości prowadziła ona najczęściej do nadużywania władzy z pominięciem sprzeciwu opozycji. 6. Z zupełnym podporządkowaniem władzy ustawodawczej mamy do czynienia przy dyktaturze. Wiąże się ona z opanowaniem władzy siłą - w drodze zamachu stanu - i z reguły ma charakter nielegalny. Dyktatorzy jednak zabiegali na ogół o zachowanie pozoru legalności swej władzy. Czasem władza dyktatora opierała się na kumulowaniu w jednym ręku różnych ważnych urzędów i godności państwowych (537). W praktyce dyktatura opierała się z reguły na sile militarnej i wiązała się z likwidacją wszelkiej opozycji czy to przez fikcyjne wybory, czy to przez wprowadzenie systemu jednopartyjnego, oraz z redukowaniem wolności obywatelskich. IX. Administracja terytorialna i samorząd 517. Założenia organizacji zarządu terytorialnego. Państwo nowożytne wprowadziło głębokie zmiany w całym systemie administracji, a także w organizacji zarządu terytorialnego państwa. 1. Po likwidacji ustroju feudalnego w wielu państwach stała się aktualna reforma tradycyjnego podziału administracyjnego kraju, mająca na celu likwidację dawnych lokalnych przywilejów i partykularyzmów. Wprowadzono więc np. we Francji (350), w Prusach (443), w Austrii (452), na racjonalnych podstawach, często z naruszeniem tradycji historycznych, nową jednolitą sieć administracyjną dla całego państwa. W dostosowaniu do tej sieci tworzono kilkuszczeblową hierarchię urzędów zarządu terytorialnego, zależną od ministerstw centralnych. 2. Do podstawowych postulatów demokracji parlamentarnej należało nie tylko uzyskanie przez ludność wpływu na skład naczelnych organów przedstawicielskich, lecz również uzyskanie kontroli nad administracją i udziału w zarządzie terytorialnym. Domagano się więc powołania samorządu lokalnego zgodnie z poglądem, że jednostka terytorialna powinna rządzić się sama, a nie powinna być rządzona przez centralną władzę

państwową (381 ). Powoływano się na wzór samorządu, który istniał od dawna w Anglii (466) i który również wprowadzony został w Stanach Zjednoczonych (478). Dla uzasadnienia potrzeby samorządu terytorialnego konstruowano teorię "wolnej gminy", która miała być rzekomo organizacją dawniejszą od państwa. Samorząd terytorialny, który oznacza najogólniej sprawowanie lokalnej władzy administracyjnej przez organa wybieralne, przyjmował w państwie konstytucyjnym dwojaką postać. Obywatele mogli mianowicie administrować sprawami publicznymi, dotyczącymi ich miejscowości lub regionu: a) bezpośrednio przez wybrane przez siebie organa, albo też b) przez współdziałanie w tym zakresie z urzędnikami państwowymi. Pierwszy typ samorządu rozwijał się głównie w krajach anglosaskich, drugi w krajach kontynentalnych. W obu wypadkach istotnym zagadnieniem organizacji zarządu terytorialnego było określenie wzajemnego stosunku między organami państwowymi, biurokracją (element centralizacji) a organami samorządowymi (element decentralizacji). 518. Samorząd w Anglii i na kontynencie. Różnice między systemem samorządu angielskiego i kontynentalnego sprowadzić możemy najogólniej do następujących punktów: 1. Anglia nie znała w swej przeszłości administracji centralistycznej, nawet w okresie monarchii absolutnej (466). Tradycja samorządu była tam odwieczna i dlatego społeczeństwo brytyjskie skłonne było zawsze uważać władzę centralną za "siłę narzuconą" samorządowym władzom lokalnym. Natomiast na kontynencie, jak np. we Francji czy w Prusach, w okresie monarchii absolutnej centralizacja rozwinęła się nadzwyczaj szeroko (242,269). W konsekwencji ludność przywykła do tego, że wszystkie sprawy publiczne kierowane były z jednego centrum przez monarchę przy pomocy licznego, prowadzącego jednolitą politykę aparatu biurokratycznego. Stąd w krajach tych samorząd był uważany raczej za koncesję ze strony władzy centralnej, za dar góry, a nie, jak w Anglii, za odwieczne prawo. Okoliczność ta stanowiła jedną z przyczyn, dla których samorząd na kontynencie rozwijał się w XIX w. w inny sposób niż w W. Brytanii. 2. Na kontynencie sprawowanie administracji lokalnej spoczywało przede wszystkim w rękach aparatu biurokratycznego. Zazwyczaj na różnych jej szczeblach (powiat, regencja, prowincja, departament, województwo, gubernia) tworzono hierarchiczne zdyscyplinowane urzędy zarządu terytorialnego, sprawujące tzw. administrację ogólną, tj. zajmujące się wszystkimi dziedzinami administracji (administracja zespolona), z wyjątkiem tych, które były wyłączone i dla których tworzono odrębny aparat biurokratyczny (jak np. szkolnictwo). Urzędami tymi kierowali zawodowi urzędnicy, podporządkowani władzom nadrzędnym. Problem samorządu polegał więc na zapewnieniu udziału w administracji także i obywatelom. Udział ten mógł się wyrażać w powoływaniu wybieralnych rad i organów samorządowych oraz przyznawaniu tym radom węższych lub szerszych uprawnień w dziedzinie samodzielnego załatwiania określonych prawem spraw albo współpracy z administracją rządową. Wiadomo, że we Francji zakres uprawnień tego rodzaju organów był tak nikły, że w kraju tym nie naruszyły one ogólnej, centralistycznej struktury administracji (366, 408). Natomiast w Prusach (443)

czy w Austrii (452) samorząd był znacznie szerszy. Organa samorządowe uzyskiwały nawet samodzielne uprawnienia, które normalnie wykonywała administracja biurokratyczna. W zakresie jednak samodzielnego wykonywania tych odpowiedzialnych uprawnień podlegały one daleko idącym ograniczeniom i nadzorowi władz nadrzędnych. Natomiast w W. Brytanii w ogóle nie rozwinął się system biurokratycznej, terytorialnej administracji ogólnej. Nie było tam urzędników odpowiadających francuskiemu prefektowi, pruskiemu landratowi czy polskiemu staroście lub wojewodzie. Większość zadań administracji lokalnej należała do wybieralnych władz samorządowych, a więc do rad i do powoływanych przez nie komisji, których członkowie pełnili swe funkcje honorowo. Radom tym podporządkowani byli fachowi i zawodowi urzędnicy, a nie odwrotnie. 3. W konsekwencji w różny sposób kształtowała się w W. Brytanii i w krajach kontynentalnych kontrola nad władzami terytorialnymi i zależność ich od rządowej administracji centralnej. Na kontynencie zarząd terytorialny uważany był za część administracji biurokratycznej. Urzędnicy, w części także organa samorządowe, byli podporządkowani lub podlegali nadzorowi biurokratycznych władz nadrzędnych. O podobnej odpowiedzialności nie mogło być mowy w W. Brytanii - samorządowe władze lokalne były odpowiedzialne tylko przed swoimi wyborcami. Były również odpowiedzialne za naruszenie prawa w związku z wykonywaniem czynności publicznych - to prawda, ale wówczas sprawę sądziły sądy powszechne. Jedynie bowiem sądy były powołane do sprawowania kontroli nad administracją lokalną. Sądy powszechne rozstrzygały zarówno zatargi między władzami centralnymi i lokalnymi, jak i spory między władzami publicznymi a osobami prywatnymi. Na kontynencie było to zjawisko rzadkie, aby sądy rozpatrywały spory między władzami; kompetentne w tej sprawie były wyższe instancje administracyjne, natomiast spory między władzami publicznymi a obywatelami rozstrzygały często trybunały inne niż sądy powszechne, mianowicie sądy administracyjne (408, 522). 4. Jak z powyższego wynika, system samorządu angielskiego tworzył znacznie bardziej rozwiniętą decentralizację niż formy samorządu, które rozwinęły się na kontynencie. Różnicę tę ujmował trafnie profesor oksfordzki Ashley: "W Anglii administracja lokalna wykonywana jest przez wybieralnych obywateli niezawodowych, przy pomocy i radzie stałego sztabu urzędniczego. W Prusach administrują urzędnicy pod nadzorem i kontrolą wybieralnych reprezentantów ludności". Samorząd w rozwiniętych nawet formach realizował postulaty demokracji w ograniczony jedynie sposób. Ujemną jego stroną był sposób mało demokratyczny formowania jego organów, co prowadziło często do opanowania zarządu lokalnego przez miejscowe, wsteczne siły społeczne. Cecha ta charakteryzowała szczególnie samorząd angielski w pierwszej połowie XIX w., tzn. przed wprowadzeniem demokratycznych reform wyborczych (466), samorząd pruski (445), a w najwyższym stopniu rosyjski samorząd ziemski (486). W XX w., nawet przy demokratycznym systemie wybierania organów samorządowych, obserwuje się, zwłaszcza w Stanach Zjednoczonych, ujemny wpływ miejscowych reakcyjnych "grup nacisku" na administrację lokalną (478). W XX w. na tle ogólnego kryzysu państwa liberalnego i wzrostu interwencjonizmu państwowego zaznaczyły się we wszystkich państwach, nawet i w Anglii, tendencje centralistyczne, zmierzające do ograniczenia i podporządkowania samorządu administracji państwowej.

