150. rocznicaPowstania Styczniowego

Artur Grottger, „Lithuania”. Bitwa

Powstanie StycznioweTo najtragiczniejsze z polskich powstań rozpoczęło się w styczniu 1863 roku, a ostatnich ujętych z bronią powstańców stracono na rynku w Sokołowie Podlaskim 29 maja 1865 roku. Przeszło dwa lata Polska, Litwa oraz Ruś walczyły z rosyjskim zaborcą.

Bezpośrednią przyczyną wybuchu powstania, które z konieczności zaczęło się w czasie bardzo niedogodnym dla działań partyzanckich, w zimie, była tak zwana „branka”, czyli przymusowy po-bór do wojska rosyjskiego ludzi podejrzanych politycznie. Decyzję taką podjął margrabia Aleksander Wielopolski, stojący na czele cywilnego rządu Królestwa Kongresowego. Wcześniej obowiązywała praktyka, że rekrutów, którzy mieli odbyć wieloletnią służbę w wojsku rosyjskim, wyznaczano dro-gą losowania, teraz postanowiono wcielić do armii wszystkich nieprawomyślnych. Do podjęcia takiej decyzji skłoniło margrabiego wrzenie, jakie od dwóch lat opanowało zabór rosyjski. Nazywano to „rewolucją moralną”. Nastąpił bowiem ogromny przypływ uczuć patriotycznych i wzrost nadziei na uzyskanie większych swobód. Margrabia Wielopolski liczył, że swobody te dostanie się od impera-tora z Petersburga, noszącego także tytuł króla polskiego. Wielu ludzi, zwłaszcza młodych, uważało jednak, że wolność można zdobyć tylko z bronią w ręku. Nie chcąc dopuścić do wybuchu powstania, które pociągnąć musiało za sobą wielkie ofi ary i które z racji dysproporcji sił skazane było z góry na niepowodzenie, margrabia Aleksander Wielopolski wystąpił z inicjatywą zarządzenia poboru do woj-ska rosyjskiego, czyli branki. Poborowych – według imiennych, przygotowanych przy udziale policyj-nych konfi dentów list – miano zabrać z domów w nocy z 14 na 15 stycznia 1863 roku. Tajemnicy nie dało się jednak utrzymać i część poborowych zdołała wcześniej opuścić Warszawę. Paradoksem jest, że branka w zamierzeniu miała przeciwdziałać wybuchowi powstania, nazywanego później stycznio-wym, tymczasem przyspieszyła tylko jego wybuch.

Wieść o brance rozeszła się po wszystkich ziemiach polskich. W Krakowie w związku z tym wy-darzeniem odwołano nawet spektakle teatralne. Władze austriackie nakazały aktorom grać, ale polska publiczność przestała przychodzić do teatru.

Tymczasem w Królestwie opór przeciwko brance szybko zmieniał się w powstanie narodowe. Już 21 stycznia tajny polski Komitet Centralny powołał na funkcję dyktatora Ludwika Mierosławskiego. W nocy z 22 na 23 stycznia w Królestwie Polskim wybuchło powstanie. Zaatakowano rosyjskie gar-nizony w wielu miejscowościach. Jednak uderzenie to nie było ogłuszające dla zaborczych władz – ani cywilnych, ani wojskowych. W tym samym czasie dotychczasowy Komitet Centralny zmienił się w Tymczasowy Rząd Narodowy i ogłosił dekrety o uwłaszczeniu włościan. Niestety akt ten nie miał tak wielkiego rezonansu, jakiego oczekiwali jego autorzy i nie przetrwał w pamięci chłopskiej ludności Królestwa Kongresowego. Kiedy w zaborze rosyjskim trwały walki, Tymczasowy Rząd Narodowy wy-dał 7 lutego odezwę do Polaków w zaborze pruskim i austriackim. Wzywała ona rodaków do dostar-czania powstaniu ochotników, broni i pieniędzy oraz do poparcia sprawy polskiej na forum międzyna-rodowym. Wezwanie do podjęcia akcji propagandowej za granicą było bardzo na czasie zważywszy, że już 8 lutego w Petersburgu zawarty został tajny układ pomiędzy Rosją i Prusami w sprawie zwalczania polskiego powstania. Porozumienie to zawarto ignorując zupełnie interesy niemieckich kupców i prze-mysłowców, którzy liczyli na zyskowne zamówienia ze strony władz powstańczych potrzebujących broni i oporządzenia dla walczących oddziałów. Pod Krakowem 17 lutego oddział Apolinarego Ku-rowskiego atakował Miechów. Bitwa zakończyła się klęską, zniszczeniem miasta, a powstańcy poszli w rozsypkę. Wśród poległych było wielu ochotników z Krakowa, którzy pośpieszyli na pomoc wal-czącym rodakom. Tymczasem na Kujawach od 19 do 21 lutego powstańcy dowodzeni przez Miero-sławskiego walczyli pod Krzywosądzem i Nową Wsią. Zostali jednak pokonani, a niefortunny dykta-tor uszedł za granicę.

10 marca funkcję dyktatora objął Marian Langiewicz, który dowodził oddziałem stacjonującym w podkrakowskiej Goszczy. Dwie bitwy stoczone na początku drugiej połowy marca pod Chobrzem i Grochowiskami dowiodły, że wobec rosyjskiej przewagi nie da się utrzymać dużych oddziałów. Oznaczało to konieczność rezygnacji z planów tworzenia regularnego powstańczego wojska i przej-ścia do działań partyzanckich. Langiewicz podzielił swój oddział na mniejsze grupy, z których jedna już 21 marca została rozbita przez nieprzyjaciela pod Igołomią. Sam dyktator dzień wcześniej został internowany przez Austriaków.