519. Samorząd a autonomia. Czasem decentralizacja osiągała szczególnie wysoki stopień. Zdarzało się to w wypadku przyznania jakiejś prowincji lub i wszystkim prowincjom w danym państwie autonomii, jak np. w Austrii(452). Zakres autonomii jest szerszy od zakresu samorządu. Samorząd oznacza bowiem sprawowanie władzy wykonawczej i administracyjnej przez organa wybieralne - w ramach ustaw państwowych, natomiast w wypadku autonomii mamy do czynienia z wykonywaniem przez związek autonomiczny również władzy ustawodawczej - w zakresie określonym przez konstytucję. Samorząd może być dowolnie kształtowany i ograniczany zwykłą ustawą, natomiast autonomia może być zmieniona lub zniesiona tylko w drodze zmiany konstytucji. Autonomia może mieć zakres węższy i wówczas ma charakter zbliżony do szerokiego samorządu (Galicja), ale może być również szeroka i wówczas struktura państwa przyjmuje charakter zbliżony do struktury federalnej (525). X. Władza sądowa. Sądownictwo. 520. Niezawisłość sądownictwa. W teorii trójpodziału władzy wydzielenie władzy sądowej jako odrębnej od dwóch pozostałych władz odpowiadało odczuwanej dotkliwie potrzebie uniezależnienia wymiaru sprawiedliwości od władzy wykonawczej. W monarchii absolutnej dziedziny te nie były jeszcze należycie rozgraniczone, przeciwnie - organy wykonawcze wywierały bezpośredni wpływ na działalność sądów i same nawet posiadały rozległą często jurysdykcję sądową. Dlatego też jednym z głównych zadań rodzącego się państwa konstytucyjnego stało się powołanie niezależnego od innych organów i równego dla wszystkich sądownictwa powszechnego (521). Zasada rozdziału władzy sądowej i wykonawczej została we Francji już w pierwszych latach rewolucji postawiona tak rygorystycznie, że sądom powszechnym odmówiona została kompetencja do rozstrzygania sporów, w których stroną była władza administracyjna (408, 522). Wywołało to we Francji, a później także w niektórych innych krajach, potrzebę powołania odrębnego pionu sądownictwa administracyjnego. Miało ono zajmować się sprawami administracyjnymi i w ten sposób stać się organem kontroli nad działalnością administracji, a równocześnie chronić obywatela przed nadużyciami z jej strony. Natomiast w krajach anglosaskich sądy zachowały właściwość w rozstrzyganiu sporów administracyjnych, zarówno zatargów między obywatelami a władzami, jak i zatargów między samymi władzami. Niektóre państwa kontynentalne szły za wzorem Francji i powoływały odrębne sądownictwo administracyjne (522), inne przyznawały kompetencję w sporach ad- ministracyjnych sądom powszechnym. Rozdział między władzą sądową a ustawodawczą nie nasuwał większych problemów w państwach kontynentu europejskiego. Jego celem było ograniczenie zadań władzy sądowniczej tylko do stosowania prawa, a więc zakaz przejmowania przez sądy funkcji jego stanowienia, należących do władzy ustawodawczej. Według znanego określenia sędzia był tylko "ustami, przez które przemawiał ustawodawca". Inaczej było w państwach anglosaskich, gdzie sądy miały inną

pozycję (467), skoro wyroki sądowe tworzyły normy prawne, co na kontynencie było w zasadzie zastrzeżone dla organów ustawodawczych. Sądy angielskie, Sąd Najwyższy i Sąd Izby Lordów, uważane są za piastunów władzy sądowej i władzę tę posiadają rzeczywiście. One wypracowały i wytworzyły współczesne prawo angielskie, przy czym rola władzy ustawodawczej czy wykonawczej była na tym polu aż do XX w. znikoma. Dzięki temu władza sądowa ma w Anglii charakter władzy całkowicie równorzędnej z innymi władzami i nie jest uważana za pośledniejszą od władzy ustawodawczej i wykonawczej. W Stanach Zjednoczonych prawo zdobyte przez sądy do badania zgodności ustaw z konstytucją i do jej interpretowania wysunęło w pewnym sensie władzę sądową przed władzę ustawodawczą (477). 521. Sądownictwo powszechne. Wielką zdobyczą państwa konstytucyjnego było wprowadzenie sądownictwa powszechnego dla wszystkich, zgodnie z postulatem równości obywateli wobec prawa. Skasowane więc zostały wszystkie feudalne sądy stanowe i partykularne. Za wzorem Anglii czy Francji rewolucyjnej (351 ), w poszczególnych państwach powstawała nowa kilku instancyjna sieć sądów powszechnych. W poszczególnych krajach istniały różne odrębności; na ogół rozpowszechniła się struktura sądów powszechnych dwu- albo trzyinstancyjna, z jednym sądem najwyższym, który w różnych krajach przybierał różne nazwy i który rozstrzygał sprawy sądowe jako najwyższa instancja kasacyjna albo rewizyjna. Zgodnie z postulatem kodyfikacji i równości prawa wprowadzono do sądów jednolite prawo sądowe, zarówno kodeksy procedury, jak i kodeksy prawa materialnego. Obok sądownictwa powszechnego w wielu państwach powstało sądownictwo administracyjne (522), utrzymały się też bądź rozwijały się nawet od nowa niektóre kategorie sądów specjalnych, jak np. sądy handlowe i in. Z organizacją sądownictwa najbliżej związana była sprawa sposobu o b sadzania stanowisk sędziowskich i ewentualnego powoływania sędziów w drodze wyborów oraz sprawa zapewnienia czynnikowi społecznemu udziału w samym wymiarze sprawiedliwości. Demokratyczna zasada wybieralności sędziów, wprowadzona we Francji rewolucyjnej (351 ), została rychło zastąpiona przez Napoleona zasadą obsadzania stanowisk sędziowskich w drodze nominacji (367). Podobnie i w innych krajach sędziowie byli z reguły nominowani. Zasada wybieralności sędziów była i jest praktykowana w niektórych tylko państwach, jak w Stanach Zjednoczonych (477) i w Szwajcarii. Zaznaczyć należy, że sam sposób powoływania (w drodze wyboru czy nominacji) nie miał istotnego wpływu na pozycję sędziego. Decydujące było to, czy i w jakich okolicznościach mógł być odwołany ze stanowiska. Dlatego najważniejszą sprawą było wprowadzenie gwarancji niezawisłości sędziowskiej przez zapewnienie sędziom m. in. nieusuwalności i immunitetu sędziowskiego. W Wielkiej Brytanii do zwolnienia sędziego z jego stanowiska wymagana jest uchwała Parlamentu (321, 465). Sędziego Najwyższego Sądu Federalnego w Stanach Zjednoczonych usunąć można tylko w drodze impeachment (477). W niektórych krajach, jak np. Anglii i we Francji, wymiarem sprawiedliwości zajmowali się nie tylko sędziowie zawodowi, gdyż załatwianie drobniejszych spraw powierzano tzw. sędziom

pokoju. Sędziowie pokoju odgrywali i odgrywają szczególnie dużą rolę w sądownictwie angielskim (465). O demokratyzacji sądownictwa świadczył też zakres udziału czynnika ludowego w wymiarze sprawiedliwości. Wyrażał się on przede wszystkim w instytucjach ławy przysięgłych i sądów ławniczych. Przejęty przez Francję z Anglii model sądów przysięgłych (367), w formie zredukowanej do ławy orzekającej (o winie) w procesie karnym, był następnie przyjmowany przez wiele państw. śawy przysięgłych zaczęto w niektórych krajach zastępować powoływaniem ławników, którzy wspólnie z sędziami zawodowymi orzekać mieli nie tylko o winie (jak sędziowie przysięgli), ale również o karze (446). 522. Sądownictwo administracyjne. Wspomnieliśmy właśnie (520) o dwóch sposobach rozwiązania problemu sądownictwa administracyjnego w państwie konstytucyjnym. Jednym sposobem był system angielski, w którym kompetencję w rozstrzyganiu spornych spraw administracyjnych zachowały sądy powszechne. Drugim był system francuski, polegający na powołaniu odrębnego sądownictwa administracyjnego. 1. Do krajów kontynentalnych, które poszły za wzorem angielskim i nie wyłoniły odrębnego sądownictwa administracyjnego, należały m.in. Belgia, Włochy, Szwajcaria, Holandia a także kraje skandynawskie. Po I wojnie światowej w niektórych państwach powstał system mieszany, nie w formie odrębnych trybunałów administracyjnych, lecz w formie wyspecjalizowanych wydziałów administracyjnych przy sądach powszechnych I1 instancji. 2. Inne kraje poszły za wzorem francuskim (408). Wysuwano wiele poważnych argumentów, wskazujących na to, że stworzenie odrębnej struktury sądów do rozstrzygania spraw administracyjnych jest z różnych względów konieczne. Sądy te mają dawać gwarancję większej fachowości w rozstrzyganiu sporów administracyjnych, do których ogólne przygotowanie sędziów w sądach powszechnych nie jest dostateczne. Sądy te mają wymagać następnie szerszego udziału czynnika obywatelskiego w orzecznictwie niż sądy powszechne i dlatego domagano się odmiennej dla nich organizacji i procedury. Wyrażano pogląd, że główną cechą sądownictwa administracyjnego jest to, że stanowi ono właściwą kontrolę działalności państwa przez jednostkę, gdy tymczasem zwyczajny wymiar sprawiedliwości jest kontrolą działalności jednostek przez państwo. Przeciwnicy sądownictwa administracyjnego głosili natomiast, że jest ono zbytnio zbliżone do administracji i jako uzależnione od niej nie może spełnić swego zadania. W oczach Anglika sądownictwo administracyjne miało charakter antydemokratyczny. W ślad za rozwojem sądownictwa administracyjnego we Francji, rozwijało się ono w różnych kształtach m.in. w Prusach (445) i w Austrii (452). Sądy administracyjne były przede wszystkim, a w Austrii wyłącznie, kompetentne w sprawach o naruszenie publicznych praw podmiotowych przez władzę administracyjną. W Austrii zorganizowano jeden tylko sąd administracyjny jako jedyny organ kasacyjny, kompetentny wtedy, gdy sprawa przeszła już cały tok instancji w hierarchii czystej administracji (podobny system przyjęła Polska w latach 1919-1922, zachowując sądownictwo administracyjne niższych instancji, jako już istniejące, tylko w b. zaborze pruskim). We Francji i Prusach powstały struktury dwu - bądź trzyinstancyjne. Sądów