Tymczasem do powstania przystąpiły Litwa i Białoruś. Stosowna odezwa została ogłoszona przez władze powstańcze 31 marca. W odpowiedzi Petersburg mianował 1 maja 1863 roku gene-rał-gubernatorem Litwy Michaiła Murawiowa, który swoim okrucieństwem zyskał przezwisko Wie-szatiela.

Polskie powstanie było obserwowane z sympatią w całej Europie. Rządy mocarstw nie mogły pozostać obojętne na głos opinii publicznej. 10 kwietnia Wielka Brytania i Francja, a 12 kwietnia Au-stria wystosowały do Petersburga noty dyplomatyczne w sprawie polskiej. 22 kwietnia Pius IX wysłał w sprawie polskiej list do Aleksandra II. Po miesiącu papież otrzymał od cara wykrętną odpowiedź. Rządy Austrii, Francji i Wielkiej Brytanii dostały odpowiedź odmowną. Jednak władze powstańcze wierzyły, że jest nadzieja na interwencję europejskich potęg, a przelana krew będzie argumentem po-pierającym polskie żądania.

Powstanie zmieniło się w „demonstrację zbrojną”, która miała uświadamiać całemu światu, że Polacy gorąco pragną wolności. Jednak kolejne noty dyplomatyczne europejskich mocarstw nie zmie-niły postawy Rosji. Powstańcy walczyli, odnosili nawet lokalne sukcesy. Jednak w lipcu załamało się powstanie w Lubelskiem. Pius IX ogłosił w Rzymie uroczyste modły w intencji Polski. Powstanie nadal trwało, choć już 5 listopada 1863 cesarz Napoleon III wygłosił mowę, w której odsunął zała-twienie sprawy polskiej do czasu zwołania międzynarodowego kongresu, co jednoznacznie przekre-śliło nadzieję na rzeczywistą pomoc europejskich mocarstw. Austria, usiłująca dotychczas zachować pozory neutralności, stała się coraz bardziej wroga wobec powstania. W ostatnim dniu lutego 1864 roku ogłoszono manifest cesarski wprowadzający stan oblężenia w zaborze austriackim. Miało to uniemożliwić udzielanie przez mieszkańców Galicji pomocy walczącym rodakom. Namiestnik ce-sarski Aleksander Mensdorff-Pouilly posunął się tak daleko, że zakazał nawet publikowania w prasie galicyjskiej wszelkich krytycznych uwag na temat Rosji. 2 marca 1864 r. został ogłoszony ukaz cara Aleksandra II o uwłaszczeniu chłopów w Królestwie Polskim.

W nocy z 11 na 12 kwietnia 1864 roku aresztowano ostatniego dyktatora powstania Romualda Traugutta. W dziewięć dni później jeden z ostatnich powstańczych dowódców, generał Józef Hauke--Bosak, opuścił teren walk i przybył do Krakowa. 5 sierpnia na stokach warszawskiej Cytadeli zginął na szubienicy Romuald Traugutt i czterech jego towarzyszy. Nadal jednak walczyły odosobnione gru-py powstańców, jednym z ostatnich był ks. Stanisław Brzóska, który został powieszony w Sokołowie Podlaskim. Walka była skończona.

W latach 1863–1864 przez oddziały powstańcze przewinęło się przeszło dwieście tysięcy ludzi. Kilkadziesiąt tysięcy z nich zginęło w walce. Prawie czterdzieści poszło na katorgę lub zesłanie. Represje popowstaniowe dotknęły nie tylko bezpośrednich uczestników, ale wszystkich Polaków w zaborze rosyjskim. Skonfi skowano wiele majątków ziemskich. Szczególnie mocno prześladowa-ny był Kościół katolicki. Królestwo Polskie straciło resztki autonomii i zostało poddane brutalnej rusyfi kacji.

Klęska powstania sprawiła, że dwa pokolenia Polaków zrezygnowały z orężnej walki o niepod-ległość. Dopiero na początku wieku XX, w zmienionej sytuacji międzynarodowej i społecznej, gdy pojawiły się nowe siły polityczne, a przede wszystkim ruch socjalistyczny, łączący w swoim progra-mie hasła walki o wyzwolenie społeczne i narodowe, wnukowie powstańców styczniowych wrócili do idei walki zbrojnej.

Michał Kozioł

Zamieszczone ryciny pochodzą z cykli rysunków Artura Grottgera: „Warszawa I” (1861), „Warszawa II” (1862), „Lithuania” (1864–1866)

Artur Grottger, „Warszawa II”. Lud w kościele

Artur Grottger, „Warszawa II”. Chłop i szlachta

Artur Grottger, „Warszawa I”. Żydzi warszawscy

Artur Grottger, „Warszawa I”. Zamknięcie kościołów

Artur Grottger, „Warszawa I”. Wdowa

Artur Grottger, „Warszawa I”. Błogosławieństwo

Artur Grottger, „Warszawa I”. Pierwsza ofi ara

Artur Grottger, „Warszawa I”. Lud w kościele

Artur Grottger, „Warszawa I”. Chłop i szlachta

Artur Grottger, „Lithuania”. Znak

Artur Grottger, „Lithuania”. Widzenie

Artur Grottger, „Lithuania”. Puszcza

Artur Grottger, „Lithuania”. Przysięga