administracyjnych na niższych szczeblach nie wyodrębniano tam z reguły od organów administracji publicznej (przewidywała to jednak np. polska konstytucja z 1921 r. Sądownictwo administracyjne stanowiło zazwyczaj część kompetencji niektórych organów administracji państwowej (np. we Francji) albo samorządowej (np. w Prusach), jednak część niezależną od pełnionych przez te organa funkcji z zakresu administracji. Najczęściej ostatnią instancję sądowoadministracyjną stanowił organ będący, jak w Prusach, wyłącznie sądem administracyjnym. Jedynie we Francji nawet ostatnia instancja sądowoadministracyjna, jaką była Rada Stanu, nie była wyłącznie sądem administracyjnym (408). XI. Problemy suwerenności państwowej 523. Suwerenność państwa a problem narodowy. Przez teorię suwerenności rozumie się teorię polityczną, która określa zwierzchni charakter państwa jako najwyższej organizacji społecznej. Wyraża się ona w dwóch aspektach: suwerenności zewnętrznej, która oznacza, że państwo jest organizacją niezależną od jakiejkolwiek innej organizacji, w szczególności od innego państwa, oraz suwerenności wewnętrznej, która przejawia się w tym, że państwo jest suwerenne na wewnątrz, czyli że władza państwowa jest władzą najwyższą na danym terytorium. Dotąd zajmowaliśmy się głównie suwerennością w jej aspekcie wewnętrznym. Interesował nas problem tego, kto w państwie jest podmiotem suwerenności i stwierdziliśmy, że w monarchii absolutnej za suwerena uważany jest monarcha absolutny (236), zaś w doktrynie państwa konstytucyjnego suwerenność należy do ludu (375). Obecnie zajmiemy się niektórymi problemami suwerenności zewnętrznej w państwach XIX i XX w. Teoria suwerenności państwowej rozwinęła się w średniowieczu, szczególnie w XIV w., w okresie zmierzchu i upadku uniwersalnej władzy cesarzy oraz papiestwa (108). Teorię tę ugruntowała monarchia absolutna, a w ślad za nią przyjęło ją państwo konstytucyjne. Uznanie demokratycznej zasady suweren- ności ludu wywołało rozbudzenie świadomości narodowej wśród wielu ludów Europy i ożywienie ruchów narodowyzwoleńczych, które szły w parze z politycznymi ruchami liberalnymi. Jeżeli lud suwerenny ma prawo decydować o swym losie, to i ludowe grupy narodowe mają prawo domagać się niepodległości - stawiano przecież znak równości między pojęciem suwerenności ludu i suwerenności narodu. Ten związek między ruchami narodowymi a ruchami liberalnymi był zjawiskiem typowym dla dziejów państwa XIX w. Stało się ono widownią walk o zjednoczenie całych narodów w ramach jednego państwa (Niemcy, Włochy) oraz walk narodów o uzyskanie niepodległości państwowej (Polska, Irlandia, Grecja, Serbia i in.). Nowy podział polityczny Europy, dokonany po I wojnie światowej, stanowił uwieńczenie dążeń wielu narodów europejskich do suwerenności, uznanie zasady, że właściwymi ramami terytorialnymi państw suwerennych są obszary zaludnione przez określoną grupę narodową (385). 524. Państwa złożone. Sprawa suwerenności państwowej budziła i budzi rozliczne problemy w związku z rozwojem różnego rodzaju kształtów

federalizmu. O federaliźmie mówić można: a) w wypadku pojawienia się państwa złożonego, tzn. niejednolitego (nieunitarnego); b) w wypadku szeroko rozbudowanej decentralizacji zarządu terytorialnego (federalizm wewnętrzny) (525); c) w wypadku kształtowania się ponadpaństwowych or- ganizacji międzynarodowych (526). Spotykaliśmy się już z różnymi formami połączenia kilku państw. Do nich należą: 1) unia personalna, 2) unia realna, 3) konfederacja, 4) federacja. 1. Unia personalna polega na połączeniu dwóch odrębnych państw osobą wspólnego monarchy. Oba państwa zachowują w tym wypadku pełną niezależność i odrębne urządzenia państwowe. Unie personalne, które określały raczej stan faktyczny między dwoma państwami niż stosunki prawne między nimi, rozpadały się na ogół łatwo (jak np. unia W. Brytanii z księstwem (potem królestwem) Hanoweru 1714 - 1837). Czasem jednak unia personalna prowadziła do zacieśnienia związku między obu państwami i do przekształcenia jej w trwałą unię realną, opartą na normie prawnej, wspólnej dla obu państw. Na przykład unia personalna, a więc faktyczna, Anglii ze Szkocją (1603- 1707) przybrała w r. 1707 postać unii realnej (311), podobnie unia Austrii z Węgrami w 1867 r. (450) lub unia Polski z Litwą w 1569 r. 2. W przypadku unii realnej mamy do czynienia nie tylko z trwałym połączeniem dwóch państw osobą wspólnego monarchy, ale również z istnieniem pewnych wspólnych instytucji, np. wspólnego parlamentu czy wspólnego rządu. Podobne połączenia bywały często tak ścisłe, że państwa związane unią traciły swą suwerenność na rzecz państwa zjednoczonego, bądź jedno z państw pochłaniało suwerenność państwa drugiego. Tak było np. w wypadku unii realnej Anglii ze Szkocją (311) czy unii Rosji z Królestwem Polskim bądź Finlandią (490). 3. Konfederacja, czyli związek państw stanowi połączenie państw suwerennych, dokonane dla realizowania pewnych ogólnych, ściśle określonych i ograniczonych wspólnych celów. 4. Federacja, czyli państwo związkowe stanowi połączenie państw ściślejsze niż konfederacja. W tym bowiem wypadku państwa wchodzące w skład federacji delegują niejako część swej suwerenności nowemu , przez siebie powołanemu państwu federalnemu. Federacja ma więc charakter rzeczywistego suwerennego państwa, może posiadać własną konstytucję i własne, wspólne dla całej federacji urządzenia państwowe do spraw wspólnych. W zakresie spraw nie objętych federacją zachowują państwa sfederowane swą samodzielność i posiadać mogą również własne konstytucje oraz organa państwowe. Zasadnicza różnica między federacją a konfederacją polega na tym, że federacja jest państwem, natomiast konfederacja nie ma znamion odrębności państwowej. Konfederacja opiera się zasadniczo tylko na umowie międzynarodowej i na normach prawa międzynarodowego, gdy tymczasem ustrój federacji opiera się na normach prawa wewnętrznego konstytucyjnego. W konsekwencji decyzje w konfederacji wymagają jednomyślności, w federacji o sprawach wspólnych decyduje większość. Sporna jest kwestia, czy w federacji suwerenność przysługuje tylko federacji, czy również państwom sfederowanym. W aspekcie prawa międzynarodowego suwerenność należy w zasadzie tylko do federacji, w konfederacji tylko do państw skonfederowanych. Problem budzi wątpliwości dlatego, że granice między konfederacją a federacją bywają elastyczne i często trudno jest określić, z jakiego typu połączeniem państw ma się do

czynienia. Również i terminologia w tej dziedzinie nie jest stosowana jednolicie. Szwajcaria, która jest federacją, nosi oficjalną nazwę Konfederacji Helweckiej, federacja amerykańska określana jest mianem unii. W dziejach państw nowożytnych obserwowaliśmy charakterystyczny proces przekształcania się luźnych konfederacji w federacje, jak to miało miejsce np. w Stanach Zjednoczonych w 1787 r. (336, 477, 478), w Niemczech w 1867 r. (425), w Szwajcarii w 1848 r.; co ciekawsze - rozwój stosunków w federacji prowadził często do pochłaniania suwerenności państw wchodzących w jej skład przez centralne władze federacji. Podobne tendencje do nadawania państwom federalnym cech państwa unitarnego spotkaliśmy w Stanach Zjednoczonych (478), w Niemczech, zarówno w II Rzeszy (432), jak i w Republice Weimarskiej (438). Znane one były i w innych federacjach, jak w Kanadzie czy w Szwajcarii. 525. Federalizm a decentralizacja. Wspomnieliśmy już o tym, że silnie zdecentralizowane państwo, w którym poszczególne człony posiadały szeroką autonomię, miało strukturę zbliżoną do struktury państwa federalnego (519). Istotnie bowiem różnica między tymi strukturami jest często trudna do określenia. Wniosek z tego, że z punktu widzenia suwerenności wewnętrznej państwa różnica między decentralizacją a federalizmem jest różnicą nie jakościową, lecz ilościową: federalizm może być poczytany za formę bardziej rozwiniętej decentralizacji i odwrotnie, decentralizacja za słabszą formę federalizmu. W jednym i w drugim wypadku mamy do czynienia z terytoriami obdarzonymi większą lub mniejszą samodzielnością w ramach suwerennego państwa. Terytoria autonomiczne (np. Galicja) miały nawet dość rozległe kompetencje ustawodawcze. Tak więc wszelkie formy autonomii, a nawet i samorządu mieszczą się w pewnym sensie w ramach pojęcia federalizmu, stanowią pewne ograniczenie suwerenności wewnętrznej państwa. Typowym zjawiskiem w dziejach państw epoki kapitalizmu były w XX w., w okresie imperializmu, spotęgowane tendencje do ograniczania również i takich form federalizmu. Trzeba mieć przy tym jednak na uwadze i to, że związki autonomiczne rozwijały się w XIX w. głównie w państwach wielonarodowościowych, na obszarach zamieszkanych przez różne grupy narodowe (Austria). W konsekwencji niektóre wielkie terytoria autonomiczne uzyskały po I wojnie światowej niepodległość państwową (Czechy, Finlandia i in.). 526. Tendencje federalistyczne w organizacji współżycia międzynarodowego. Rozwój państw nowożytnych prowadził ostatecznie do umacniania się suwerenności państw w ramach terytoriów narodowo jednolitych (523). Tymczasem rozwój stosunków gospodarczych i politycznych wywołał w XIX w. powstawanie i mnożenie się różnorodnych stosunków międzynarodowych. Pojawiła się konieczność zawierania licznych traktatów gospodarczych i politycznych, które prowadziły do wielkiego rozwoju prawa międzynarodowego (528). U jego podstaw leży uznanie suwerenności i równości wszystkich państw. Prawo międzynarodowe powstaje w drodze umów i zwyczajów. W drodze umów zawieranych między większą liczbą państw powstawały u schyłku XIX wieku liczne konwencje, do których przystępowały różne państwa, poddając się przez to stworzonym przez siebie

normom prawa międzynarodowego. Do nich zalicza się np. konwencje dotyczące żeglugi, komunikacji pocztowej i telegraficznej, zwalczania epidemii, sposobu traktowania jeńców wojennych itp. Do najważniejszych wydarzeń należało powołanie w r. 1899 Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości w Hadze, któremu państwa poddawać zaczęły swe spory międzynarodowe. Dalszym wielkim krokiem były postanowienia traktatu wersalskiego w 1919 r., a przede wszystkim powołanie do życia międzynarodowej organizacji Ligi Narodów. Powstanie Ligi Narodów zarysowało problem federalizmu w innym jeszcze aspekcie, tj. powstania organizacji międzynarodowej, która by regulowała współżycie i zatargi między państwami. Organizacja ta, jak wiadomo, nie spełniła nadziei, które z nią wiązano. Miała strukturę konfederacji, tzn. była tylko luźną organizacją państw suwerennych, która nie zdołała zrealizować międzynarodowego przymusu i w której faktycznie brak było równości państw członkowskich. Liga Narodów stała się w efekcie jedynie terenem, na którym silniejsze państwa narzucały kontrolę państwom słabszym. Niemniej jednak podkreślić trzeba, że w opisanych powyżej zjawiskach kryły się zalążki przemian, które miały prowadzić do nowej organizacji świata dla utrwalenia pokoju. Rozwój instytucji międzynarodowych po II wojnie światowej, takich jak Organizacja Narodów Zjednoczonych, jak zespalanie się państw w ramach wspólnot międzynarodowych, zwłaszcza na polu współpracy gospodarczej, i z nim związane szerzenie się doktryn federalistycznych - stanowi w opiniach niektórych autorów wyraz postępującego ograniczenia tradycyjnego pojęcia suwerenności państwowej, jej stopniowej dewaloryzacji. 527. Stosunki między państwem suwerennym a Kościołem. Również w płaszczyźnie stosunków międzynarodowych i problemu suwerenności państwowej można oceniać dzieje stosunku państwa do międzynarodowych organizacji wyznaniowych, a szczególnie do Kościoła katolickiego. Kościół stanowił niemal od początku swego istnienia organizację o charakterze ponadnarodowym, silnie rozbudowaną i opierającą się na głębokiej solidarności jej członków (25, 26). Od czasów karolińskich Kościół występował często jako instytucja rywalizująca o władzę z państwem (52, 53). W tej rywalizacji - państwo podporządkowywało się czasem Kościołowi, częściej jednak walczyło skutecznie o poddanie Kościoła swej suwerenności (130, 149). Monarchia absolutna rozwiązała konflikt między państwem a Kościołem w sposób jednostronny (307). W państwach protestanckich utworzono Kościoły państwowe podległe władcy świeckiemu jako głowie Kościoła. Również w państwach katolickich Kościół podporządkowano władzy świeckiej, chociaż w inny sposób. W jednych i drugich państwach stosowano nietolerancję wobec wyznań innych niż religia państwowa, która została podporządkowana celom państwa. Takie rozwiązanie nie dało się utrzymać w państwie liberalnym, głoszącym hasła wolności wyznaniowej. Wykazały to doświadczenia rewolucji francuskiej (352, 368). Zarysował się bowiem problem wolności nie tylko jednostek, ale i związków wyznaniowych, wolności Kościoła w wolnym państwie (Libera chiesa in stato Libero). Problem ten państwa konstytucyjne rozwiązywały, ogólnie rzecz ujmując, różnymi sposobami - wprowadzając: 1 ) system koordynacji albo 2) system rozdziału Kościoła i państwa.

1. Przy systemie koordynacji wychodzono z założenia, że państwo powinno zapewnić Kościołowi swobodne wykonywanie kultu, traktować organizację kościelną jako część porządku publicznego, oprzeć wychowanie na podstawie religijnej itp. Stosunki między państwem a Kościołem katolickim regulowały umowy zwane konkordatami. Pierwszym nowożytnym konkordatem był konkordat Napoleona z 1801 r. (368). Konkordaty nie dotyczyły spraw bezspornie uznawanych za ściśle świeckie. Normowały one natomiast sprawy mieszane, tj. takie sprawy kościelne, którymi interesowało się państwo, jak np. sprawę obsady stanowisk kościelnych, sprawy małżeńskie, sprawy respektowania świąt kościelnych, dotacji państwowych na rzecz Kościoła itp. Oczywiście, poglądy Kościoła i państwa na temat tego, które sprawy należą do mieszanych, różniły się często między sobą i dlatego też sprawy te rozwiązywano w różny sposób. Konkordat Napoleona uchodzi za taki, w którym Kościół dokonał wielkich ustępstw na rzecz państwa, natomiast maksimum praw uzyskał Kościół w konkordacie zawartym z Austrią w 1855 r. W różny sposób interpretowano też sam charakter prawny konkordatów. Niektóre państwa traktowały konkordat tak jak każdą umowę międzynarodową, tzn. jako umowę dwustronną między równorzędnymi stronami, wiążącą obie strony. Papież w tym wypadku jako władca państwa kościelnego był traktowany jako monarcha w państwie suwerennym (" teoria umowy dwustronnej "). Wedle innej interpretacji konkordat był jednostronnym aktem państwowym, który państwo mogło swobodnie odwołać ("teoria legalna"). Wreszcie według "teorii przywileju" konkordat był jednostronnym przywilejem, który mógł być odwołany swobodnie przez papieża. Właśnie w tej ostatniej formie wprowadzono niektóre konkordaty w państwach protestanckich, jak np. konkordat pruski z r. 1826, który regulował m.in. stosunki kościelne na ziemiach polskich zaboru pruskiego. Został on ujęty jako bulla papieska De salute animarum, zatem w formie jednostronnego aktu papieskiego, lecz sankcjonowanego przez władzę państwową i na tej podstawie ogłoszonego przez państwo i mającego obowiązywać w królestwie pruskim. 2. System rozdziału między Kościołem a państwem opierał się na założeniu, że w państwie tolerancji religijnej nie ma "Kościoła panującego", a wszystkie wyznania powinny być przez państwo traktowane jednakowo. Państwo nie miesza się do życia religijnego i nie przyznaje żadnych szczególnych praw żadnemu wyznaniu. Kościół ma charakter stowarzyszenia utrzymującego się z własnych środków, któremu też nie przysługują żadne dotacje państwowe ani inne przywileje korporacji publicznej. Państwo powinno własną powagą rozwiązywać wszystkie zadania społeczne i etyczne, wychowanie powinno oprzeć na moralności świeckiej, do jurysdykcji świeckiej powinna też należeć sprawa zawierania i rozwiązywania małżeństw w formie ślubów cywilnych i rozwodów, zgodnie z państwowym prawem małżeńskim. Rozdział między Kościołem a państwem został wprowadzony już przez konstytucję amerykańską w 1787 r. Na kontynencie przełomowe znaczenie miała tu ustawa francuska z 1905 r. (409). XII. Ewolucja prawa 528. Rozwój prawa publicznego - wewnętrznego i międzynarodowego. Szkoła prawa natury przez wysunięcie teorii o istnieniu

prawa poznawalnego rozumem wywołała rewolucję w dotychczasowym systemie feudalnych pojęć prawnych (343, 382). Postulat kodyfikacji prawa położył tamę przed dalszym rozwojem prawa zwyczajowego i stworzył priorytet dla prawa stanowionego. Kapitalne znaczenie miało to, że postulat ten sięgał nie tylko do dziedziny prawa sądowego, lecz również do prawa publicznego. Różnice między prawem publicznym a prywatnym formułowali prawnicy rzymscy. Rzym jednak, mimo że stworzył świetną administrację w sensie technicznym, nie rozwinął ani teorii prawa państwowego, ani teorii prawa administracyjnego. Dziedziny te zostały oddane nieprawnikom, a nauka prawa zajmowała się właściwie tylko prawem prywatnym. Do XVIII w. administracja państwowa miała charakter operacji czysto technicznej i nie można mówić w tym czasie o istnieniu prawa administracyjnego czy prawa państwowego we współczesnym znaczeniu. Mimo że wydawano przepisy prawne dla organów administracyjnych, to jednak miały one charakter jednostronnych instrukcji. Ujmowano je z czasem w ramy zbiorów przepisów określanych jako "policyjne" (ius politiae) (410, 512). Nie wyobrażano sobie prawa państwowego jako prawa krępującego państwo ani też tego, by sędzia mógł rozstrzygać spór między państwem a jednostką i być przy tym bezstronny. Dopiero pod wpływem prawa natury prawo publiczne weszło na nowe tory. Postawiony został problem prawnego stosunku jednostki do państwa, w szczególności jej publicznych praw podmiotowych (348). Pojawiła się potrzeba, by obok prawa prywatnego wypracowano prawo publiczne, zgodne z prawem natury i gwarantujące tym samym podmiotowe prawa publiczne jednostki. Teraz dopiero pod wpływem tego impulsu państwo zaczęło tworzyć systemy prawa publicznego - państwowego, czyli konstytucyjnego i administracyjnego - jako drugi wielki dział prawa, będący niejako odpowiednikiem prawa prywatnego. Ze szkołą prawa natury wiązały się następnie początki innej jeszcze, nowej dziedziny prawa, mianowicie międzynarodowego prawa publicznego. Już w starożytności i średniowieczu kształtowały się zwyczajowo niektóre instytucje prawa międzynarodowego, ale i tą dziedziną prawa nie zajmowali się prawnicy. Stała się ona przedmiotem ich zainteresowania dopiero w XVII w. Początki nauki prawa międzynarodowego wiązały się z nazwiskiem twórcy szkoły prawa natury Hugona Grocjusza i z jego traktatem O prawie wojny i pokoju (1625 r.). W XIX wieku, wobec wielkiego rozwoju stosunków międzynarodowych, prawo międzynarodowe odgrywało coraz większą rolę w normowaniu stosunków między państwami (526). Główna trudność w jego rozwoju wynikała z tego, że prawo to, nie będące prawem państwowym wewnętrznym, dotyczy stosunków między podmiotami prawa międzynarodowego, którymi są państwa suwerenne, że źródłem jego powstania były i są umowy międzynarodowe. Brak więc prawu międzynarodowemu aparatu przymusu, który stałby, tak jak państwo w wewnętrznym prawie państwowym, na straży prawa. 529. Powstanie i rozwój prawa administracyjnego. W XIX w. zaczęła się rozwijać, jak wspomnieliśmy, obok prawa państwowego, nowa, dotąd nieznana gałąź prawa - prawo administracyjne (410, 512, 520). Stało się ono narzędziem ochrony obywatela przed administracją. Na jego gruncie wyrosła koncepcja liberalnego państwa praworządnego (532), w którym administracja podporządkowana prawu miała urzeczywistniać

zasadę równości wszystkich wobec prawa, respektować zasadnicze wolnościowe prawa obywatelskie. W jakim stosunku pozostaje to nowe prawo administracyjne do prawa państwowego z jednej strony, a do prawa cywilnego z drugiej strony? 1. Określenie ścisłej granicy między zakresem prawa administracyjnego i prawa konstytucyjnego (państwowego) nie jest łatwe i różnie też ją formułowano. Mówiono więc np., że "prawo konstytucyjne zajmuje się państwem w spoczynku, a prawo administracyjne państwem w ruchu" lub że w "prawie konstytucyjnym mieszczą się tytuły rozdziałów prawa administracyjnego". Według innego ujęcia prawo konstytucyjne ustala ogólnie zasady i generalne linie aktywności władzy państwowej, a prawo administracyjne zasady te konkretyzuje i ustala tryb codziennego wcielania ich w życie przez administrację. Same te przykłady odzwierciedlają nadzwyczaj wysoką rangę, jaką zajęło prawo administracyjne w życiu nowoczesnego państwa. 2. Drugi problem - to stosunek prawa administracyjnego do prawa cywilnego. Rzecz znamienna, że prawo administracyjne rozwinęło się jedynie w krajach o tradycji prawa rzymskiego, w których istniało zawsze pojęcie dualizmu prawa prywatnego i prawa publicznego, a w których prawnicy zajmowali się dawniej właściwie wyłącznie prawem prywatnym. Teoria podziału władzy, podkreślając różnicę między władzą wykonawczą a sądową, pogłębiła jeszcze tę różnicę. Natomiast w krajach anglosaskich, gdzie cała praktyka administracyjna mieściła się w ramach powszechnego common law i gdzie nie doszło do przeciwstawności prawo prywatne - prawo publiczne (328, 468), nie wytworzyło się właściwie odrębne państwo administracyjne. Inna rzecz, że aktualnie potrzeba jego jest odczuwana zarówno w W. Brytanii, jak i w Stanach Zjednoczonych - w związku z wielkim rozrostem administracji państwowej. Nad rozwojem prawa administracyjnego na kontynencie ciążył prymat prawa cywilnego. Brakowało nadal między tymi dwiema dziedzinami równowagi technicznej. Przeważało znaczenie prawa prywatnego, które rozwijało się przez długie wieki i wypracowało znakomite systemy prawne, oparte na kompletnych kodyfikacjach. Tymczasem rodzące się dopiero w XIX w. prawo administracyjne rozwijało się bez systematycznego planu i nie doprowadziło do podobnie wyczerpującej kodyfikacji. Całe pokolenia prawników kształciły się do XX wieku w przeświadczeniu, że prawdziwym prawem jest wyłącznie prawo cywilne. Cywilistyka stanowiła podstawę wykształcenia prawniczego i za taką dość powszechnie uchodzi po dziś dzień. Prawo administracyjne uważano tylko za zbiór technicznych przepisów porządkowych, niegodnych naukowego wysiłku. Poglądy te wypaczały pojęcie o rzeczywistym, stale rosnącym znaczeniu prawa administracyjnego w obrębie całego systemu prawnego i o pierwszoplanowej roli, jaką w aktywności administracyjnej odgrywać powinni prawnicy administratywiści. Ta proporcja zaczęła się zmieniać, a prymat prawa cywilnego zaczął ustępować w XX wieku, najwcześniej we Francji (410). Zaczęto bowiem wtedy widzieć w prawie administracyjnym i w prawie cywilnym dwie równorzędne płaszczyzny prawa. Zaczęto dostrzegać odmienność metody prawa cywilnego i prawa administracyjnego, zarzucać pogląd, jakoby prawnika administracyjnego należało szkolić głównie w myśleniu cywilistycznym. Zarysowała się potrzeba szkolenia administratywistów we własnej szkole myślenia prawnego odmiennego od tradycyjnego wykształcenia cywilistycznego.

530. Kodyfikacje. Rozwój ustawodawstwa i nowych gałęzi prawa. Kodyfikacja napoleońska stanowiła, jak to podkreśliliśmy (373, 382), wzór dla kodyfikacji "obywatelskiego", równego dla wszystkich prawa sądowego. Większość państw zmierzała od początku XIX w. do tworzenia na wzór Francji czterech podstawowych kodeksów, odpowiadających czterem uznanym za podstawowe dziedzinom prawa tzw. sądowego: kodeksów prawa cywilnego i karnego, procedury cywilnej i karnej. Również za wzorem francuskiego kodeksu handlowego kodyfikowano prawo handlowe w formie odrębnych kodeksów. Skoro jednak z czasem różnice między specyficznymi przepisami prawa handlowego i normami prawa cywilnego zaczęły się zacierać, zaczęto w niektórych krajach rezygnować z odrębnych kodeksów prawa handlowego, a jego normy znajdowały miejsce w jednolitych kodeksach cywilnych (kodeksy: szwajcarski z 1907 r., włoski z 1942 r.). Kodeksy napoleońskie stały się również wzorem nowożytnego ujmowania treści norm prawnych, odpowiadającego potrzebom swego wieku. Szczególnie doniosłą rolę odegrał kodeks cywilny, który do końca XIX w. był głównym źródłem inspiracji dla powstających w różnych krajach kodyfikacji prawa cywilnego. Dopiero u progu XX w. znaczenie kodeksu Napoleona przyćmił kodeks cywilny niemiecki - BGB (434) i kodeks szwajcarski. W okresie dwudziestolecia międzywojennego wysoki poziom osiągnęły prace Polskiej Komisji Kodyfikacyjnej i opracowane przez nią kodeksy. Kodeks karny francuski (371 ), jako odpowiadający postulatom humanitarnym swego wieku, odegrał również doniosłą rolę w dziejach światowego prawa karnego. Niewiele burżuazyjnych kodeksów karnych dorównywało mu znaczeniem. Do najważniejszych należały kodeks bawarski z 1813 r. oraz kodeks karny pruski i niemiecki (433). Podobnie i francuski kodeks procedury karnej (371) torował drogę nowym zasadom procesowym: likwidacji procesu inkwizycyjnego i legalnej teorii dowodowej, wprowadzeniu w procesie karnym procesu mieszanego, rozwojowi sądów przysięgłych, przyjmowaniu procesowych zasad ustności, jawności i kontradyktoryjności. Rysem dominującym w prawie cywilnym doby liberalizmu była pewna jednolitość podstawowych ujęć prawa cywilnego jako prawa indywidualistycznego, dającego mocną ochronę prawom właściciela. Takie prawo cywilne odpowiadało programowi panującego w XIX w. liberalizmu gospodarczego. Własność była traktowana jako prawo indywidualne, od państwa niezależne, aktywność gospodarcza i działalność państwa stanowiły w pojęciach leseferyzmu dwa odrębne światy. Przeciwstawność prawa prywatnego i prawa publicznego wystąpiła bardzo ostro. Późniejszemu załamaniu się klasycznego liberalizmu (383) towarzyszył upadek również i jego prawniczego dzieła. Ramy liberalnego prawa cywilnego okazały się zbyt wąskie. Zarysowała się konieczność interwencji państwa w sferę stosunków gospodarczych i społecznych, a tym samym ograniczania indywidualizmu prawa cywilnego. Dotyczyło to nawet i samego "świętego" prawa własności. Problem ten wystąpił np. w związku z potrzebą prawnego unormowania działalności finansowej państwa, z potrzebami gospodarki wodnej, z występującą w wielu państwach koniecznością przeprowadzania reform rolnych, a przede wszystkim z koniecznością rozbudowywania ustawodawstwa socjalnego. Powstawać zaczęły nowe dziedziny prawa, które nie mogły

znaleźć miejsca w liberalnym kodeksie cywilnym. Do nich należały np. prawo finansowe, prawo wodne, prawo pracy, prawo rolne i in., dziedziny stojące niejako na pograniczu między prawem administracyjnym a cywilnym. Rzecz znamienna, że te nowe dziedziny, tak jak i całe prawo administracyjne, nie zostały już objęte szerszymi kodyfikacjami. Kontynuowano je tylko głównie w czterech tradycyjnych dziedzinach. Wiązało się to z tym, że w XX w. ustawodawstwo państwowe z trudem nadążało za wymogami życia i potrzebą prawnego regulowania administracji państwowej, która rozbudowywała się w zawrotnym tempie. W tych warunkach, obok wzmożonego ustawodawstwa, większą rolę w tworzeniu prawa zaczęły znów odgrywać inne źródła powstania prawa, takie jak orzecznictwo sądowe i zwyczaj. Francuskie prawo administracyjne rozwijało się nie na podstawie ustaw, lecz orzecznictwa sądów administracyjnych. Było prawem precedensowym, opartym na stosowaniu norm słuszności, tak jak dawny angielski system equity. 531. Od szkoły prawa natury do pozytywizmu prawniczego. Kodyfikacje XIX w., które pretendowały do stworzenia systemu "prawa rozumu", doprowadziły w rzeczywistości do rychłego upadku tego systemu. Podniosły się najpierw protesty przeciw antyhistoryzmowi prawa natury (433), następnie przeciw jego etycznemu aprioryzmowi. Podnoszono, że kodyfikacje hamują rozwój prawa, a państwu dają monopol w dowolnym jego kształtowaniu. Rozwinęła się następnie szkoła historyczna prawa, która ponownie zbliżyła naukę prawa do prawa rzymskiego. Wyłonił się z kolei pozytywizm prawniczy (434), który badał przepisy prawa w oderwaniu od ich pozaprawnych uwarunkowań, kładł nacisk na same logiczne pojęcia prawa, uznawał, że prawo wyczerpuje się w sumie naukowych zasad prawnych, hołdował przekonaniu, że przez samo logiczne zastosowanie pojęć prawnych odnajdzie się właściwe rozwiązanie. Pozytywizm doprowadził więc do zrównania pojęcia prawa i przepisu ustawy, ustawy i sprawiedliwości. Pozytywizm prawniczy, który odegrał ważną rolę w dziejach prawa, spotykał się od końca XIX w. z surową krytyką. Uważano, że prowadzi on do skostnienia prawa, że nie nadąża za przemianami społecznymi. Szczególnie ostrej krytyce został poddany, wyrosły na gruncie pozytywizmu, niemiecki BGB za jego formalizm i indywidualizm, za niedostosowanie do potrzeb życia, sankcjonowanie niesprawiedliwości społecznej. W początkach XX w. reakcją na pozytywizm prawniczy stał się ruch tzw. wolnych poszukiwań naukowych lub wolnego prawa, a głoszone przezeń hasła wyjścia poza literę prawa były groźną zapowiedzią odchodzenia wymiaru sprawiedliwości od zasad praworządności. 532. Pojęcie praworządności. Państwo prawne. Pojęcie praworządności określa zasadę ścisłego przestrzegania norm prawnych zarówno przez obywateli, jak i przez organa państwowe. Treść tego pojęcia, jako ściśle związanego z określonym ustrojem państwa, przechodziła historyczną ewolucję. Wykształciło się ono w czasach kształtowania się podstaw nowożytnego konstytucjonalizmu, w walce z absolutyzmem i samowolnym działaniem władz publicznych. Na tym gruncie wyłoniło się pojęcie "państwa prawnego", przeciwstawne pojęciu "państwa policyjnego". Wiązało się z nim bowiem podporządkowanie prawu całej rozległej działalności państwa, określanej dotąd jako działalność policyjna. Z czasem jednak, w okresie pozytywizmu

prawniczego (434, 531 ), kształtować się zaczęło nowe, węższe i formalistycznie ujmowane pojęcie "państwa prawnego" (Rechtstaat), którego działalność opierać się ma na systemie sztywnych norm prawnych, przez państwo wytworzonych. Samo formalne przestrzeganie tych norm ma zabezpieczać praworządność. Sprawą drugorzędną była ocena etyczna waloru tych norm, skoro pozytywizm prawniczy postawił znak równości między pojęciem prawa i sprawiedliwości. Tak więc pojęcie "państwa prawnego" mieściło w sobie pełne utrwalenie prawne istniejącego porządku. Cały system prawa opierał się na formalnej równości prawa, która często bywała fikcją wobec istniejącej nierówności gospodarczej. Jak pisał sarkastycznie Anatol France, "(...) wspaniała równość prawa zabraniała tak samo bogatemu, jak ubogiemu nocować pod mostami, żebrać na ulicach i kraść chleb". Praworządność państwa liberalnego była więc prawną szatą, za którą w rzeczywistości ukrywała się gospodarcza dewiza leseferyzmu. Była praworządnością formalną, stała na straży formalnie traktowanego prawa, które rozmijać się mogło z poczuciem sprawiedliwości. 533. Wielkie rodziny prawa. W ramach państwa epoki kapitalizmu dokonała się poprzez kodyfikację wielka i wszechstronna odnowa prawa, choć nie nastąpiła ona na tyle głęboko, by wstrząsnąć samymi podstawami rozwiniętej w dobie feudalizmu prawniczej kultury europejskiej. W nauce prawa porównawczego zwykło się wyróżniać wielkie rodziny prawne, zespoły krajów, których prawa, choćby się między sobą wydatnie różniły, opierają się na podobnych najogólniejszych założeniach i pojęciach prawnych. Zwracaliśmy wielokrotnie uwagę na kapitalny wpływ, jaki na rozwój prawa w Europie wywierało prawo rzymskie (279). Na tej podstawie powstała w Europie wielka rodzina romańska, jaką tworzyły prawie wszystkie kraje kontynentalne, których prawa formowały się pod większymi lub mniejszymi wpływami prawa rzymskiego. Wyróżniliśmy następnie Anglię, która przez swój common law nie weszła do romańskiej prawniczej rodziny narodów, dając początek rodzinie anglosaskiej. Otóż ten podział utrzymał swą aktualność również w czasach nowożytnych i najnowszych - z tym, że obie rodziny prawa, zarówno romańska, jak i anglosaska, rozszerzyły się na niektóre kraje pozaeuropejskie, głównie amerykańskie. Obok tych dwóch wielkich rodzin prawa, romańskiej i anglosaskiej, rozwijał się po roku 1917 odrębny, nowy system prawa socjalistycznego, opierający się na wielu całkiem nowych, tradycyjnym systemom nie znanych pojęciach prawnych. Poza wymienionymi rodzinami prawa kręgu kultury europejskiej, w innych częściach świata rozwijały się od wieków i nadal rozwijają kultury prawne wywodzące się z obcych zupełnie Europie podstaw i pojęć filozoficznych czy religijnych. Wyróżnić wśród nich można rodziny prawa muzułmańskiego, prawa Indii, prawa krajów Dalekiego Wschodu, a więc odrębne rodziny prawa chińskiego i prawa japońskiego. XIII. Problemy ogólne ewolucji państwa w epoce kapitalizmu 534. Kryterium ewolucji od monarchii do republiki.

Należy się zastanowić nad tym, czy obserwacje nasze nad rozwojem państwa epoki kapitalizmu pozwalają na stwierdzenie ogólnych prawidłowości, wspólnej linii rozwojowej w przekształcaniu się jego formy. Szybkość przemian ustrojowych, jakie się dokonywały w różnych państwach, fale nurtów postępowych, które się przeplatały z nawrotami reakcji, wreszcie asynchronizm przemian ustrojowych w różnych krajach - wszystko to nie pozwala jeszcze na zarysowanie periodyzacji podobnej do periodyzacji dziejów państwa feudalnego. Można jednak uchwycić główne linie rozwoju państwa epoki kapitalizmu (386). Przyjmowało ono w swym rozwoju, i to nieraz na przemian i w różnej kolejności, rozmaite formy rządów. Wśród nich za klasyczne uchodzi rozróżnienie monarchii i republiki. Omówiliśmy już wyżej (511) podstawowe różnice między tymi dwiema formami państwa nowożytnego i do uwag tych tutaj nawiązujemy. Istnieją podstawy, aby w republice widzieć formę państwa bardziej postępową od monarchii. Walka z monarchią występowała często jako hasło demokracji, zarówno w XVIII w., jak i w wiekach XIX oraz XX. Państwo konstytucyjne powstało zasadniczo w walce z feudalną monarchią absolutną i dlatego monarchia uchodziła za symbol reakcji. Ale przecież na miejscu monarchii absolutnej powstawała zazwyczaj nie republika, lecz monarchia konstytucyjna, czyli forma państwa, która tworzyć mogła warunki dogodne dla rozwoju demokracji. Czasem jednak - to prawda - monarchie takie stanowiły silniejszą ostoję konserwatyzmu politycznego i społecznego niż republiki. Wystarczy powołać się na przykład Prus, Austrii czy Rosji po 1906 r. Forma republikańska - poza Stanami Zjednoczonymi i krajami Ameryki śacińskiej - utrwaliła się na kontynencie przed I wojną światową jedynie we Francji (III Republika) i w Szwajcarii (a także w Portugalii od lat 1910- 1911 ). Liczba republik powiększyła się znacznie dopiero w 20- leciu międzywojennym. Liczne monarchie utrzymały się jednak w Europie do dziś. Monarchie te z reguły zaczęły z czasem przyjmować formę monarchii parlamentarnych i na ogół przestały się różnić swym charakterem od republik parlamentarnych. Z drugiej strony niektóre republiki miały ustrój mniej demokratyczny niż monarchie parlamentarne. Jak z powyższego wynika, ewolucja państwa "od monarchii do republiki" nie jest właściwym czy wystarczającym kryterium dla określenia postępowej ewolucji konstytucjonalizmu, nie może więc też służyć jako główna podstawa periodyzacji rozwoju państwa epoki kapitalizmu. 535. Kryterium stopnia realizacji liberalnych postulatów demokracji. Właściwego kryterium w ocenie ewolucji państwa konstytucyjnego należy więc raczej szukać w sposobie realizacji przez państwo postulatów demokracji, w ich politycznym reżimie. Powiedzieć zaś można ogólnie, że po- stępowa linia rozwoju państwa XIX i XX w. szła w kierunku rozszerzania i umacniania praw obywatelskich oraz ku demokratyzacji i wzrostowi uprawnień organu przedstawicielskiego i form jego kontroli nad władzą wykonawczą (505), Na tej drodze istotne znaczenie miała stopniowa demokratyzacja praw wyborczych i wprowadzenie zasady parlamentarnej odpowiedzialności ministrów. Dlatego też uzasadnione jest traktowanie jako daty przełomowej w dziejach państw konstytucyjnych - momentu ugruntowania się rządów parlamentarnych. W Wielkiej Brytanii nastąpiło to już w końcu

XVIII w., we Francji ostatecznie dopiero za III Republiki, w krajach skandynawskich na przełomie XIX i XX w. Dopiero po I wojnie światowej rządy parlamentarne rozpowszechniły się w większości państw konstytucyjnych. Z powyższych obserwacji wynika, że oba omówione kryteria: formy rządów (monarchia, republika) i reżimu (rządy parlamentarne) mogą stanowić pożyteczny punkt wyjścia dla podziału na okresy rozwoju państwa nowożytnego w ramach poszczególnych krajów. Nie dają jednak podstaw dla przyjęcia określonych jednolitych dat, które by rozgraniczały ogólnie główne okresy rozwoju wszystkich państw epoki kapitalizmu w skali europejskiej czy światowej. Zjawisko asynchronizmu występuje tu w formie bardziej wyraźnej niż w dziejach państwa feudalnego. Stanowi ono oczywiście konsekwencję asynchronicznego rozwoju gospodarczego poszczególnych państw. Nie można tu jednak przejść do porządku nad niektórymi datami, które miały przełomowe znaczenie w dziejach ogólnego rozwoju społecznego i które nie mogły nie wywierać istotnego wpływu na rozwój państwa i prawa. Datami takimi były lata sześćdziesiąte i siedemdziesiąte XIX w., lata I i następnie II wojny światowej. Nauka współczesna na ogół zgodnie podkreśla przełomowe znaczenie lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych XIX w. w historii gospodarczej i politycznej świata. Na lata te przypadają również liczne ważne przemiany ustrojowe i prawne w wielu krajach. Rzecz jednak znamienna, tych różnorodnych reform dokonywanych w tym okresie nie sposób sprowadzić do jakiegoś wspólnego mianownika, przeciwnie, powiedzieć można, że uwypuklały one asynchronizm rozwojowy państw, które znajdowały się w tym czasie na różnych etapach swego rozwoju. Poziom zaawansowany reprezentowała po r. 1870 III Republika Francuska z 4-przymiotnikowym prawem wyborczym i rządami parlamentarnymi; podobnie W. Brytania, aczkolwiek demokratycznej reformy prawa wyborczego miała się doczekać dopiero w r. 1884. W tym samym okresie konstytucja niemieckiej II Rzeszy stworzyła podstawy dla rządów osobistych cesarza. W Austrii, po niedawnym zniesieniu feudalizmu na wsi, ugruntowywało się dopiero państwo konstytucyjne w kształcie ograniczonej monarchii z reakcyjną ordynacją wyborczą. Reformy dokonywane w Rosji stanowiły dopiero pierwszy cios w strukturę absolutnej monarchii. Zniesienie niewolnictwa w Stanach Zjednoczonych nie stanowiło naówczas reformy postępowej. Zauważyliśmy już ogólnie, że aż do czasu I wojny światowej w większości państw europejskich dominowały formy monarchii ograniczonej i ograniczone prawa wyborcze. Prawda, że od lat siedemdziesiątych znacznemu nasileniu uległa walka społecznych sił postępowych o demokratyzację prawa wyborczego, o rządy parlamentarne, o reformy socjalne. Program ten doczeka się jednak realizacji na większą skalę dopiero po I wojnie światowej. Tak więc dopiero lata I wojny światowej( 1914--1918) wyznaczają wyraźniejszą cezurę w ogólnym rozwoju państwa epoki kapitalizmu. O ile 50 lat wcześniej formy państwa były, jak widzieliśmy, bardzo jeszcze zróżnicowane, o tyle obecnie we wszystkich niemal państwach - republikach i monarchiach wprowadzone zostały demokratyczne wybory oraz rządy parlamentarne. Pod pośrednim wpływem rewolucji październikowej rozwijało się szerzej ustawodawstwo socjalne. Można więc powiedzieć, że po I wojnie światowej doszło do szczytowego rozwoju demokracji parlamentarnej. Rozwój ten od obalenia feudalizmu do wprowadzenia rządów parlamentarnych łączył się w

zasadzie z kapitalizmem wolnokonkurencyjnym, związany był z doktryną liberalizmu gospodarczego i politycznego. Ideologia liberalizmu głosząca, że wolna i nieskrępowana działalność jednostki jest źródłem postępu we wszystkich dziedzinach życia społecznego, a zwłaszcza w dziedzinie ekonomicznej (liberalizm gospodarczy) i politycznej (liberalizm polityczny), stanowiła siłę napędową demokracji w XIX w. (383). Znajdowała ona pełny wyraz w deklaracjach praw i w proklamowaniu wolności i własności jako praw naturalnych. W oparciu o te zasady i hasła dokonywał się rozwój kapitalizmu wolnokonkurencyjnego. Siły liberalne rozegrały też zwycięsko walkę o władzę w dwóch niejako etapach, w pierwszym doprowadziły kolejno w różnych krajach do likwidacji feudalizmu w oparciu o koncepcje prawa naturalnego (liberalizm walczący), w drugim zdołały zdobyć rzeczywistą władzę, oprzeć ją na teorii państwa prawnego oraz rozbudować takie urządzenia państwowe, jak demokratyczne wybory, samorząd, sądownictwo administracyjne, przede wszystkim zaś system rządów parlamentarnych (liberalizm triumfujący). Lata "triumfu" państwa liberalnego okazać się miały krótkie. 536. Kryzys liberalnych podstaw państwa u schyłku XIX w. W dobie powszechnej industrializacji uległy przyspieszeniu procesy narastania sprzeczności między "kapitałem" a "pracą". Zmusiło to państwo do odejścia od liberalizmu gospodarczego. Od końca XIX w. zaczęto dostrzegać, że leseferyzm prowadzi gospodarkę kapitalistyczną do upadku, że zatem niezbędny jest daleko idący interwencjonizm państwa w sferę stosunków społecznych i gospodarczych. Wielki wpływ na tę ewolucję wywarła I wojna światowa, a następnie światowy kryzys gospodarczy lat 1929-1933, kiedy to w pełni ujawniły się niedostatki liberalnej polityki gospodarczej. Po II wojnie światowej państwa kapitalistyczne weszły zdecydowanie na drogę interwencjonizmu gospodarczego. Koncepcja liberalna "państwa stróża nocnego", jak wspominaliśmy (383, 393), od dawna budziła sprzeciwy ze strony szkoły socjalistycznej. Wskazywała ona na ujemne skutki wynikające z wolnej konkurencji i wysuwała program mający zapewnić równość gospodarczą oraz sprawiedliwość społeczną. Postulowała więc zaniechanie wolnej konkurencji i zorganizowanie zbiorowej gospodarki społecznej, opartej na zasadach przymusowych oraz na uspołecznieniu środków produkcji. W przeciwieństwie więc do doktryn liberalnych, socjalizm wychodził z założenia, że państwo nie egzystuje tylko dla dobra pojedynczych jednostek (indywidualizm), ale ma wyższe cele, ogarniające całość społeczeństwa, i że cele te powinny decydować o jego aktywnej polityce wewnętrznej. Dlatego też nie można nie doceniać znaczenia, jakie dla rozwoju stosunków społecznych w państwach kapitalistycznych miała Komuna Paryska (401 ). Po 1871 r. ruch robotniczy zaczął zdobywać pierwsze większe ustępstwa ze strony państwa liberalnego w formie ustawodawstwa socjalnego. Ustawodawstwo to służyło interesom proletariatu, a jednocześnie miało łagodzić istniejące antagonizmy społeczne, zapobiegając tym samym szerzeniu się idei socjalizmu i rewolucji społecznej (430). Po I wojnie światowej, w obliczu wydarzeń rewolucji socjalistycznej w Rosji, państwa kapitalistyczne stanęły wobec problemu szukania nowych dróg rozwoju gospodarki wolnorynkowej. Z jednej strony podejmowano szeroko zakrojone

reformy społeczne, zwłaszcza w formie ustawodawstwa socjalnego, z drugiej strony siły rządzące podjęły walkę o wzmocnienie struktur państwa m.in. przez podporządkowanie sobie aparatu państwowego. Jedną z przeszkód na tej drodze stanowił system rządów parlamentarnych, dawał bowiem opozycji możliwość zwalczania polityki rządu i jego obalenia, a nawet mógł grozić powstaniem antykapitalistycznych większości parlamentarnych. Stąd zjawiskiem typowym po 1 wojnie światowej było wzajemne zwalczanie się dwóch przeciwstawnych tendencji: z jednej strony dążenia do respektowania demokratycznego systemu rządów parlamentarnych, z drugiej strony dążenia grup będących u władzy do wzmocnienia władzy wykonawczej kosztem organów przedstawicielskich i faktycznego ograniczania demokratycznych praw obywatelskich. Dokonywało się to często bez zmian konstytucyjnych - w drodze praktyki - przy uruchamianiu antydemokratycznej propagandy i rozbudowywaniu grup nacisku, które urabiały odpowiednio nie tylko posłów, ale i szerokie kręgi wyborców. Parlament stracił autorytet w społeczeństwie, a włada przechodziła w ręce rządu. Propaganda rozwijała krytykę podstawowych, postępowych zdobyczy demokracji w celu uzasadnienia i pozyskania sobie opinii dla antydemokratycznej polityki grupy rządzącej. W nowej aktywności państwa kapitalistycznego na Zachodzie i w jego przemianach w 20-leciu międzywojennym na szczególną uwagę zasługują dwa nowe nurty: jeden skrajnie reakcyjny, faszystowski (537) oraz drugi - demokratyczny, torujący drogę przyszłym koncepcjom "państwa dobrobytu (538). Odrębnym natomiast zagadnieniem jest system totalitarny państwa typu socjalistycznego, powstałego po I wojnie światowej w Rosji. 537. Faszyzm. Nurt reakcyjny znalazł najpełniejszy wyraz w faszyzmie. Przybierał on różne formy: od bardziej umiarkowanych tendencji, poprzez faszyzm włoski Mussoliniego (1922-1943), do skrajnych wynaturzeń hitleryzmu (1933-1945). Faszyzm i tendencje faszystowskie zmierzały na polu gospodarczym i społecznym ku likwidacji liberalizmu ekonomicznego. Na polu politycznym godziły w podstawowe założenia demokracji związane z liberalizmem politycznym. Faszyzm propagował teorię "państwa totalnego", państwa, któremu ma być podporządkowana cała gospodarka i całe życie społeczne. Doktryna faszyzmu nasycona została duchem skrajnego nacjonalizmu, kultem narodu. Idee te w propagandzie faszystowskiej służyły rozwojowi militaryzmu, agresywnej imperialistycznej polityce zagranicznej, nastrojom wojennym. Faszyści głosili teorię, że system parlamentarny prowadzi do upadku państwa, dążyli też do ograniczenia parlamentów i wprowadzania systemu korporacyjnego na miejsce demokratycznych wyborów. Korporacjonizm miał charakter antyliberalny i antysocjalistyczny, dążył bowiem do zorganizowania społeczeństwa w ramach korporacji zawodowych, skupiających zarówno pracobiorców, jak i pracodawców. Z tych samych względów państwa faszystowskie likwidowały istniejące w kraju partie polityczne, inne niż oficjalna partia faszystowska, którą w dodatku organizowano w sposób wojskowy. Propaganda przeciw wszelkim formom "demoliberalizmu" prowadziła do zawieszania podstawowych praw obywatelskich. W hitleryzmie tendencje te doprowadziły aż do sankcjonowania potwornych zbrodni dyskryminacji rasowej i narodowościowej (438). Równolegle z deptaniem praw obywatelskich i poniżaniem

parlamentu dążono do wyzwolenia władzy wykonawczej od wszelkiej kontroli społecznej. Władzę dyktatorską przejmowały osoby przedstawiane narodowi jako opatrznościowi "wodzowie narodu", jak Duce Mussolini czy Fuhrer Hitler. Dyktatorzy ci dążyli mimo wszystko do zachowania pozorów legalności. W Niemczech mimo przewrotu hitlerowskiego konstytucja weimarska z 1919 r. nie została odwołana. We Włoszech Mussolini wprowadził stopniowo dyktaturę faszystowską - przy zachowaniu monarchii i utrzymaniu w mocy konstytucji włoskiej z 1848 r. Władza dyktatora opierała się na kumulowaniu w jednym ręku szeregu ważnych stanowisk: Hitler łączył formalnie funkcje kanclerza i prezydenta państwa; Mussolini szereg portfeli ministerialnych; Franco był w Hiszpanii szefem państwa, szefem rządu, armii i partii. Obok Włoch, które były kolebką faszyzmu i Niemiec - faszyzm doszedł do władzy w Hiszpanii, w Portugalii, we Francji w okresie rządów Vichy (412). Tendencje faszystowskie lub autorytarne ujawniły się również na Węgrzech, w Rumunii, w Jugosławii, a także w pewnym okresie w Polsce. Grupy faszystowskie działały w W. Brytanii, w Belgii, w Norwegii. Wpływy faszystowskie dotarły w latach II wojny do Japonii, znalazły szersze zastosowanie w niektórych republikach Ameryki śacińskiej. Po II wojnie światowej, która wobec klęski poniesionej przez Niemcy i Włochy, stanowiła i klęskę faszyzmu, żadne z państw nie przyznawało się już więcej do hołdowania programowi faszystowskiemu. W rzeczywistości jednak nie wszędzie faszyzm stracił grunt pod nogami. 538. Nurt przemian w kierunku nowej koncepcji "państwa dobrobytu". Państwo dobrobytu (welfare stale) - to nazwa, którą w krajach kapitalistycznych określa się współczesną postać państwa kształtującego się w opozycji zarówno do koncepcji państwa socjalistycznego, jak i do koncepcji liberalnego państwa "stróża nocnego". Są autorzy, którzy widzą w "państwie dobrobytu" nowy typ państwa, które szuka trzeciej, niejako pośredniej drogi między kapitalizmem a socjalizmem. Cel swój "państwo dobrobytu" ma osiągnąć przez stopniowe reformy. Koncepcja "państwa dobrobytu" rozwinęła się dopiero po II wojnie światowej, ale genezy jej doszukiwać się można nawet już w reformach socjalnych z przełomu XIX i XX w. Po I wojnie światowej kształtować się zaczęła nowa teoria ekonomiczna kapitalizmu (J.M. Keynes), przeciwstawiająca się tradycyjnej teorii liberalnej leseferyzmu. Wedle niej wszelkie ujemne skutki kapitalizmu (bezrobocie, nędza mas itp.) nie wynikały z nieprzezwyciężalnych sprzeczności kapitalizmu, lecz z nieumiejętności kierowania gospodarką. Jedynie "regulowany kapitalizm," wymagający stałej interwencji państwa w dziedzinie gospodarki, może prowadzić do dobrobytu i do rozładowania istniejących antagonizmów społecznych. Pod wpływem tej teorii w wielu krajach zaczęto podejmować reformy mające wprowadzić gospodarkę kapitalistyczną na nowe tory. Do nich należał m.in. podjęty w Stanach Zjednoczonych program prezydenta F.D. Roosevelta New Deat (469). Reformy te, stwierdzić trzeba, przynosiły widome rezultaty w przezwyciężaniu trudności gospodarczych i ujemnych zjawisk, zwłaszcza w dziedzinie bytu świata pracy. Stały one pod znakiem przejmowania przez państwo coraz szerszych dziedzin życia społecznego (etatyzm). W efekcie państwo kapitalistyczne

w okresie międzywojennym przedstawiało już często obraz całkiem odmienny od państwa liberalnego. Na miejsce ideału państwa "stróża nocnego" z XIX w. występowały w 20-leciu międzywojennym w wielu krajach hasła państwa autorytatywnego, powołanego do regulowania całego życia gospodarczego. Zerwanie z założeniami liberalizmu nie oznaczało jednak naruszenia kapitalistycznych struktur gospodarki; głoszono, że "regulowany kapitalizm" stanowi najlepszy z możliwych ustrojów społeczno-gospodarczych. Państwa, które nie poddały się skrajnie reakcyjnym tendencjom faszyzmu, w swych hardziej umiarkowanych reformach dążyły do utrzymania demokratycznych założeń państwa liberalnego w sferze politycznej, do respektowania zasad praworządności. Głosiły nawet, że dążą do pogłębienia demokracji w walce z komunizmem. Na podobnych założeniach, które krystalizowały się już w okresie międzywojennym, rozwijać się będzie w niektórych krajach kapitalistycznych po II wojnie światowej wspomniana właśnie koncepcja "państwa dobrobytu", jako jedna z nowych zmodyfikowanych i nieliberalnych koncepcji państwa kapitalistycznego. 539. Rozwój systemu ustrojowego kapitalizmu w krajach trzeciego świata. Nasze rozważania na temat rozwoju państwa kapitalistycznego odnosiły się niemal wyłącznie do kręgu krajów kultury europejskiej. W krajach tych kształtował się ustrój państwowy na gruncie podobnej struktury gospodarczo- społecznej i podobnych tradycji kulturalnych. Ubocznie jedynie wskazywaliśmy na niektóre specyficzne procesy dokonujące się poza tym kręgiem, w krajach Ameryki śacińskiej, w dominiach brytyjskich czy w Japonii. A przecież kolonializm europejski i kapitalizm ogarnął w XIX i XX w. swymi wpływami gospodarczymi i politycznymi wszystkie części świata. Nic też dziwnego, że kraje kolonialne w miarę swego rozwoju i uzyskiwania niezależności państwowej dążyły do likwidacji feudalnych lub jeszcze bardziej archaicznych urządzeń i szukały wzorów organizacyjnych w urządzeniach państw europejskich. Problem przejmowania europejskich urządzeń państwowo-prawnych przedstawiał się stosunkowo prosto w dawnych wysoko gospodarczo rozwiniętych koloniach, w których przeważała biała ludność europejska. Widzieliśmy, w jaki sposób dominia brytyjskie przyjmowały w XIX w. konstytucje wzorowane na konstytucji angielskiej (457). Inaczej przedstawiał się problem recepcji urządzeń europejskich w krajach słabo rozwiniętych. Recepcji tej towarzyszyć musiała likwidacja struktur feudalnych, niemniej jednak struktura gospodarczo-społeczna i kultura tych krajów, zwłaszcza zaś powstałych po II wojnie licznych państw pokolonialnych, nadal pozostawała na tyle odmienna od bazy i kultury, na której wyrosły państwa europejskie, że rozwój ich wykazywał i wykazuje wiele odmiennych i specyficznych rysów. Niski poziom kultury materialnej i analfabetyzm wielce utrudniają przyswojenie przez te kraje pojęć demokracji. W pierwszej połowie XIX w. rozwój kapitalizmu i proces recepcji kapitalistycznych urządzeń ustrojowych obejmować zaczął kraje Ameryki śacińskiej, które wyzwoliły się spod władztwa kolonialnego Hiszpanii i Portugalii. W pierwszych latach tego wieku określiły się one jako republiki (z wyjątkiem Brazylii, która do 1889 r. była cesarstwem) i przyjmowały, w ślad za Wenezuelą (1811 r.) konstytucje

wzorowane zazwyczaj na prezydialnym ustroju Stanów Zjednoczonych, niektóre przyjęły również wzorowaną na Stanach Zjednoczonych strukturę federalną (Brazylia, Argentyna, Meksyk). Wobec powolnego rozwoju kapitalizmu i równoczesnej ekspansji gospodarczej Stanów Zjednoczonych, w państwach tych dominowała struktura półfeudalna-półkolonialna. W konsekwencji prawie wszystkie państwa Ameryki śacińskiej były aż po wiek XX widownią ustawicznych przewrotów politycznych, przelotnych dyktatur wojskowych i częstych zmian konstytucyjnych. Dyktatury te nie zawsze miały charakter wsteczny; czasem skierowane były właśnie przeciw reakcyjnym siłom. Po I wojnie światowej pojawiać się zaczęły dyktatury faszystowskie (Kuba za F. Batisty, Brazylia po r. 1937). Zanotować jednak trzeba i to, że w niektórych państwach występowały trwalsze tendencje do umocnienia i stabilizacji konstytucji demokratycznej, jak np. w Argentynie, w Chile, w Urugwaju, którego konstytucja z 1917 r. opierała się na wzorze szwajcarskim, w Brazylii, przede wszystkim zaś w Meksyku. Konstytucja meksykańska z 1917 r. wyróżnia się szczególnie swym postępowym charakterem. Na Kubie po 1959 r. w wyniku rewolucji wprowadzony został ustrój socjalistyczny. W drugiej połowie XIX w. formę państwa konstytucyjnego zaczęła przyjmować Japonia. W ślad za reformami z lat 1867-1868, które likwidowały feudalizm, Japonia wprowadziła w 1882 r. kodeks karny wzorowany na francuskim, w 1889 r. konstytucję wzorowaną na konstytucji pruskiej z 1850 r., później zaś, w 1898 r. kodeks cywilny, na którym zaciążył głównie wzór niemieckiego BGB. Po II wojnie światowej, po okresie wpływów faszystowskich, nowa konstytucja z 1946 r. wprowadziła w Japonii system rządów parlamentarnych. Po II wojnie światowej problem recepcji urządzeń europejskich wystąpił w nowym kształcie wraz z procesami dekolonizacyjnymi i wyzwalaniem się licznych pokolonialnych państw azjatyckich i afrykańskich. W państwach, które wybrały kapitalistyczną drogę rozwoju, wprowadzono konstytucje mające zapewnić silną władzę wykonawczą, wzorowane najczęściej albo na prezydencjalnej konstytucji Stanów Zjednoczonych, albo na wzorze francuskiej V Republiki (kraje afrykańskie). Rządy parlamentarne przyjęły Indie, których konstytucja z 1949 r. wzoruje się częściowo na W. Brytanii, częściowo na konstytucji Stanów Zjednoczonych. Na ogół w nowych państwach trzeciego świata występowały i występują tendencje do rządów dyktatorskich, a konstytucje często odgrywają tylko rolę fasady, -za którą mieści się praktyka odbiegająca od demokratycznych zasad głoszonych przez konstytucję. �